ՊՏՈՅՏ ՄԸ ՊՕԼՍՈՅ ԹԱՂԵՐՈՒՆ ՄԵՋ

Պտոյտ մը Պօլսոյ թաղերու մէջ
Ա.
ՄԻՋԱԳԻՒՂ

Նախ եւ առաջ հարկ է գիտնալ, որ այս գիւղը մտնելու համար քանի մը դժուարութիւններ կան — խօսքս պատուաւոր մարդերու համար է եւ ոչ գողերու համար — իսկ անկէ ելնելու համար դժուարութիւններն աւելի մեծ են. արեւելեան խնդրոյն ձեւով շինուած գիւղ մ ՚ է: Եթէ նաւամատոյցին ճամբայէն մտնել ուզես՝ վեց հոյակապ ճեմիշներու հոտը քթիդ ուշադրութիւնը կգրաւեն, եւ անմիջապէս կը համոզուիս, որ Միջագիւղ բնակողի մը համար պզտիկ քիթ մը մեծ փորձանք է: Եթէ լերան կողմէ իջնել փորձես՝ փրկանքդ հետդ տանելու ես, որ եթէ գողերէ բռնուիս՝ կարենաս օձիքդ ազատել: Իսկ եթէ Պէշիկթաշի կողմէն գաս՝ աչերդ թաշկինակով մը կապելու ես, որ հովն անցեալ տարուան հրդեհէն մնացած մոխիրներն աչերուդ չփչէ: Այս գիւղին մէջ մտնելու ապահով ճանբան օդապարիկով հոն իջնելն է, կ ՚ ըսեն, իսկ ինձի համար հոն մտնելու ամենէն ապահով ճամբան հոն բնաւ չմտնելն է :

Այս գիւղին մէջ հինգ հարիւր քսան տուն կայ հայու. սակայն ասոնց մէջ կան տուներ, որք երկու եւ երեք ընտանիքներէ բնակուած են: Եթէ գործերն այսպէս շարունակուին՝ քսան ընտանիք մէկ տան մէջ պիտի բնակին եւ վիճակագիրները տուն համրելու տեղ սենեակ պիտի համրեն :

Երկու եկեղեցի կայ. միոյն անուն Աստուածածին է, իսկ միւսինը Լուսաւորիչ: Գիւղիս Աստուածածինը սահմանադրական չէ, ամեն այցելուները միեւնոյն եղանակով չընդունիր. հարուստ այցելու մը տաճարէն ներս մտնելուն պէս՝ ժամակոչ եղբայրները իրար կ ՚ անցնին աթոռ մը գտնելու եւ հիւրին քովը դնելու համար. իսկ երբ այցելուն աղքատ է՝ հրաման կ ՚ ընդունի գետնի վրայ աղօթելու: Հարուստները Ս. Զատկին կամ Ծնունդին միայն կու գան եկեղեցին, եւ շատ անգամ ալ անձամբ չկրնալով ներկայ գտնուիլ՝ իրենց այցետոմսը կղրկեն եկեղեցին :

Այս եկեղեցւոյն վերնատունէն ամեն տարի տեղ կծախուի կամ վարձու կտրուի — թէպէտեւ լրագիրներու մէջ ծանուցում չըլլար. — արդէն հարուստ տիկինները ամբողջ վերնատունը ծախու առած են, եւ տօնի օրերը մէյ ֊ մէկ պահապան կնիկ կղրկեն հոն, որպէս զի իրենց տեղը պաշտպանեն օտար կիներու յարձակումներու դէմ: Արդեօք ժամանակն է յիշել Աւետարանին այս խօսքը. Տուն իմ տուն աղօթից կոչեսցի, եւ դուք արարիք զսա այրս աւազակաց : Լուսաւորիչը ժողովրդական է, այր եւ կին՝ խառն կմտնեն տաճարն, բայց Լուսաւորիչն, այրերուն վրայ վստահութիւն չունենալուն համար թերեւս, եկեղեցւոյն աջ կողմն այրերուն տուած է եւ ձախն կիներուն … Ով կարող է պնդել, թէ մեր երեսփոխանական ժողովն ալ այնպէս վարուած չէ. թող չարամիտներն պարզամիտ ժողովրդեան հաւատացնել ուզեն, թէ երեսփոխանական ժողովն միայն կիները ներս առած է եւ այրերը դուրս ձգած է. ես չեմ հաւատար :

Ս. Աստուածածնայ եկեղեցւոյն դէմն է Թարգմանչաց վարժարանն, որ շատ կանոնաւոր խեղճութեան մէջ կգտնուի, եւ եթէ ոչ իւր խեղճութեամբը, գոնէ իւր կանոնաւորութեամբը կարող է ազգային Վարչութեան նախանձը շարժել: Շատերը կզարմանան, թէ ասանկ հարուստ թաղի մը վարժարանն ինչու աղքատ մնայ: Ես չեմ զարմանար: Վարժարանն անոր համար աղքատ է, որովհետեւ թաղին մէջ հարուստներ կան:

Գիւղիս մէջ կայ Հռիփսիմեանց վարժարան մը, որ խնամակալուհի տիկիններու տնօրէնութեան տակ կկառավարուի եւ յոյս կու տայ, որ օր մը ուսեալ եւ կրթեալ աղջիկներ դուրս պիտի տայ: Սոյն վարժարանին սանուհիները բաւական յաջողութեամբ կը թարգմանեն գրաբարէ աշխարհաբար, եւ եթէ Սովելոց Յանձնաժողովոյ ատենադպիրին գրաբար նամակները չեն կրնար լուծել՝ յանցանքն իրենց չէ, վասնզի իրենց Դասատուն անգամ շատ անգամ ըղեղը կպատառէ՝ այդ նամակներէ իմաստ մը հանելու համար :

—Պ. Շաշեան, որ Հայաստանի մէջ սովու պատճառած աղէտքներուն վրայ ժողովրդեան գութը շարժելու եւ անկէ նուէր հաւաքելու նպատակաւ նամակներ կհրատարակէ լրագիրներու մէջ՝ հասարակութեան անհասկանալի լեզուով կխմբագրէ իւր սաւառնաթեւ նամակները, որպէսզի մեր ազգայիններն իրենց եղբայրներուն տառապանքներն իմանալով չտխրին եւ չլան: Այս տեսակով Պ. Ատենադպիրն ազատ էր լատիներէն ալ խօսիլ ժողովրդեան … : —

Աղջիկներու վարժարան մ ՚ ալ կայ, զոր Ազգանուէր Հայուհեանց ընկերութիւնը բացած է՝ աղքատ աղջիկներու ձրի դաստիարակութիւն տալու համար: Կարողութիւն եւ յաջողութիւն կմաղթենք սոյն ընկերութեան ազնուասիրտ տիկիններուն, որ ամեն ջանք ի գործ կդնեն իրենց նպատակին հասնելու համար … Եթէ այս կիներն այր, եւ իրենց այրերը կին ըլլային՝ անշուշտ Թարգմանչաց վարժարանն այսպէս դժբախտ տեսնելու դժբախտութիւն չէինք ունենար :

Լուսաւորչեան վարժարանն գոհացուցիչ է առ այժմ, սակայն միշտ հսկումի պէտք ունի, որ անընդհատ յարատեւէ իւր կանոնաւորութեանը մէջ :

Հայկական կրթարան անուամբ գիշերօթիկ եւ ցերեկեայ վարժարան մը, որու տնօրէնն է Պ. Գուրգէն, ամեն արգելքներու եւ ձախորդութիւններու դէմ դնելով՝ այսօր խիստ կանոնաւոր վիճակի մէջ մտած է: Ահա գիւղիս ամենէն մեծ շէնքն եւ մարդը :

Հոս է Բարեսիրաց ընկերութեան թատրոնն, որու անունն անշուշտ հազար անգամ կարդացած ես փողոցի պատերուն վրայ: Այս թատրոնի մէջ կներկայացուէին ժամանակաւ անմահ Պէշիքթաշլեանի եւ մահկանացու Հէքիմեանի ողբերգութիւններն, որոնց նմաններն այժմ պարգեւաբաշխութեան օրերը վարժարաններու մէջ կներկայացուին ի մեծ ձանձրութիւն հանդիսականներու: Այս թատրոնին մէջ է, որ այժմ շատերը ատենաբանութիւններ կ՚ընեն ժողովրդեան օգտակար նիւթերու վրայ: Անուրանալի ճշմարտութիւն մ՚է, որ Միջագիւղ ամեն թաղէ առաջ սկսած է լուսաւորեալ ազգերու նմանիլ աշխատելու եւ… չյաջողելու… քանի որ նմանիլը՝ ըլլալ չէ. միշտ պիտի յիշեմ կապիկին առակը :

Այս թաղը խաղաղասէր է. պատրիարքներու փոփոխութիւններու ժամանակ բնաւ կարծիք յայտնած չէ: Օր մը եկեղեցւոյն մէջ լսուած չէ. յիշուի, չյիշուի: Կ՚երեւի, որ միջագիւղցին եկող պատրիարքէն ալ գոհ է, գացողէն ալ, կամ ոչ եկողէն գոհ է եւ ոչ ալ գացողէն: Նոյն ֊ իսկ թաղային գործերուն մէջ ալ չէզոքութիւն կպահէ. ուրիշ թաղերու մէջ շաբաթը մէկ անգամ թաղականի կռիւ կծագի, հոս մինչեւ հիմա ատանկ բան մը պատահած չէ: Հոս ելնող թաղականներէն հաշիւ փնտռելու գէշ սովորութիւն ալ չկայ. գեղացին իրարու վրայ մեծ վստահութիւն ունի :

Պզտիկ երիտասարդութիւն մը կայ, որ ընկերութիւններ կազմելով լուծելով՝ ազգին իրական ծառայութիւններ կփափաքի մատուցանել: Մինչեւ հիմա հարիւր ընկերութիւն կազմուած եւ հարիւր յիսուն ընկերութիւն լուծուած է. իսկ հիմայ կայ Արհեստական ընկերութիւն մը, որ հաստատ քայլերով ճամբայ կ ՚ առնէ եւ որուն նպատակն է Հայաստանի մէջ արհեստ տարածել :

Գիւղիս ազգայինները քանի մը դասերու կբաժանուին :

Դաս մը կայ, որ միայն դիւանագիտական խնդիրներով կզբաղի: Այս դասն երբ գինետուն մտնէ եւ իւր առջեւ ունենայ օղիի շիշը՝ կփափաքի գիտնալ, թէ Կլատսթըն ինչ խօսած է Արեւելեան խնդրոյն վրայ, թէ Պիսմարք ինչ ընթացք պիտի բռնէ, թէ Քումանտուրիոս ինչ գրած է Ղէոր դ իոսին, եւ մինչեւ որ ասոնց գոհացուցիչ պատասխանները չառնէ՝ գինետունէն դուրս չելներ :

Միւս դասը դիւանագիտական խնդիրներէ ձանձրոյթ կզգայ. իրեն համար գիտնալու առաջին խնդիրն այն է, թէ օղիի վրայ աղած ձուկ ուտելու է, միս թէ պտուղ. ահաւասիկ իրեն համար բարենորոգման խնդիր … :

Դաս մ ՚ ալ կայ, որ ամբողջ օրեր վարսավիրայի խանութներու առջեւ կպտըտի, որոշում տալու համար, թէ ինչ ձեւ տալու է մազերուն, որ օրիորդին հաճելի երեւնայ եւ իւր առջեւէն չվռնտուի :

Թեթեւ դաս մ ՚ ալ կայ, որու վրայ թեթեւութիւնը ծանրացած է. երբ ծանրացած է, կ՚ըսեմ, թեթեւութեան քանակութիւնը կ՚երեւակայէք անշուշտ. այս դասը կիրակի օրերը նաւամատոյցին վրայ կսպասէ, որ օրիորդ կամ տիկին ***ին հետ բարձրաձայն երկու բառ ֆրանսերէն խօսի :

Դաս մ ՚ ալ կայ, որ առեւտուրի մէջ կորուսածն խաղի մէջ վաստակելու համար խորամանկութիւն կխորհի. հարուստներն ալ ունին այս ախտը, բայց անոնք բամբասանքէ զերծ են, վասնզի ինչոր ախտ է աղքատի համար՝ անմեղ զբօսանք կհամարուի հարուստի համար :

Պզտիկ բացառութեամբ թէ այրերն եւ թէ կիները պճնասէր են: Չափէն աւելի կարեւորութիւն կու տան հագուստներու, հետեւապէս այն, որ շքեղ հագուած է՝ կատարեալ մարդ է. իսկ այն, որ պարզ հագուած է՝ մարդ կոչուելու արժանի չէ: Ուր որ ալ ըլլայ, երբ կտեսնես կին մը, որ հովահարով մը դէմքը կհովհարէ, նոյն ֊ իսկ ձմեռուան ամենասաստիկ ցուրտ օրերուն մէջ. որ երեսները մէյ մը աջ մէյ մը ձախ կդարձունէ կէս ծիծաղով. որ մէջքը միշտ կկոտրտէ եւ երկու րոպէին անգամ մը գլուխը կը շտկէ. որ ձեռնոցները կը հանէ, նորէն կը դնէ, շրջազգեստը կշտկէ, չհաւնիր, կը կանգնի, նորէն շտկելու ջանք կ ՚ ընէ, երբեմն բերանը բանալով դիտմամբ կխնդայ, որ ակռաները ցոյց տայ — եթէ չխնդար՝ գիտցիր, որ բերանին մէջ ակռայ չկայ — հասկցիր, որ այդ կինը միջագիւղցի է. իսկ երբ անոր քովը աղէկ հագուած երիտասարդ մը գտնուի ու հետը խօսակցի, երբեմն ֆրանսերէն բառեր գործածելով, այդ կնկան սիկարա հրամցունէ եւ քթին մէջ մտնելու չափ մօտենայ անոր՝ հազար ոսկիի գրաւ դիր, որ ատոնց երկուքն ալ միջագիւղցի են. եթէ կորսնցնես հազար ոսկին՝ եկուր ինձմէ առ :

Արեւէն չայրելու համար՝ իգական սեռն, քիչ բացառութեամբ, երեսը բրինձի փոշի կը քսէ. բայց Միջագիւղի լուսինն արեւու չափ կիզիչ ըլլալուն պատճառաւ՝ գիշերներն ալ կը գործածէ այն փոշին, որուն ոմանք սկսած են հիմա թոմաթէս խառնել :

Սիրասուն օրիորդները կամ տիկիններն երբ տուն մը այցելութեան երթան՝ սանդուխին երկրորդ աստիճանէն կերկնցնեն իրենց ոտներն եւ սպասաւորներու քաշել կու տան իրենց կօշիկներն, որպէս զի պզտիկ ոտներն ամենուն ցոյց տան. իսկ երբ ոտները մեծ ըլլան՝ սպասաւորներուն քաշել կու տան իրենց ձեռնոցները. շատ մը կիներ ալ իրաւամբ քաշել տուած են իրենց ակռաները, որովհետեւ մեծ էին անոնք եւ մեծ ցաւ կպատճառէին … գեղեցկութեան :

Տիկիններէն ոմանք կոմսուհիներու կամ մարքիզուհիներու նմանելու համար ամեն հնարք ի գործ կդնեն: Երբ զաւակ մը բերեն աշխարհ՝ իսկոյն ստնտուի մը կյանձնեն զայն, վասն զի ազնուականութեան դէմ է, որ կին մը իւր զաւակին կաթ տայ: Արդեօք պիտի գայ այն օրն, ուր սպասուհիներն բերեն իրենց տիկիններուն բերելիք զաւակներն ալ, որպէս զի փափկասուն տիկիններն ծննդաբերութեան ծանր գործէն ալ խալսին … :

Միջագիւղցին ուրիշ թաղեցիներու բաղդատմամբ աւելի քաղաքավար է: Խնդում երես ունի. եթէ երբեմն տխուր տեսնես զինք՝ պատճառն թաղին ազգային վարժարանն է :

Գիւղիս կլիմայն չէզոք է. ոչ բարիք կը գործէ եւ ոչ չարիք. բնակիչներն ալ իրենց կլիմային պէս են :

Կան երիտասարդներ, որ ինքզինքնին միշտ բարձր դրից մէջ կգտնեն. եթէ ասոր պատճառը փնտռուի՝ դիւրին է համոզուիլ, որ այդ երիտասարդներն այդչափ բարձր չը պիտի կարծէին զիրենք՝ եթէ օդէն աւելի թեթեւ չըլլային: Դժբախտաբար մեր ազգին մէջ շատերու բարձրանալուն գաղտնիքը բնական օրէնքով միայն կլուծուի: Ծանրերը միշտ գետնաքարշ կմնան եւ թեթեւները վեր կելնեն: Այս գիւղին մէջ կան երիտասարդներ՝ որոց գլուխն եթէ չուան մը անցունենք՝ կրնանք զանոնք թռուցիկի պէս բարձրացունել … օդին մէջ :

Աւելորդապաշտութիւն չկայ այս գիւղին մէջ. ( ոսկին այս հաշուէն դուրս է ). մանաւանդ թէ պակասապաշտութիւն կտիրէ հոս: Ամենէն աւելի պաշտուող կուռքը նորաձեւութիւնն է :

Զբօսանքը շատ կսիրեն հոս. եթէ տան մը մէջ պարն սկսի՝ առ նուազն վեց օրէն կը վերջանայ. իսկ երբ ազգային խնդրոյ մը վրայ խօսք բացուի՝ կէս ժամէն աւել չտեւեր :

Ներքին բերքն է — ելակ եւ բամբասանք: Ելակն ամեն տարի առատ չըլլար. իսկ բամբասանքն, որ շատ անձրեւէն կամ շատ երաշտութենէն վախ չունի՝ ամեն տարի առատ հունձք կու տայ: Շատ տեղերէն հոս կու գան՝ այս ապրանքէն գնելու համար :

Արտաքին բերքն է — գողեր եւ ծովեզերքին վրայ շուներու դիակներ :


Բ.
ՔՈՒՄ ՔԱԲՈՒ
Կ. Պօլսոյ մէջ երկու Քում Քաբու կայ — ներքին Քում Քաբու եւ արտաքին Քում Քաբու, ինչպէս Մասիսի մէջ երկու տեսակ լուր կայ — ներքին լուր եւ արտաքին լուր: Մասիսին լուրերուն արտաքինը ներքինէն որոշելու համար, երբեմն ուշադրութիւն պէտք է, վասն զի շատ անգամ Ամերիկայի մէջ կնկան մը երեք զաւակ մէկէն բերելուն լուրը Մասիսի մէջ ներքին լուրերուն տակը կկարդացուի. ինչպէս որ ուրիշ լրագիրներու մէջ շատ անգամ պատահած եմ հացագործի մը էշն, որ երբ փողոցի մէջ զռայ՝ ներքին լուրերու մէջ կ ՚ անցնի, իսկ երբ Պատրիարքարանի մէջ երգէ՝ ազգային լուր կ ՚ ըլլայ: Իսկ Քում Քաբուներու մասին այս շփոթութիւնները չկան. ներքինն երբէք արտաքինին մէջ եւ արտաքինն ալ բնաւ ներքինին մէջ տեսնուած չէ: Բայց որովհետեւ առաջին անգամն է որ ներքին Քում Քաբուն երթալ պտըտիլ կ ՚ ուզես՝ ես յանձն կ ՚ առնեմ քեզի առաջնորդել :

Ժամը մէկ ու կէս է. Մահսուսիյէյի շոգենաւն ալ ճիշդ մէկ ու կէսին կամուրջէն կը մեկնի Քում Քաբու երթալու համար: Վազէ, բայց կաղաչեմ ուշադրութիւն ըրէ, որ ծովը չիյնաս, երկաթեայ կամուրջէն փայտեայ կամուրջն անցած ատենդ. կխնդրեմ, որ վերարկուդ ալ խնամքով կոճկես, վասն զի կամուրջին վրայ կան տեսակ մը մարդեր, որ գրպանդ կխառնեն եւ ինչ որ գտնեն հոն՝ կ ՚ առնեն … այս տեսակ մարդերու — գաւառներու մէջ — քայմագամ անունը կու տային անցեալները թուրք լրագիրները: Ժամը երկու զարկաւ, եւ շոգենաւը տակաւին տեղէն չշարժիր. համբերէ, հիմա կմեկնի. մեր երեսփոխանական ժողովն ալ ատեանը ժամը ճիշտ վեցին պիտի բացուի կծանուցանէ, եւ ատեանը ութին կբանայ: Ահա նաւապետը երեւցաւ… վեր ելիր նստէ, որ հով առնես… նաւապետն ահա վարտիքը կապեց. ձեռներն ալ լուանալուն պէս կմեկնիք…: Շուտ ըրէ, աճապարէ հովանոցդ բաց… շատ թրջեցար… վնաս չունի. ուրիշ անգամ երբ շոգենաւը սուլել պատրաստուի՝ հովանոցդ բաց որ շոգիէն չթրջուիս… աչքդ լոյս, ճանբայ ելաք… Սարայ պուրնուն դառնալնուդ պէս… բայց ինչու կայնեցաք. կարծեմ ածուխը հատաւ… Նաւապետն ինչու չեն արթնցներ որ պէտք եղածը նայի… նաւաստիներն ուր են… ահա հոս են, սքանպիլ կխաղան. անոնք իրենց տեղէն չեն երերար՝ մինչեւ որ հրաման չառնեն իրենց նաւապետէն, որ չարթննար՝ մինչեւ որ իրեն ձայն չտրուի նաւաստիներէն, որ իրենց տեղէն չեն երերար մինչեւ որ… ( կրկնէ տասն անգամ ) : Ահա ճանբորդներն, որ շարժելու միտում ունենալ կը թուին … Եթէ ածուխ չկայ՝ փառք Աստուծոյ հողմ կայ. հողմը կարող է ածուխին պաշտօնը վարել. բայց առագաստ չկայ … : Ինչու ապշած էք, պարոն ճանբորդներ. բացէք ձեր հովանոցները հողմին առջեւ, որ շոգենաւը շարժի … Ոչ, ոչ, համբերեցէք. ահա նաւակ մը, որ Քում Քաբու կ ՚ երթայ. չուան մը ձգեցէք որ շոգենաւն քաշէ. այդ թիավարները բարի անձեր են, ձեր խնդիրքը չեն մերժեր, մանաւանդ թէ ձեր ուզածն ալ ինքնօրինութիւն չէ: Տեսէք ինչ եռանդով թի կքաշեն … կէս ժամէն Քում Քաբուի նաւամատոյցը կհասնիք: Վերջապէս հասաք … :

Բարեկամ, ձախ կողմդ դարձիր, բայց երկաթուղւոյ գծին վրայէն մի քալեր: Հիմա աջ կողմ դարձիր եւ սա նեղ փողոցէն ներս մտիր. քիչ մը քալելէդ ետքը ինքզինքդ կը գտնես բարձր շէնքի մը առջեւ, ու երկու մարդ քու թեւերէդ կը բռնեն եւ այդ շէնքէն բռնութեամբ ներս կը հրեն զքեզ: Մի վախնար, բան չկայ: Ձախակողմեան սանդուղխէն վեր ելիր եւ բոլոր սենեակները պտըտէ, մէջը մարդ չես կրնար տեսնել: Ինչու. վասնզի բոլոր սենեակներուն դռներուն վրայ հետեւեալը գրուած է. առանց գործոց ներս մտնելն արգիլեալ է : Ժամը չորս է, բայց այս արգելքն խղճի մտօք կյարգուի: Քում Քաբուի մէջն ես, բարեկամ, եւ այդ շէնքն ալ Պատրիարքարան է. Պատրիարքարան ըսուելուն բուն պատճառն ալ անկանոն ընթացք մը ունենալն է: Պաշտօնեաները կը սկսին գալ. զքեզ բռնող երկու մարդերն կ ՚ առաջնորդեն քեզի սենեակ մը՝ ուր սեւ աչերով, սեւ ընքուիներով, կլոր եւ սիրուն դէմքով մարդ մը անուշութեամբ քու որպիսութիւնդ, թաղդ, տարիքդ եւ արհեստդ հարցունելէն ետեւ կ ՚ ըսէ.

—Պարոն, երեք տարուան ազգային տուրք պիտի վճարէք, եօթանասունըհինգէն՝ երկու հարիւր քսանեւհինգ դահեկան :

Ներումն կխնդրեմ. եթէ գիտնայի որ ազգային տուրքդ վճարած չէիր՝ կյորդորէի զքեզ Պատրիարքարանի փողոցէն չանցնելու. բայց որովհետեւ անգամ մը մտած ես հոն՝ պարտքդ տալու ես առանց վշտանալու, վասն զի իւր պարտքը վճարելու անհոգութիւն ընողներուն համար Պատրիարքարանն ասկէ աւելի դիւրին ճամբայ չէր կրնար գտնել :

Պատրիարքարանէն դուրս ելնելուդ պէս՝ դիմացի դռնէն ներս մտիր. Մայր եկեղեցին է այն: Այս եկեղեցւոյն մէջ ժամանակաւ ամեն օր Ս. Պատարագ կմատուցուէր, իսկ հիմա շաբաթը հազիւ մէկ անգամ պատարագ կ ՚ ըլլայ հոն: Քսանը եօթը քահանայ ունի այս եկեղեցին, որոնք Եէնի Քաբուի եւ Կէտիկ բաշայի եկեղեցիներու մէջ ալ պաշտօն կը վարեն. սակայն չկարենալով իրենց օրական ապրուստը ճարել — որովհետեւ շատ կ ՚ ուտեն — շատ անգամ իրենց ծուխերուն տուները կմնան, անոնց ննջեցելոց հոգւոյն համար կ ՚ ուտեն կխմեն: Ասոր համար է, որ շատ անգամ եկեղեցւոյն մէջ քահանայ չգտնուիր: Մայր Եկեղեցւոյ բակը երկու գերեզման կտեսնես. ասոնց միոյն մէջ թաղուած է Տատեան Պօղոս ամիրայ եւ միւսին մէջ կքնանայ Պէզճեան Յարութիւն, որ երկու հազար դահեկան ամսական կտակած է Մայր Վարժարանին, հազար դահեկան ամսական արտաքին Քում Քաբուի վարժարանին եւ յիսուն դահեկան ամսական բանտի եկեղեցւոյն. ափսոս որ ազգային լրագիրներուն համար եւ Պատրիարքարանի փոշիներուն մաքրուելուն համար բան մը չէ կտակած :

Եկեղեցւոյն քովն է թաղին վարժարանը, որ համբաւաւոր եղած է իւր յարուցած վէճերովը: Դասատուները շաբաթը մէկ անգամ կփոխուին հոս. ամեն օր նոր դասատու եւ նոր դրութիւն: Չար լեզուները կ ՚ ըսեն, թէ այս վարժարանին մէջ ամենէն աւելի յարգ եւ պատիւ գտնող դասատուներն անոնք են, որ աշակերտներուն շատ թուղթ, գրիչ, մելան եւ մատիտ սպառել տալու դրութիւնն կյարգեն, եւ այս դրութիւնը շատ հաճելի է եղեր Հոգաբարձութեան անդամներուն :

Մենք չենք ուզեր հաւատալ, բայց հաւատացողներուն ալ հաւատքը հերքելու չափ զօրաւոր փաստեր չունինք դժբախտաբար: Աստուած չընէ, եթէ հոգաբարձուներէն մէկն դերձակ ըլլար՝ աշակերտները շաբաթը մէկ անգամ նոր հագուստ հագնելու պիտի ստիպուէին: Իսկ եթէ մէկն ալ սափրիչ ըլլար՝ անպատճառ հետեւեալ տողերը Ներքին Կանոնագրութեան մէջ պիտի անցնէին. « Աշակերտները պարտաւոր են օրը երեք անգամ կտրել տալ իրենց մազերը »:

Ով անձնանուիրութիւն, գոնէ անգամ մը քու երեսդ տեսնելու պատիւը պիտի չունենանք: Տրտմիլ պէտք չէ. կեդրոնական զբօսարանը գնա քիչ մը որ բացուիս: Աջդ դարձիր, եւ դէմդ կելնեն երեք զբօսարան. մէջ տեղի զբօսարանը մտիր, ուր սեղանի մը վրայ դրուած պիտի տեսնես ազգային քանի մը լրագիրներ, որոնց վրայ դրուած կան օղիի շիշեր եւ գաւաթներ: Թաղին բոլոր ազգասէրները հոս կյաճախեն եւ օղի խմելով ազգային կենսական խնդիրներու վրայ կխօսին: Ողջ ըլլան: Անդին քանի մը երիտասարդներ նստած, պրիճ եւ բրեֆա կխաղան. ողջ ըլլան ու խաղան: Ասդին քանի մը անձեր ջերմ վիճաբանութեան մը բռնուած են. ասոնք թաղական խորհրդոյ անդամներ են եւ անանկ բարկութեամբ իրարու երես կպօռան, որ կարծես թէ ասոնցմէ մին եկեղեցիէն բան մը ծախած եւ ստակը ծոցը դրած է… առանց իւր ընկերներուն իմաց կամ բաժին տալու: Ուրիշ մը բարձր ձայնով խաղ կկանչէ. վերջապէս խառնակութիւնը կթագաւորէ հոն: Սակայն այս կեդրոնական զբօսարանը դարձեալ շատ կանոնաւոր է այն ամեն բաներէն, որ կեդրոնական անունը ունին, ինչպէս կեդրոնական վարչութիւն, կեդրոնական սնտուկ, կեդրոնական վարժարան, որ տակաւին չբացուեցաւ :

Եթէ այս զբօսարանէն չախորժեցար՝ ծովու վրայ կառուցուած եւ Աճեմ ֊ տաղի ըսուած զբօսավայրը գնա. հոն հանդարտ գլուխով կրնաս նստիլ, վասն զի հոն թաղական խորհուրդ չկայ, եւ հետեւապէս, կռիւ ալ չկայ: Գլուխդ վեր առ եւ սա պատուհանէն ներս նայէ. տես սա կինը, որ աղքատ ըլլալուն պատճառաւ Բուտրա չէ կրցած առնել եւ ալիւր կքսէ երեսներուն. խեղճ կնիկ…: Քալէ… նայէ. սա գեղեցիկ աղջիկը հաքիքճի ին հետ կխօսի դրան առջեւ. ինչ կխօսի արդեօք… անշուշտ Հայկական խնդրոյն վրայ չխօսիր. կարմիր ներկ առած է առջի օրը եւ վճարելու դրամ չունի խեղճը… ինչ խեղճութիւն: Ահա քանի մը հայ երիտասարդ ձկնորսներ գինետունէն ելած՝ երգելով կու գան. մի վախնար, ասոնք մարդու չեն դպչիր, պատուաւոր կարծուած անձերէն շատ պատուաւոր են ասոնք, որ ստախօսութիւն, նենգութիւն եւ նախանձ բնաւ չունին: Ճանբադ շարունակէ, եւ ահա Աճեմ֊տաղի կոչուած զբօսավայրը հասար: Նստէ քիչ մը եւ եկող պարոններն եւ օրիորդները դիտէ: Առ քեզի օրիորդ մը, որուն շրջազգեստը իյնալու վրայ է, կ՚երեւի որ աղէկ կապած չէ… ահա կին մը. որ կուրծքը բացած՝ տղուն կաթ տալով կամաց կամաց կու գայ խնդալով… ասդին նայէ, հարիւր տեսակ գոյն կայ սա կնկան հագուստներուն վրայ: Երիտասարդները կսկսին գալ: Քում Քաբուցին մեծաւ մասամբ հոս կյաճախէ, ուր շատ մը նշանտուք ներ եւ խօսկապ ներ տեղի կ ՚ ունենան ոչ ֊ պաշտօնապէս: Երկու սեռերն հոս նշանացի կխօսին իրարու հետ՝ երբ իրարմէ հեռու մնան, իսկ ականջէ ականջ կխօսին՝ երբ իրարու մօտ լինին. բնութիւնը կարծես երբեմն ականջն աղջիկներու այտերուն վրայ դրած է, վասն զի երբեմն երիտասարդները այտերուն վրայէն կխօսին, իրենց խօսքն դիւրաւ լսելի ընելու համար: Այս տեսակ խօսակցութիւնն շատերը քիչ մը տարօրինակ գտնելով՝ չեն ուզեր իրենց ընտանիքը հոն տանիլ :

Եթէ նեղուեցար հոս՝ Պասմախանէ կոչուած զբօսարանը գնա … տես այրերու եւ կիներու բազմութիւնը: Աջ կողմդ նայէ, էրիկ կնիկ իրարու հետ կռուի բռնուած են … էրիկը փայտով կսպառնայ կնկանը՝ որ ապտակ կցցունէ էրկանը … երկու տարու տղայ մ ՚ ալ անոնց քովը նստած կու լայ … կինը թաշկինակով շրջազգեստը կսրբէ. կարծեմ տղան մօրը գիրկը միզած է եւ պատճառ տուած է վիճաբանութեան: Ընտանիքներու մէջ պզտիկ տղայներու մէզը մեր երեսփոխաններուն հարցապնդումին կնմանի, միշտ վէճ կյարուցանէ :

Եկուր քիչ մ ՚ ալ աղջիկներու վարժարանն երթանք, որ Լուսաւորչեան կկոչուի եւ զոր, Տէր Սուքիաս քահանայն կառուցած է 186 8 ֊ ին, ազգէն օգնութիւն մուրալով: Սոյն վարժարանն ժամանակաւ երեք հարիւրի չափ աշակերտ ունէր, իսկ հիմա որ տէր Սուքիասէն առնուած եւ թաղական խորհրդոյ յանձնուած է՝ հազիւ ութսուն աշակերտ ունի: Կկարծուի որ հայերը չեն ուզեր աղջիկ զաւակ ունենալ, աղջիկներու կանոնաւոր վարժարան մը չունենալնուն համար :

Այս թաղին մէջը կան Մէզպուրեան, Սուրէնեան եւ Ագռանեան վարժարաններ, որոց առաջին երկուքը երկու սեռէ աշակերտներ կ ՚ ընդունին, իսկ վերջինը միայն իգական սեռէն կ ՚ ընդունի … Շիտակը խօսելով՝ հայրերն եւ մայրերը անհոգութիւն չեն ըներ այս վարժարաններու տղայ հասցնելու համար: Այս մասնաւոր վարժարաններուն ալ յաջողութիւն մաղթենք, քանի որ թաղային վարժարաններէ յուսահատած ենք :

Թաղիս այրերը մեծաւ մասամբ արհեստաւոր եւ պատուաւոր մարդեր են, որ ժամանակաւ ազգային խնդիրներու մէջ մեծ դեր կխաղային, իսկ քանի մը տարիներէ ի վեր իրենց թաղային վարժարանին վէճերովը կզբօսնուն :

Ասոնք գրեթէ ընդհանրապէս սբիրիթիւալիսթ են, ամենքն ալ օղի կխմեն, միայն թէ օղիին տիւզ տեսակէն կգործածեն: Այս տեղի ժողովուրդն այնպէս համոզուած է, թէ օղին տեսակ մը ջուր է, որ տխրութեան վրայ թափուելուն պէս՝ ուրախութեան կփոխէ զայն: Տիւզը տարբեր եղանակներով կգործածուի հոն. ոմանք առանց ջուրի կխմեն. քիչ մը ջուր դնողներ ալ կան. են որ առաջ քիչ մը ջուրով կլուան իրենց բերանը եւ վերջը կխմեն օղին. ոմանք գաւաթով կխմեն, իսկ ոմանք շիշով, եւ մէկ քանիներ ալ տակառով: Գաւաթով խմողները կծաղրուին ինչպէս օմէօբաթ բժիշկներն ալօբաթ ներէն :

Թէ այրերը եւ թէ կիները շատ կսիրեն բաղնիքը. ձմեռը տաք բաղնիքներէն դուրս չեն ելներ, ամառն ալ ծովու բաղնիքներէն: Ամենքն ալ սագէ մը աւելի յաջողակութեամբ կլողան, բայց չափազանց տնտեսագէտ ըլլալնուն պատճառաւ՝ մինչեւ որ ութը ինը ժամ ծովու մէջ չմնան՝ բաղնեպանին վաթսուն բարա վճարելու համար դժուարութիւններ կհանեն: Խնայողութեան համար վեց ամիս Մեծ Պահք կբռնեն եւ լուբիայով ու ձէթով կ ՚ անցունեն իրենց օրերը :

Առաջուան ջերմեռանդութիւնն անյայտ եղած է այս թաղէն եւ անոր յաջորդած է անտարբերութիւն աղօթքի մասին: Կիրակի առաւօտ մը գնա Մայր Եկեղեցին. ժողովուրդէն մարդ չպիտի տեսնես հոն. եթէ քահանայ մը տեսնես՝ մոմ մը վառէ եւ դուրս ելիր: Կիները միայն Ս. Զատկին կամ Ս. Ծնունդին օրերը կ ՚ երթան եկեղեցին, եւ այն ալ ոչ թէ աղօթելու համար, այլ իրարու հագուստներու վրայ դիտողութիւն ընելու, աղջիկներն մանչերու նշանելու եւ երբեմն ալ եկեղեցւոյն մէջ զաւակ բերելու համար :

Իգական սեռը թուղթ բացող կնիկներու ալ կհաւատայ, պակլա նետող խաթուններուն ալ. եթէ կին մը հորի դոյլ կորուսնէ՝ թուղթ բացողներու կդիմէ կորուսած դոյլը գտնելու համար — Թասօնիի դիմելու էր. եթէ աղջիկ մը իւր սիրականը կորուսնէ՝ պակլա նետել կու տայ: Այս նախապաշարումները շատ տուներու մէջ դեռ կտեսնուին :

Իգական սեռը հոս պճնասէր չէ, հագուստի մասին շատ դրամ չմսխեր. տարին անգամ մը Բէրա կելնէ եւ Լուի Ֆիլիբի ժամանակէն մնացած գլխարկ մը կ ՚ առնէ քառապատիկ գնով եւ յետ կը դառնայ. ասոր կ ՚ ըսեն, հնաձեւութիւն նորաձեւութեան … : Հագուստ վայելեցնելու համար ալ երկու ֊ երեք ժամ հայելիին առջեւը մնալ չուզեր, հագուստն միմիայն իւր անձը պաշտպանելու համար կը հագնի, եւ ասոր համար է, որ երբեմն գուլպաները սխալմամբ ձեռներուն կ ՚ անցունէ եւ ձեռնոցներն ոտներուն: Որչափ երիտասարդներ կան, որ ասանկ աղջիկներ կփնտռեն: Աշխատասէր են. առաւօտէ մինչեւ երեկոյ կամ կար կկարեն, կամ լաթ կլուան եւ կամ տախտակ կսրբեն. տեսակ մը աղջիկներու կամ կիներու պէս ծունկ ծունկի վրայ դրած պատուհանին առջեւ չեն նստիր շաբաթներով :

Այս թաղին մէջ կբնակի Պ. Մինաս Քաբամաճեան, ազգային երեսփոխան եւ Լոյս հանդէսին խմբագիր, որ խմբագրական տաժանելի ասպարէզին մէջ ազգին կծառայէ իւր լուրջ եւ զաւեշտական յօդուածներով եւ սակայն դարձեալ պէտք եղած քաջալերութիւնը չգտներ: Հոս կբնակի նաեւ ազգային երեսփոխան եւ Հայրենիքի խմբագիր Պ. Մկրտիչ Մելիքեան, որ խմբագրական ծանր բեռան տակ կճնշուի: Չգիտեմ թէ այն ժողովուրդն, որ Հայրենիք մը չէ կարող ապրեցունել, իրաւունք ունի Հայրենիք պօռալու … : Հոս ծնած է Գերապատիւ Մատթէոս եպիսկոպոս Իզմիրլեան. Պատրիարք կ ՚ ուզէ ըլլալ եւ չի կրնար :

Այս թաղին սահմանն է արեւելքէն օղի, արեւմուտքէն գինի, հիւսիսէն քօնեաք, հարաւէն րօմ. կկարծուի թէ Նոյ նահապետ Քում Քաբուցի էր :

Կառավարութիւնն ոչ սահմանադրական է, ոչ ալ միապետական. անհոգութիւնն է, որ կը վարէ թաղին գործերը :

Նշանաւոր է Մայր Եկեղեցւոյ ջրհանկիրներու խումբը, որ կտրիճ երիտասարդներէ կազմուած է եւ մեծ պատիւ վաստակած է իւր ճիւղին մէջ: Եթէ հարուստ ըլլայի՝ ամբողջ թաղ մը կրակի կու տայի՝ այս կտրիճներու վազելը տեսնելու համար :

Քում Քաբուն շատ խոնաւ է, բայց Քում Քաբուցին շատ առողջ է: Խոնաւութիւնը միմիայն անոնց լաթերուն վնասած է, եւ եթէ երբեմն Քում Քաբուցի մը տեսնես, որ բորբոսած հագուստով կը վազէ՝ հասկացիր, որ ատոր պատճառն խոնաւութիւնն է :

Մոռցանք յիշելու, որ այս թաղին մէջ հազար երկու հարիւր տուն հայ կայ եւ երկու հազար չորս հարիւր գինետուն, այսինքն տուն գլուխ երկու գինետուն. բայց թաղեցին այս թիւէն գոհ չըլլալով՝ բողոքած է, եւ իւր բողոքն ալ նկատողութեան առնուելով որոշուած է հազար գինետուն եւս աւելցունել :


Գ.
ՔԱՍԸՄ ԲԱՇԱ
Երկաթեայ դիմակ մը պէտք է մարդուս այս թաղը պտըտելու համար: Փողոց մը մտար, նոյն փողոցին մէջ բնակող կիներն ու աղջիկներն պատուհաններու առջեւ կը վազեն եւ քու գալդ տեսնելով՝ իրարու հետ խօսիլ կը սկսին.

—Տիկին, սա դիմացէն եկողը կը ճանչնաս :

—Չեմ ճանչնար, բնաւ տեսած չունիմ :

—Այս փողոցին մէջ մէկը կը փնտռէ արդեօք :

—Ով գիտէ :

—Վայելուչ երիտասարդ մ ՚ է :

—Ինչ աղուոր մազեր ունի :

—Ասոր մազերուն աղուորութիւնն ալ ուր է, սատանայ կնմանի :

—Ապուշ ֊ ապուշ նայուածք մ ՚ ալ ունի …

—Ասկից զատ օձիքին վրայ ալ երկու մատ եղ կայ, շոգենաւի մէջ մեքենագործ է, ինչ է :

—Ոտքդ պագնեմ, ատ ինչ մեծ ոտք ունի :

—Կամաց խօսէ, քա, կմօտենայ կոր :

—Թող մօտենայ :

—Աչքերն ալ պատուհաններուն վրայ է :

—Աս ինչ անշնորհք մարդ է :

Նոյն փողոցէն ելար, խնդիրը կսաստկանայ. իգական սեռն անպատճառ եւ անպատճառ կ ՚ ուզէ գիտնալ, թէ ով ես դուն, թէ մազերդ ինչու աղուոր չեն եւ թէ օձիքիդ վրայ ինչու երկու մատ եղ ես դրած, եւ մինչեւ որ ասոնք չհասկնայ՝ քունը չտանիր :

Բայց թողունք իգական սեռն պատուհաններու առջեւ եւ մենք մեր գործին նայինք:

Ինչպէս որ առանց փուշի վարդ չըլլար, այնպէս ալ առանց կոյանոցի Քասըմ բաշա չըլլար, եւ եթէ վարդը սիրողն անոր փուշն ալ սիրելու է՝ Քասըմ բաշա նստողն ինչու անոր կոյանոցն չյարգէ, մանաւանդ որ սոյն կոյանոցն եթէ Փարիզ փոխադրուէր՝ տարին մէկ միլիոն ֆրանգ հասոյթ կբերէր … : Շահու անսպառ աղբիւր մ ՚ է այս կոյանոցն Եւրոպայի մէջ, բայց Թուրքիոյ մէջ ինչպէս տաղանդն ու հանճարն՝ նոյնպէս այս կոյանոցն քաջալերութիւն չգտներ եւ շատ անգամ հալածման ենթակայ է … թող զրուցեն թէ Թուրքիոյ մէջ շահու աղբիւրները ցամքած են …

Եկուր սա նեղ փողոցէն վեր ելնենք եւ Հայոց թաղը մտնենք, որ Եէնի չէշմէ կկոչուի ճիշտ այն գիրքերուն պէս, որոնք հարիւր յիսուն տարի առաջ տպուած են եւ Նոր տպագրութիւն կկրեն իրենց երեսը :

Սոյն թաղին մէջ ութսունըհինգ հայ ընտանիք կայ, որ չորս հարիւր յիսուն հոգի կպարունակէ: Ասոնց մէջ բնաւ բարեպաշտ չգտնուիր, վասնզի երբ եկեղեցի երթաս՝ ուրիշ մարդ չես գտներ հոն, բայց միայն Սուրբ Յակոբ Մծբնայ Հայրապետն: Այս Հայրապետն երեսը միշտ ծամածռած է. կ ՚ երեւի որ շատ բարկացած է թաղեցւոյն, որ իւր քրիստոնէական պարտաւորութիւնները չճանաչեր: Ոմանք կ ՚ ըսեն թէ թաղեցին տեղւոյն տէմիր պաշ քահանային հետ աղէկ չըլլալով՝ ուխտ ըրած է եկեղեցին ոտք չկոխել. տէմիր պաշ քահանայն ալ ուխտ ըրած է եկեղեցիէն դուրս ոտք չկոխել. սակայն զարմանալի է, որ մեր ազգայինները երբ գինեպանի մը բարկանան՝ բնաւ ուխտ չեն ըներ գինետունը ոտք չկոխելու … :

Եկեղեցւոյն դէմը դպրոց մը կայ Ս. Մեսրոպեան վարժարան անուամբ: Սբ. Մեսրոպը հոն բաւական կտանջուի, առաւօտէ մինչեւ երեկոյ աշակերտներու արօրօդ կկերցունէ, անոնց քալել կսորվեցունէ, անոնց վարտիքը կքակէ եւ կկապէ: Խեղճ Ս. Մեսրոպ, եթէ տան մը մէջ սպասուհի երթար՝ չորս հարիւր դահեկան ամսական կ ՚ առնէր … Մայրերն զաւակ բերելնուն պէս՝ Ս. Մեսրոպին կյանձնեն զանոնք որ դաստիարակուին: Թաղականները առաջին տարին ճիգ մը ըրին եւ դպրոցը քիչ շատ բարեկարգեցին. այս տարի հոգնութիւն կ ՚ առնեն՝ որպէսզի գալ տարի նորէն սկսին գործելու :

Հոս կբնակի Պ. Խ. Սարաճ, որ իւր թաղակիցներուն ուսման փափագ ներշնչելու համար յօդուածներ կհրատարակէ Հայրենիք ի մէջ եւ որոնց վերնագիր ընտրած է Դպրոց եւ ազատութիւն ը. կ՚երեւի որ թաղեցին նախապատիւ կսեպէ այն գրութիւններն, որոնք իրենց գլուխ ունին Բագոսը: Այս երիտասարդն եկեղեցւոյ քով հիմնած է թանգարան մը, ուր երբեմն կմտնէ եւ փոշիները թոթ ուելով դուրս կելնէ անկէ այն յուսով, որ թաղին տղայները կարդալ սորվին եւ օր մը գան կարդան հոն: Թող Պ. Սարաճ այս յուսով ինքզինքը խաբէ :

Թաղիս փողոցները այնչափ նեղ են, որ մարդս անցած ժամանակը կկարծէ թէ քօրսէ հագած է, շունչ առնելու համար նեղութիւն կզգայ :

Տուներն այնչափ սիրով գրկած են զիրար, որ ոչ արեւն եւ ոչ անձրեւը կարող են իրենց ազդեցութիւնը ներգործել փողոցէն անցնողներուն վրայ :

Թաղային կռիւները պակաս չեն, եւ ամենամեծ քաջութիւն կսեպուի հոս կռիւ հանելէն ետքը կանոնաւոր կերպով յետ քաշուիլը :

Երբ օտարէն յարձակում մը տեղի ունենայ՝ այրերը յետ կքաշուին եւ ասպարէզը կմնայ գեղեցիկ սեռին, որ գրեթէ ամեն կռիւներու մէջ յաղթանակը կտանի :

Զբօսանքի տեղ չկայ. թաղէն քիչ մը հեռու կայ Օգ մէյտանի ի դաշտը, ուր Սէրը միշտ կպտըտի հոն յաճախողներուն մէջ տեղը :

Փողոցներէն ճանճ մ ՚ անգամ չանցնիր, վասնզի ան ալ գիտէ, որ բամբասանքի պիտի ենթարկուի :

Գեղեցիկ սեռը աշխատասէր է, կար կկարէ, գիշերներն անքուն մնալով կաշխատի եւ աղուոր հագուիլ կսիրէ, բայց հագուստը վայլեցնելու մէջ միշտ երջանիկ չէ :

Հոս շատերը մարդուս մօրուքին կխնդան, վասնզի այրերուն մեծ մասը սափրիչ են. մաս մ ՚ ալ կայ որ միշտ տխրադէմ է, վասն զի դարբին է եւ երկաթի հետ կաշխատի մինչեւ երեկոյ եւ փափուկ խնդիրներու մէջ մտնել չուզեր: Երկու մասն ալ աշխատասէր եւ գործունեայ են՝ երբ ածելիի եւ կռանի վրայ է խնդիրը, իսկ երբ իրենց զաւակներուն դաստիարակութեան վրայ խօսք բացուի՝ այն ատեն անդամալոյծ կկտրին եւ պրոպատիկեայ աւազանին մէջ նետուելու փափաք ալ չեն զգար :

Քասըմ բաշայի օդը շատ աղէկ է բժիշկներու համար. քանի անգամ որ քօլերա եղած է մայրաքաղաքիս մէջ՝ Քասըմ բաշայի մէջ ծնունդ առած է եւ ուրիշ թաղի մէջ մեռած է: Շատ աղքատ բժիշկներ այս թաղին օդին շնորհիւ մեծ հարստութիւններ դիզած են :

Այս թաղին օդը ամառուան եղանակին մէջ միշտ լուծում կպատճառէ: Թուրքօ ֊ ռուսական կռիւէն առաջ Արեւելեան խնդրոյն լուծում տալու համար դեսպանախորհուրդն այս թաղին ստորոտն ըրաւ իւր նիստերը :

Այս թաղին մէջ օրէնք մը կայ, որով աղքատներուն խստիւ արգիլուած է հիւանդ ըլլալը. հարուստները միայն իրաւունք ունին հիւանդանալու: Անցեալներն աղքատ մը դիպուածով հիւանդացաւ եւ թաղականին դիմեց, որ թուղթ մը առնէ ու Փրկիչի հիւանդանոցը երթայ: Թաղական խորհուրդն նկատելով, որ այս աղքատն օրինաց դէմ վարուելով յանդգնած է հիւանդ ըլլալու՝ զայն պատժելու նպատակաւ ամբողջ վեց ամիս մերժեց անոր թուղթ տալ: Աղքատին ճարը հատնելով՝ տեղէ մը տասը դահեկան ճարեց ու թաղականին տալով յաջողեցաւ անկէ թուղթ մը առնելու եւ այդ թուղթով Փրկիչ մտնելու: Այս օրէնքը շատ արդար է: Թաղականը մօտերս ծանր տուրք մը պիտի սահմանէ եղեր բոլոր այն աղքատներուն համար, որ կհամարձակին օրէնքն ոտնակոխ ընելով հիւանդանալ :

Այս թաղին գետն է այն նշանաւոր ականն, որ Բերայէն կը վազէ եւ այս թաղէն անցնելով ծովը կթափի: Այս գետին վրայ զբօսարաններ շինուած են, ուր կ ՚ երթայ թաղեցին՝ քիչ մը օդ առնելու եւ ծխախոտ ու կլկլակ քաշելով ժամանակ անցունելու: Այս գետը կրնայ նաւարկելի ըլլալ, միայն թէ ճամբորդներուն քիթը կտրելու է եւ կամ քիթը կտրած ճամբորդներ ճարելու է :


Դ.
ՊԷՇԻՔԹԱՇ
Սըսսսթ… ձայն մի հաներ, վերարկուդ կոճկէ, ձեռներդ ալ ննջեցեալի մը պէս կուրծքիդ վրայ դիր եւ բարեւ բռնէ. աջ կողիդ մի նայիր, ձախդ ալ մի դառնար. գլուխդ վեր մի բռներ. վար ալ մի բռներ. ետեւդ մի նայիր, առջեւդ ալ մի նայիր. ահա ասոնք են իմ հրահանգներս Պէշիքթաշի մէջ քալելու համար. ասոնք են ահա այս թաղին փողոցի կանոնադրութեան յօդուածներն, որ մինչեւ ի վերաքննութիւն՝ սահմանադրութեան յօդուածներու պէս գործադրուելու են գոնէ փողոցներու մէջ: Իսկ եթէ այս շրջանակը նեղ գտնես, ինչպէս Պատրիարքները սահմանադրութեան շրջանակն, եւ անկէ քիչ մը դուրս ելնել ուզես, ինչպէս Պատրիարքները սահմանադրութեան շրջանակէն՝ խստապահանջ չեմ ըլլար եւ թոյլ կու տամ քեզի, որ գոնէ առջեւդ նայիս, որ չիյնաս, վասնզի եթէ իյնաս եւ երկու ոտներդ ալ կոտրես՝ ոչ ոք կու գայ ձեռներէդ բռնելու եւ քեզի օգնելու. դու քեզի օգնէ որ, կ՚ըսեն այս թաղին պարոնները, Աստուած քեզի օգնէ, եւ այն վիճակի մէջ թող կու տան զքեզ, որ Աստուած քովդ գայ, ձեռներէդ բռնէ եւ Վէզիր խանը տանի զքեզ ոտներդ կապել տալու համար: Ժամանակաւ Ինքնօգնութիւն բառը չկար մեր ազգին մէջ. նոյն ֊ իսկ Ինքնօգնութեան հեղինակն անպատճառ Պէշիքթաշ բնակած ըլլալու է եւ հոն զգացած ըլլալու է այսպիսի գիրք մը յօրինելու եւ հրատարակելու պէտքը: Արդ առջեւդ նայէ, որ չիյնաս եւ ողջ առողջ ելնենք սա թաղէն :

Սա նեղ փողոցէն վեր ելնենք ու եկեղեցին մտնենք, վասնզի շատ թաղերու մէջ անպատճառ նեղ փողոցէն անցնելու է եկեղեցի երթալու համար — ով ապաքէն նեղ ճանբան միշտ արքայութիւն կտանի: Ժամանակաւ այս թաղին մէջ ժողովուրդը մեծ ջերմեռանդութիւն ունէր իւր քալբաք ին մէջ. քալբաք ներուն վերնալէն ի վեր ժողովրդեան մէջ բարեպաշտութիւնն ալ վերացաւ: Կրօնական ժողովը, տղայական խնդիրներով զբաղելով տղայական որոշումներ տալու տեղ՝ պարտաւոր էր ժողովուրդը եկեղեցասիրութեան վարժեցնելու համար անոր գլուխը քալբաք անցունել: Տես սա եկեղեցին, ինչ ճաշակով շինուած է. այլ ինչ օգուտ, մէջը հաւատացեալէն աւելի փոշի կայ եւ փոշիներէ մաքրուելու համար դրան քով գոնէ մէկ վրձին ալ չկայ: Թաղականներն ուր են… քահանաներն ինչ կ՚ընեն, քարոզիչն ուր է…: Մի հարցուներ. քահանաները իրենց քարոզչին հետ շաբաթը հինգ անգամ կռիւ կ՚ընեն եւ վեց անգամ կը հաշտուին: Թաղեցւոյն ժողովրդեան մասը քահանայներու կողմը կբռնէ, իսկ ազնուական մասն՝ քարոզիչինը: Ինչ է ասոնց կռւոյն պատճառը: Ինչ կրնայ ըլլալ կրօնականներու կռւոյն պատճառն. կամ իրենց յուսացածին չափ մարդ չմեռնիր եւ կամ հարսանիք ու կնունք չըլլար, որով իրենց պիւտճէ ին հաւասարակշռութիւնը կկորսուի: Միթէ ասոնց պիւտճէն հաւասարակշռելու համար ամեն օր մեռնելու է, ամեն օր կին մ՚առնելու է, ամեն օր զաւակ ունենալու է: Այո, եթէ այս անկարելի է՝ Գերմանիայէն ելմտագէտ մը բերելու է, որ կանոնաւորէ ասոնց պիւտճէն :

Այս թաղն ալ ունի երկու վարժարաններ, որոնց մէջ օր մը մեր թոռներու թոռները պիտի կրթուին՝ եթէ պէշիկթաշցին յաջողի մինչեւ նոյն օրը բարեկարգել իւր դաստիարակութեան շէնքերը: Պէշիքթ աշցին, իւր վարժարանները կանոնաւորելու համար, քսան տարիէ վեր դասատու կփոխէ, հոգաբարձու կփոխէ, գրասեղան կփոխէ, տնտես կը փոխէ, գրիչ կփոխէ, թաղական կփոխէ, գիրք կփոխէ, եւ դարձեալ չյաջողիր. թող անգամ մ՚ալ դպրոցին աշակերտները փոխէ, տեսնենք ինչպէս կ՚ըլլայ. եթէ դարձեալ յուսացած արդիւնքը չտեսնուի՝ այն ատեն հարկ կ՚ըլլայ թաղեցւոյն փոխել իւր… իւր… լաթերը… ոչ, իւր… գլուխը: Այս թաղին մէջ կբնակի Իւթիւճեան, Մասիսի խմբագրապետը, որ կարող է այդ վարժարաններու տնօրէնութիւնն իւր վրայ առնել եւ թաղին զաւակներուն դաստիարակութեանը աշխատիլ, սակայն կը վախնայ խեղճն, որ ասանկ պաշտօնի մը գլուխ անցնելուն պէս՝ քանի մը ամիսէն իւր տունը պիտի քարկոծեն. Պէշիկթ աշցին ասոր փորձը տուած է դժբախտաբար:— Իւթիւճեան այս քարկոծումէն չէր վախնար՝ եթէ Մասիսի եկամուտը ներէր շաբաթը մէկ անգամ նոր ապակիներ անցունել իւր տանը պատուհաններուն:

Մասնաւոր վարժարան մը կայ հոս, որ աշակերտներուն Հայոց պատմութիւն միայն կկարդացունէ: Մէկ դասագիրքը երկու անգամ կկարդացունէ. աշակերտն զայն լմնցնելուն պէս՝ Փափազեանի Հայոց պատմութիւն մը կտրուի իրեն. աս ալ երեք անգամ կարդալէն ետքը Սուրէնեանը կկարդայ. ասոնց կյաջորդեն միւս Հայոց պատմութիւն ները, զորս երեքական անգամ կկարդայ իրարու ետեւէ: Աստուած քառասուն տեսակ Հայոց պատմութիւն տուած ըլլալով մեզի՝ խեղճ աշակերտները դեռ չկրցին անոնց ամենը կարդալ լմնցնել, որ մենք ալ տեսնէինք, թէ այս Դասատուն Հայոց պատմութիւն ֊ էն վերջը ինչ դասագիրք պիտի տայ աշակերտներուն: Այս Դասատուն, կ ՚ ըսեն, միայն քանի մը հարուստ ծնողներ կհրաւիրէ քննութեան :

Պէշիկթաշի մէջ մաս մը կայ, որ վաճառականութեամբ կամ արհեստով կապրի, մաս մ ՚ ալ կայ, որ չգիտցուիր ինչպէս կապրի, մաս մ ՚ ալ կայ, որ պարտք դիզելով կապրի, մաս մ ՚ ալ կայ, որ շաբաթականով կամ ամսականով կապրի: Այս վերջինն ամենէն մեծ մասն է, որ մեծ վարժութիւն ըրած է՝ գետինը ծռելով գետնէն … բան մը առնելու … ոչ, գետնէն բարեւ առնելու եւ տալու: Այս մասին բերանէն բնաւ չպակասիր սիկառան եւ ծառայ եմ ը: Եթէ օր մը հարիւր անգամ ծառայ եմ չըսէ՝ հետեւեալ օրը պաշտօնէն կհանուի: Այս խեղճերը պաշտօնէ չզրկուելու համար վարժապետի մը երգ մը շինել տուած են ծառայ եմ նաքարաթով եւ ամեն իրիկուն սեղանը չնստած այդ երգը կերգեն: Միջագիւղ ալ կերգեն նոյն երգը Շիրքէթի Խայրիլէյի մէջ պաշտօն վարող երիտասարդներն, որոնք Միջագիւղի ազգայիններուն կէսը կկազմեն :

Ով որ այս թաղը կ ՚ երթայ՝ պարտաւոր է արատ հանող փոշիէն քիչ մը հետը տանելու, վասնզի քիչ մարդ կայ, որ այս թաղը մտած ըլլայ եւ վրան արատ քսուած չըլլայ. հոս արատն առատ է :

Անցեալ դարէ մնացած փաստաբաններ կգտնուին հոս եւ որոնք Աստուծոյ վերաբերեալ դատերը կփաստաբանեն: Ասոնք ժողովրդեան կողմէ վաւերացուած փաստաբաններ ըլլալով՝ Պէշիկթաշի ճարտասանները կհամարուին :

Աղաչելու եւ պաղատելու այնքան վարժուած են, որ երբ այդ խղճուկ բարեւներով դէմդ կելնեն՝ կստիպուիս կամ պաշտօն մը կամ քսակդ անոնց տալ. ասոնք երբ ուզեն՝ իրենց աչերէն արտասուք ալ կհանեն :

Երիտասարդութիւն չկայ հոս. երբ ազգային խնդրոյ մը համար խորհրդակցիլ հարկ ըլլայ՝ Սամաթիայէն կամ ուրիշ թաղէն մարդ կկանչեն. իսկ եթէ թաղն տեղէն առնես տանիս՝ ժողովուրդը ձայն չհաներ. այնքան խաղաղասէր է :

Ինքզինքն ազնուական կարծող մասն առանց գինետուն կամ նպարավաճառի մը խանութը հանդիպելուն շիտակ տուն կ ՚ երթայ. իսկ մնացած մասերը գինետուն ալ կ ՚ երթան զբօսարան ալ եւ նարտ կամ թուղթ կխաղան կիրակի օրերը մինչեւ երեկոյ: Ոմանք ալ գիշերները մէյմէկ տուն հաւաքուելով բրէֆա կխաղան :

Ասոնք, երբ փողոցի մէջ գտնուին՝ իրենց բարեկամը չտեսնելու կզարնեն եւ բարեւ տալու կը վախնան, որ չըլլայ թէ իրենց բարեկամին խահուէ մը հրամցնելով քսան փարա վատնեն :

Ընկերականութիւնն հոս այնչափ յառաջ գացած է, որ երկու դրացի զիրար չեն ճանչնար եւ միջագիւղցիին կհարցնեն, թէ ով է իրենց քովի տունը նստող ընտանիքն :

Պէշիկթաշցին այն աստիճան քաջասիրտ է, որ չորս պէշիկթաշցի կարող է մէկ մուկի դէմ կռուելու: Ամեն անգամ որ Լա պէլ Էլէնի ներկայացում տրուած է՝ Այաքս ներու դերերը կատարելու համար պէշիկթաշցի դերասաններ փնտռուած են :

Այրերը հոս շաբաթն երկու անգամ շապիկ կփոխեն: Երբ ազգասիրութեան վրայ խօսք բացուի՝ կ ՚ ըսեն նախ բաղնիք եւ ապա ազգ: Ասոնք, քիչ բացառութեամբ, ժամերով սափրիչներու առջեւ կնստին, եւ ածիլուելէն առաջ երեք ժամի չափ մազխիլով կփետտեն իրենց բեխերուն ծայրերն եւ կլոր ձեւ մը կու տան անոնց :

Դառնանք իգական սեռին :

Գեղեցիկ սեռն փողոցը քալած ժամանակը գետինը չնայիր, այլ երկինք, եւ աս ալ թերեւս իւր պարանոցն ցոյց տալու համար: Կիները հոս մեծ ազդեցութիւն ունին իրենց էրիկներուն վրայ, որոնք միշտ կիներուն ետեւէն կքալեն ըստ աւետարանին՝ թէ թողցէ այր զհայր եւ մայր իւր եւ երթիցէ զհետ կնոջ իւրոյ : Կիներն այրերու հնազանդելու տեղ՝ այրերը կիներու կհնազանդին: Պէշիկթաշի կիները գեղեցիկ են, տան տիկին եւ տնաշէն. հոս բրնձի փոշին շատ յարգ չունի: Պարզասիրութիւնն ալ քիչ յարգ ունի. վասն զի Պէշիքթաշի թաղն Բէրայի շատ մօտ ըլլալով՝ թաղիս իգական սեռը շաբաթը գոնէ մէկ անգամ Բէրա կ ՚ երթայ եւ նոր ձեւը կ ՚ առնէ տունը կբերէ :

Այս թաղին կիներն այրերէն աւելի ազգասէր են, բայց օրուան մեծ մասն իրենց հագուստ ձեւելու եւ կարելու յատկացուցած ըլլալով՝ ժամանակ չեն գտներ աղջիկներու վարժարանն անգամ մը աչքէ անցունելու :

Պզտիկ աղջիկներուն գալով՝ ասոնք փողոցէն անցնողներէ չտեսնելու եղանակով մը պատուհաններուն առջեւը կնստին, եւ քովի տունը զարնուելուն պէս՝ իրենց գլուխը պատուհանէն դուրս կհանեն եւ դուռը զարնողը գլխէն մինչեւ ոտները քննելէն ետեւ վազելով վար կ ՚ երթան, եւ իւրաքանչիւրն իրեն մօրը կ ՚ իմացունէ, թէ այս կազմով, այս հասակով, այս գոյնով մէկը եկաւ դրացւոյն տունը: Մայրերն շնորհակալութիւն յայտնելով այս փոքր դեսպաններուն՝ նորէն վեր կը ղրկեն զանոնք, որ աղէկ մը մտիկ ընեն, թէ ինչ կխօսուի դրացւոյն տունը եւ իրենց իմացունեն :

Պէշիկթաշցին գարնան ֆուլեալըք կ՚երթայ եւ ամառն Օխլամուր ըսուած զբօսավայրն, ուր կիրակի օրերը օգգապազ կխաղան եւ անբարոյական խօսքեր ընելով բարոյականութիւն կքարոզեն հանդիսականներուն, որոնց մէջ պատուաւոր այրեր եւ կիներ գտնուելէն զատ վեց եօթը տարու տղայներ ալ պակաս չեն. իսկ ձմեռը տան մէջ կփակուի կնստի, մինչեւ որ անունի տօնախմբութիւններն սկսին: Այս տօնախմբութիւններն սկսելուն պէս ալ տուն նստիլն արգիլուած է. ամեն գիշեր անունի երթալու է, մինչեւ առաւօտ գոնէ օխա մը օղի եւ հինգ օխա գինի խմելու է, որ սիրտը հանգիստ ըլլայ :

Թաղիս օդն ոչ ծանր է եւ ոչ թեթեւ, ոչ ուրախութիւն կպատճառէ եւ ոչ տրտմութիւն, անտարբերութիւն կպատճառէ :

Այս թաղին մէջ երեք հարիւր յիսունի մօտ հայ տուն կայ, բայց այս տուներուն մէջ քանի մարդ կայ. աս ալ տեղւոյն Թաղական խորհուրդէն հասկնալու է :

Թաղիս ներքին բերքն է խել մը գլուխներ. տօղրամաճի պաշի, քէրէսթէճի պաշի, չամաշըրճի պաշի, համամճի պաշի. այս գլուխները արքունական շինութիւններու մէջ կգործածուին: Նշանաւոր է նաեւ այս թաղին քօյուն պաշին :


Ե.
ՔԱՐԱԿԷՕՄՐԻՒՔ ԵՒ ՍԱԼՄԱԹՕՄՐՈՒՔ
( Միացեալ թաղ ):

Շուտ ըրէ, բարեկամ, բարեկամներուդ ես քեզ մեղայ ըսէ, գնա խոստովանանք եղիր, հաղորդուէ ու ծնողներուդ վերջին ողջոյնդ տուր. եթէ ողջ առողջ դառնանք՝ բան մը կորսնցուցած չենք ըլլար, իսկ եթէ մեռնինք՝ չենք տանջուիր, թէ ինչու չկատարեցինք մեր քրիստոնէական, ընտանեկան եւ բարեկամական պարտաւորութիւնները… բարեկամներու մնաք բարով չըսած մեռնիլը մեծ անքաղաքավարութիւն է: Թերեւս հարցունես ինձ, թէ ինչ հարկ կայ այս պատրաստութիւններն ընելու, պատերազմ պիտի երթանք: Ոչ, բարեկամ, պատերազմ չպիտի երթանք, այլ Խաս ֊ գիւղ բանող շոգենաւներէն մէկուն մէջ պիտի մտնենք :

—Ոչ, ոչ, ես այդ շոգենաւները չեմ մտներ :

—Տղայութիւն պէտք չէ, մի վախնար :

—Ուխտ ըրած եմ չմտնելու :

—Կնիկ մի ըլլար, աշխարհիս վրայ ամեն բան մեզի համար է. քաջալերուէ, նետուէ նայիմ սա շոգենաւին մէջ, մահէն վախցողը մարդ ըսուելու չէ արժանի: Օն անդր, քաջալերութիւն, հապ օն յառաջ :

Ահա շոգենաւուն մէջն ենք … Հոս նստէ. քաջութեամբ նստէ, ծունկերդ շատ մի բանար, որ սա խեղճ մարդն ալ նստի … ծունկերուդ վրայ եկան նստեցան. վնաս չունի, համբերէ … — Բայց տես կռնակս ալ կ ՚ ելնեն կը նստին:— Հոգ չէ, խեղճ բեռնակիրները հոգի չունին:— Շունչս կտրիլ սկսաւ:— Բան մ ՚ ալ չես ըլլար, կը վարժուիս:— Շոգենաւն որչափ ծռեցաւ, մէջը ջուր առնել սկսաւ, պիտի խեղդուինք:— Բան չկայ, ամեն բան տեսնելու չէ: Ահա եկանք Պալատ, պատրաստուէ որ ելնենք, սակայն կամաց կոխէ նաւամատոյցին ոչ չփլի … : Եբրայեցիներու շուկայէն պիտի անցնինք հիմա, ժամացոյցդ եւ քսակդ պահպանէ: Ահա քեսմէ քայեա կոչուած զառիվերը, ուսկից վեր ելնելու համար գոնէ չորս կանգուն երկայնութեամբ շնչառութիւն ունենալու է: Զառիվերին գլուխը հասանք. Սալմաթօմրուքն է հոս: Մեծ փողոցին վրայի զբօսարանը թաղին ազգային զբօսարանն է: Տես, քարերուն վրայ հինգ տեսակ Ազգ. լրագիրներ դրուած են, որոնց երեսը նայող չկայ. թանգարան մ՚ալ կայ, որուն տէրն է սոյն թաղին Գրասիրական ընկերութիւնն, որ վեց տարեկան ըլլալով՝ ակռային վախն անցուցած է եւ օր ըստ օրէ աճելու վրայ է: Աս ընկերութեան նպատակն է լրագրով, գիրքերով եւ կիրակնօրեայ դասախօսութիւններով թաղին մէջ ընթերցասիրութիւն տարածել: Այս զբօսարանին մէջ կգտնուին դիւանագէտներ, որոնք ամեն օր կքննադատեն կամ Պիսմարքի ընթացքը կամ Կլատսթընի աշխարհավարութիւնը: Յառաջանանք դէպի Քարակէօմրիւկ: Այս գինետունները քանի մը ամիս առաջ գոցուած էին, իսկ հիմա նորէն բացուեցան՝ դեսպաններու շնորհիւ: Թաղեցիները շնորհակալութեան ուղերձ մը կստորագրեն դեսպաններու տալու համար, վասնզի խեղճերը իրիկունները Պալատու գինետունները կ ՚ երթային խմելու եւ գիշերուան ժամը չորսին հազիւ կրնային իրենց տուները մտնելու, որով իրենց ընտանիքներէն յանդիմանութիւններ կլսէին: Զրոյց կպտըտի, թէ թաղեցին պիտի պնդէ եղեր, իրիկունները կանուխ տուն երթալը դիւրացնելու համար, որ իւրաքանչիւր տան քովը պզտիկ գինետուն մը բացուի :

Այս թաղին փողոցներուն թիւը երեսունը մէկի կհասնի. բայց ասոնց մէջ կան անանկ փողոցներ, որոնցմէ անցնելու համար կատարեալ մարմնամարզութիւն գիտնալու է. առանց ասոր, կամ գլուխդ կկոտրես կամ թեւդ եւ կամ ուրիշ մէկ կողմդ: Փողոցներ կան, որ Կ. Պօլսոյ առումէն ի վեր նորոգուած չեն եւ նորոգուելիք ալ չունին :

Ահա Քարակէօմրիւկի եկեղեցին, որուն անունն է Ոսկեբերան եւ ուր կայ հրաշագործ Աստուածածին: Ուխտատեղի է, ջերմեռանդ եւ բարեպաշտ ուխտաւորները պզտիկ Չարխափան կ ՚ անուանեն այս աղօթից տունը: Զաւակ չունեցող այրերն ու կիները հոս ուխտի կու գան, շատ զաւակ ունեցողներն ալ հոս ուխտ կ ՚ ընեն: Պարապ պտըտողները, հիւանդութենէ ելնողները, իրենց սպասաւորներուն իրաւունքը ուտողները, իբրեւ աւանդ առնուած ադամանդները ուրիշի ծախողները, որբեւայրիներուն ստակը կլանողներն ընդհանրապէս հոս ուխտի կու գան :

Այս տեղի քահանաներն ալ քիչ ֊ շատ ուսած են հրաշագործութիւն եւ երբեմն ֊ երբեմն պզտիկ հրաշքներ ալ կգործեն: Ջերմեռանդի մը կողմէ Աստուածածնայ պատկերին նուէր տրուած զուտ ոսկիէ գօտի մը երկու օրուան մէջ ոսկեզօծ պղնձի փոխուեցաւ. ուրիշի մը նուիրած խաս թէլփէչէն ալ սիմ ի այլափոխուեցաւ :

Երբեմն ինքնիրմէ ասանկ այլակերպութիւններ տեղի կ ՚ ունենան այս եկեղեցւոյն մէջ, այլակերպութիւններ՝ որ ուրիշ եկեղեցիներու մէջ ալ պակաս չեն :

Թաղիս քարոզիչն ալ կտրուկ մարդ մ ՚ է, շատախօսութիւն չսիրեր. շատ անգամ պաշտօնական գրութիւններն եւ երբեմն ալ աւետարանը կհամառօտէ եւ այնպէս կկարդայ, ունկնդիրներուն ձանձրոյթ չտալու համար :

Թաղական խորհուրդը մօտերս պիտի որոշէ, որ օրինաւոր տետրակ ունենայ եկեղեցական անօթներու, որպէսզի անոնք ալ հրաշքով չփոխուին կամ երկինք չհամբառնան: Մեծ զգուշութիւն եւ խնամք պէտք է այն թաղերը, ուր հրաշքներ կգործուին:

Սոյն միացեալ թաղն, որ կբաղկանայ Քարակէօմրիւկ, Սալմաթօմրուք, Սուլթան Համամ, Պզտիկ եւ Մեծ Մալթա թաղերէ՝ ունի հինգհարիւր յիսունը չորս տուն հայ: Ամենէն բազմամարդն է Սալմաթօմրուք, որ ունի չորս հարիւր քսան եւ ութը տուն, մէկ եկեղեցի, մէկ նախակրթարան, մէկ ուսումնարան եւ աղջիկներու վարժարան մը: Յիշեալ դպրոցներուն մէջ կան հարիւր երեսուն եւ ութ աշակերտ եւ ութսունը չորս աշակերտ ուհի կամ աշակերտ անոյշ կամ աշակերտա դուխտ : Վեց տարեկանէն վեր աշակերտ կամ աշակերտուհի չընդունուիր, վասնզի այս տարիքին մէջ հոն կսորվին հայերէն, տաճկերէն, ֆրանսերէն, անգղիերէն, գերմաներէն, սլավերէն, եբրայերէն, թուաբանութիւն, տրամաբանութիւն, պատմութիւն, աշխարհագրութիւն, կրօնագիտութիւն, գծագրութիւն, երաժշտութիւն, բնագիտութիւն, քիմիաբանութիւն, փիլիսոփայութիւն, մարմնամարզութիւն, հոգեմարզութիւն. հոս ընթերցանութիւնը իրենց մօրն արգանդին մէջ կ ՚ ուսանին: Թաղեցին իւր վարժարաններուն այս հրաշալի յառաջադիմութիւնն պարտաւոր է Ուսումնական Խորհրդոյն, որ բնաւ հոգ չըներ նոյն ֊ իսկ եթէ աչերովն ալ տեսնէ, որ մսավաճառ մը վարժարանի տնօրէնութիւն կամ հոգաբարձութիւն կ ՚ ընէ :

Ժողովուրդը մեծ մասամբ տգէտ է, եւ տգիտութիւնն պաշտպանութիւն գտնելով՝ օր ըստ օրէ յառաջ կ ՚ երթայ: Եթէ այս վարժարանին մէջ գիտութեան տեղ տգիտութեան դասեր աւանդուէին՝ առաջին կարգի վարժապետանոց մը կ ՚ ըլլար տգիտութեան :

Իրենց վիճաբանութեան եղանակին վրայ թեթեւ գաղափար մը տալու համար՝ կհրատարակենք հոս վիճաբանութիւն մը, որ երկու հոգւոյ մէջ տեղի ունեցած է.

—Բարեկամ, այս տեսուչն մեր զաւակներուն ապագայն կսպաննէ :

—Ոչ, այս տեսուչն մեր զաւակներուն ապագայն կշինէ. երէկ լալընճի Ահմէտ աղան վարժարաններու այցելութիւն մը ընելով՝ շատ գոհացուցիչ գտեր է զանոնք :

—Բայց երէկ պօզաճի Տիմիթրօն կպնդէր, թէ այդ մարդն այդ պաշտօնին մարդ չէ :

—Սխալ է, պօզաճին կիրք ունի մեր տեսուչին դէմ, որ իրիկուններ պօզա չխմեր :

—Խորհուրդ մը ընենք եւ սա տեսուչը փոխենք. մեղք է մեր զաւակներուն :

—Ատանկ բան չըլլար, դուն քու նստած խանութիդ վարձքը չես կրնար վճարել եւ կելնես ազգային գործերուն մէջ կմտնես:

—Ես քեզի պէս ուրիշին իրաւունքը չեմ ուտեր, դուն ինձի աղէկ նայէ :

—Բերանդ ժողվէ, հիմա աթոռը գլխուդ կիջեցնեմ, հա անպիտան :

—Դուն ալ ասկէ վերջը եկուր տէ, մեր տունէն կնկանդ համար շապխա առ :

—Անցեալ շաբթու չէր որ երկար բանթալօնս առիր եւ Քարակէօմրիւկ ուխտի գացիր :

—Քուկին ինչ վատ ըլլալդ ամեն մարդ գիտէ :

—Վատը դու ես … :

Ծեծկւուքը կսկսի, ապտակ եւ կից փոխանակուիլ կը սկսին :

Երրորդ մը կու գայ եւ կմիջամտէ … :

—Բանթալօնի մը համար կը վայլէ որ … :

—Վատ ըսաւ ինձի :

—( Ականջն ի վար ) Դու ալ այդ աւանակին խօսքին կարեւորութիւն մի տար :

—Ան ալ ինծի անպիտան ըսաւ :

—( Ականջն ի վար ) Ամօթ է, այդ իշուն խօսքերուն կարեւորութիւն կու տաս: ( Բարձր ) Հաշտուեցեք, եղբայր էք դուք… բայց այս բանթալօնի խնդիրը ինչպէս ծագեցաւ :

—Վարժարանի վրայ խօսք բացուեցաւ … :

—Վարժարանին բանթալօն պիտի հագցունէիք, ինչ պիտի ընէիք որ … :

—Չէ, տեսուչը … :

—Առնենք, եղբայր, առնենք, տեսուչին բանթալօն մը առնենք, ինչ կ ՚ ըլլայ եղեր :

—Չես հասկնար, եղբայր, խնդիրը վարժարաններու վրայ էր :

—Վարժարաններու համար կը վիճաբանէիք :

—Այո :

—Դուք երկուքնիդ ալ աւանակ էք եղեր … վարժարանի մը համար իրարու սիրտ կոտրել ինչ պիտի ըլլայ. ես ալ կարծեցի, որ օգտակար բանի մը համար կը վիճէիք … այ աւանակներ :

Վիճաբանողներն այս դիտողութիւնն իրաւացի կգտնեն, կզղջան, որ չնչին խնդրոյ մը համար զիրար վիրաւորած են, կպագտուին, կհաշտուին եւ ուխտ կ ՚ ընեն, որ մէյ մ ՚ ալ վարժարանն իրենց բերանը չառնեն :

Թաղականի կռիւները հոս պակաս չեն: Երբ թաղական խորհրդոյ ընտրութեան ձեռնարկուի՝ մարդուն մէկը Դիոգինէսի լապտեր մը կ ՚ առնէ երեք հազար հոգիէն ինը հոգի գտնելու համար, եւ դարձեալ չյաջողիր: Թաղական ըլլողն կամ վեց ամիսէն հրաժարական կու տայ եւ կամ իւր անկողինը Թաղական խորհրդարանը կփոխադրէ :

Սալմաթօմրուքի մէջ կան քանի մը մարդեր, որոնք մեծ գործ մը տեսնելով անմահանալու համար իրենց շանը պոչը կը կտրեն :

Քսանի չափ հարուստներ կան, որոնք ազգային բարենպատակ գործերուն համար իրենց քսակն չեն խնայեր: Ասոնցմէ տասն եւ ութ հատը անցեալ տարի իմանալով, որ Դպրոցասիրաց Արեւելեան ընկերութիւնն իրենց պարահանդէսի տոմսակ պիտի ղրկէ՝ անմիջապէս տեղ մը հաւաքուեցան եւ որոշեցին թաղը ոտք չկոխել, մինչեւ որ պարահանդէսը տրուի :

Հոս ալ ուրիշ թաղերու պէս շատ մը ընկերութիւններ կազմուած են եւ կործանուած են: ա բ գ ֊ ի ընկերութիւնը հաստատուած օրն՝ թաղեցին կյուսար, որ հիմնական կերպով սկսուած սոյն ընկերութիւնն աա բբ գգ պիտի գար ախչ, բծպ, գկջ, դհռ ֊ ն, եւ բա, բե, բի, կարդալով՝ օր ըստ օրէ յառաջ պիտի երթար… Ընկերութիւնն այսօր իւր անունն իսկ մոռցած է: Ուրիշ քանի մը ընկերութիւններ ալ կազմուեցան, բայց անոնք եւ օ ֆ ֊ էն սկսած ըլլալով՝ խիստ կարճատեւ կեանք ունեցան: Հիմայ ճ մ յ ֊ էն ընկերութիւն մը հաստատելու միտք ունին: Այդ ընկերութիւնները որքան որ անուն չունին այսօր՝ դրամագլուխ մը ունին, որ կազմուած է քսանը մէկ հատ երկաթուղւոյ բաժնետոմսէ, վաթսունը վեց եւ երեք քառորդ արծաթ մէճիտէ, քսան բարայէ, տասն ոսկիէ, երկուք ու կէս ոտք ունեցող թիկնաթոռէ ու մէջը պարապ մէկ մելանի շիշէ: Այս դրամագլուխը կպահպանեն քանի մը անձեր ազատ եւ անկախ ո եւ է պաշտօնական եւ ոչ ֊ պաշտօնական երաշխաւորութենէ եւ պատասխանատուութենէ, եւ թաղեցին կխպնի երթալ այդ անձերէ ստորագրութիւն առնել :

Պզտիկ մաս մը կայ այս գիւղին մէջ, որ երբեմն կշարժի, երբ … երկրաշարժ ըլլայ: Բայց մեծ մասն անշարժ ըլլալով՝ լուսաւորութիւնը կկաղայ հոն :

Իգական սեռը արականէն աւելի պարկեշտ է: Աղէկ հագուելու բնաւ հոգ չտանիր. ամեն օր ալ չհագուիր, տարին անգամ մը կհագուի, մնացած օրերը գիշերազգեստով պատուհանին առջեւ կնստի եւ ֆէս կհիւսէ: Ասոնց համար տօնի օր չկայ. չորս տարին անգամ մը կ՚երթան եկեղեցին, որ իրենց քթին քովն է, եւ իրենց քիթն ալ մեծ չէ, որ եկեղեցւոյն հեռաւորութիւնն պատճառ բռնեն: Ասոնք լալըն կհագնին եթէ չորս տարին անգամ մը եկեղեցի երթան: Այս թաղի կիներուն հայերէն խօսակցութիւնն ուրիշ թաղի կիներուն խօսակցութենէն կզանազանի սա կէտին մէջ, որ ուրիշ թաղի կիներն հայերէնի մէջ տաճկերէն բառեր կխառնեն, մինչդեռ ասոնք տաճկերէնի մէջ հայերէն բառեր խառնելով յառաջ կտանին մայրենի լեզուն: Ասոնք կարող են Մշակի մէջ հայերէն յօդուածներ գրել :

Այս թաղն առողջ օդ մ ՚ ունի. եւ եթէ թաղեցին գէշ օդի մը մէջ աշխարհ գալու ստիպուէր՝ մեռած պիտի ծնէր :


Զ.
ԷՅՈՒՊ
Էյուպի մէջ երկու սուրբ կայ, որ իրարմէ կէս ժամու չափ հեռաւորութիւն ունին: Այս սուրբերէն միոյն անունն է Աստուածածին եւ միւսինը Եղիա: Այսօր Ս. Եղիայի Էյուպի վրայ պիտի խօսինք :

Այս թաղին մէջ բնաւ սատանայ չկայ, գրեթէ մեծ մասամբ աղաւնիի պէս միամիտ են: Ժողովուրդը պահպանողական ըլլալով՝ քայլ մը յառաջ գնացած չէ այն վիճակէն, որուն մէջ ստեղծած է զինքն Աստուած: Այս թաղին մէջ պտըտողը ինքզինքն Ադամայ ժամանակակից կը կարծէ :

Հարիւր տասը հայ տուն կայ հոս: Ժամանակաւ երկու վարժարան ունէին, մին աղջիկներու եւ միւսը մանչերու. իսկ հիմա այդ շէնքերն այրած ըլլալով՝ աշակերտներու մէկ մասը տան մը մէջ կը խաղան եւ մէկ մասն ալ փողոցներու մէջ: Աշխատող պզտիկ մաս մը կայ, որ հանգանակութեամբ վերաշինել կաշխատի թաղին վարժարանները :

Ժողովուրդն իւր զաւակներուն դաստիարակութեանը համար սիրտ չհատցուներ. եթէ Աստուած կամենայ, կըսէ, մեր զաւակներն առանց վարժարան երթալու ալ կրնան ուսումնական ըլլալ :

Հոս ոչ ընկերականութիւն կայ եւ ոչ երիտասարդութիւն, այլ առանձնասիրութիւն եւ տղա յութիւն կայ. ամեն մարդ պարտաւոր է իւր տունը քաշուիլ ու նստիլ. մեծ անիրաւութիւն է դրացւոյն տունն երթալ եւ մէկ երկու ժամ նստելով ժամանակ անցունելը :

Այս թաղին մէջ արհեստն ալ իւր օրօրոցին մէջ է դեռ: Էյուպի ազգայիններուն մէկ մասը բրուտ ըլլալով՝ հողէ տեսակ֊տեսակ ամաններ եւ անօթներ կը շինեն: Հողէ տեսակ մ ՚ ալ անօթ կը շինեն, որուն հայերէնը չենք յիշեր, բայց մեր ընթերցողներուն կատարեալ գաղափար մը տալու համար յիշեալ անօթին վրայ՝ կը պարտաւորինք ըսել, թէ շատ մը կիներ հիմայ ճիշտ այդ հողէ անօթը յարդէ շինելով՝ վրան լաթ մը կ ՚ անցունեն եւ քիչ մը ծաղիկով եւ քօրտէլայով զարդարելէն ետքը իրենց գլուխը կ ՚ անցունեն :

Այս թաղին մէջ գինետուն չկայ եւ օղի ծախուիլը արգելուած է … ինչ դժբախտութիւն: Թաղեցին երեկոները ընդհանրապէս Իլիմօն Իսկէլէսի կը հանդիպի եւ հոն քանի մը գաւաթ օղի խմելէն ետքը կ ՚ երթայ իւր թաղը՝ ուր տան մը մէջ ալ գաղտնի օղի կը ծախուի: Շատ մը ընտանիքներ իրենց զաւակներն օղիէ կտրելու համար այս թաղը կու գան, ինչպէս որ տենդ ունեցողներն ալ հիմա Միջագիւղ կ ՚ երթան՝ ջուր խմելէ կտրուելու համար :

Ժողովուրդն եկեղեցասէր է, սակայն քարոզիչ չուզեր. եթէ տարին մէկ֊երկու անգամ Պատրիարքարանէ քարոզիչ մը ղրկուի հոն՝ թաղեցին սիրով կ ՚ ընդունի զայն այն պայմանաւ, որ քարոզը տալուն պէս թաղէն դուրս ելնէ :

Կիները մեզի պէս ժրաջան են, վայրկեան մը պարապ չեն նստիր, էնթարի, շալվար հագած՝ ֆէսհանէ ի համար ֆէս կը հիւսեն, նստած իրենց տանը դրան սեմին վրայ, որու առջեւէն կ՚անցնի թաղին կոյանոցը: Թաղին աշխատաւորներէ գոնէ հանգանակութիւն մ՚ալ բանային եւ անոր արդիւնքովն մաքրէին սոյն կոյանոցն, որուն մէջ երբեմն կ՚իյնան լամպիքա շատկէկ խմողները. իսկ եթէ թաղեցւոյն քիթը շահ մ ՚ ունի այդ կոյանոցին հոտէն՝ ատոր ըսելիք չունինք :

Կիները լայնածաւալ սիրտ մ՚ունին, եւ այս պատճառաւ երկարակեաց են. ամենէն կարճ կեանք ունեցող կինն իննսունըինը տարեկան է, եւ երբ հարիւր տարեկան կին մը մեռնի՝ ծաղիկ հասակին մէջ առ Աստուած փոխուած կը համարուի, իսկ երբ մէկ տարեկան աղջիկ մը մեռնի՝ վիժած կը սեպուի :

Իգական սեռին մէջ փոքրիկ մաս մը կայ, որուն հետ խօսելու համար զրահ հագնելու է, վասնզի ասոնք փայտով կը խօսին, եւ եթէ կանխաւ զգուշութիւն չընես՝ գլուխդ կը պատառեն :

Բամբասանքն հոս յուսացուածէն աւելի է, միայն թէ սահմանափակ ըլլալով՝ էնթարի շալվար ին վրայ կը դառնայ միշտ :

Թաղին բերքն է փայտէ շինուած տղու խաղալիկներ, որոնցմէ երբեմն մեծ մարդեր ալ ծախու կ՚առնեն իրենց համար :

Օդը թէպէտեւ աղէկ է, բայց բնակիչներուն թմրութեանը նայելով՝ կ ՚ երեւի որ քիչ մը թմրեցուցիչ է: Էյուպցիներէն ոմանք փողոցը քալած ժամանակնին կը քնանան եւ աղուոր երազներ կը տեսնեն:
Է.
ԳԱՏԸ ԳԻՒՂ
Աշխարհագրական հնաւանդ սովորութեան դէմ խօսած չըլլալու համար՝ պարտաւոր ենք ըսել, թէ այս գիւղն ալ ունի իւր արեւելքն, արեւմուտքն, հիւսիսն եւ հարաւն. բայց մեր խիղճն ալ յարգելու համար՝ կը ստիպուինք խոստովանելու, որ արեւելքին, արեւմուտքին եւ հիւսիսին գոյութիւնն անուանական է. հարաւն է միայն, որ կտիրէ այս գեղին վրայ: Հիւսիսն իսկ եթէ երբեմն քանի մը խօսք ընել ուզէ՝ հարաւին բերնով կխօսի: Արեւն հոս հարաւային կողմէն կելնէ եւ հարաւային կողմէ կմտնէ, վերջապէս ամեն բան հարաւ է հոս :

Այս տողերը գրելով մեր նպատակն է իմացունել արգոյ հասարակութեան, որ ձմեռուան եղանակին մէջ այս գիւղն երթալ փափաքողներն ամառուան հագուստ հագնելու են. իսկ ամառուան տաք օրերուն մէջ երթալ ուզողները մերկ երթալու են հոն, այսինքն տէքօլթէ հագնելու են :

Մահսուսիյէ֊ ի ընկերութիւնն իւր ճամբորդները զովացնելու համար է, որ այնպիսի ձեւով շոգենաւներ կբանեցունէ, որոնք միշտ ծովու ալիքներ կ ՚ ընդունին իրենց մէջ, որով ճամբորդները ծովու ջրով կլուացուին եւ կը զովանան: Եթէ այս չըլլար՝ ճանբորդները տաքէն կմարէին :

Այս գիւղն այնչափ օրհնեալ գիւղ մ ՚ է, որ քանի մը տարիներէ առաջ, երբ հրէային մէկը գուշակութիւն ընելով ըսաւ, թէ գետնին տակ պիտի անցնի այն գիւղն, որու անուան սկզբնատառը գ է՝ ամեն մարդ միաբերան պօռաց, թէ Գատը գիւղն ըլլալու է այդ գիւղը: Հրէային գուշակութիւնը չելաւ, բայց ինչ օգուտ, գեղին պատիւը հրապարակի վրայ կոտրեցաւ: Այն թուականին ըսողներ ալ գտնուեցան, որ այս լուրը տարածողները մեր կեսարացի ազգայիններն էին, որոնք աժան գնով տուն վարձելու համար հնարած էին այդ լուրը: Եւ արդարեւ, տուներուն գիները հարիւրին վաթսուն իջան. շատ մը վաճառականներ իրենց առնելիքն ուզեցին գեղիս մէջ նստող վաճառականներէն. շատերը հեռացան գեղէն. իսկ մեր կեսարացի ազգայիններն իրենց նստած տեղէն չշարժուեցան, թող աժան նստինք ու գետնին տակն անցնինք, ըսելով :

Այս գեղին մէջ թէպէտեւ երեքհարիւր յիսուն տուն հայ կայ, բայց բնիկ ազգային հազիւ քսաներեք ու երեք քառորդ մարդ կայ. մնացածն այլեւայլ թաղերէ գաղթած է:

Ժամանակաւ ամայի դաշտ մ ՚ էր այս գեղը. իսկ երբ քանի մը եւրոպացիներ, որոնք որսորդութիւն ընելու մոլութիւնն ունէին, այս գեղն եկան զայն որսորդութեան յարմար գտնելնուն համար՝ մեր ազգայիններէն ալ շատերը անոնց հետեւելով եկան բնակութիւն հաստատեցին հոն: Այսօր եթէ եւրոպացիներն հեռանան այդ գեղէն՝ մեր ազգայիններն ալ կթողուն զայն: Ով կրնայ պնդել, թէ մեր ազգայիններն եւրոպացիներու նմանիլ չեն ուզեր … :

Այս գեղին մէջ բաց ի հարաւէն կտիրէ նաեւ ազնուապետութիւնն, որ հարաւին չափ տենդ կպատճառէ գեղին ազգային գործերուն եւ թերեւս անկէ աւելի վնասակար է :

Ամեն անգամ, որ թաղական խորհուրդ ընտրուած է՝ անդամներու մէջ անհամաձայնութիւն գոյացած է: Թաղական խորհուրդն այնքան կարծիքներէ բաղկացած է, որքան անդամներէ որ կազմուած է, եւ այս շատ վնաս տուած է ազգային վարժարանին յառաջադիմութեան: Թաղական խորհրդոյ իւրաքանչիւր անդամն իրեն հաճելի եղած դրութեամբ կ ՚ ուզէ առաջ տանիլ վարժարանը. մին ֆրանսական դրութիւնը կպաշտպանէ, ուրիշ մը գերմանական դրութեան վրայ կյարձակի, երրորդ մը անգղիական դրութիւն իբրեւ փրկարար միջոց կնկատէ, չորրորդ մը թրքական դրութենէն մազիւ չափ չշեղիր, հինգերորդ մը աւստրիական դրութիւնը կփաստաբանէ, եւ կարծիքներուն այս անհամաձայնութեան մէջ վարժարանը կգոցուի, եւ բացուելու համար կսպասէ, որ թաղական խորհուրդն հաճի դրութիւն մը ընդունիլ: Թաղական խորհուրդն չկրնար համաձայնութիւն գոյացնել. բայց վարժարանը կբացուի եւ կսկսի կառավարուիլ, օր մը գերմանական դրութեամբ, օր մը ֆրանսիական դրութեամբ, առաւօտ մը թրքական դրութեամբ եւ երեկոյ մը անգղիական դրութեամբ. այսպէս թաղականի մէջ համաձայնութիւն կգոյանայ եւ թաղեցին ուրախ սրտով զիրար կշնորհաւորէ ըսելով. « Ապրին թաղական խորհրդոյ մեծապատիւ անդամներն, որ իրարու հետ համաձայնած են »: Սակայն այս վարժարանին անկանոն ընթացքը մեծ օգուտ բերաւ ազգին, ծնունդ տուաւ Պէրպէրեան վարժարանին, այժմ Իճատիէ, որ պատիւ կբերէ ազգին :

Գիւղիս բնակիչներ շատ քաղաքավար են. իրարու սիրտ չկոտրելու համար ամենամեծ զոհողութիւններու յանձնառու կ ՚ ըլլան :

Անցեալները ազնուապետական դասէն մէկը կացինով մը վարժարանին հիմը տեղէն կհանէր. ուրիշ մ ՚ ալ քանի մը քայլ հեռուէն կդիտէր: Երբ այս վերջնոյն հարցուեցաւ, թէ ինչու անտարբեր կեցած էր՝ հետեւեալ պատասխանը տուաւ.

—Մտերիմ բարեկամս է, եղբայր. միտքս դրի, որ երթամ երկու խօսք ընեմ, բայց վերջէն մտածեցի, որ մեր բարեկամութիւնը պիտի վիրաւորուի. անոր համար թող տուի, որ ուզածն ընէ :

Մաս մը կայ հոս, որ ազնուապետներու գործիք ըլլալով՝ այն ատեն միայն ազնուապետներու առջեւ ձայն կրնայ հանել՝ երբ շարքի մը երգել հարկ ըլլայ :

Մէկ մասն բոլորովին անտարբեր ազգային գործերու՝ կամ ծովեզրեայ սրճարաններու մէջ նարտ կխաղայ եւ կամ նարկիլէ կքաշէ :

Ուրիշ ազնուապետական մաս մ ՚ ալ կայ, որ միայն ուիսթով կամ պէզիքով կծառայէ ազգին :

Այս գեղին եկեղեցին, որու անունն է Ս. Թագաւոր եւ ուր Ս. Աստուածածնայ օրը մեծ տօնախմբութիւն կ ՚ ըլլայ՝ ուխտատեղի մ ՚ է եւ ուխտաւորներէն շատ դրամ կ ՚ ընդունի: Այս Թագաւորն ալ ուրիշ թագաւորներու պէս բաւական հասոյթ ունի, բայց զայն գործածելու կերպը չգիտեր, ելմտագէտ թաղականներ չունենալուն համար: Եթէ ուխտաւորներէն առնուած դրամներն լաւ մատակարարուէին՝ երջանիկ Ս. Թագաւոր մը կ ՚ ունենայինք եւ իւր վարժարանն ալ միշտ բարեկարգ վիճակի մէջ կյարատեւէր :

Այս գեղին մէջ ընդհանրապէս կ ՚ ամչնան ազգային զգացում կրելու, ինչպէս դու կամչնաս տունդ ջուր կրելու: Եթէ երբէք ստիպուին ասոնք օր մը ազգային զգացման պէտքը ճանաչելու՝ դարձեալ իրենք անձամբ չպիտի կրեն զայն, այլ իրենց սպասաւորներուն պիտի տան զայն, որ իրենց ետեւէն բերեն :

Բայց այս գեղին մէջ կգտնուին նաեւ այնպիսի անձեր, որոնք ազգային զգացում կկրեն :

Ասոնցմէ է Մուրատեան բարեհամբաւ գերդաստանն, որ ծանօթ է իւր ազգասիրական գործերովն:

Մեծ. Մկրտիչ էֆէնտի Մուրատեան աղջիկներու վարժարան մը բացած է հոս 1868 ֊էն ի վեր եւ ամիսը 6 ֊ 700 դահեկան ծախք ընելով՝ աղքատ աղջիկներ դաստիարակել կու տայ հոն: Ձմեռուան եղանակին մէջ աղքատներու ձրի ածուխ կբաշխէ, ինչպէս նաեւ աղքատներու ձրի բժիշկ կղրկէ եւ ձրի դեղ կու տայ: Մուրատեան եղբայրներն իրենց մօրը թաղման համար եկեղեցւոյն եօթանասուն ոսկի եւ կտակի պաշտօնի համար ութսուն ոսկի, վարժարանի շինութեան համար հարիւր ոսկի նուէր ընելէն զատ՝ երկու հարիւր յիսուն ոսկի դարձեալ նուիրած են վարժարանի շինութեան համար:

Նմանապէս հոս կբնակին Մեծ. Սերովբէ Կիւլպէնկեան, Աբիկ Ունճեան եւ Շաշեան Պօղոս էֆէնտիներն, Սովելոց Մասնաժողովոյ անդամներէն երեքն, որոնք իրենց միւս ընկերներուն հետ մինչեւ այսօր գիշեր ցերեկ աշխատելով՝ ամեն ազգասէր սրտերու մէջ անմոռաց յիշատակ մը թողած են, թէպէտ եւ մեր Ազգային Ջոջերէն հնգական օրինակ առած չեն: Ասանկ աշխատող ազգասէրներ ունենալնէս ետքը՝ սովն դեռ քառասուն տարի ալ տեւէ՝ բնաւ փոյթ չենք ըներ :

Թաղիս բնակիչներն ընդհանրապէս հարուստ են եւ ընդհանրապէս մէկ ձիթապտուղը, կ ՚ ըսեն, չորս պատառ կ ՚ ընեն. տնտեսագիտութիւնն մինչեւ այս աստիճան յառաջ գնացած է. բայց շատ հարուստներ այս ալ շռայլութիւն համարելով՝ որոշած են սեղանի վրայ մէկ ձիթապտուղ միայն դնել :

Քանի մը հարուստներուն համար ալ արեւը սովորականէն երեք ժամ վերջը կծագի, երբեմն ալ բնաւ չծագիր, եւ այդ հարուստներն մինչեւ երեկոյ քնանալով՝ գիշերը կարթնանան եւ կսկսին իրենց բրէֆայ ին :

Ուրիշ թաղերու հետ բաղդատմամբ՝ օղիի եւ գինիի գործածութիւնը քիչ է հոս. ընդհանրապէս գոնեաք կգործածուի :

Իգական սեռն գոնեաքի տեղ բամբասանք կգործածէ եւ առանց ջուրի: Իրարու ետեւէ զիրար գետինը կ ՚ անցունեն, իսկ երբ դէմ առ դէմ գան՝ զիրար երկինք կը բարձրացունեն :

—Եթէ գործ չունիս՝ եկուր սա պատուհանին առջեւ քիչ մը կայնինք ու մտիկ ընենք :

—Տիկին Քաթիկ, օրիորդ Աղաւնին տեսար երէկ :

—Բարով խէրով չտեսնէի, ատ որչափ ճերմակ քսուած էր … գլուխն ալիւրի պարկին մէջ է խօթ եր, ինչ է ըրեր :

—Անանկ ալ շրջազգեստ մը հագած էր, որ չորս կողմը բաց էր :

—Թերեւս քումաշ պակսած է :

—Գոնէ ոտները պզտիկ ըլլային :

—Այսու ամենայնիւ սատանան շատ գեղեցիկ է :

—Գեղեցկութիւնն ալ ուր է ատոր … երեսը բնաւ տեսնել չեմ ուզեր, կռողը տեսնէ :

Ահա օրիորդ Աղաւնին դուռը կը զարնէ այն տան, ուր այս խօսակցութիւնը կ ՚ ըլլայ:

—Բարի եկաք, օրիորդ Աղաւնի, աս ուր էք. հիմա տիկին Քաթիկին քեզի համար կը խօսէի եւ կ ՚ ըսէի, թէ օրիորդ Աղաւնին մեզի բոլորովին մոռցաւ :

—Ես ձեզի կը մոռնամ, ամեն օր գալ կ ՚ ուզեմ, բայց տան գործերը թող չեն տար: ( Մեկուսի ) Կռողը տանի երկուքնիդ ալ:

—Օրիորդ Աղաւնի, իրաւ որ ձեզի տեսնամ նէ՝ քոյրս տեսածի պէս կ ՚ ըլլամ: ( Մեկուսի ) Սատանան տեսնէ երեսդ: ( Բարձր ) Օրիորդ Աղաւնի, ամեն օր տեսնամ նէ քեզի՝ չեմ վշտանար :

—Շնորհակալ եմ: ( Մեկուսի ) Խենթ ըլլալու էի, որ խօսքերուն հաւատայի :

—Այդ շրջազգեստիդ ձեւն ուսկից առիր, Աղաւնի :

—Հաւնեցաք :

—Շատ հաւնեցայ, օրիորդ Աղաւնի, հատ մ ՚ ալ ես պիտի շինեմ անանկ :

—Հաւնելու բան մը չէ կարծեմ :

—Ինչ կ ՚ ըսես, օրիորդ Աղաւնի, շատ ձեւաւոր էր: Օրիորդ Աղաւնի, խահվէ կ ՚ ուզէք, անուշ կ ՚ ուզէք, պտուղ կ ՚ ուզէք, կերակուր կ ՚ ուզէք, գինի կ ՚ ուզէք, սիկարա կ ՚ ուզէք. կաղաչեմ, օրիորդ Աղաւնի, առանց քաշուելու զրուցեցէք :

—Բան մ ՚ ալ չեմ ուզեր, ձեր ողջութիւն կ ՚ ուզեմ :

—Անուշ մը հրամմեցէք :

—Շատ լաւ, կ ՚ ընդունիմ :

—Քեզի բան մը պիտի հարցնեմ, բայց շիտակ պիտի զրուցես, վասնզի շաբաթ մը կայ որ տուներուս մէջ կռիւը պակաս չէ. տիկին Թէրէզային առջեւի ակռաները շինծու չեն մի :

—Ետեւիններն ալ շինծու են :

—Ողջ ըլլաս, ես կ ՚ ըսեմ նէ՝ ինծի չեն հաւատար … անուշ մ ՚ ալ կհրամմէք, օրիորդ Աղաւնի:

—Չէ, շնորհակալ եմ :

—Բան մ ՚ ալ պիտի հարցունեմ, բայց կը քաշուիմ կոր … :

—Մի քաշուիք :

—Տիկին Մարթային գիրութիւնը բնական է թէ բամպակ թխմած է:

—Տիկին Անթառամին ըսածին նայիս նէ՝ բամպակ է, իսկ տիկին Շուշանին խօսքին հաւատանք նէ՝ բուրդ կը թխմէ եղեր :

—Շնորհակալ եմ, օրիորդ Աղաւնի, մեզի մեծ հոգէ մը ազատեցիր. չգիտես քանի մը օրէ ի վեր որչափ անհանգիստ էի … օրիորդ Աղաւնիին կերակուր բերէք :

Օրիորդ Աղաւնին մնաք բարով կ ՚ ըսէ եւ կը մեկնի մռմռալով. « ասոնք ալ միշտ ուրիշները վար զարնելու խօսքեր կ ՚ ընեն »:

Իգական սեռի մէջ կայ ընտիր մաս մը, որ երբեմն ազգային խնդիրներու վրայ կխօսի. կայ մաս մ ՚ ալ, որ Ազգանուէր֊Հայուհեաց ընկերութեան մէկ ճիւղը կկազմէ այս գեղին մէջ եւ որ մեծ գործեր տեսնելու պատրաստուած է:

Նորաձեւութիւնը տեսակ մը ախտ եղած է հոս. գեղեցիկ սեռը շատ անգամ դիտակով Մարսիլիայի շոգենաւին կը նայի, որ վերջին ձեւն ամենէն առաջ իւր վրայ երեւի :

Գեղիս զբօսավայրն է Մօտա պուռնու ըսուած տեղն, որ ծովու վրայ կնայի. բայց հոն գացողները ծովին չեն նայիր, այլ գեղեցիկ սեռին, որ անշուշտ ծովէն աւելի զուարճութիւն կը պատճառէ :

Գեղիս բերքն է առաջին կարգի տենդ. աղքատները տենդին երրորդ տեսակէն կրնան առնել. առաջին տեսակը հարուստներու համար պահուած է եւ շատ սուղ կծախուի :

Զարմանալի է սակայն, որ բժիշկներն երբեմն հիւանդներ կղրկեն հոս՝ օդափոխութեան համար :

Օդին վիճակը խեղճ է. Իւսկիւտարը թող չտար, որ հիւսիս մտնէ հոն եւ բարեկարգութիւն մտցունէ օդին մէջ :


Ը.
ՐՈՒՄԷԼԻ ՀԻՍԱՐ
—Հրամմեցէք, աղա, պատուական սթաքոզ, աժան պիտի տամ :

—Մի քաշեր, եղբայր, թող տուր օձիքս :

—Պատուական սթաքոզ, աղա, օղիի հետ աղէկ կ ՚ երթայ :

—Թող տուր, պէտք չունիմ :

—Ինծի նայէ դուն, աղա, եկուր քեզի աղուոր քէֆալ տամ, անոնց մի նայիր դուն …

—Ձուկ առնելու համար չեկայ հոս, եղբայրներ :

—Ասդին եկուր, բարեկամ, անոնք խարդախ մարդեր են … օխա մը ձուկ ունիմ պահած, քեզի տամ, օղիին վրայ շատ աղէկ կ ՚ ուտուի. այս առտու բռնեցի, բարեկամի տրուելու բան է …

—Չեմ ուզեր :

—Եկուր քեզի օղի մը հրամցունեմ :

—Շնորհակալ եմ, ես թաղը պտտելու համար եկայ եւ ոչ թէ օղի խմելու համար :

—Այս գեղին մէջ օղի կխմուի, բարեկամ, եւ առանց օղի խմելու պտտիլն անկարելի է հոս :

—Սովորութիւն չունիմ :

—Գոնէ սա ձուկէն առ, աժան պիտի տամ :

—Չեմ ուզեր :

—Ինչ կ ՚ ուզէք մարդէն, անպիտաններ, թող տուէք, որ գործին երթայ, ինչու օձիքին փակեր էք :

—Ձեր մարդասիրութենէն շնորհակալ եմ :

—Ասոնք անանկ մարդիկ են, որ նաւամատոյցին վրայ մէկը տեսնելուն պէս չորս կողմէն կը պաշարեն :

—Այո :

—Եւ կ ՚ ուզեն, որ բռնի ձուկ առնել տան քեզի :

— Ճիշտ է :

— Քանի անգամ ըսած եմ իրենց, որ այս բնաւորութիւննին փոխեն :

— Շատ բարի մարդ էք: Մնաք բարով, թաղը քիչ մը պիտի պտտիմ :

— Հազար անգամ պատուիրեցի իրենց, որ գեղը եկողներն մի ձանձրացունէք, բայց որու կ ՚ ըսես :

— Շնորհակալ եմ, մնաք բարով :

— Ասոնք անանկ մարդիկ են, որ գլուխնուն դրածը կ ՚ ընեն :

— Շնորհակալ եմ :

— Գեղին վարժարանին համար քանի մը ղուրուշ նուէր կու տաք, աղա. ծառադ իմ վրաս առած եմ դպրոցին տնօրէնութիւնն եւ կը կառավարեմ :

— Թաղեցին ինչ կ ՚ ընէ :

— Թաղեցին ձուկ կբռնէ :

— Դպրոցն եկամուտ ունի :

— Ոչ, դպրոցը եկամուտ չունի, եւ առանց եկամուտի ալ շատ աղէկ կառավարուելու վրայ է … փառք Աստուծոյ, մենք եկամուտի պէտք չունինք :

— Առանց դրամի ինչպէս կկառավարուի :

— Վարժապետներու ամսական չեմ տար :

— Լաւ :

— Տնտեսի ալ ամսական չեմ տար :

— Շատ աղէկ :

— Թուղթի, գրիչի եւ մելանի ալ ստակ չեմ տար :

— Կեցցես :

— Փայտի ածուխի համար ալ բան մը չեմ վճարեր :

— Սքանչելի … գոնէ բոլոր վարժարաններու տնօրէնութիւնը դուն առնէիր վրադ :

— Հիմա, հարցուր ինձ, թէ ինչպէս կը կառավարես :

— Հարցուցի :

— Հարցուցի ըսելով չըլլար, հարցուր :

— Շատ աղէկ, ինչպէս կկառավարես :

— Ռոպէրթեան վարժարանի հայ ուսանողներէն մէկ քանին կու գան ձրիաբար դաս կու տան. էյ, ըսէ :

— Էյ :

— Տնտեսի համար պէտք չունիմ. աշակերտներն իրենց ուտելիքն ու խմելիքն իրենք կբերեն. էյ, ըսէ :

— Էյ:

— Թուղթը գրիչը եւ մելանը ասդիէն անդիէն կմուրամ. էյ, ըսէ :

— Էյ :

— Փայտի, ածուխի պէտք չունիմ, վասնզի մեր աշակերտները մրսելու սովորութիւն չունին: Ահա այսպէս կկառավարեմ դպրոցը, բայց դարձեալ կբամբասուիմ :

— Ինչ ըսելով կբամբասեն :

—Կ ՚ ըսեն թէ երբեմն քանի մը ընկերներուս հետ վերը այգին կելնեմ օղի խմելու եւ դպրոցին աշակերտներուն խաղ կանչել կու տամ: Կ ՚ ըսեն թէ ձկնորսներու օղի խմցունելով զանոնք շահած եմ եւ գեղին մէջ հասարակաց կարծիքը խղդած եմ: Անցեալները վարժուհիի մը խնդիր ծագեցաւ. ես կ ՚ ուզէի որ վարժուհին ելնէ. գեղին բոլոր ձկնորսներն ժողովքի եկան եւ միաբերան պօռացին վարժուհին չենք ուզեր : Քանի մը լուսաւորեալներ սկսան հարցնել, թէ վարժուհուն ինչու չէք ուզեր, եթէ յանցանք ունի՝ ըսէք յանցանքն եւ ան ատեն մենք ալ ձեզի հետ կ ՚ ըլլանք եւ չենք ուզեր: Ձկնորսները, որ բարի մարդիկ են՝ նորէն պօռացին :

—Չենք ուզեր :

—Ինչու չէք ուզեր :

—Մենք ինչ գիտնանք. Բառնիկ աղային հարցուցէք:

—Բայց վարժուհին յանցանք չունի :

—Յանցանք չունենալուն համար չենք ուզեր, ըսին եւ վէճը գոցուեցաւ. եթէ չգոցուէր՝ ձկնորսներն աղէկ մը պիտի ծեծէին այդ լուսաւորեալները:

—Վարժարանն հիմա ինչ վիճակի մէջ է :

—Աղէկ է. ես ուրիշ գործ չունիմ, առաւօտէ մինչեւ երեկոյ դպրոցի համար կաշխատիմ. ուզած ժամանակս ալ ազգային հանդէս ըսելով՝ լրագիրներու մէջ ծանուցում կ ՚ ընեմ, հանդէս մը կու տամ, քանի մը հարիւր դահեկան ալ անկէ կփրցունեմ:

—Ինչ բանի հանդէս է այն: Սահմանադրութեան տարեդարձի հանդէս է, եկեղեցւոյն տօնախմբութեան հանդէս, թէ վարժարանին … :

—Իրաւ որ կարեւորութիւն տուած չեմ անուն մը դնելու համար. եկու տես, որ հարցնող փնտռող ալ չկայ, բայց գալ տարի անուն մը պիտի դնեմ :

—Քանի տուն հայ կայ :

—Ամառը ութսուն տուն է, աշունը եօթանասունըհինգ, ձմեռը վաթսուն եւ գարունը վաթսունըհինգ :

—Թաղեցիին արհեստն ինչ է :

—Թաղեցիին մէկ մասը նաւավար է եւ մէկ մասը ձկնորս: Ամենքն ալ մաքուր սիրտ կկրեն եւ մաքուր օղի կխմեն, բայց այնչափ առողջ են, որ սովորական խօսակցութեան մը մէջ անգամ իրենց ձայնը Թարապեայէն կը լսուի: Հաստանդամ մարդիկ են, շատ կապրին. անուշ֊անուշ հայհոյել մը ունին :

—Ողջ ըլլան: Կիներն ինչպէս կեանք կ ՚ անցունեն :

— Եազմա կշինեն, կծախեն եւ էրիկնին կնային: Ուրիշ թաղերու մէջ՝ գործը կարգին դնողն միայն կկարգուի, որ կարենայ իւր կինը ապրեցունել. հոս հակառակն է. ապրուստը ճարել չկրցողը կկարգուի, որ կինը զինքը նայի: Հոս պճնասիրութիւն, բամբասանք, շռայլութիւն, թատրոններ, զբօսարաններ չկան. հոս կեանքն անմեղ է :

—Մեծապէս շնորհակալ եմ տուած տեղեկութիւններէդ :

—Օդը շատ քաջառողջ է. եթէ առջի իրիկուընէ երկու օխա օղի խմես՝ առտուն անանկ թեթեւ կ ՚ արթննաս, որ կկարծես թէ առջի գիշերը բան մը խմած չես. շատերը հոս կու գան օղի խմելու :

—Շնորհակալ եմ :

—Եթէ վարժարանին համար նուէր մը ընես՝ ես ալ շնորհակալ կ ՚ ըլլամ :

—Եկուր սա ձուկը մի փախցուներ, աղա :

—Սա ստաքօզն առ ու օղիի մէզէ ըրէ, տղաս :

—Սա քէֆալը չառնես :

—Պէտք չունիմ, ըսի եւ ինքզինքս նաւակի մը մէջ նետեցի:


Թ.
ՍԷԼԱՄՍԸԶ
Ահա վիճաբանելու, հայհոյելու եւ իրարու գլուխ պատառելու յարմարութիւն ունեցող թաղ մը, որու մէջ մարդս եթէ վայրկեան մը մնայ՝ ինքզինքն ազգային երեսփոխանական ժողովոյ մէջ կկարծէ եւ դուրս ելնելու ճար մը կմտածէ: Հարցուր սա թաղեցւոյն, թէ ինչ է այս անսպառ վիճաբանութիւններու պատճառն, եւ վստահ եղիր, որ հետեւեալ պատասխանը պիտի առնես.

«Սահմանադրութեան գործադրութիւն »:

Այս թաղին մէջ մտնալուդ պէս՝ գինետունէ մը հետեւեալ խօսակցութիւնը պիտի լսես.

—Այս շաբաթ անպատճառ փոխելու է :

—Այո, ես ալ ձեր կարծիքէն եմ, վար առնելու է եւ տեղը ուրիշ մը դնելու է: Թաղական խորհուրդ ընտրուողը գործ տեսնելու է :

—Ասանկ թաղական խորհուրդութիւն չըլլար :

—Ներեցէք, բարեկամ, թաղական խորհուրդը դեռ երկու օր է, որ պաշտօնի անցաւ … սպասեցէք նայինք ինչ պիտի ընէ … :

—Քանի օր կ ՚ ուզէ թող ըլլայ. փոխանակագիր ընդունել տալու չենք, որ օր համրենք :

—Եւ դեռ գործ մը չտեսաւ որ … :

—Տեսար խելացի խօսքը … գործ մը տեսած չըլլալուն համար պէտք է որ իյնայ. մենք թաղական խորհուրդ ընտրեցինք, որ վարժարանները բարեկարգէ, թաղին գործերը կարգադրէ, մէկ֊երկու գանձապետներու քով մնացած դրամն ուզէ … :

—Երկու օրուան մէջ ինչ կրնայ ըլլալ, եղբայր … :

—Երկու օրուան մէջ ինչ կրնայ ըլլալ … երկու օրուան մէջ գանձապետին մէկը թաղականին ամբողջ ստակը պարպեց … —Շիշ մը օղի բեր ծօ: — Ինծի մի բարկացներ, Աստուածդ սիրես: — Քիչ մ ՚ ալ մէզէ բեր :

—Ես ալ համակարծիք եմ բարեկամիս … շիշ մ ՚ ալ ինծի ղրկէ, Յակոբիկ :

—Թաղին մէջ քանի խաղաղութիւն ըլլայ, վարժարանները շտկուին կ ՚ ըսենք նէ՝ միշտ բան մը կ ՚ ելլայ … ազգերնիս անոր համար ետ֊ետ կ ՚ երթայ կոր ա … —Օխա մը ճերմակ գինիէն ղրկէ ինձ, վարպետ … —Սէր եւ միութիւն ըլլայ նէ՝ գէշ կ ՚ ըլլայ … —Գինիի հետ քիչ մ ՚ ալ ձուկ ղրկէ … —Որու պիտի հասկցնես, ամեն մարդ մէկ կողմ կը քաշէ — Կենդանութիւն … ինչ պատուական գինի … Փոխենք, եղբայր, փոխենք սա թաղական խորհուրդը եւ տեղը մեր ծանօթներէն քանի մը հոգի դնենք …

—Սա Տ … աղան դնենք. մօտերս շատ ինկած է խեղճը, տունը օխա մը ածուխ առնելու համար դրամ չունի. ան ալ մեր ազգն է, թող քանի մը ղրուշ ալ ան վաստկի :

—Սա շիշը լեցուր, ծօ … չեմ ըսեր որ Տ … աղան չվաստկի. բայց մեր ալ վիճակն աղէկ չէ, եղբայր … գործերը շատ դադրած են :

—Իմ կարծիքս ալ սա է, որ սահմանադրութենէն գոնէ մեր ածուխին ու փայտին ստակը հանենք … բայց սահմանադրութիւնն ալ գործադրուելու է … սահմանադրութեան դէմ եղողն իմ առաջին թշնամիս է … մեղք է սահմանադրութեան, թէպէտեւ Տ … աղային ալ մեղք է :

—Ելէք, ազգային դեղարանը երթանք ու հոն լուծենք խնդիրնիս :

—Շատ աղէկ :

Տեսարանն է ազգային դեղարանին մէջ :

—Բարեւ, էֆէնտի :

—Բարեւ :

—Բարի իրիկուն :

—Աստուծու բարին :

—Բարեկամներու հետ եկանք ձեզի ձանձրութիւն տալու :

—Ձեր տալիք ձանձրութենէն շնորհակալ եմ … ով է հիւանդ մէջերնիդ :

—Թաղական խորհուրդը հիւանդ է :

—Հասկցայ … բայց մարդիկը դեռ երկու օր է, որ անցան պաշտօնի :

—Աղէկ ա, մինչեւ որ տապալենք նէ՝ երկու շաբթուան կ ՚ ըլլան :

—Ինչ յանցանք պիտի գտնենք, զայն տապալելու համար :

—Եղբայր, նախ եւ առաջ տապալելու վրայ խորհինք, վերջը յանցանք մը կգտնենք հարկաւ … յանցանքներու սով չկայ, փառք Աստուծոյ :

—Գիտէք որ ես զձեզ միշտ պաշտպանած եմ, բայց այս խնդրոյն մէջ կէտ մը կայ, որուն հակառակ եմ ես :

—Ինչ կէտ :

—Թաղականը յանցանք չունի դեռ. սպասեցէք քանի մը օր, որ սխալ քայլ մ ՚ առնէ եւ ան ատեն իրաւունքով հրապարակ ելնենք :

—Պիտի համաձայնիս մեզի :

—Անկարելի է այս կէտին մէջ :

—Մեզնէ չպիտի բաժնուիս :

—Խղճիս կդպչի :

— Ռօպ տը լաֆէքթէօր մը կու տաս ինծի դուն :

—Գլխուս վրայ :

—Ինձ ալ շիշ մը Պօրտօյի գինի տուէք:

—Շատ լաւ: Չհասկնաք թէ ես թաղականը չտապալելու կողմն եմ. ես ալ կ՚ուզեմ որ տապալուի, բայց…

—Երկար մի ըներ, օխա մը ձկան իւղ տուր ինձի:

—Ձեր ալ սիրտը կոտրել չեմ ուզեր… կաշխատիմ այս գիշեր մէկ աղուոր պատուական եւ ընտիր յանցանք մը գտնել եւ անով տապալել թաղականը, բայց պայմանաւ մը…

—Այսինքն մէկու բան չըսենք:

—Ոչ … : Սա պայմանաւ, որ եթէ ասկից վերջը հիւանդանալով դեղ գնելու ստիպուիք՝ իմ դեղարանս հրամմէք:

—Պարտքերնիս է, եղբայր, այս գիշերուընէ բոլոր բարեկամներուս կ ՚ ըսեմ, վաղուընէ անդին հիւանդանան եւ հոս գան դեղ առնեն. հիւանդ չեղած ատեննին ալ թող գան առնեն. էֆէնտիմ, ինչ կ ՚ ըլլայ եղեր … պարապ տեղը հազարումէկ բանի ստակ կտրուի կոր …

—Շնորհակալ եմ :

—Մնաք բարով :

—Երթաք բարով :

Հետեւեալ օրը կռիւը կծագի թաղին մէջ. թաղեցիներէն խումբ մը պատուաւոր ազգայիններ փայտերով զինուած՝ Թաղ. խորհրդարանի վրայ կյարձակին եւ թաղականներուն մէկուն ոտներէն, միւսին մօրուքէն, մէկալին ականջէն քաշելով խորհրդարանէն դուրս կը հանեն: Պատրիարքարանը եղելութիւնը կ ՚ իմանայ եւ հրահանգ մը կղրկէ, որ նկատելով, որ֊ ով կսկսի եւ խորհուրդ լուծեալ է ֊ով կը վերջանայ :

Ինչ որ կպատմենք հոս՝ տարին հինգ վեց անգամ կպատահի այս թաղին մէջ: Սահմանադրութեան հաստատութենէն ի վեր չէ եղած թաղական մը, որ իր պաշտօնավարութեան ամբողջ շրջանն լրացուցած ըլլայ: Առժամանակեայ թաղական խորհուրդ մը մէկ քանի տարի պաշտօն կը վարէ երբեմն: Եւ ոչ մի թաղական խորհուրդ կանոնաւոր հաշիւ կրցած է տալ այս թաղին մէջ. թաղեցին ալ թաղական խորհուրդ ընտրելէն գլուխը քերելու ժամանակ չունի, որ հաշիւ պահանջէ եւ առնէ: Հինգհարիւր քսանեւհինգ տուն հայ կայ հոս, վեցհարիւր երեսուն քուէարկու եւ երկու հազարի մօտ բնակիչ … բայց երբ թաղականի համար քուէ տալ հարկ ըլլայ՝ քուէարկուներու թիւը վեց հազար կ ՚ անցնի. ալ հասկցիր, թէ մէկ հոգի քանի քուէ կու տայ հոս. Սէլամսըզցին շատ շռայլ է … քուէի մասին :


Երեք կուսակցութիւն կայ հոս — կեդրոնական, աջակողմեան եւ ձախակողմեան :

Կեդրոնականն է՝ թաղական տապալող, աջակողմեանն է՝ վայրահաջ մասն, որ քահանաներու գործիք է, իսկ ձախակողմեանն է՝ անտարբեր մասը, որ միշտ խոհեմութիւն կը համարի լռելն :

Թաղեցւոյն բարեպաշտութեանը գալով՝ կրնաք շուտով հասկնալ զայն, երբ ըսեմ ձեզ, թէ կիրակի օրերը եկեղեցւոյ մէջ երկու հարիւրէ աւելի մարդ չըլլար, եւ ժողովրդեան մէջ շրջաբերութեան հանուած գանձանակին մէջ ալ հազիւ եօթանասունըհինգ փարա կգոյանայ: Այս եկեղեցին տասը քահանայ ունի. Աստուած ամենն ալ անփորձ պահեսցէ եւ Սէլամսըզցիին պարգեւեսցէ: Եկեղեցւոյ խաչահանգստին ջուրը երկու տեսակ է. մէկն անարատ է, իսկ միւսը նենգուած: Անարատին գինը քիչ մը սուղ է, իսկ միւսը ձրի է, ուզածիդ չափ կրնաս խմել: Առաջին տեսակէն ուզողն լուսարարին կդիմէ, որ անմիջապէս կ ՚ երթայ եւ պահած տեղէն կբերէ. երկրորդ տեսակէն խմել ուզողը գլուխն եկեղեցւոյ ջրշեղջին վրայ դրուած դոյլին կ ՚ երկնցնէ եւ ուզածին չափ կը խմէ. այդ ջուրն ախորժակ կը բանայ եղեր :

Հոս ալ թաղային վարժարանն յետ երթալու մասին կը մրցի միւս թաղային վարժարաններու հետ, եւ շատերը կը յուսան թէ առաջին մրցանակն աս պիտի վաստկի :

Քանի մը տարիներ առաջ սովորութիւն կար հոս՝ օրը երեք ընկերութիւն կազմել … տարուան մը մէջ երեք հազարի չափ ընկերութիւններ կազմուեցան … դպրոցներ բարեկարգելու ընկերութիւն, ընթերցասիրութիւն տարածելու ընկերութիւն, ծխախոտը ձգելու եւ ափիոն կլնելու ընկերութիւն, ընկերութիւններ կազմելու ընկերութիւն, գիրք հրատարակելու ընկերութիւն, գիրք չկարդալու ընկերութիւն … որ մէկը համրեմ. բայց ասոնց ամէն ն ալ խոտի պէս անցան գնացին: Հիմ այ հատ մը միայն կայ, որու անուն է Կրթասիրաց ընկերութիւն, բայց գործը չգիտենք տակաւին, եւ չգիտնալու իրաւունք ունինք, վասն զի դեռ նոր է, տղայ է եւ Աստուած գիտէ մեծնալիքը: Մեր փափաքն է, որ գոնէ այդ ընկերութիւնն իւր նախորդներուն չնմանի :

Իւսկիւտարցին ուր որ ալ ըլլայ՝ շուտ կը ճանչցուի: Երբ կտեսնես մարդ մը, որ լեցուն ճերմակ տոպրակ մը ունի ձեռքը՝ գիտցիր, որ մարդը իւսկիւտարցի է, եւ եթէ չէ՝ մօտերս անպատճառ իւսկիւտարցի պիտի ըլլայ :

Իւսկիւտարցին իւր կեանքի մէջ բնաւ չըսեր իւր մէկ մտերիմ բարեկամին կամ ազգականին. « Այս գիշեր մեր տուն հրամմէ, կերակուրը մէկ տեղ ուտենք »: Բայց իւր կեանքին ամեն օրերու մէջ ըսելէ չդադարիր այն մարդուն՝ որու երեսը կեանքին մէջ անգամ մը տեսած է. « Գիշեր մը խնճոյք մը ըրէ ու զիս ալ հրաւիրէ եղբայր, ինչ կ ՚ ըլլայ. մենք ալ օտարական չենք »:

Գինետուները հոս այնչափ համակրութիւն եւ քաջալերութիւն գտած են, որ յանդգնած են եկեղեցւոյն քիթը մտնել, այնքան մօտեցած են անոր: Գինետու նն երուն յաճախորդները Արամեան զաւակներն են, որ գիշերուան երեքին տուն կդառնան, վասնզի, ինչպէս ըսինք՝ ազգային վիճաբանութիւնները գինետան մէջ տեղի կ ՚ ունենան եւ ան ալ ժամը երկուքէն վերջը: Ժամը երկուքէն առաջ վիճաբանութիւնն արգիլուած է. երկու ժամ շարունակ օղի կը խմուի եւ ետքը ատենապետն — գինեպանը — զանգակ հնչեցնելով՝ դիւանին պատրաստուած եւ ատենին բացուած ըլլալն կը յայտնէ :

Իւսկիւտարցիին նմանը չկայ առեւտուրի մէջ. Պօլսոյ կողմը տասը բարայի ծախուած թօմաթէսը երկու դահեկան վար չեն տար Իւսկիւտար :

Սէլամսըզցին լաւ հմտութիւն եւ կատարեալ տեղեկութիւն ունի ածուխին վրայ. ուստի երբ ձմեռուան համար ածուխ առնելու երթաք՝ սէլամսըզցի մը առէք ձեր հետը եւ թող տուէք, որ ան ընէ ընտրութիւնը: Ածուխդ առիր, մնաք բարով դ ըսէ ու գործդ գնա :

Սէլամսըզցի ժողովուրդն ընդհանրապէս բարձր ձայնով կխօսի կամ կհայհոյէ, եւ աս ալ քաջութեան եւ անկեղծութեան նշան կը համարի:

Հնութիւններու մէջ նշանաւոր են թիւյսիւզի սրճարանն եւ անոր բազմոցները: Այս սրճարանի մէջ կսովորի ամեն մարդ, թէ ինչ է ածուխի, փայտի եւ միսի գիները թէ որու կնիկն էրիկն թողած ու փախած է, թէ էրիկն թողած ու ինչու փախած է, թէ որու աղջիկն որ երիտասարդի պիտի նշանուի եւ թէ ինչու պիտի նշանուի: Հոս է նաեւ չիֆթլիկ ըսուած զբօսավայրն, որ ամեն տեսակ զբօսանք ունի իւր մէջը. մուտքը ազատ է, ելնելու համար ալ դրամ վճարելու հարկ չկայ: Հոս ալ երբեմն ազգային խնդիրներու վրայ վիճաբանութիւններ տեղի կ ՚ ունենան: Ազգային վիճաբանութիւնները տեղի չեն ունենար միայն այն տեղերն՝ ուր որ պէտք էին ըլլալ :

Իգական սեռն ալ արականին պէս վիճաբանութիւնը քիչ մը շատ կսիրէ հոս: Քանի մը անգամներ խնամակալութիւններ կազմուեցան եւ լուծուեցան՝ աղջիկներու վարժարանն բարեկարգելու համար. չյաջողեցան բարեկարգելու … ինքզինքնին նախ եւ առաջ :

Գեղեցիկ սեռն հոս գեղեցիկ է, աղքատասէր է, զբօսասէր է: Նորաձեւութեան դասերը Գատը գիւղէն կսովրի :

Այս թաղին մէջ կան պակլայ նետող, թուղթ բացող կիներ, որ ամեն բան կբացատրեն քեզի, ամեն գաղտնիք կգտնեն: Իգական սեռին մէջ շատ հաւատացողներ կան այս կիներուն, սակայն չմոռնանք ըսելու՝ որ Սէլամսըզի այրերուն մէկ քառորդն իգական սեռին մէջն կը հաշուի միշտ:

Հոս ամեն տուն Լէպլէպիճի Հօռհօռ էն մէյ֊մէկ կտոր կկանչեն, եւ եթէ օր մը ամբողջ Սէլամսըզը պտտելու ըլլաս՝ Լէպլէպիճի Հօռհօռին ամբողջ օբերան մտիկ ըրած կ ՚ ըլլաս :

Ազգային երգերը մինչեւ այսօր չեն կարողացած այս տուներէն ներս մտնել :

Սիրահարութեան համար հոս մինչեւ հիմա յատուկ տեղ մը պատրաստուած չըլլալով՝ թաղեցին շատ անգամ Իճատիէ կ ՚ երթայ Խալֆային լեռը եւ հոն խօսկապ, նշանտուք կ ՚ ընէ: Կիները շատ անգամ հոն ձեռնոց կը նետեն իրենց անարգանք ընող կիներուն եւ մենամարտութեան կհրաւիրեն զանոնք: Դեռ անցեալ օր երկու կին իրարու բաւական հայհոյութիւններ ուղղեցին եւ իրարու գլխարկ պատռտեցին, եւ եթէ ոստիկանութիւնը չմիջամտէր՝ իրարու գլուխ ալ պատռտելու հաւանականութիւն կար:

Դպրոցականներուն մեծագոյն մասը փողոցներու մէջ հայերէն չեն խօսիր, սակայն երբ հայհոյել հարկ ըլլա լ ՝ մայրենի լեզուն կը գործածեն եւ սամաթիացիներու երկրորդը կրնան համարուիլ:

Սէլամսըզցին այնքան սիրով է իրեն դրացի եէնիմահալ լէց իի հետ, որ անցեալներն երբ դպրոցները միացնելու փորձ եղաւ՝ մազ մնաց, որ երկու թաղն ալ զիրար կործանելու չափ յառաջ պիտի երթային: Սէլամսըզցին իւր դրացւոյն հետ դժոխք անգամ երթալ չուզեր: Եէնիմահալլէցին ալ անոր հետ արքայութիւն ալ չերթար: Սէլամսըզցին հիմա այնչափ բաժնուած է եէնիմահալլէցիէն, որ ներքին համոզմամբ զայն ուրիշ ազգ մը կ ՚ ընդունի: Իրարու քահանայէ հաղորդութիւն չեն առներ, եւ ոչ ալ իրարու եկեղեցի կ ՚ երթան. արդէն երկու թաղի քահանաներն ալ իրենց ծուխերուն հետ համընթաց կը քալեն :

Եթէ Եէնիմահալլէի վարժարանի մէջ աշակերտ մը կռիւ ընէ՝ իսկոյն զինքը կյանդիմանեն ըսելով. « Կ ՚ երեւի, որ Սէլամսըզի քահանաները կնքած են զքեզ »:

Իւսկիւտարի օդը խիստ է. տկարները անմիջապէս կ ՚ առնէ կտանի անդիի աշխարհ :

Ներքին բերքն է հրաժարեալ պատրիարքներ, որ կու գան այս թաղին մէջ կնստին տան մը մէջ, որ ձրի կտրուի. թէպէտեւ շատ մը պատրիարքներ առանց վարձքի նստելու տուն մ ՚ ունենալով հանդերձ՝ չեն ուզեր իրենց հրաժարականը տալ :

Ժ.
ԹՕԲ ԳԱԲՈՒ
—Կ ՚ աղաչեմ, այս թաղին անունը մի տար, եղբայր :

—Ինչու :

—Վասնզի այս թաղին անունը տխուր յիշատակներ կ ՚ արթնցնէ մտքիս մէջ :

—Ինչ պատահեցաւ :

—Երկու տարուան տղաս զոհ տուի այդ թաղին :

—Օդը այդչափ գէշ է :

—Ոչ :

—Շիտակ զրուցէ, եթէ գէշ է՝ մենք ալ չերթանք :

—Ոչ, բարեկամ, օդը պատուական է :

—Ինչպէս եղաւ, որ տղադ մեռաւ հոն :

—Կիրակի առաւօտ մը տղաս հետս առի ու եկեղեցին գնացի. ես ալ ուրիշներու պէս աղօթքիս զբաղած էի … մէյ մ ՚ ալ ժամերգութեան միջոցին անանկ ձայն մ ՚ ելաւ, որ … ահ, մինչեւ այսօր ականջէս չելնէր այդ ձայնը … ահ, եղբայր, անանկ ձայն մ ՚ ելաւ, որ տղաս վախցաւ, մարեցաւ, ինկաւ :

—Տէր ողորմեա … որոտում էր :

—Ուր էր թէ որոտում ըլլար … անբացատրելի ձայն մ ՚ էր :

—Թնդանօթ էր :

—Երանի թէ թնդանօթ ըլլար … անմեկնելի բան մ ՚ էր :

—Ինչ էր ուրեմն :

—Տիրացուին ձայնն է եղեր … Անմիջապէս տղաս գիրկս առի ու բժիշկներու դիմեցի. յոյս չկայ, լեղին բրդած է, ըսին, եւ զաւակս մեռաւ :

—Այո, պարոնին խօսածը սուտ չէ, իմ կինս ալ օր մը վախցաւ այդ ձայնաւորին ձայնէն եւ երեք ամսու զաւակ մ ՚ անցուց :

—Օր մ ՚ ալ ես լեղապատառ դուրս փախայ այդ եկեղեցիէն :

Այս տեղեկութիւնները կարդալէն ետքը բնական է, որ մեր ընթերցողներն դժկամակին մտնել Թօբ գաբուի եկեղեցին, ուր թաղեցին ալ մտնել շատ չսիրեր: Թաղեցիին եկեղեցի չերթալուն պատճառն՝ եկեղեցւոյն զանգակ չունենալն է կ ՚ ըսուէր. իսկ երբ երկու տարի առաջ Խրիմեան հոն քարոզ խօսելու գնաց եւ եկեղեցւոյն մէջ մարդ չտեսաւ՝ թաղականներուն դառնալով ըսաւ.

—Պարապ բան է, որ ծախքեր կ ՚ ընէք ասանկ ժողովուրդին զանգակ շինել տալու համար. իմ տեսածիս ու հասկցածիս նայելով՝ սա պարիսպէն թնդանօթ ալ նետելու ըլլաք՝ աս տեղ մարդ եկեղեցի չպիտի գայ :

Ջերմեռանդներուն գալով՝ ասոնք կը պատասխանեն, թէ իրենք կ ՚ ուզեն ամեն օր եկեղեցի երթալ, բայց կը վախնան, որ ձայնաւորին ձայնէն կը վախնան եւ կը հիւանդանան :

Մենք ալ ուրեմն եկեղեցւոյն դռնէն նայելով շատանանք, վասնզի բժիշկի ստակ տալու ժամանակ չէ :

Այս եկեղեցւոյն մէկ կողմն է թաղային վարժարանն, ուր, եթէ Աստուած կամենայ, մանչեր պիտի դաստիարակուին օր մը: Այս վարժարանին դրան վրան տախտակ մը կար ժամանակաւ, որու վրայ գրուած էր Լեւոնեան վարժարան : Հիմայ այդ տախտակը վերցուած է եւ տեղն ուրիշ բան մը դրուած չէ: Երկու հարիւր մօտ աշակերտներ կան սոյն վարժարանին մէջ, որու ուսման ընթացքը վեց տարուան բաժնուած է հետեւեալ եղանակաւ.

Ա. տարի Ուղղական Բան

Բ. տարի Սեռական Բանի

Գ. տարի Տրական Բանի ՚ ի Բան

Դ. տարի Հայցական Զբան

Ե. տարի Բացառական ի Բանէ

Զ. տարի Գործիական Բանիւ :

Աշակերտ մը վեցերորդ տարին լրացունելուն պէս վարժարանէն կելնէ, եւ հայրը վաճառական մը կփնտռէ, որ տղան անոր քով գրագրութեան տայ: Իսկ երբ հայրն չյաջողի զաւակը վաճառականի մը քով գրագրութեան դնել՝ կսրդողի եւ կզղջայ իւր տղուն այնչափ ուսմունք սորվեցուցած ըլլալուն համար :

—Կարապետ աղա, զաւկիդ տեղ մը գտար :

—Չէ, ուսմունքն ալ պարապ բան է եղեր, եղբայր. տղաս տասնեւվեց տարի կարդալ տուի, որ ուսումնական ըլլայ եւ վարժարանէն ելնելուն պէս վաճառականի մը քով դնեմ, որ մարդ ըլլայ: Ամեն բան գիտէ, կրակի պէս է, գրիչէն արիւն կկաթէ, բայց ինչ օգուտ :

—Վաճառական մը չգտար :

—Քանի մը վաճառականներու ներկայացուցի զինքը, բայց այդ վաճառականներն ալ տգէտ ըլլալով՝ տղուս յարգը չեն ճանչնար. միւս տղաս պիտի հանեմ վարժարանէն եւ արհեստի պիտի տամ :

—Շատ լաւ կ ՚ ընէք :


Եկեղեցւոյն միւս կողմն է աղջիկներու վարժարանն, որու վրայ ալ ժամանակաւ Գոհարիկեան վարժարան գրուած էր եւ վարժարանին մէջ քիչ֊շատ ուսում կար. իսկ հիմա Գոհարիկեան վարժարան անունն եւ ուսմունքն վերցուած են իբրեւ աւելորդ բաներ եւ միայն վաթսունի չափ աղջիկներ կ ՚ երթան կու գան՝ իրենց կերածը մարսելու եւ քալել սորվելու համար. վերջինը կրնայ օգտակար ուսում մը համարուիլ, վասնզի շատ աղջիկներ քալելու կերպն ալ չեն գիտեր :

Թաղիս թաղականները գրեթէ բնաւ չեն փոխուիր. մէկ կողմէ հրաժարական կու տան, միւս կողմէ հրահանգ կղրկուի Պատրիարքարանէն, հին թաղականները նորէն կ ՚ ընտրուին եւ առօք փառօք պաշտօնի գլուխ կ ՚ անցնին եւ կը սկսին գործել :

Վիճաբանութեան մէջ թաղականներու գործածած պաշտօնական լեզուն հետեւեալն է.

—Շուն շանորդի, ես քեզի չըսի, որ այդ գումարը հաշւոյն չանցունես :

—Փատի կտոր, ինչու պիտի չանցունեմ եղեր :

—Իրարու ինչու անվայել խօսքեր կ ՚ ընէք, իշու կտորներ, չէք ամչնար. մենք թաղական պիտի ըլլանք, ամեն մարդ մեզմէ բարի օրինակ պիտի առնէ … աւանակի պէս կը վարուիք իրարու հետ … արջու պէս կխօսիք … :

—Հիմա հօրդ պառկած տեղէն կսկսիմ հա … քեզի ինչ կ ՚ ըլլայ կոր … մենք իրարու հետ հաշիւի մը վրայօք մարդու պէս կխօսինք կոր … :

—Սա աթոռն բռնելուս պէս գլխուդ կիջեցունեմ հա, իշու թոռ. իրարու հետ քաղաքավարութեամբ խօսեցէք ըսի, աւանակ, գոմէշ … գէշ ըսի:

Թաղականի մէջ մէկ հոգի կայ միայն, որ Ս. Զատկի կամ Ծնունդի օրերը առատ֊առատ ժամուց կու տայ իւր քսակէն. մնացածներն ալ առատօրէն ժամուց կու տային, բայց թաղականի սնտուկէն կու տային ժամանակաւ. իսկ հիմայ, որ թաղին մէջ իմացուած է սնտուկէն ժամուց տրուիլը, Ս. Զատկի եւ Ծնունդի օրերը յիշեալ թաղականներն եկեղեցիէն կանուխ կ՚ելնեն կ՚երթան, որ չստիպուին ժամուց տալ իրենց քսակէն…

Եթէ հարցուի, թէ ինչ է թաղական խորհրդոյ տեսած գործը՝ կպատասխանենք, որ անոր գլխաւոր գործն է չորս կալուածներէ գոյացած եկամուտը հաւաքել եւ մէկ լուսարարին ու երկու ժամակոչին ամսական վճարել: Եթէ լուսարարին ու ժամակոչին հրահանգ տրուի, որ իրենց ամսականներն երթան այդ կալուածները վարձողներէն առնեն ամսէ ամիս՝ թաղականներուն գործ չմնար: Չմոռնանք ըսել սակայն, որ թաղականն երկու ամիսէ ի վեր թաղին վարժարանին հոգաբարձութիւնն իւր վրայ առած է … Տէր Աստուած ընդունելի արասցէ … : Ելնող հոգաբարձութիւնը, կ ՚ ըսեն, ողջ ըլլայ, վարժարանները բաւական կործանեց եւ հեռացաւ: Յիշեալ հոգաբարձութեան անդամները երկու տարի առաջ Ս. Ստեփանոսի տօնախմբութեան օրը չորս տակառ օղի եւ ութը տակառ գինի բերել տալով վարժարանը՝ հոն սեղան շտկեցին եւ մինչեւ երեկոյ այնքան օղի եւ գինի խմեցին, որ չկրցան քալել եւ տակառի պէս գլտորուելով կրցան իրենց տուները մտնել: Վարժարանին աշակերտներն տեսան իրենց հոգաբարձուներն նոյն վիճակին մէջ եւ իրենք ալ գինետուն մը մտնելով՝ մէյմէկ հատ տնկեցին ի փառս սրբոյն Ստեփանոսի նախավկային :

Եկեղեցին երեք քահանայ ունի, որք խօսք կ ՚ առնեն այն խնդիրներու մէջ՝ որք հարսանիքի, կնունքի կամ ննջեցեալի հետ վերաբերութիւն ունին. ուրիշ խնդրոյ մը վրայ խօսք բացուած ժամանակ կքնանան :

Թաղեցին ալ շատ հոգ չտանիր իւր վարժարանին ու եկեղեցւոյն, միայն տիւզ օղիին վրայ է իւր խելքը: Թոբ գաբուցին միշտ մինչեւ առաւօտ կնստի գինետունը, իւր առջեւն ունենալով տիւզի հետ քիչ մը եփած լուբիա կամ քիչ մը պտուղ՝ եթէ ոստիկաններ չգան ժամը երեքին եւ գինետան դուռը զարնելով՝ դուրս չհանեն զայն գինետունէն: Իւր խօսակցութիւնը եղանակով է, կամ շարգը պիտի կանչէ կամ մանի : Ազգային գործերուն վրայ բան մի հարցուներ իրեն, վասնզի սովորութիւն չունի ատանկ բաներու վրայ խօսելու: Իսկ եթէ Կլատսթըն, Պիքօնսֆիլտ, Կրանվիլ անուններէն մին փախցունես՝ անմիջապէս ապտակ մը կու տայ երեսիդ ըսելով, թէ ֆրանսերէն լեզուով հայհոյած ես իրեն: Ձայնաւոր վարժապետն այս գինետունը բերելու է, որ ձայնը հանէ եւ հոն եղողները վախցունէ, որ մէյ մ ՚ ալ չերթան հոն :

Ուրիշ գինետան մը մէջ խումբ մը կայ, որ թաղին ազնուական մասն է: Ասոնք իրարմէ մէյմէկ կանգուն հեռաւորութեամբ աթոռակներու վրայ նստած են. իրենց առջեւն ունին երեսուն փարանոց մէյմէկ շիշ տիւզ : Բնաւ իրարու հետ չեն խօսիր, կարծես սրդողած են իրարու. իրենց երեսը կախած՝ լռիկ մնջիկ իրենց շիշը պարպելու եւ նորէն լեցնել տալու կնային: Այնպիսի ձեւով մը եւ պարկեշտութեամբ մը կխմեն, որ կարծես թէ օղի խմելն պարտաւորիչ է, եւ մեծ պատիժի պիտի ենթարկուին՝ եթէ կաթիլ մը օղի մնայ շիշերուն մէջ: Լռութիւնը կանոնաւոր կերպով կտիրէ հոն… մէկը աչերը վեր առնելով իւր քովինին օղիի շիշին չնայիր. հոն արտասանուած խօսքերն են բարի իրիկուն. սա լեցուր. գիշեր բարի : Խօսելու վարժուած երեսփոխան մը կճաթի, եթէ վայրկեան մը նստի ասոնց մէջ :

Կիները բնական է որ բամբասանքը սիրեն, բայց իրենց աշխատասիրութիւնն վարքն ու բարքը մեծ գովեստի արժանի են: Ասոնք շատախօսութիւն ընելու համար տունէ տուն պտըտող ու փողոցները չափող կիներէն չեն. կաշխատին եւ իրենց ձեռագործները ծախելով ստակ կը վաստկին: Պճնասիրութիւն բնաւ չունին. պարկեշտութեամբ կը հագուին եւ մեծ հնազանդութիւն ու հաւատարմութիւն կը ցցունեն իրենց ամուսիններուն: Շատ մը այրեր իրենց կիներուն, հայրեր իրենց աղջիկներուն, մանչեր իրենց մայրերուն բեռ եղած են եւ անոնց վաստկած դրամով կապրին … կեցցէ արական սեռին պատիւը … :

Թաղիս մէջ 400 տուն կայ հայու, որուն իւրաքանչիւրին մէջ գրեթէ երկու ընտանիք կայ :

Թօփ գաբուի օդը շատ առողջ է, եւ եթէ այսպէս շարունակէ՝ քահանաները այդ թաղէն հրաժարիլ պիտի ստիպուին, վասնզի բնաւ ննջեցեալ չըլլար եղեր :

ԺԱ.
ԿԷՏԻՔ ՓԱՇԱ
Այս թաղին ազգայիններն իրարու խօսք չեն հասկնար. լեզուները խառնուած են հոն. վասնզի վերջին հրդեհէն ի վեր Պօլսոյ բոլոր թաղերէն, ինչպէս նաեւ գաւառացի ազգայիններէն գաղթականութիւն հաստատուած է հոս :

Ինչպէս որ աշտարակը շինողներն իրարու լեզուն չհասկնալնուն համար չկրցին աշտարակին շինութիւնն աւարտել, այնպէս ալ ասոնք դեռ չյաջողեցան իրենց վարժարանին շինութիւնն աւարտել :

Եօթը կամ ութը ամիս է, որ ձեռնարկած են վարժարանի շինութեան, առանց անոր ծախքը նախապէս հոգալու. ի սկզբան այնպէս կարծած են ասոնք, որ վարժարանի հիմը դրուելուն պէս՝ ուրիշ բան չմնար ընելու, եթէ ոչ առաւօտ երեկոյ քիչ մը ջուր տալ շէնքին արմատին, որ բոյսի պէս աճի ու բարձրանայ: Ուստի հիմը դրուելուն պէս թաղեցին ուրախացաւ, որ վարժարանի խնդիրն ալ լուծուեցաւ, եւ սպասեց, որ ինքնիրմէ բարձրանայ: Իսկ երբ տեսաւ, որ սխալած է իւր կարծիքին մէջ՝ սկսաւ ասդին անդին վազել դրամ ճարելու համար: Շատ ծանր կերպով բարձրացաւ այս շէնքը. կէս կանգուն բարձրանալուն պէս՝ երկու ամիս դադար կ ՚ առնէր եւ կսպասէր, որ թաղեցին դրամ ճարէ եւ նորէն սկսի բարձրանալ. եթէ մէկ կանգուն բարձրանար՝ չորս ամիս կսպասէր: Հիմայ որ բաւական բարձրացած է՝ դարձեալ կսպասէ, որ պատուհաններու համար ապակի ճարեն ու բերեն: Այս ընթացքով յուսալի է, որ մէկ֊երկու տարիէն յիշեալ վարժարանն աշակերտ պիտի կրնայ ընդունիլ :

Եկեղեցիէն քիչ մը վեր թաղային սրճարանին դէմ խրճիթ մը կայ, ուր կդաստիարակուին թաղին աշակերտները, որոնց թիւը քսանըհինգ կամ երեսուն է: Դպրոցին մէջ հետեւեալ դասերը կ ՚ աւանդուին:

Առաւօտէն մինչեւ կէս օր եկեղեցական երգերու վարժութիւն.

Կէս օրէն վերջը Քերական, Սաղմոս, Նարեկ եւ քիչ մ ՚ ալ պնակի վրայ գրավարժութիւն:

Այսու ամենայնիւ այս վարժապետը ննջեցեալի մը լուր առնելուն պէս՝ դասերը կթողու, ննջեցեալին կը դիմէ եւ ննջեցեալէն վերադառնալուն՝ աշակերտները ծեծելու կձեռնարկէ: Ծեծի դասը շաբաթը երեք անգամ է եւ ան ալ երեկոյեան դէմ :

Ս. Յովհաննէս Աւետարանիչ անուամբ եկեղեցի մը կայ հոս, որուն քարոզիչն ուրիշ մտմտուք չունի, եթէ ոչ սա՝ թէ ինչպէս կարելի է քանի մը ամիսէն եպիսկոպոսութեան բարձրանալ: Ամեն կիրակի քարոզ կը խօսի. ամեն քարոզին բնաբան կը դնէ Աւետարանէն մէկ պարբերութիւն մը եւ քարոզը կը վերջացունէ արեւելեան խնդիրով:

Հոս ալ թաղական խորհուրդն ուրիշ թաղական խորհուրդներու պէս կարեւորութիւն չտար վարժարանին, այլ կնայի, որ հարուստ ազգայիններէն մէկը մեռնի եւ անկէ երեք֊չորս հարիւր ոսկի փրցունելով անոր մարմինն եկեղեցւոյ մէջ թաղէ :

Անհաւատալի չէ, որ երբեմն թաղականի անդամներէն մէկը իւր հարուստ բարեկամներէն մէկուն հետ խօսակցի այսպէս.

—Բարեկամ, քեզի համար գեղեցիկ տեղ մը կայ :

—Ուր, Վոսփոր :

—Չէ: Կէտիկ փաշայի կողմը … ծովահայեաց գետին մը :

—Չեմ ուզեր:

—Սքանչելի տեղ … երեկ քանի մը բարեկամներ կխօսէինք, ամենքս ալ քեզի արժանի տեսանք այդ տեղը: Եթէ ես ստակ ունենայի՝ ես կ ՚ առնէի :

—Առնեմ ինչ ընեմ, եղբայր :

—Եթէ մեռնելու ըլլաս՝ իմաց տուր ինծի, որ այս տեղը քեզի տանք … :

—Մեռնելէս ետքը գետինն ինչ ընեմ :

—Թաղուելու համար, եղբայր :

—Հիմայ հասկցայ միտքդ. բայց ես դեռ մեռնելու միտք չունիմ :

—Ես ալ չեմ ուզեր որ հիմա մեռնիս. Աստուած չընէ: Սակարկութիւնը լմնցունենք հիմայ. դուն երբոր ուզես՝ այն ատեն մեռիր, միայն թէ ստակը կանխիկ տուր, որ վարժարաննիս շինենք լմնցունենք :

Բարձր ձայն ունեցող ժամկոչները մեծ յարգ ու պատիւ կը վայելեն թաղիս մէջ :

Հոս 300 տուն կայ հայու: Մեծ մասը կեսարացի է. ժողովրդեան մէկ մասին գործը սեղանաւորութիւն է, աննշան մաս մ ՚ ալ արհեստաւոր կգտնուի :

Եթէ այս թաղին մէջ ժիր եւ գործունեայ մէկը տեսնես՝ ան ալ գաւառացի հայն է. բնիկ թաղեցին գործունէութենէ զուրկ է :

Թաղեցին նշանաւոր է իւր անտարբերութեամբն, զոր ցոյց կու տայ ամեն խնդիրներու մէջ: Հոս եթէ մէկու մը հագուստը կռնակէն քաշես առնես՝ ինչուս պէտք կ ՚ ըսէ եւ թող կու տայ, որ հագուստը առնեն տանին:

Հոս հարուստ եւ փոքր կուշտ մարդ չկայ շատ. աղքատն ու արբեցողն չափէն աւելի է :

Եթէ հոս վարպետորդի մէկը գտնուի՝ ամբողջ թաղն մատի վրայ կ ՚ առնէ եւ ամիսներով ու տարիներով կխաղցունէ :

Թաղեցիներն այն աստիճան վախկոտ են, որ եթէ քիչ մը բարձր ձայն հանես՝ ամենքն ալ կզարհուրին եւ կփախչին :

Այստեղ ընկերական կեանք չկայ. իրենց ամենէն գլխաւոր զբօսանքն է զբօսարանի մը մէջ մտնել եւ իքի եիւզ խաղալ :

Իգական սեռն ոչ գործ ունի եւ ոչ արհեստ. իր կեանքը քնանալով կամ պատուհաններու առջեւ նստելով կ ՚ անցունէ: Պարոններէն եւ օրիորդներէն ոմանք գիշերները փողոցները կը շրջին եւ անմեղ սիրահարութիւններով ժամանակ կ ՚ անցունեն:

Այս թաղին մէջ կբնակի Փանոսեան, խմբագիր Մանզումէ ի, բայց չգիտցուիր, թէ թաղին վարժարանին վրայ ինչու հոգ չտանիր: Հոս կբնակին նաեւ քանի մը բժիշկներ, որոնցմէ մին անցեալները մինչեւ որ ստակը չառաւ՝ տունէն դուրս չելաւ աղքատ հիւանդի մը երթալու համար: Հարուստներն ալ պարտաւոր են հոս նախ բժիշկին այցելութեան գինը ղրկել եւ ապա աղաչել բժիշկն, որ բարեհաճի գալ եւ իրենց հիւանդն … մեռցունել: Այն ատեն բժիշկը վազելով կ ՚ երթայ :

Հոս է Վարդովեանի թատրոնը, որ ձմեռուան եղանակին մէջ ներկայացումներ տալով ժողովուրդը կկրթէ: Քանի մը ատենէ ի վեր հայերէն ներկայացումներն արգիլուած ըլլալով Բ. Դրան կողմէ՝ միայն տաճկերէն լեզուով ներկայացումներ կտրուին: Թաղեցին ալ վախէն հայերէն չխօսիր, որ Բ. Դռնէն դիտողութիւն մը չըլլըուի իրեն :

Այս թատրոնէն օգուտ քաղելով քանի մը խաբեբաներ՝ չորս կանգուն երկայնութեամբ եւ մէկ ու կէս կանգուն լայնութեամբ յայտարարութիւններ կհրատարակեն, փառաւոր ներկայացում, սքանչելի ներկայացում, խիստ շքեղ ներկայացում, արտաքոյ կարգի ներկայացում, ներքոյ կարգի ներկայացում եւ այլն ըսելով խեղճ ժողովրդեան քթէն կբռնեն եւ անճոռնի ներկայացումներ տալով ժողովրդեան քսակը կպարպեն: Հոս թատրոնի դռնապանն հեղինակ կ ՚ ըլլայ եւ ողբերգութիւն մը կգրէ՝ եթէ առաւօտ մը քսակին մէջ ստակ չգտնէ: Թատրոնի տեսարանին վրայ փառաւոր ներկայացումներ տրուած են շնորհիւ Վարդովեանի անդուլ աշխատութեանը, բայց տեսարանէն դուրս օթեակներու մէջ ալ ներկայացումները պակաս չեն եղած: Քիչեր են, որ թատրոն կ ՚ երթան՝ ներկայացուած խաղը տեսնելու համար. շատերը օթեակներու մէջ կնային՝ իրենց փնտռած անձերը գտնելու համար :

Երբ վարագոյրը բացուի՝ հանդիսականները ուժգին ծափահարութեամբ կ ՚ ողջունեն դերասաններն եւ իրենց երեսը կդարձունեն դէպի օթեակները. շատ անգամ ծափահարութիւն մը կլսուի այնպիսի վայրկենի մը մէջ, ուր բնաւ հարկ չկայ ծափ զարնելու: Հանդիսականներէն ոմանք կ ՚ ըսեն.

—Ինչ անպիտան մարդեր կան. հիմա ծափահարութիւն ընելու ինչ կայ :

Եւ չեն գիտեր խեղճերն, որ ծափահարութիւն ընողն խաղին համար չըրաւ, այլ իւր սիրուհիէն ժպիտ մը կամ նշան մը առած ըլլալուն համար ծափ զարկաւ :

Ընդհանրապէս ուրիշ թաղերէն ազգայիններ կու գան թատրոն: Կէտիկ բաշացին շռայլութիւն կհամարի տարին անգամ մը թատրոն երթալը: Եւ արդէն հոս բնակողներուն մեծ մասը ոսկւոյ միայն երկրպագութիւն կ ՚ ընեն եւ ոչ ուրիշ բանի: Կան քանի մը հոգիներ, որ տարին անգամ մը կրնան թատրոնէն ներս մտնել, ան ալ եթէ յաջողին չքշուած պակաս ոսկիները թատրոնի տոմսավաճառին կլլեցունել: Եթէ տոմսակավաճառն դիտողութիւն ընելով յայտնէ ոսկւոյ պակաս ըլլալն՝ սա պատասխանը կ ՚ առնէ.

—Եթէ մեր ոսկին պակաս է՝ ձեր տալիք խաղն ալ լման չէ ա :

Ուրիշներն ալ տնտեսագիտութեան համար իրենց ընտանիքները կ ՚ առնեն եւ փողոցի մէջ թատերաբեմին ետեւի կողմը կկայնին, որ անկից լսեն ներկայացումն. մէկ մասն ալ տոմսակավաճառի եւ կամ ուրիշ պաշտօնեայի մը հետ խօսքը մէկ ընելով՝ ձրի կմտնէ թատրոնէն, եւ Վարդովեան կը կարծէ, թէ այս անկարգութիւններուն առաջքն առնելով՝ դրամ պիտի վաստկի :

Կէտիկ բաշայի դիրքը բարձր է եւ օդն ալ գէշ չէ. միայն թէ մարդս իւր տունէն մինչեւ որ շուկայ երթայ՝ հազար ու մէկ գոյն փոշիներու մէջ լողայ, եթէ լողալ չգիտնայ՝ խեղդուի :


ԺԲ.
ԻՒՍԿԻՒՏԱՐ ԵԷՆԻ ՄԱՀԱԼԷ
Լսած էք անշուշտ, որ ախտ մը կայ, որու անունն է ինձի մի դպչիր, բայց չէիք իմացած հարկաւ, որ այդ ախտն այս թաղին մէջ ծնունդ առած է :

Հիմայ հասկցաք ալ, որ այս թաղին մատ դպցունելու չէ՝ եթէ չէք ուզեր աւելի եւս վատթարացունել զայն :

Մեր ուշադրութենէ վրիպելու չէ, որ եթէ այս թաղին աղաներուն դպչելու չըլլաք՝ թաղին բոլոր իրաւունքներն օտարի կծախեն. իսկ եթէ դպչելու ըլլաք՝ ազգին իրաւունքներն օտարի կու տան. ահա դպչելու եւ չդպչելու տարբերութիւնն :

Փոքրիկ պատմութիւն մը ընենք հոս :

Բաւական տարիներ առաջ, տեղւոյն յոյները գերեզմանատուն չունենալով հոն՝ կը փափագին աժան գնով ծախու առնել գետին մը, ուր թաղել կ ՚ ուզէին իրենց ննջեցեալները :

Թաղին քանի մը հայ աղաները յոյներու այս դիտաւորութիւնը լսելով՝ անոնց հետ բանակցութեան կմտնեն :

—Իմացանք, որ թաղիս մէջ տեղ մը կը փնտռէք եղեր ձեր ննջեցեալները թաղելու համար :

—Այո, անանկ միտք մը ունինք :

—Այս մասին մեր ձեռքէն եկած ծառայութիւնը չենք զլանար ձեզի. երկու եկեղեցիներն արդէն քոյր֊եղբայր են, իրարու շատ կնմանին, երկուորեակ են կարծես …

—Շնորհակալ ենք :

—Քոյրն եղբօրն վրայ կխենդենայ :

—Ողջ ըլլայ :

—Ըսէք մեզի հիմայ, դուք որ կողմ կ ՚ ուզէք գետին ունենալ :

—Մենք կ ՚ ուզենք, որ ձեր գերեզմանատանը կէսը մերն ըլլայ :

—Այդ ըլլալու բան չէ, ատոր խօսքը մի ընէք …

—Ինչու. քոյրն իւր եղբօրն այս ծառայութիւնը չկրնար ընել :

—Անկարելի է :

—Ինչու անկարելի ըլլայ. ատկէ դիւրին ինչ կրնայ ըլլալ …

—Մեր գերեզմանատունն ինչպէս ձերինը կրնայ ըլլալ …

—Գիշերուան մը մէջ մեր Պալըքլըյի գերեզմանատունէն գերեզմանաքարեր բերել կու տանք, կը դնենք, եւ հետեւեալ օրը կ ՚ ըսէք, թէ յոյները մաս ունին եղեր մեր գերեզմանատան մէջ :

—Ատանկ բան մը կարող ենք ընել :

—Կարող էք հապա. դուք թաղին երեւելիներն էք, մեծերն էք. դուք ամբողջ թաղն ալ կրնաք ծախել :

—Հապա մեր խիղճը …

—Խիղճն ասանկ գործերու մէջ մտնելու իրաւունք չունի. խղճին ապտակ մը կը զարնէք դուրս կը վռնտէք … կամ թէ ձեր խղճին քանի մը ոսկի կու տաք …

—Իրաւունք ունիք. խղճին դպչելու բան մը չկայ հոս. մեր ըրածը գողութիւն չէ, սպանութիւն չէ. եղբայրն իւր քոյրէն գետին կ ՚ ուզէ, եւ քոյրն ալ կու տայ. ասոր ով կրնայ բան մը ըսել … :

—Խղճի վերաբերեալ խնդիր չէ աս … փառք Աստուծոյ, ձեր ըրածը գողութիւն չէ. ազգին մէկ կալուածէն մեզի ալ բաժին պիտի հանէք: Աւետարանը կ ՚ ըսէ. երկու շապիկ ունեցողն մէկն ընկերին տալու է. եւ որովհետեւ դուք հոս մէկ գերեզմանատուն ունիք՝ պէտք է որ կէսը մեզի տաք … Աստուածահաճոյ գործ մ ՚ է աս :

—Մեզի ալ այնպէս կթուի …

—Ձեր այս աստուածահաճոյ գործին համար վարձատրութիւն ալ պիտի ընդունիք …

—Չէ, չէ, մենք կաշառքով գործ չենք տեսներ :

—Կաշառք … Աստուած չընէ :

—Չենք ուզեր որ ըսեն, թէ աղաները ստակ կերած են ու ազգին տեղն ուրիշին ծախած են :

—Մենք ալ չենք ուզեր :

—Ինչու բամբասուինք :

—Ինչու բամբասուիք … ես վարձատրութիւն բառը գործածելով՝ հասկցնել ուզեցի, թէ Աստուծոյ կողմը պիտի վարձատրուիք …

—Ատոր ըսելիք չունինք. բայց կաշառք չենք ընդունիր: Ուրիշ բան է, եթէ դուք մեր տեսած գործէն գոհ ըլլաք եւ ձեր շնորհակալութիւնն յայտնելու համար մեզի դրամական նուէր մը ընէք … նայէ, ատոր ըսելիք չունինք, իբրեւ նուէր կ ՚ ընդունինք. բայց իբրեւ կաշառք՝ բնաւ երբէք. ատ մեր պատւոյն կդպչի :

—Շատ լաւ. մնաք բարով :

—Երթաք բարով :

—Քանիմ ՚ օրէն կտեսնուինք :

Քանիմ ՚ օրէն ետքը յունական տապանաքարեր կտեսնուին մեր գերեզմանատան մէջ. ժողովուրդն իրար կ ՚ անցնի :

—Իմացար, պ. Կարապետ :

—Չիմացայ. ինչ կայ :

—Մեր գերեզմանատան մէջ յունաց քարեր կան :

—Անկարելի է :

—Ես տեսայ :

—Թերեւս մեր քարերը յունարէնի թարգմանած են :

Ժողովուրդն աղաներու կը դիմէ :

—Աղաներ, ինչու նստած էք :

—Ինչ ընենք հապա :

—Գերեզմանատունը երթալու վրայ է :

—Ուր :

—Չգիտենք ուր … յունաց քարեր կան :

—Օրհնեալ ժողովուրդ, առաջուց չկային այդ քարերը :

—Չկային :

—Մեր գիտցածին նայելով՝ այդ քարերը շատուց ի վեր կային հոն, եւ յոյներն իրաւունք ունին այդ գետնի վրայ :

Ժողովուրդը կյուզուի. գերեզմանատան մէջ կռիւը կսկսի. յիսունէն աւելի հայ երիտասարդներ կբանտարկուին, եւ ազգը մեծ դժուարութեամբ կարող կ ՚ ըլլայ առնելու գերեզմանատան կէսը յոյներէն՝ որք ամբողջ գերեզմանատունը կլնել կ ՚ ուզէին: Հոս կը վերջանայ այն փոքրիկ պատմութիւնն, որ այն ատեն մեծ յուզում պատճառած է ժողովրդեան մէջ :

Թաղականութիւնը հոս մենաշնորհ մ ՚ է քանի մը անձերու, որք քսան տարիէ ի վեր իրենք զիրենք կ ՚ ընտրեն, ամեն տարի հրաժարական կու տան, նորէն կ ՚ ընտրուին, դարձեալ կհրաժարին, վերստին կ ՚ ընտրուին: Ասոնց քաղաքականութիւնը միապետական է. խեղճ Սահմանադրութիւնը ինքզինք կպատռէ եւ դարձեալ չէ կարող իւր ձայնը լսելի ընել: Թաղական խորհուրդն ուզածին պէս կկառավարէ վարժարանն, որ այժմ անդրջրհեղեղեան կարգի դպրոց մը կրնայ համարուիլ: Ճեմարանն այն աստիճան հինցած է, որ ամենաթեթեւ հով մը փչած ժամանակ երկրպագութիւն կ ՚ ընէ: Եկեղեցին բաւական հարուստ ըլլալով՝ կարող էր իւր թաղին վարժարանին ծախքերը հոգալ՝ եթէ Աստուած կամենար … : Թաղեցին այս մասին բոլորովին անհոգ է. իմին ինչուս պէտք. թաղական խորհուրդն հարկաւ իրաւունք ունի որ, կ՚ըսէ, այսպէս կը վարուի: Ազնուապետական մասը թաղական խորհրդոյ համամիտ է ամեն խնդիրներու մէջ, եւ այս մասն պատարագի ժամանակ երկու անգամ, առաքելոց ֊ին եւ օրհնեալ եղերուք ֊ին, թաղական խորհրդարանը կ ՚ երթայ, սիկար քաշելու եւ խահուէ խմելու. եթէ երբեմն այս մասէն մին մոռնայ թաղական խորհրդարանն երթալու եւ խահուէ խմելու՝ թաղականէն ժամակոչ մը կղրկուի եկեղեցին եւ իմաց կտրուի այդ աղային, որ խահուէն պաղած է, հրամմէ թող խմէ :

Եկեղեցւոյն մէջ առաջին փնտռուելիք բանն է իրենց համար՝ փառաւոր ձայնաւորներ ունենալ. ասոնք կ ՚ ուզեն, որ իրենց ձայնաւորին ձայնը Գատը գեղէն ալ լսուի, որ այդ գեղէն ալ ժողովուրդ գայ իրենց եկեղեցւոյն :

Եէնի մահալէն երկուքի բաժնուած է, վերին Եէնի մահալէ եւ ստորին Եէնի մահալէ, եւ Եէնի մահալէ — նոր թաղ — կոչուելուն բուն պատճառն ալ թաղին հին ըլլալն է :

Վերին Եէնի մահալէն բոլորովին ազնուապետական է. ամեն մարդու հետ տեսնուելու չզիջանիր: Ողիմպոսի աստուածներուն հետ միայն տեսնուելու արժանի կհամարին զիրենք: Այս մասն, ինչպէս ըսինք՝ իւր կարծիքը թաղական աղաներուն տուած է եւ բնաւ բանի մը չխառնուիր. միայն կխառնուի այն խնդիրներուն, որոնք աղէկ միսի, կարագի, բանջարեղէնի, գինիի, օղիի եւ վերջապէս մարմինը ուռեցնելու արհեստին հետ կապակցութիւն ունին :

Ահաւասիկ վերի թաղին բնակիչներէն մէկուն խօսակցութիւնն Սէլամսըզցիի մը հետ.

—Էֆէնտի, այսօր ազգային ժողով գացիր :

—Երթալու միտք չունէի. բայց այդ կողմէն միս առնելու ստիպուած ըլլալով՝ քիչ մը ներս նայեցայ :

—Ինչ կար :

—Շուն շանորդիները պատուական միս կը կտրեն կոր …

—Ազգային ժողովին համար ըսի …

—Վեց ու կէս օխա առի, բայց ասանկ ընտիր միս …

—Երեսփոխանները ամբողջ եկած էին :

— Բաշա լիմանի գինիով ինչ աղուոր կ ՚ երթայ, գիտես :

—Եղբայր, ազգային ժողովոյ մէջ ինչ խօսեցան այսօր :

—Ինչ գիտնամ, եղբայր … փորձած էք, ոչխարի միսէն պիֆթէք կշինուի մի :

—Իմ խօսքիս պատասխանէ :

—Ինչ պատասխանեմ. ես գիտեմ ինչ խօսեցան: Երեսփոխանին մէկը դուրս ելած մէկուն կպօռար ըսելով, թէ ես քեզի պէս ազգին ստակները կերած չեմ եւ քեզմէ աղէկ օրէնք գիտեմ … աղէկ օրէնք գիտնալն ստակ չըներ, մարեան անանկ մէջ կկլլեցունեն որ… այսօր ինչու համար քէֆալ չկար :

—Մնաք բարով :

—Երթաք բարով. գիշերը եկուր նարտ խաղանք :

—Տեղս հեռու է, մնաք բարով :

Վերի թաղին իգական սեռը գեղեցիկ է, բայց արական սեռն այդ գեղեցկութենէ զրկուած է: Իգական սեռին մէջ բամբասանքն այն աստիճան յառաջ գնացած է, որ եթէ ուրիշ մը բամբասելու համար նստին՝ շաբաթէ մը հազիւ կրնար լմնցունել: Հոս կիներն պատուհաններու առջեւ կը նստին եւ փողոցէն անցնողին հասակին, քթին, մօրուքին, հագուստին վրայ դիտողութիւններ կ ՚ ընեն: Կիները հոս երկու գլխարկով եկեղեցի կ ՚ երթան, թէպէտեւ մէկ գլուխ ունին: Գլխարկին մէկն իրենց գլուխը կը դնեն եւ միւսն սպասաւորն կտանի իրենց ետեւէն: Եկեղեցւոյ մէջ գլխարկը կփոխուի: Կիներուն գլուխներն այնքան փոքր են, որ հիմակուան գլխարկներէն հատ մը բաւական էր չորս կնկան գլուխ գոցել՝ եթէ սովորութիւն ըլլար չորս֊հինգ հոգիի մէկ գլխարկ դնելը: Նորաձեւութիւնը հոս կպաշտուի: Եէնի մահալէցուհին Սէլամսըզ կ ՚ երթայ եւ անկէ հագուստի նոր ձեւեր կը գողնայ :

Վարի թաղն հասարակապետական է: Երիտասարդութեան մէջ երբեմն շարժում կը տեսնուի, բայց այդ շարժումն միշտ ապարդիւն կմնայ. վասնզի միապետութիւնն թող չտար, որ երիտասարդութիւնը գործէ :

Այս թաղին մէջ ալ ընկերութիւններ հաստատուած եւ կործանուած են. թէպէտեւ այժմ չգիտենք, թէ ընկերութեան մասին ինչ վիճակի մէջ է, սակայն դիւրին է գուշակել, որ կամ ընկերութիւն մը կազմուելու վրայ է կամ ընկերութիւն մը կործանուելու վրայ:

Երիտասարդութեան մէջ մաս մ ՚ ալ կայ, որ ինքզինք ձայնաւորութեան տուած է եւ աղուոր խաղեր երգելով՝ պօռալ կփափաքի. այս մասին կարծիքն այն է, թէ գեղեցիկ ձայնով խաղ կանչելն մեծապէս կնպաստէ ազգային յառաջադիմութեան եւ թէ՝ եթէ քիչ մ ՚ ալ օղի կամ գինի խմելով խաղեր կանչուին՝ ազգին վերականգման գործը դիւրացած կը համարուի :

Թաղեցւոյն ընդհանուր լեզուն տաճկերէն է, իսկ աղքատներունը հայերէնով խառն տաճկերէն :

Գինետուն յաճախողները մեծ մասամբ աղքատ են եւ մոլի. իրենց սովորութիւնն է ժամը չորսին տուն դառնալ: Հարուստները չեն երթար գինետուն եւ չերթալու ալ պատճառ ունին. վասնզի գինետուններն իրենց տուներնուն մէջ փոխադրած են: Այս թաղին թէ հարուստն եւ թէ աղքատն ընդհանրապէս ուտելու, խմելու, պառկելու եւ քնանալու համար միայն աշխարհ եկած կը կարծէ զինքը:
Հոս կբնակի Պ. Խաչատուր Միսաքեան, որուն գործերուն հրատարակութեանը կսպասէ դեռ ազգն :

Հոս կբնակէր Փունջ լրագրի խմբագիր Պ. Համբարձում Ալաճաճեան, որ իւր թերթը շաբաթն երկու անգամ հրատարակել բաւ կը համարի ազգին ծառայելու համար :

Այս թաղն նոյնն է այսօր՝ ինչ որ էր հարիւր տարի առաջ. եւ եթէ երիտասարդութիւնն թաղին գործերուն ձեռք չերկնցնէ՝ երկու դար ալ այսպէս կ ՚ երթայ: Ուստի Սէլամսըզցիին կ ՚ իյնայ, որ շաբաթը մէկ անգամ հսկում ընէ իւր դրացւոյն համար :

Շատերը կպնդեն, թէ եթէ Եէնի մահալլէցիք քանի մը շաբաթ ուրիշ գեղ մը փոխադրուին օդափոխութեան համար՝ թաղին օդը կփոխուի եւ թաղեցին ալ իւր կարծիքներուն մէջ փոփոխութիւն զգալով՝ քիչ մը կարթննայ քունէն :

Տեղւոյս քարոզիչն է Մատթէոս եպիսկոպոս Իզմիրլեան, որ եպիսկոպոսանալու համար Ղալաթիոյ օճախը գործիք եղած է ժամանակաւ, եւ իւր ձեռներէն բռնելով քալեցնող Հայրիկն տապալելու աշխատած է գիշեր ցերեկ… թերեւս օր մը արդարանար այս մարդն, եթէ աշխատակից չլինէր այնպիսի խմբակի մը, որ իրեն անձնական շահուն համար կգործէ միայն: Արդեօք պատրիարք ըլլալու համար զով պիտի մատնէ այս կրօնաւորը…:
ԺԳ.
ԲԷՐԱ
Բէրայի սահմանն է արեւելքէն խաղամոլութիւն, արեւմուտքէն պճնասիրութիւն, հարաւէն շռայլութիւն եւ հիւսիսէն խարդախութիւն :

Ալ ասանկ սահմանակիցներ ունենալէդ ետքը հանդարտ սրտով կեանք անցուր :

Այս թաղը Պօլսոյ Բարիզն է — եթէ Բարիզն իրեն նուաստութիւն չհամարիր իւր անունն Բերայի վրայ տեսնելը :

Անուանի են հասարակաց պարտէզներն, որք դրախտ ալ կկոչուին եւ ուր կգտնուի ծառ գիտութեան բարւոյ եւ չարի. բարւոյ ծառը դեռ պտուղներով բեռնաւորուած է, իսկ չարի ծառին վրայ ոչ թէ պտուղ, այլ տերեւ անգամ չես կարող գտնել :

Փողոցները բաւական լայն են. միայն թէ առաւօտներն այդ փողոցներէ անցնելու չգար, վասնզի ամեն առաւօտ կ ՚ աւլըուին եւ փոշեղէն մառախուղ մը չորս կողմը կպատէ :

Ունի գեղեցիկ խօսարաններ, որոնց մէջ երգեցիկ աղջիկներ մինչեւ առաւօտ եղանակով կը խօսին այլեւայլ նիւթերու վրայ: Ունի նաեւ համալսարաններ, որոնց մէջ աղէկ թուղթ խաղալու, վարպետութեամբ դիմացինդ կողոպտելու գիտութիւնը կ ՚ աւանդուի դիւրուսոյց եղանակով :

Տուներուն գրեթէ երեք մասը քարուկիր է: Այս տուները շատ քաջ են. կրակէ բնաւ չեն վախնար, բայց կայրին :

Ձեռագործներն մեծ կատարելութեան հասած են. գեղեցիկ սեռէն անոնք, որ գող կ ՚ ըլլային, եթէ արական սեռին վերաբերէին՝ հոս խանութներ բացած՝ մեր ազգին աղջիկներուն եւ տիկիններուն գրպաններէն ամեն օր, ամեն ժամ, ամեն վայրկեան, ամեն րոպէ բազում դրամ կքաշեն :

Փոքրիկ գլխարկի մը համար երկու ոսկի կ ՚ ուզեն, իսկ զայն շտկելու համար, այսինքն վրան ծաղիկ մը կապելու համար՝ մէկ ոսկի կպահանջեն: Բարիզէն եկած գաղափարին համեմատ շապիկներ կկարեն, զոր առաջին անգամ կոճկելուդ կոճակները կբրդին, եթէ քիչ մը երկար շունչ առնես՝ կարերը կքակուին. այսպէս հասկցիր բոլոր հագուստներուն համար: Այս տեղէն շապիկ կամ զգեստ ծախու առնողն ուշադրութեամբ եւ որոշեալ չափով շունչ առնելու է :

Նշանաւոր է իւր լիճն, որ ձմեռ ատեն կգոյանայ Թագսիմէն մինչեւ Ղալաթիոյ Սէրայը: Ընկերութիւն մը այդ լճին վրայ նաւակներ բանեցնելու արտօնութիւն խնդրեց, բայց չկրցաւ ստանալ :

Եթէ արտօնութիւն տրուած ըլլար՝ այդ մարդը մեծ գումարներ կշահէր. սակայն այս արտօնութեան հակառակեցան կիներէն ոմանք, որք բարեպատեհ առիթ կհամարէին սոյն լիճն՝ իրենց խոշոր սրունքներն արգոյ հասարակութեան ցոյց տալու համար. վասնզի երբ այդ լճակէն անցնէին՝ մինչեւ ծունկերը վեր կ ՚ առնէին իրենց շրջազգեստն: Գալով այն կիներուն, որք նիհար սրունքներ ունէին՝ ասոնք բաւական աշխատեցան, որ շնորհուի այդ արտօնութիւնն, որպէսզի իրենք ալ ձմեռուան եղանակին մէջ կարողանային դուրս ելնելու ազատութիւնը վայելել, վասնզի ասոնք կզգուշանային իրենց տկար սրունքներն ուրիշներու ցցունելէ, միանգամ ընդ միշտ հաստատելու համար այն ճշմարտութիւնն՝ թէ կիներն իրենց տգեղ կողմերն ծածկելու համար միշտ մեծ զոհողութիւններ կ ՚ ընեն :

Այս թաղին ազգայիններուն վրայ կատարեալ տեղեկութիւն տալու համար՝ պարտաւոր ենք շատ մասերու բաժանել զանոնք :

Մաս մը կայ, որ բնիկ Բերացի չէ, այլ կամ Հասգիւղցի կամ Եէնի Գաբուցի է, որ ժամանակաւ շատ հարուստ ըլլալուն պատճառաւ այս թաղն եկած է եւ սնանկացած է, որպէս թէ Հասգիւղի կամ Եէնի Գաբուի մէջ սնանկանալն մեծ դժուարութիւններ ունենար: Արդ սնանկացած բոլոր ամիրաներն գրեթէ այս թաղին մէջ կբնակին: Եւ արդարեւ, այս թաղն շատ դիւրութիւններ կ ՚ ընծայէ այն անձերուն, որք հաստատապէս որոշած են դադրեցնել իրենց վճարումներն, եւ ասոր համար է, որ շատ վաճառականներ հոն կ ՚ երթան՝ երբ սնանկանալ փափաքին: Շատերն ալ սնանկանալէ վերջը հոն կ ՚ երթան՝ իրենց ծանօթներէ հեռու մնալու համար. վասնզի սնանկութիւնն ժամանակաւ այնքան անպատիւ բան մը նկատուած էր, որ սնանկացող մը նորընծայ քահանայի մը պէս քառասուն օր ապաշխարանք կը քաշէր եւ տունէն դուրս չէր ելներ: Հիմա, փառք լուսաւորութեան, սնանկութիւնն թէպէտեւ սովորական բան մը դարձած է, բայց դարձեալ կգտնուին խաւարեալ մարդեր, որոնք իրենց փոքրութիւն եւ ամօթ կը համարին ուրիշին իրաւունքն կլնելը: Ահա այս խաւարեալներն են, որ Բէրա կգաղթեն. լոյս մաղթենք իրենց համար, որպէսզի նախապաշարումն մէկդի թողլով՝ հանդարտ խղճով սնանկանան եւ իրենց մեծ պատիւ համարին ուրիշներու ստակներն ուտելը: Արդէն հարստանալու համար ամենէն կարճ ճանբան է աս, եւ այն բոլոր հարուստներն, զորս այսօր կտեսնենք, բայց տեսնել չենք ուզեր՝ այդ ճանբով հասած են իրենց նաւահանգիստը: Ահա մարդ մը, որ իւր կեանքին մէջ բնաւ վաճառականութեամբ չէ զբաղած եւ այսօր Վոսփորի երկու ափերուն վրայ բարձրացած հոյակապ շէնքերու տէր է: Ինչպէս կառուցած է զանոնք. մի հարցուներ, յափշտակութեամբ կառուցած է: Ասդին դարձիր եւ կը տեսնես այնպիսի անձեր, որք իրենց կեանքին մէջ հազիւ ապրելու համար դրամ վաստկած են. բայց այդ անձերն այսօր, չգիտեմ որ կղզւոյն մէջ, տէր են այնչափ գետիններու՝ որոնցմէ Նոյ նահապետին օրէն ի վեր մաս֊մաս կը ծախեն, եւ այդ գետինները չեն սպառիր. ոչ թէ միայն չեն սպառիր, այլ որքան ծախուին՝ այնքան կ ՚ ընդարձակուին: Ինչպէս. մի հարցուներ, վասնզի պատասխանը գողութիւն է, եւ այս գողերն մեծ յարգ ու պատիւ կը վայելեն հասարակութեան մէջ՝ որ կ ՚ ըսէ անոնց համար.

—Շատ խելացի, շատ ճարպիկ մարդեր են. կանխաւ պատրաստած են իրենց ապագայն :

Եթէ ասոնք ուրիշ հողի մը վրայ գտնուէին՝ ցմահ բանտարկութեան կդատապարտուէին :

Դաս մ ՚ ալ կայ, որ ոչ գործ ունի եւ ոչ եկամուտ եւ ոչ ալ հոգ ապրելու համար: Այս մասին վրայ եթէ ակնարկ մը ընես՝ կզարմանաս, թէ ինչպէս կապրի եւ ինչու անօթութենէ չմեռնիր. բայց երբ իր ընթացքը քիչ մը քննես՝ կզարմանաս, թէ ինչու միլիոնի տէր չըլլար: Այս մասին բոլոր դրամագլուխն է իւր կրած հագուստն, զոր կշինէ՝ բարեկամներէ նախ փոխ առնելով եւ յետոյ չվճարելով: Բոլոր հարստութիւնն իւր վրայ կը կրէ, Պիասի աշակերտներէն է: Այդ հագուստին տէր ըլլալուն պէս՝ բարեկամէ մը քանի մը դահեկան կգտնէ եւ կ ՚ երթայ թաղին ամենէն նշանաւոր սրճարանին մէջ կնստի: Աչերը կյառէ սրճարանին դրանը, ուսկից անծանօթի մը մտնելուն կսպասէ ճիշդ այն ձկնորսին պէս, որ կարթը կձգէ ջուրին մէջ եւ ձուկի մը գալուն կսպասէ: Օտարական մը մտաւ՝ անոր հետ իսկոյն բարեկամ կ ՚ ըլլայ, քովը կ ՚ երթայ եւ կը սկսի խօսակցութեան.

—Երբ եկաք, կը հարցնէ անոր :

—Եր ե կ գիշեր եկայ :

—Ես զձեզ տեղ մը տեսած եմ, զձեզ պիտի ճանաչեմ … բայց յիշողութիւնս քիչ մը տկար է ու …

—Կարելի է :

—Մարտիրոս աղային քեռորդին էք դուք :

—Որ Մարտիրոս աղային :

—Մարտիրոս աղա մը կար … սա ինքը … սա Մարտիրոս աղան, որ վերջը … վերջը բան մը եղաւ :

—Վերջաբան մի եղաւ…
—Վերջաբան մը եղաւ, ըսին այն ատենները :

—Մարտիրոս անունով մօրեղբայր չունիմ ես :

—Չունիք մի :

—Չունիմ :

—Ով է ան ուրեմն, որ Մարտիրոս անունով մօրեղբայր մը ունի, որ վերջը բան մը եղաւ … ներեցէք, ներեցէք, հիմա յիշեցի … դուք չէք. ես ձեզի ուրիշի մը նմանցուցի … Կարապետն էր այն, որ ձեզմէ աղէկ չըլլայ. բարեկամս էր եւ որ Մարտիրոս աղային քեռորդին էր. պատուական երիտասարդ մ ՚ էր, բայց վեց տարի կայ, որ զինքը տեսած չունիմ: Մարտիրոս աղան ալ բարի մարդ մ ՚ էր, որ վերջը … վերջը … տէր ողորմեա, ինչ եղաւ այս մարդը վերջը … հա, վերջը շատ աղքատ եղաւ. վասնզի իր բոլոր հարստութիւնը քօնսօլիտի մէջ թաղեց … խեղճ Մարտիրոս աղան: Բայց ես զձեզ ալ անպատճառ տեղ մը տեսած եմ, եւ ձեր դէմքն ինձի ծանօթ է :

—Հաւանական է, որ Եէնի Գաբու տեսած ըլլաք :

—Ճիշտ Եէնի Գաբու, ճիշտ, ահ, եղբայր, կաղաչեմ, որ քօնսօլիտ չխաղաք, քօնսօլիտ ը կսնանկացնէ մարդս, ինչպէս նաեւ երբեմն մարդս կսնանկացնէ քօնսօլիտ ը :

—Ես չեմ խաղար :

—Կեցցես. հիմա սիրեցի զքեզ … ներեցէք, խօսքի բռնուեցանք եւ մոռցայ հարցնելու, թէ ինչ պիտի հրամէք … խահուէ թէ օղի :

—Բերանս չեմ դներ օղի :

—Դարձեալ կեցցես, դարձեալ սիրեցի զքեզ. քանիներու խրատ տուած եմ, որ սա անիծեալ ըմպելիքէն յետ կենան, եւ խրատս լսելի չէ եղած: Խահուէ մը բեր: Տունը ինչպէս են, աղէկ են. մայրդ ինչպէս է :

—Մայր չունիմ :

—Դուք ողջ եղէք: Ներելի է հարցունել, թէ ինչով կզբաղիք :

—Պզտիկ վաճառականութեամբ մը … կտաւի գործ :

—Շատ լաւ. կտաւի գործը ամենէն աղէկն է: Հօրեղբօրորդի մը ունիմ, զոր միշտ յորդորած եմ կտաւի գործ ընել, բայց մտիկ չէ ըրած իմ խօսքերս :

—Հրամանքնիդ ինչով կզբաղիք :

—Շիտակը խօսելով՝ ես հիմակուհիմա գործ մը չունիմ. մեր հօրէն մնացած քանի մը տուներ կան, անոնց եկամուտովը կապրինք. կ ՚ ուզեմ գործի մը ձեռն զարնել, բայց չգիտեմ թէ ինչ գործ բռնեմ …

Այս պահուն տան սպասաւորի կերպարանքով մէկը կը մտնէ եւ ատենաբանին խօսքը կ ՚ ընդմիջէ՝ անոր ականջն բան մը փսփսալով.

—Առաջ ինչու իմաց չտուիք :

—Ինքն քսան ոսկի ուզած էր, մենք ալ ձեր մեծապատուութենէն այնքան ուզեցինք :

—Տէր ողորմեա … հիմա ինչ ընելու է … Ղալաթիա գնա սենեակը բաց …

—Մարդը հիմա կ ՚ ուզէ. վասնզի վար չը պիտի իջնայ եւ հոս մէկու մը պիտի տայ եղեր :

—Ճաթելու բան …

—Ինչ կայ, կհարցունէ օտարականը :

—Ոչինչ, քսան ոսկիանոց հայելի մը ապսպրած էի, մարդն երեսուն ոսկիանոցէն բերած է եւ հիմա տասն ոսկի ալ կ ՚ ուզէ. չսպասեր ալ, որ սպասաւորը Ղալաթիայէն երթայ բերէ … աս եւրոպացիները զարմանալի մարդեր են …

—Եթէ կ ՚ ընդունիք՝ ես տամ եւ ժամէ մը ինձի կու տաք :

—Չէ, չէ. ինչ ըսել է, ամօթ բան է. մանաւանդ թէ ես չեմ սիրեր փոխառութիւն ընել :

—Ինչ վնաս ունի. ժամուան մը փոխառութեան խօսքը կ ՚ ըլլայ … եկուր, պարոն, առ …

—Աս մեծ ամօթ եղաւ շիտակը :

—Վնաս չունի :

—Մինաս, շուտ ըրէ, Ղալաթիայէն տասն ոսկին բեր :

—Շատ աղէկ :

Սպասաւորը կթռի :

—Ներումն կխնդրեմ, բարեկամ :

—Չարժեր :

—Ինչ բանի վրայ կխօսէինք :

—Գործ մը բռնելու վրայ :

—Այո, կ ՚ ուզեմ գործի մը սկսիլ. բայց կը վախնամ, որ դրամագլուխս կկորսնցնեմ, վասնզի հիմակուան գործերն շատ աղէկ չեն. իմ բռնած ընթացքս աւելի շահաւոր է :

—Իրաւունք ունիք … գործ բռնելու ժամանակը չէ :

Ժամ մը կխօսակցին գործի վրայ. սպասաւորն, որ տասը ոսկին բերելու գնացած էր՝ վազելով զբօսարանին առջեւէն անցած ատենը ներս կկանչուի իւր տէրէն.

—Ուր է, կհարցնէ իրեն, ստակը :

—Բանալին սխալ առած եմ. փոխելու կ ՚ երթամ :

—Այ ապուշ, շուտ ըրէ … Ապուշ սպասաւորներն ալ քաշուելու բաներ չեն շիտակը. քառասուն սպասաւոր փոխեցի. աս քառասունմէկերորդը պիտի ըլլայ: Խելքը գլուխն սպասաւոր մը կճանաչէք :

—Չեմ գիտեր անանկ մէկը :

Այս խօսակցութեան միջոցին մեր բարեկամը մէկէն ի մէկ զբօսարանէն դուրս կը ցատկէ եւ երեսուն տարու մէկու մը վիզը կը փաթտուի եւ կսկսի անոր հետ պագտուիլ: Համբոյրի արարողութիւնն լմննալուն պէս՝ իւր համբոյրակիցին հետ զբօսարանին դրան առջեւ կու գայ եւ իւր բարեկամին կ ՚ ըսէ.

—Եղբայրս է, որ Մարսիլիայէն եկած է … հետը տուն երթամ եւ քառորդէ մը դառնամ. ներեցէք, հազար ներումն, միլիոն ներողութիւն …

Մարդն մինչեւ այսօր կը սպասէ այդ սրճարանին մէջ սպասաւորին՝ որ մինչեւ այսօր բանալին չէ կրցած գտնել, բարեկամին՝ որ եղբօրը հետ դեռ կպագտուի, եւ տասը ոսկիին՝ որ յետ դառնալու միտք չունի: Ահա այս դասին մէկ գործն, որու ականատես ըլլալու պատիւն ունիմ: Տարակոյս չկայ, թէ այս տեսակ գործերն այսօր վաճառականութենէն աւելի շահ կբերեն՝ եթէ ամեն օր պատահին :

Ուրիշ մաս մը իւր բոլոր ժամերը խաղամոլութեամբ կ ՚ անցունէ. նարտ, թուղթ եւ կամ ուրիշ տեսակ խաղ մը իւր արհեստն է. ատով իւր ընտանիքը կկերակրէ կամ անօթութենէ կմեռցունէ: Այս խաղամոլներն ալ երկու կարգի կբաժնուին, հարուստներն ոսկիով կխաղան, աղքատներն արծաթով :

Մաս մ ՚ ալ կայ հոս, որ միջնորդ է կամ տան, կամ սիրոյ եւ կամ երբեմն երկուքին մէկէն :

Չմոռանանք յիշել, որ ընդհանուր կանոն մ ՚ է հոս՝ շաբաթ մը անօթի մնալ եւ դարձեալ հին հագուստներով չպտըտիլ. քսան փարա չունեցողն Ռօչիլտի տղուն պէս կը հագուի, եւ ասկից է, որ Բէրան ուրիշ թաղերէն աւելի հարուստ կկարծուի :

Այս թաղին մէջ կբնակին ազգին ամենէն նշանաւոր հարուստ ազգայիններն, որք վերջին տարիներս իրենց քսակը բացած են բարենպատակ գործերու համար … միայն այն տեսակ բարենպատակ գործերու համար կու տան, որոնց շնորհիւ իրենց անունները լրագիրներու մէջ կը հրատարակուին եւ իրենք ալ կը փառաւորուին. իսկ լումա մը չեն տար այն բարենպատակ գործերու համար, որք ազգին պատիւը եւ փառքը կկազմեն. վասնզի այդ լումայն լրագիրներու մէջ պիտի չհրատարակուի, եւ մեծ անխելքութիւն է, որ մէկն ազգին երկու դահեկան տայ եւ անունը լրագիրներու մէջ չհրատարակուի: Բացառութիւնները մոռանալու չէ :

կայ երիտասարդութիւն մը, որ հինգ տարին անգամ մը կսթափի եւ մտքէն կ ՚ անցունէ կազմել ընկերութիւն մը՝ եթէ չկայ, իսկ կործանել՝ եթէ կայ: Ատենօք Համակամ ընկերութիւն մը կար, այժմ չիք: Կազմուած էր նաեւ Օժանդակ ընկերութիւն մը, որու նպատակն էր աղքատ հիւանդներու ձրիաբար բժիշկ ղրկել եւ դեղ տալ: Այս ընկերութիւնն բաւական դրամ հաւաքեց. բայց ետքը անոր քանի մը անդամներն որ աղքատ էին, հիւանդացան, եւ իրենց հիւանդութիւնն ալ ծանր ըլլալով՝ ընկերութեան դրամով ինքզինքնին դարմանեցին, որով ընկերութիւնն ալ իւր նպատակին հասած համարուեցաւ :
Հոս կբնակին ազգին ամենէն երեւելի բժիշկներն: Հոս կգտնուին ընդհանրապէս ազգին ամենէն նշանաւոր հիւանդութիւններն, ինչպէս են կալուածոց հոգաբարձութեան խնդիրը, Հասունեան խնդիրը եւ այլն :

Քարակէօզեան եղբայրներուն շինելիք վարժարանը այս թաղին գերեզմանատան մէջ պիտի բարձրանայ, եթէ … քօնսօլիտ ները բարեհաճին բարձրանալ :

Հոս ալ թաղեցին իւր թաղականէն գոհ չըլլար երբէք եւ այս պատճառաւ թաղականի կռիւները պակաս չեն :

Թաղային վարժարանը, Նարեկեան անուն, ուրիշ թաղային վարժարաններու հետ բաղդատելով՝ շատ խեղճ է, հարբուխէ բռնուած է աս, մինչդեռ միւսերը տենդէ կը տանջուին :

Թաղիս մէջ չորս եկեղեցի կայ — Ս. Երրորդութիւն, Խոր վիրապ, Ոսկեբերան եւ Ս. Յարութիւն, եւ այս չորս եկեղեցիներու մէջ չորս բարեպաշտ քրիստոնեայ չկայ :

Թաղեցին շատ զբօսասէր է. ամառուան եղանակին մէջ հասարակաց պարտէզը կամ մասնաւորաց պարտէզները կ ՚ երթան եւ ձմեռն ալ թատրոններ, պարահանդէսներ եւ ուրիշ զբօսարաններ կյաճախեն :

Իգական սեռն ինքզինքը բոլորովին հայելիներուն տուած է. ժամերով, օրերով, շաբաթներով, ամիսներով, տարիներով եւ դարերով հայելիներու առջեւ կը կանգնի եւ ինքզինքը կգեղեցկացունէ: Բացառութիւնը խիստ քիչ է այս մասին: Կիներէն շատերն այն ատեն միայն կհագուին, երբ դուրս ելնել կամ հիւր ընդունիլ հարկ ըլլայ. իսկ եթէ այս հարկը չներկայանայ՝ տան մէջ գիշերազգեստով կը պտըտին. արդեօք ցերեկազգեստով կմտնեն անկողին :

Կիներուն բամբասանքը հոս քիչ է. եթէ երբեմն բամբասանք մը ընել պէտք ըլլայ՝ խիստ քաղաքավարութեամբ կը վարուին :

—Տիկին Ք … իմացայ որ Փ … ին կինը Զ … ին էրիկը կսիրէ եղեր. բայց կխնդրեմ որ այս խօսքս գաղտնի մնայ քովդ :

—Վստահ եղիր, որ մէկու մը չեմ ըսեր :

Լուր տուող տիկինը կմեկնի, եւ Տիկին Ք … իւր դրացւոյն տունը կզարնէ: Սպասաւորը դուռը կբանայ :

—Տիկինդ վար կանչէ, Մինաս :

—Տիկինը չորս ժամ է որ հագուելու համար սենեակը մտաւ եւ տակաւին չելաւ :

—Շուտ գնա ըսէ իրեն, որ Տիկին Ք … եկած է եւ կարեւոր խօսք մը ունի ըսելու :

Սպասաւորը վեր կը վազէ, իմաց կու տայ Տիկնոջն, որ հագուած ըլլալով՝ վար կիջնայ:

—Վեր հրամեցէք, Տիկին Ք …

—Չեմ կրնար, տիկին Շ … խօսք մը ընեմ եւ երթամ պիտի. վասնզի գործ ունիմ տունը :

—Խէր է :

—Ինչպէս խէր … Փ … ին կինը Զ … ին էրիկը կսիրէ եղեր. բայց ոտքդ պագնեմ, ուրիշի մի ըսեր, գաղտնի պահէ. մնաք բարով :

—Ասանկ բան ուրիշին կ ՚ ըսուի … անհոգ եղիր :

Տիկին Ք … կը մեկնի, եւ տիկին Շ … սպասաւորին կ ՚ ըսէ.

—Սա հովանոցս ինձի բեր :

Հովանոցը կբերուի, եւ Տիկին Շ … ձախ թեւի փողոցը կմտնէ եւ տան մը դուռը կզարնէ: Դուռը կբացուի, վեր կելնէ եւ կդիմաւորուի խոշոր կնիկէ մը :

—Հրամեցէք, Տիկին Շ … կ ՚ ըսէ տան տիկինը. հրամանքնիդ ալ հոս կու գաք եղեր. որ հովը փչեց ասանկ :

—Սանկ … ինչպէս էք, աղէկ էք. ինչպէս է ձեր ամուսինը … Փ … ին կինը Զ … ին էրիկը կսիրէ եղեր. հիմա իմացայ եւ շատ ցաւեցայ: Ոտքդ պագնեմ, չըլլայ որ ուրիշի զրուցես. վասնզի ինծի ըսողն պատուիրեց, որ մէկու մը չըսեմ :

—Անհոգ եղիր, կ ՚ ըսէ, եւ Տիկին Շ … ին մեկնելէն անմիջապէս ետքը փողոց կը վազէ՝ իւր ծանօթներուն աւետիս տալու :

Բայց իրաւ է, որ Փ … ին կինը Զ … ին էրիկը կսիրէ. քաւ լիցի … մեծ սուտ մ ՚ է … արդէն Փ … ին կինն իւր էրիկն անգամ չսիրէ: Փ … ին կինն օր մը այս լուրը ստեղծող տիկինին շրջազգեստն դիպուածով կոխած էր եկեղեցւոյն մէջ եւ զայն քիչ մը պատռած էր. այդ տիկինն ալ Փ … ին կինէն վրէժ լուծելու համար՝ ասանկ արատ մը քսելու ելած էր անոր վրայ:

Բէրայի գեղեցիկ սեռին վրայ աւելի խօսիլն աւելորդ կհամարինք, քանի որ ըսինք, թէ հայելիին առջեւ միայն կեանք կ ՚ անցունէ. այսչափը բաւական է, այսչափը շատ իսկ է:

Ամառուան եղանակին մէջ այս թաղին մէջ ջուր չգտնուիր, եւ թաղեցին կստիպուի առանց ջուրի անցունել … իւր օղին :

Օդն աղէկ է, բայց կերեւի որ ամառն օդ ալ չգտնուիր. վասնզի հարուստները գեղերը կ ՚ երթան օդ առնելու :

Բէրայի մէջ հայու որչափ տուն կայ. այս հարցման այն ատեն կրնանք գոհացուցիչ պատասխան տալ՝ երբ օրինաւոր վիճակագրութիւն մը ըլլայ: Առանց այս վիճակագրութեան սպասելու ինչ որ ըսենք՝ վաւերական չպիտի համարուի, մանաւանդ թէ այս մասին կարծիքները համաձայն չեն: Ոմանք կկարծեն, թէ Բէրայի մէջ երկու հազար հինգհարիւր տուն կայ. ըսողներ ալ կան, հազար հինգհարիւր է Բէրայի տուներուն թիւը… Չափազանցութիւն, չափազանցութիւն… չափազանցութիւն… իմ կարծիքովս հազիւ երեք տուն հայ կայ Բէրայի մէջ…
ԺԴ.
ՊԱԼԱՏ
Մայրաքաղաքիս թաղերուն առաջինը կը համարուի, երբ աժան գնով բանջարեղէն կամ պտուղ ծախու առնելու վրայ է խնդիրը. փառք հրեայ ազգին. բուսային ուտելիքն շատ վար գնով կը վաճառուի հոս: Բայց միայն Պալատցին օգուտ կքաղէ այս աժանութենէ. որովհետեւ Բէրացին կամ Իւսկիւտարցին կաղամբ կամ խնձոր գնելու համար Պալատ չկրնար երթալ, ինչպէս որ ես ալ Ամերիկա չեմ երթար սնտուկ մը կազ գնելու համար :

Այս թաղին մէջ կայ քարուկիր մեծ եկեղեցի մը: Այդ քարուկիր շէնքին անունն է Հրեշտակապետ, որ ինչպէս յայտնի է՝ մահկանացուներուս հոգիները կ՚առնէ եւ որ, ինչպէս յայտնի չէ՝ բժիշկներու վերատեսուչը կը համարուի: Այսուհետեւ ալ մի զարմանար, թէ ինչու ընդհանրապէս շատ համբաւ կստանան այն բժիշկներն, որք ընդհանրապէս շատ մարդ կմեռցունեն. վասնզի անոնք Հրեշտակապետ ին պաշտպանութիւնը կը վայելեն :

Հրեշտակապետն էր, որ հոգին առաւ Ռոտոսթօյի առաջնորդ Թադէոս եպիսկոպոսին, որուն մարմինն յիշեալ եկեղեցւոյն մէջ թաղուած է: Եթէ գիտնայինք, որ Հրեշտակապետն մամլոյ ազատութիւնն կյարգէ՝ կ ՚ իմացունէինք իրեն, որ այս ընտրութեան մէջ սխալած է. վասնզի Թադէոս եպիսկոպոսն ազգին շատ վնասակար — որովհետեւ բնաւ վնասակար չեղողը չկայ — կրօնաւոր մը չէր, եւ եթէ Հրեշտակապետն անպատճառ որոշած էր կրօնաւորի մը հոգին առնել՝ մենք կրնայինք իրեն ներկայացնել քառասուն ընտրելիներ, որոնցմէ իւր ուզածն կարող էր անդիի աշխարհ ղրկել :

Այս եկեղեցւոյն մէջ ատենօք տասնեւութ քահանայ կապրէր, իսկ հիմայ միայն հինգ քահանայ անօթութենէ կմեռնի … ձեզի կթողում թաղեցւոյն ջերմեռանդութեան հաշիւն ընել :

Պալատ ունի մանչերու թաղային վարժարան, ուր հարիւր ութսուն աշակերտ կ ՚ երթայ: կայ նաեւ աղջիկներու թաղային վարժարան մը, որ ութսուն աշակերտ ունի: Երկու վարժուհի, ինը դասատու, մէկ տեսուչ եւ քառասուն ոսկի օսմանեան՝ կկառավարեն այս երկու վարժարանները: Այս քառասուն ոսկիին քսանը եկեղեցիէն կը վճարուի, տասներկուքը աշակերտներու թոշակ էն եւ մնացած ութը ոսկին հոգաբարձութենէ, որ բնաւ չդադրիր վիճակ հանելէ եւ նուիրատոմս տպել տալէ յօգուտ այս վարժարանին :

Հոս թաղական կ ՚ ընտրուին միշտ այն անձերն, որոնց մազն ու մօրուքը ճերմկցած են. իսկ երբ սեւ մազերով ու պեխերով մարդեր թաղական ընտրուին՝ ընտրութիւնն ապօրինաւոր կհամարուի: Այս սովորութիւնն եթէ իւր վնասն ունի՝ սա օգուտն ալ ունի, որ շատերը, թաղական ընտրուելու փափաքով, իրենց մազերն ու պեխերը չեն ներկեր :

Պալատու մէջ կար ժամանակաւ Ժողովրդասէր անուամբ ընկերութիւն մը, որուն անունը վերջէն Շահասէր֊ ի փոխուեցաւ եւ որուն քանի մը հարիւր ոսկիներն քանի մը ազգասէր ստամոքսներու մէջ հալեցան: Հիմայ Աղքատասէր անուամբ ընկերութիւն մը կայ, որ Ս. Ծնունդին եւ Զատկին օրերը թաղին աղքատներուն կբաժնէ տարուան մէջ հաւաքուած գումարը եւ տարին երկու օր կխնդացնէ թաղին աղքատները :

Վեցհարիւր քսանեւչորս տուն հայ կայ թաղիս մէջ :

Թաղեցւոյն մեծ մասը արհեստաւոր է, որուն սովորութիւնն է ամեն կիրակի առաւօտ բաղնիք երթալ եւ բաղանիքէն ետքը եկեղեցի եւ եկեղեցիէն վերջը գինետուն: Աղօթքն, ինչպէս կտեսնուի՝ իւր առջեւն ունի մաքրութիւն եւ ետեւն օղի: Ըստ մեզ՝ թաղեցին աւելի տրամաբանօրէն վարուած կ ՚ ըլլար՝ եթէ նախ գինետուն երթար, ետքը բաղանիք եւ ամենէն վերջը եկեղեցի մտնէր: Թէպէտեւ թաղիս մէջ տասը գինետուն կայ՝ բայց թաղեցին հազար հինգհարիւր գինետուն ապրեցնելու կարող է, վասնզի գինետուն պահելն վարժարան պահելու պէս դժուարութիւններ չունի, վասնզի ամեն մարդ ամեն երեկոյ ազգասիրաբար առ նուազն քառասուն բարա կու տայ գինետան :

Պալատցին որչափ քիչ դպրոցասէր՝ այնչափ շատ հիւրասէր է. իւր հիւրասիրութենէ ծնունդ առած է հետեւեալ առածը.

«Պաղտատ գնացողը վերադարձած է, իսկ Պալատ գնացողը վերադարձած չէ »:

Եթէ թաղիս մէջ գիշեր մը հիւր գտնուիս՝ զքեզ կատարելապէս կգինովցնեն :

Մեր ազգայիններն հոս գրեթէ մեծ մասամբ դիւրահաւան են: Գաղտնեաց գտող, գուշակութիւններ ընող կիներուն մեծ պատիւ եւ հաւատք կ ՚ ընծայեն. ամենէն երեւելի կախարդուհիներն այս թաղին մէջ կբնակին: Առանձնասէր են. նախապատիւ կհամարին ամիսներով առանձին նստիլ՝ քան թէ ժամ մը մէկ երկու բարեկամներու հետ խօսակցիլ: Չը մոռանանք ըսել, թէ շատակեր են, եւ եթէ այս դարուս մէջ մէկը պալատցի սպասաւոր մը ունենայ՝ հացավաճառին հետ ամեն օր կռիւ ընելու կստիպուի, կարծելով թէ հացավաճառը մէկ հացի տեղ չորս հաց անցուցած է հաշւոյն մէջ :

Սովորականէն աւելի անգործ շատախօսներ կան, որք կոյր են մտօք եւ դեղ ալ առնելու տրամադիր չեն՝ իրենց միտքը բանալու համար :

Թաղիս մէջ սովորութիւն մը կայ, որով մէկն իւր բարեկամներուն բարեւ տալը կդադրեցունէ, եթէ երկու֊երեք հարիւր ոսկի մէկէն վաստկի :

Շատ ուշ կամուսնանան հոս. յիսունէն առաջ կարգուիլն անխոհեմութեան նշան կհամարուի, եւ երբ մէկն յիսունէն առաջ կարգուի ամենուն երեսէն կ ՚ իյնայ եւ իբր շռայլ ոք կնկատուի թաղեցիէն:

Երիտասարդութիւն մը կայ սակայն, որ ամեն ճիգ կթափէ թաղը լուսաւորելու համար — կազով չհասկնաք: Այս երիտասարդութիւնն աւելի թատրոն կշինէ քան թէ դպրոց, եւ եթէ իշխանութիւն տրուի իրեն՝ թաղային վարժարանը թատրոնի կփոխէ. եկեղեցւոյ մէջ ալ ներկայացում տալու համար Պատրիարքարանէն արտօնութիւն խնդրելու կ ՚ երթայ :

Պալատին կիները նշանաւոր են իրենց պարկեշտութեամբն եւ հաւատարմութեամբ: Ասոնք շաբաթն երեք անգամ տախտակ կը սրբեն եւ երեք անգամ լաթ կը լուան: Նորաձեւ հագուստներ հագնելու համար իրենց քունը չեն խռովեր. պարզութիւնը կսիրեն եւ նորաձեւութիւնն միշտ պարզութեան մէջ կգտնեն :

Թաղիս օդը աղէկ չէ. բայց ինչ ազդեցութիւն ունի աղէկ օդն, երբ մարդ իւր քսակին մէջ օդէն ուրիշ բան չունենար :
ԺԵ.
ԻՃԱՏԻԷ
Բնակութիւն հաստատելու համար պատուական թաղ մ ՚ է, եթէ մարդս նապաստակ ըլլայ … լեռնէն վեր ելնելու դիւրութիւն ունենալու համար :

Երանի անոնց, որք նապաստակ չեն, բայց երկար շունչ ունին. վասնզի անոնց համար է այս թաղն: Վայ անոնց, որոնց շունչը կարճ է. վասնզի անոնք արժանի չեն այս թաղին մէջ բարձրանալու. անոնց շունչը կէս ճանբան չհասած կսպառի, մանաւանդ երբ Գուզկունճուքէն վեր ելնել ուզեն :

Հոս բնակելու համար լայնածաւալ սիրտ մ ՚ ալ ունենալու է, որ չճաթի մարդ՝ թաղեցւոյն ընթացքը քննելով :

Եկուր մտնենք նախ եւ առաջ թաղիս ծովահայեաց զբօսարանն, ուր տասնի չափ ազգայիններ օրուան խնդիրներուն վրայ կխօսին: Ասոնց ամենն ալ ստոյգ աղբիւրներէ լուրեր կհաւաքեն եւ իրարու կհաղորդեն: Կը փափագիս այս օրուան լուրերն իմանալ :

—Շատ հետաքրքիր եմ նոր լուրեր իմանալու :

—Եկուր, իրենցմէ քանի մը քայլ հեռու նստինք եւ նոր լուրեր իմանանք: Ահա սկսան խօսիլ.

—«Իքը հրաժարական տուած է այսօր :

—Այո, տուած է, բայց Մէկալը չէ ընդունած :

—Մուշտակը կպնդէ եղեր այս կէտին վրայ :

—Ես չեմ կարծեր, որ համաձայնութիւն գոյանայ, որովհետեւ Իքը Բան ընելուն պէս՝ միւս կողմէն ալ Բանը Իք պիտի ընէ :

—Իքին տեղն ես ալ ըլլամ՝ այնպէս կը վարուիմ :

—Դուն Մէկալը գիտես. ինչ յամառ է :

—Բայց Իքը ինչ իրաւունք ունի Բանին երեսն այդպէս պօռալու :

—Բանն ալ իրաւունք չունէր Իքը վար զարնելու :

—Ես չեմ կարծեր, որ միաձայնութիւն գոյանայ. վասնզի Մուշտակն Իքին կողմն է, Մեծաւորն ալ Բանը կսիրէ :

—Վերջին լուրն իմացաք. Մեծը բան մը պիտի խօսի եղեր :

—Պզտիկը երէկ գացեր է :

—Եթէ ասանկ երթայ՝ իմ կարծիքովս Բանը տարիէ մը Իք կ ՚ ըլլայ :

—Իքն ալ Բան կ ՚ ըլլայ :

—Բայց Մուշտակն ալ պիտի ըսէ. « ի նձի նայեցէք. եթէ Բանը Իք ըլլայ՝ ես ալ Իք պիտի ընեմ, ապա թէ ոչ Իք չեմ ըներ »:

—Իրաւունք ունիս, շատ վարպետորդի է: Մինչեւ որ Իքը Բան չընէ՝ չպիտի ընդունի: Ամիրային կարծիքն ինչ է այս մասին :

—Ամիրան առաջին օրը լուր առած էր ներսէն, որ Իքը պիտի շարունակէ եղեր մինչեւ որ Բանը գայ »:

—Կարծեմ բաւական տեղեկութիւն առիք այս օրուան դէպքերուն վրայ. ալ լրագիր կարդալու հարկ չմնաց: Օն, ելնենք եւ քիչ մ ՚ ալ թաղային վարժարանը երթանք :

—Իքը ով է. Բանն ինչ է. Մէկալը կը ճանչնաս …

—Եւ ոչ մին կճանաչեմ … ահա թաղային վարժարանը :

—Ատոր վրայ Ներսէսեան գրուած է :

—Ներսէսեանին մի նայիր դուն, ազգին ստակովը շինուած է ան :

—Ինչու ուրեմն Ներսէսեանը իւր անունը դրած է վրան :

—Վասնզի Ներսէսեան արքունի շինութիւններու մէջ աշխատող գործաւորներուն շաբաթականներէն զեղչ ընելով՝ գումար մը գոյացուց եւ այդ գումարը գումարելով այն գումարին հետ, զոր թաղեցին տուած էր՝ շինեց այդ քարուկիր վարժարանն, որ կանոնաւոր …

—Ինչ անիրաւութիւն է աս … եթէ քսակէն գումար մ ՚ ալ տուած ըլլար՝ այսպէս գրելու չէր, այլ, ինչպէս սովորութիւն է՝ գրելու էր. « Ներսէսեան նուիրեց այսչափ ոսկի դպրոցիս շինութեանը համար »: Այս թաղին մէջ մարդ չկայ, եղբայր :

—Ըլլալու է … շինեց այս քարուկիր վարժարանն, որ քանի մը դասարան եւ քանի մը ճեմիշ ունի. ճեմիշները դասարաններէն աւելի կանոնաւոր եղած են միշտ: Այս վարժարանին մէջ ժամանակաւ դասատու մը գանակոծուած է. կարծեմ մօտերս ալ կարգը պիտի գայ հոգաբարձութիւնը ծեծելու :

—Շուտ ընենք, ելնենք սա թաղէն, չըլլայ որ մեզի ալ ծեծեն :

—Թաղեցին պաղած է վարժարանէն. վասնզի անոր շինութեանը համար իր կողմէ տրուած գումարն ոչինչ համարուեցաւ եւ վարժարանին անունը Ներսէսեան դրուեցաւ :

—Աղջիկներու վարժարանն ինչպէս է :

—Շատ աղէկ է, քարուկիր է: Հոս աղջիկներու վարժարան մ ՚ ալ կայ, զոր Մէզպուրեան բացած է եւ զոր թաղեցին գոցել կ ՚ ուզէ: Այս վարժարանն օր ըստ օրէ յառաջ կ ՚ երթայ :

—Թաղեցին ինչ կ ՚ ընէ :

—Նարտ, թուղթ եւ իքի եիւզ կխաղայ եւ ընդհանրապէս լայնածաւալ սիրտ մ ՚ ունենալով՝ կարեւորութիւն չտար վարժարաններուն փակուելուն. միայն իւր քսակը լեցնելու կաշխատի եւ միայն հացի պարկ կկրէ, ուրիշ առթի թողլով ազգային զգացում կրելը: Թէպէտեւ բացառութիւններ կան, բայց շահը կպահանջէ, որ անոնք ալ ձայն չհանեն :

—Աս ինչ զարմանալի թաղ է, եղբայր :

—Ընկերութիւն մ ՚ ալ կայ հոս, բայց չգիտեմ թէ ինչ կ ՚ ընէ. կարծեմ մօտերս ուրիշ ընկերութիւն մ ՚ ալ պիտի կազմուի՝ այս ընկերութիւնը առաջ տանելու համար :

—Աս ինչ անտարբեր թաղ է :

—Արդէն այս թաղն հին չէ, քանի մը տարուան թաղ է. ուրիշ թաղերէ ձանձրացողները հոս եկած են. ուստի այս թաղը Պօլսոյ միւս բոլոր թաղերուն թերութիւններէն մէյմէկ քիչ ունի :

—Ընթերցասիրութիւնն ինչպէս է գոնէ :

—Հայերէն լրագիր կարդալն արգիլուած է. եւ այս արգելքին դէմ վարուողը կամ երեք ոսկի տուգանք կը վճարէ կամ տասնըհինգ օրէն մինչեւ ամիս մը բանտարկութեան կդատապարտուի: Հոս կկարդացուին ընդհանրապէս Թէրճէմանը հաքըքաթ, Վաքըթ եւ Ճերիտէի հավատիս լրագիրները :

—Երիտասարդութիւն չկայ հոս :

—Չկայ: « Այս թաղին կլիման, կ ՚ ըսէր մէկ բարեկամս, երիտասարդի մազերն շուտով կը ճերմկցունէ. բայց ճերմկցնելէն վերջն ալ դեռ շատ կապրեցունէ. ասոր համար երիտասարդք դեռ մազերնին չճերմկցուցած եթէ ուրիշ թաղ մը երթան, եւ ուրիշ թաղերու մէջ մազերնին ճերմկցուցած անձինք հոս գան՝ շատ լաւ եւ օգտակար կ ՚ ըլլայ :

—Անհասկանալի թաղ մը :

—Մեծագոյն մասն առանց օղի խմելու չկրնար հանգիստ ընել. հոս ընդհանրապէս շատ կը ծխեն եւ քիչ կ ՚ ուտեն :

—Քիչ ուտելու համար շատ կը ծխեն, թէ շատ ծխելնուն համար քիչ կ ՚ ուտեն :

—Առաջինը հաւանական է. վասնզի կեսարացիներ կան հոս: Քիչ կ ՚ ուտեն՝ բայց գեղեցիկ օդով կը սնանին: Թաղեցին ընդհանրապէս նիհար է: Թաղս ջերմեռանդ քիչ ըլլալուն պատճառաւ եկեղեցի շինուած չէ հոս՝ իբրեւ աւելորդ ծախք. թաղեցիներէն մէկ քանին երբեմն Սէլամսըզի եկեղեցին կ ՚ երթան, երբեմն ալ Քուզկուճուք :

—Իգական սեռն ինչպէս է :

—Կիները գեղեցիկ են, բարեձեւ, կրթութեան հակամէտ: Կիներն իրենց մայրենի լեզուն Սէլամսըզի կիներէն շատ աղէկ կխօսին: Այս թաղի կիներուն տանտիկնութիւնը Իւսկիւտարի թաղերուն եւ ոչ մէկուն մէջ տեսնուած է: Երեսի ներկը միայն քիչ մը չափէն աւելի յառաջ երթալու վրայ է հոս. ծեր այրերն ալ երբեմն այս ներկէն կգործածեն: Նորաձեւութեան մասին Գատըգեղցիներուն չափ յառաջ գնացած չեն: Հոս կիները գեղեցկաձայն են եւ միշտ տաճկական երգեր կերգեն, ինչպէս որ իրենց ամուսիններն ալ տաճկական սէթրի կհագնին: Թաղիս մէջ մեծ ֆէսը շատ յարգի է. երբեմն իրենց գլուխը կդնեն այնչափ մեծ ֆէսեր, որոնց իւրաքանչիւրին մէջ չորս օխա խաղող կդրուի :

Օդը խիստ է. քաջառողջներուն չդպչիր, վատառողջներն անդիի աշխարհ կղրկէ :

Հայերէ բնակուած տուներուն թիւը հինգ հարիւրի մօտենալու վրայ է, իքի եիւզ խաղացողներուն թիւն ալ վեց հարիւրի:
ԺԶ.
ՍԱՄԱԹԻԱ
Օղի չխմողները զատուին … անոնք իրաւունք չունին այս թաղը մտնելու :

Բաժնուին մեզմէ նաեւ անոնք, որք սովորած են ծառայ եմ ֊ի. հոս ամեն մարդ տէր է, վասնզի ամենքն ալ իրենց աշխատութեամբն եւ արհեստովը կապրին եւ, հետեւաբար, պէյ֊ երու, էֆէնտի֊ ներու ոտները լզելու պարտաւոր չեն :

Մեզի հետ չգան նաեւ այն անձերն, որք արձակ հայհոյել գիտեն. անոնք հոս կծաղրուին, վասնզի սամաթիացիներուն հայհոյութիւնն գրեթէ միշտ ոտանաւոր է :

Բնաւ հոս պտըտելու չեն այն օրիորդներն կամ տիկիններն, որոնց երեսներուն վրայ կարմիրը անպակաս է. սամաթիացին կարմիրն միշտ հաւկիթներու վրայ տեսնել կ ՚ ուզէ :

Ամենեւին գործ չունին հոս այն կիներն, որք ամեն քայլափոխին կէս մէջքէն կկոտըրտուին թղթեայ կիներուն պէս, զորս հէյալ ը կներկայացնէ. վասնզի սամաթիացին այնպիսիներու վրայ կխնդայ :

Այս թաղին մօտենալու չեն նաեւ այն երիտասարդները, որք կամ շատ թեթեւ են եւ կամ շատ ծանր :

—Մարդ երթալու չէ ուրեմն հոս :

—Ինչու. ամեն մարդ ստիպուած է այդ թերութիւններն ունենալու: Եկուր քեզի հետ երթանք. բայց այնպիսի փողոցէ մը մտնենք, որ մէկէ մը չտեսնուինք. վասնզի տեսնուելնուս պէս մեր օձիքէն կքաշեն ու գինետուն կտանին: Տեսնուեցանք … ահա քանի մը երիտասարդներ սա փողոցէն ելան եւ խնդալով մեզի կը մօտենան … մօտեցան :

—Օօօ, բարի էք եկեր :

—Շնորհակալ ենք :

—Եկէք նայինք, եկէք. Հայկական ընկերութիւնը երթանք եւ քանի մը հատ տնկենք :

—Հայկական ընկերութիւնը օղի խմելու համար հաստատուած ընկերութիւն մ ՚ է :

—Նպատակն այն չէ … բայց որ ընկերութիւնն է, որ նպատակին ծառայած ըլլայ :

—Գոնէ անունը փոխեն :

—Ինչու … աղէկ գիտես, որ Հայկ օղի չէր խմեր :

—Պետրէ, Հայկական ընկերութեան օղին թէ աղէկ չէ եւ թէ սուղ է. Օրմանօզին տանինք մեր բարեկամները :

—Օրմանօզիին ալ երեսուն աստիճան է, եղբայր. անցեալ շաբթու օխա մը տիւզ խմեցի հոն եւ դպաւ ինձի :

—Եթէ ինձ հարցուէր՝ ես Կիւմիւշ հալգալը ֊ին կը տանէի բարեկամներս :

—Եղբայր, ան ալ օղիի հետ կտոր մը պանիր միայն կու տայ :

— Ալթը ն օլուք֊ ին երթանք :

—Եղբայրներ, մենք թաղին մէջ քիչ մը պիտի պտըտինք :

—Թաղին մէջ մարդ չկայ. ամենն ալ գինետուններու մէջ են այսօր :

—Մահտեսիին երթանք. մարդը հայ է եւ պատուական օղի ալ ունի :

—Շատ աղէկ, Մահտեսիին երթանք :

—Լաւ … երթանք …

Քանի մը փողոց դառնալով՝ մտանք Մահտեսիին գինետունն, որու գինւոյ սեղանին առջեւ կայնած կը խմէին տասնի չափ հաստաբազուկ ձկնորս ազգայիններ :

— Տամ աման, աման էֆէնտիմ, աման …

—Թարալալա թարի լալալա, թիրալալա, թարիլլալալա :

— Պինի վար …

—Թարալալա թարիլլալամ …

—Թիրալալա թարիլլալամ …

— Սէնին կիպի մանիճիլէր տէֆթէրիմտէ… պինի վար :

—Այս բարեկ …

—Թարալալա թարիլալիլալիլա … թիրալալալիլալամլամ … օօօօհ :

—Այս բար …

— Տամ աման աման աման եէր պէնի …

—Առ նայինք տայը եւ տնկէ, — ըսաւ ասոնց մին իր քովինին՝ անոր կուրծքին հարուած մը տալով իւր ափով :

Այս հարուածն, որ անոնց քով մտերմութեան նշան կը համարուի, եթէ մեզ տրուի՝ գերեզմանի նշան կը …

— Պիր կիւզէլի մայիլ օլտում եէր պէնի …

—Թարալալա թարիլլալալամ …

— Եէր պէնի… իշէրիմէ պիր քուրտ տիւշմիւշ կէճէ կիւնտիւզ …

—Աաաաահ … թարալալալալիլալամ :

—Հոս նայեցէք, տայի ներ, մանին ձգեցէք ու ցնծացէք… վարժանին գանձանակն է :

—Ծօ տղաք, դպրոցին թապախ ն է. տուէք նայինք … խմենք, բայց դպրոցնիս ալ չմոռնանք :

—Առ վարպետ :

—Բռնէ վարպետ :

—Առ :

—Շէն կեցէք :

— Տամ աման… ական.

— Պիզ վէրէլիմ բարալարը եէսին թաղական :

— Ծօ տղայ, ինչու անանկ բաներ կխառնես :

— Քեզի ինչ պէ, վայ կէչմիշի քընալը :

—Հիմա մեռելներուդ պառկած տեղէն կը սկսիմ, հա :

—Երթանք … աֆ կ ՚ ընէք, աղա ներ. ձեզի ձանձրութիւն տուինք :

—Չէ, չէ :

—Զրուցեցէք նայինք, բարեկամներ. քիչ մը ձեր թաղին վրայ խօսինք :

—Բարեկամ, մեր թաղին ժողովրդեան մէկ մասին պատգամաւորութիւնը տեսաք ահա. ասոնք ձկնորսներն են, որ իրենց օրականը հանելուն պէս գինետուն կու գան եւ կը խմեն. այսու ամենայնիւ, ինչպէս տեսաք՝ դպրոցին համար միշտ ստակ կու տան. մասնաւոր սէր ունին թաղին վարժարաններուն համար: Միւս մասին ալ ներկայացուցիչները կրնանք համարուիլ մենք, արհեստաւորներս: Հոս ազնուապետութիւն չկայ. մեր դրօշակն է — ազատութիւն, հաւասարութիւն, եղբայրութիւն: Եթէ դրօշակին վրայ պարապ տեղ մնացած ըլլար՝ տիւզ բառն ալ պիտի աւելցնէինք հոն: Հոս բնիկ էֆէնտի չկայ. իբրեւ արտաքին բերք՝ քանի մը էֆէնտի ներ կը գտնուին երբեմն :

—Թաղական խորհուրդ ունիք կանոնաւոր :

—Թաղական ըլլալն շատ դժուար է հոս, իսկ ըլլալէն վերջն եթէ առաջին շրջանն առանց կռուոյ անցունէ՝ արուեստահանդէս ղրկուելու չափ հազուագիւտ բան մը եղած կ ՚ ըլլայ. իսկ եթէ երկրորդ շրջանին դարձեալ թաղական ընտրուի՝ անպատճառ կարտաքսուի: Հոս ամեն թաղէն աւելի շարժում կայ: Ասկէ երկու֊երեք ամիս առաջ քսան ֊ երեսուն երիտասարդներ թաղական խորհրդարանը մտան եւ թաղական խորհրդին թեւէն բռնելով դուրս հրամցուցին զայն :

—Ինչու :

—Վասնզի դպրոցն աղէկ չէին նայեր: Պատրիարքարանն ալ առժամանակեայ թաղական մը տուաւ մեզի :

—Նոր թաղականն երբ պիտի ընտրուի :

—Երբ որ հին թաղականը դուրս հրամցնող երիտասարդներն մեղայ ըսեն :

—Եթէ չըսեն :

—Քուէարկութեան չպիտի մասնակցին :

—Վարժարաններն ինչպէս են :

—Երկու տարի է, որ շտկելու կաշխատին. ընդհանուր կարծիքն այն է, թէ տաս տարիէն կարելի պիտի ըլլայ զանոնք բարեկարգելը: Հոս ծնած է Մինէճի Անդրանիկն, որ ժամանակաւ շատ աշխատած է այդ վարժարաններուն համար. անգղիերէն խօսող հայն առաջին անգամ Սամաթիայէն ելած է. ջրհանկիրներու մէջ ալ այսօր անգղիերէն կարդացողներ կգտնուին :

—Հիմա ով կը հսկէ դպրոցներու վրայ :

—Այսինքն ով չհսկեր, ըսել կ ՚ ուզես :

—Հիմա ով է, որ չհսկեր դպրոցներուն վրայ :

—Երբեմն հոգաբարձուներու եւ հոգաբարձուհիներու մէջ կարծիքներու անհամաձայնութիւն ծագած ըլլալով՝ հիմա որոշուած է, որ ամուսնացած թաղականներն իրենց կիներովը չհսկեն վարժարաններու վրայ: Հիմակուան թաղականներն այնչափ օրինապահ են, որ ընդհանուր Ընդհանուր Դատախազի դրութիւնն կառավարութենէ ընդունուելէն ի վեր՝ թաղական խորհրդոյ մէջ ալ ամեն օր հարիւրէն աւելի մասնաւոր դատախազներ կը գտնուին :

—Հայկականէն զատ ընկերութիւն չկայ հոս :

—Շատ մը ընկերութիւններ կային ատենօք, բայց հիմայ չկայ : Պարզասիրաց ընկերութիւն մը կայ միայն, որ կիներուն պարզ հագնիլ պիտի սորվեցնէ. կարծեմ ասոր ալ անունը կայ միայն :

—Եկեղեցասիրութիւն կայ հոս:

—Այո, բոլոր թաղերէն աւելի. թաղեցին հաւասարապէս կսիրէ ազգն եւ եկեղեցին. բայց ասկէ հետեւցնելու չէ, թէ նուազ կսիրէ օղին, զոր կխմէ երեկոյեան ժամը մինչեւ մէկ ու կէսին: Գինետան մէջ մէկուկէսէն աւելի նստողներն կբամբասուին, իսկ մինչեւ մէկ ու կէս նստելով ճաթելու չափ օղի խմողներն մեծ համակրութիւն կը վայելեն՝ իբրեւ օրինաւոր մարդեր: Եկեղեցւոյն գորգերն այնչափ շատ կհամբուրուին, որ ամիսն անգամ մը կը պատառուին. թաղականը այս կէտը նկատողութեան առնելով տեսաւ, որ այդ համբոյրներուն գորգ չպիտի դիմանայ, ուստի որոշեց գորգերը վերցնել: Ժողովուրդը հիմայ հողի վրայ կը կայնի եւ հողը կը համբուրէ. թող որ եկեղեցւոյ հողն ալ հինցած է այդ համբոյրներէն :

Սամաթիացին ցած ձայնով խօսիլ չգիտեր. թէպէտեւ երբեմն գաղտնիք մը հաղորդելու համար ականջդ ի վայր կխօսի, բայց դարձեալ այդ խօսքը Եէնի Գաբուէն կլսուի :

Ինչպէս վերը յիշեցինք՝ քծնիլ չսիրեր, շողոքորթութենէ կփախչի, բայց երբ ազգային կռիւ մը ելնէ՝ հոգւով մարմնով կնետուի. իսկ եթէ ազգային վէճ մը չըլլայ՝ կաշխատի վէճ մը հանելու: Առանց վէճի կարելի չէ իրեն ապրիլ :

Սամաթիացիներուն մէկ մասն ոսկերիչ է, եւ այս հերիք է հասկցնելու համար, թէ կերակուրի մասին որքան բծախնդիր է: Ամենէն լաւ միսն, ձուկն, կարագն, պանիրն, ապուխտն եւ պտուղն սամաթիացիին կ ՚ երթան: Մեծ կարեւորութիւն կը տրուի հոս փորին, զոր գոհացնելու համար բան մը չխնայուիր: Հոս փորը պճնասէր է :

Սամաթիացին թաղին մէջ հայերէն, իսկ շուկան տաճկերէն կը խօսի :

Դառնանք գեղեցիկ սեռին, որ իրօք գեղեցիկ է, պարզասէր եւ աշխատասէր: Սամաթիոյ տիկինները դաստիարակութեան պէտքը զգացած են եւ կ ՚ աշխատին, որ իրենց աղջիկներն ալ ուսում եւ կրթութիւն առնեն, մինչդեռ ուրիշ թաղի մը տիկիններն կփափագին, որ իրենց աղջիկներն բրինձի փոշի եւ կարմիր ներկ առնեն: Թաղիս տիկիններն շատ մը թաղերու այրերէն աւելի ազգասէր են: Առաջին անգամ Սահմանադրութեան տարեդարձը պատուող կինը սամաթիացի էր :

Եթէ Պօլսոյ միւս թաղերն Սամաթիոյ հետեւող ըլլան՝ Պօլսոյ ժողովուրդն քիչ ատենի մէջ զգալի փոփոխութիւն կկրէ, բայց օղիին գինն ալ շատ կբարձրանայ :

Թաղիս օդն շատ աղէկ չէ. ուստի զայն բարեխառնելու համար է, որ թաղեցին օղին շատ կխմէ :
ԺԷ.
ԳՈՒԶԿՈՒՆՃՈՒՔ
Վոսփորի մէկ հոսանքը կպահանջէ, որ Գուզկունճուքի նաւամատոյցին մերձենալու համար՝ նաւավարն իւր նաւակն միշտ դէպի Պէյլէրպէյ ուղղէ եւ դէպի հոն թի քաշէ. վասնզի եթէ դէպի Գուզկունճուք ուղղուի՝ Իւսկիւտարի առջեւ կը գտնէ ինքզինք: Գուզկունճուքցին միշտ այս ճանբով երթեւեկելուն համար սովորութիւն ըրած է իրեն՝ եկեղեցի երթալու համար դէպի Պէյլէրպէյի նաւամատոյցին զբօսարանն ուղղել իւր գնացքը, վասն զի եթէ դէպի եկեղեցին առնէ իւր քայլերն՝ ինքզինքը գինետուններու մէջ կգտնէ: Ցամաքն ալ ունի իւր հոսանքները :

Այս թաղն թէպէտեւ պաշտօնապէս Իճատիէյի հետ միացած է, բայց ոչ֊պաշտօնապէս չէ միացած եւ ոչ մէկ թաղին հետ :

Օրհնեալ է Աստուած. հոս բնաւ կռիւ չպատահիր թաղին վարժարանին վրայ …

—Փառք քեզ Աստուած. վերջապէս տեսանք թաղ մը, ուր կռիւ չըլլար եղեր վարժարանին վրայ: Կեցցէ Գուզկունճուքցին … Գուզկունճուքցիին օղի մը տար ինձմէ …

Այո, Գուզկունճուքին մէջ բնաւ կռիւ չեն յարուցաներ թաղին վարժարանին վրայ. եւ ասոր պատճառն ալ կրնաք գուշակել, եթէ ըսեմ ձեզ, որ Գուզկունճուքի մէջ ազգային վարժարան չկայ …

—Հիմայ հասկցուեցաւ, որ թաղին վարժարաններն են եղել կռուոյ պատճառները :

Արդարեւ կայ պզտիկ շէնք մը, ուր պզտիկ տղաներ կ ՚ երթան քնանալու համար: Թաղեցին անգամ մը սրդողած ըլլալով վարժարանին դէմ՝ ուխտ ըրած է լումայ մը չտալ անոր համար, եւ հիմայ ուխտադրուժ չսեպուելու համար՝ ստիպուած է քսակին բերանը չբանալ իւր վարժարանին համար :

Մինչեւ այսօր հոս թաղային կռիւ ալ տեսնուած չէ, եւ ասոր ալ պատճառն սա է, թէ այս թաղին մէջ …

—Թաղ չկայ, այնպէս չէ :

Այս թաղին մէջ եթէ մէկը սխալի եւ սեւին ճերմակ ըսէ՝ իւր դէմը չգտներ ուրիշ մէկն՝ որ ելնէ ըսէ. ոչ, այդ սեւ է եւ ոչ ճերմակ: Ահա ասանկով վիճաբանութիւն բնաւ չըլլար, գլուխներն առաջուան պէս անփոփոխ կը մնան եւ միայն ֆէս երը կը փոխուին, եւ այն ալ երկու տարին անգամ մը :

Հոս տարին երկու հարիւր յիսուն օր կը տօնեն եւ կը հանգչին: Ոչ ոք կը փափագի հարստութիւն դիզելու, փառք վաստկելու եւ համբաւ հանելու. ամեն մարդ կփափագի ձուկ դիզելու, ձուկ վաստկելու եւ ձուկ հանելու. տկար ստամոքս ունենալով՝ ոչխարի կամ կովու միսը կդպչի իրենց: Եթէ իրենց սիրտերուն մէջ քիչ մը դպրոցասիրութեան եռանդ ունին՝ ան ալ կմարի այն գինիէն, զոր կը խմեն ձուկին վրայ եւ որ կը թափուի իրենց եռանդին վրայ: Եթէ օղի խմէին՝ թերեւս եռանդն բորբոքէր. բայց ասոնք ուրիշ թաղերու ազգայիններուն պէս երեկոները գինետուններու մէջ շատ չեն անցուներ, այլ քանի մը գաւաթ խմելով՝ իրենց տուները կ ՚ երթան :

Ասոնց սովորութիւնն է՝ ամեն գիշեր կամ ամեն կիրակի կամ տօնի օրերն մէյմէկ տուն հաւաքուիլ եւ զբօսնուլ: Ասոնց խօսակցութիւնն ընդհանրապէս կկազմուի նարտէ կամ խաղի թուղթէ: Շատ անգամ ալ նաւամատոյցի զբօսարանին մէջ նարտ կխաղան հրէաներու հետ, որոնցմէ զուարճախօսութեան դաս ալ կ ՚ առնեն Անի ոճով: Նարտ կամ թուղթ խաղալու ատեն կորսնցնողը իրաւունք կ ՚ ունենայ ուզածին եւ կրցածին չափ հայհոյութիւն ընելու. վաստկողը կատարեալ լռութիւն պիտի պահէ եւ երբեմն քթին տակէն պիտի խնդայ, ընկերն ալ աւելի բարկացնելու համար: Հայհոյութեան մասին՝ այս թաղն պահպանողական կուսակցութեան կը վերաբերի :

Այս թաղը կբնակէր վսեմափայլ եւ բարձրապատիւ Ստեփան փաշա Ասլանեան, որ, ինչպէս յայտնի է՝ Երուսաղէմի հաշիւները անձնանուիրաբար քննելու համար երկու հարիւր ոսկի օսմանեան առաւ վեհանձնաբար :

Կոկիկ եկեղեցի մը կայ հոս, որ կոկիկ եւ գեղեցկաձայն քահանաներ ունի, բայց կոկիկ ջերմեռանդներ չունի :

Իգական սեռն ալ գրեթէ արականին պէս կեանք կ ՚ անցունէ. ուսումնասիրութեան վրայ գաղափար ունենալու պատրաստութիւն չունի դեռ: Օրուան կէսը կ ՚ անցունէ տապկելով այն ձուկերն, որք արականէն կուղղուին: Ինչպէս Քերականութեան, նոյնպէս ալ Գուզկունճուքի մէջ արականն նախապատիւ է իգականէն. հոս կինն իւր էրկանը յետեւէն կ ՚ երթայ, մինչդեռ Բէրայի մէջ ասոր հակառակն է եւ էրիկն կնոջը յետեւէն երթալու ստիպուած է ըստ աւետարանին, թէ « թողցէ այր զհայր եւ զմայր իւր եւ երթիցէ զհետ կնոջ իւրոյ »:

Գուզկունճուքի կիները աշխատասէր են: Նորաձեւութեան մասին Իճատիէյէն կ ՚ առնեն իրենց դասերը :

Բամբասանք ընելու տրամադրութիւն չունին շատ, իսկ հագուստի մասին բամբասուելու բաւական յարմարութիւն ունին :

Գուզկունճուքի օդը հոտած ձուկ կը հոտի եւ կը ստիպէ հոն գացողն իւր քիթը բերանը ծամածռելու: Օդին պատճառաւն է, որ ընդհանրապէս Գուզկունճուքցիները ծամածռած երես ունին:
ԺԸ.
ԱՐՏԱՔԻՆ ՔՈՒՄ ՔԱԲՈՒ
Արտաքին Քում Քաբուն բոլորովին տարբեր է ներքին Քում Քաբուէն, ինչպէս որ ամեն մարդու ներքինն տարբեր է արտաքինէն: Քում Քաբուի ներքինն օձ է, իսկ արտաքինն աղաւնի :

Քում Քաբուի ներքինն օտարէն կփախչի, իսկ արտաքինն անոր կփակչի. օրինակի համար, երբ տեղւոյս նաւամատոյցին վրայ գտնուիս՝ բոլոր նաւավարներն շուրջդ կը պատեն եւ զգեստներէդ կը սկսին քաշել ու քաշքշել ըսելով.

—Սամաթիա պիտի երթաս, աղա. եկու տանիմ :

—Եկուր երթանք, պարոն :

—( Ականջդ ի վար ) Ուր պիտի երթաս, բարեկամ :

—Դուն անոր ականջ մի կախեր. անոր նաւակը ծակ է, տակէն ջուր կ ՚ առնէ :

—Մտիր, աղա, մտիր. մէկ հոգի կ ՚ ուզեմ, եկուր շուտ մը երթանք :

Փառք տուր Աստուծոյ, եթէ առանց զգեստդ պատառուելու կամ մէկ կողմդ կոտրուելու՝ կարողացար նաւակի մը մէջ նետել ինքզինքդ. իսկ ընդհակառակն, եթէ նաւակ չմտար եւ յետ դառնալ որոշեցիր՝ ականջներդ բաց եւ մտիկ ըրէ հետեւեալ ուղերձներն, որք յետեւէդ կուղղուին :

—Թող տուր, պէ. նաւակ մտնելու դրամ չունի :

—Ինչու չունենայ … տնտեսագիտութեան դար է հիմա. տապանակ ուխտի ով ( քալելով ) աւելի շուտ կ ՚ երթայ :

—Աղա, կօշիկներդ թեւիդ տակն առ, որ չպատռին :

—Ոտներդ ալ կռնակիդ վրայ դիր, որ չյոգնին :

Թաղիս ազգայիններն գրեթէ ընդհանրապէս կամ ձկնորս են, կամ նաւավար, կամ ջրհանկիր եւ երբեմն ալ երեքն միանգամայն են :

Ասոնք ուրիշ թաղերու ազգայիններու պէս չեն, որ կարծեն թէ քաղաքական խնդիրները լուծուելուն պէս՝ Պիզմարք իշխանը պիտի գայ եւ իրենց հացագործին ստակը պիտի տայ. ուստի քաղաքական գործերու վրայ խօսելով չեն անցուներ իրենց ժամերը: Ասոնց ներքին կացութիւնը այն ատեն կխանգարուի, երբ տանը տիկինը հիւանդանայ, եւ արտաքին գործերն ալ այն ատեն կը վատթարանան, երբ Ամբակում եղբայրն տկարութիւն ունենայ եւ չկարենայ գործի երթալ: Երբ նաւակին թին կը կոտրուի՝ Ամբակում եղբօր համար նաւային ցոյց ի նշան է, իսկ երբ նաւակը խորտակուի՝ արտաքին միջամտութեան նշան է. այլ երբ անառակին մէկն իւր կնկանը սիրտը գրաւել փորձէ՝ պատերազմ կը հրատարակէ եւ թող չտար, որ ուրիշ մը իր երկրէն մաս մը գրաւէ առանց արիւնհեղութեան :

Թաղիս ազգայիններն քաջ են. յետեւէդ չեն ըներ այն խօսքը, զոր չեն համարձակիր երեսդ ի վեր զրուցելու: Հաւատարիմ են իրանց խոստմանը. եթէ խոստանան քեզ ապտակ մ ՚ իջեցնելու՝ անմիջապէս կգործադրեն զայն :

Ասոնք դպրոցասէր եւ եկեղեցասէր են. առանց ուսումնական ըլլալու՝ ուսման յարգը կը ճանաչեն եւ իրենց զաւակներու կրթութեանը համար կու տան իրենցմէ պահանջուած գումարը, ինչպէս նաեւ եկեղեցւոյն պայծառութեանը համար չեն զլանար իրենց լումայն :

Ոչ նարտ կը խաղան եւ ոչ թուղթ. գիշերները զբօսանքի կամ մարմնամարզութեան համար երբեմն իրենց կիները կը ծեծեն :

Խմելով կխմեն օղին :

Կիներն ալ ճիշտ այրերու պէս են — աշխատասէր եւ անկեղծ: Ասոնց ներքինն շատ պարկեշտ է, իսկ արտաքինն, որ այլանդակ հագուստներով կներկայանայ՝ ներքինին հակապատկերն է: Թէեւ իրենց թեւերը, կուրծքերը եւ սրունքները բացած փողոցի մէջ լաթ կփռեն, սակայն դարձեալ վերադասելի են այն շատ մը կիներուն, որք գոց թեւերով, կուրծքով եւ սրունքներով տան մէջ լաթ կը փռեն: Այս կիները շատ անգամ իրարու հետ կը ծեծուին եւ կը հաշտուին :

Ասոնք ուրիշ կիներու վրայ սա առաւելութիւնն ալ ունին, որ ազգը շատցնելու համար մեծ զոհողութիւն, անձնանուիրութիւն կ ՚ ընեն. իւրաքանչիւր կինն առ նուազն տասնվեց տղաներէ մայր կոչուելու պատիւն ունի :

Երկու հարիւրի մօտ տուն կայ: Այս գումարը տասնեւութով բազմապատկելով՝ կ ՚ ունենանք երեք հազար վեց հարիւր հոգի: Տէր Աստուած աճեցուսցէ եւ բազմացուսցէ :

Ներքին բերքն է ընտիր հայհոյութիւն :
ԺԹ.
ՀԱՍԳԻՒՂ
Այս գիւղն իրաւունք ունի պարծենալու այն մեծ տուներովն, որոնց մէջ ամիրաներ կբնակէին ժամանակաւ եւ որք այժմ զօրանոց եղած են մուկերու: Հարկ չէ, կարծենք, կրկնել, թէ ամիրաներու յաջորդեցին մուկերն, եւ հետեւապէս, մուկերը կգործեն այժմ՝ ինչ որ կգործէին երբեմն ամիրաները :

Կենդանութեան նշան տուած ըլլալու համար միայն այս թաղը միշտ շարժման մէջ է. շարժում՝ որ կկայանայ թաղական փոխելու, հոգաբարձութիւն ընտրելու, դասատու փոխելու եւ երբեմն ալ պատրիարք փոխելու մէջ :

Թաղեցին միապետութեամբ կկառավարուէր՝ երբ Բարմաք Քաբուի բնակիչները թաղականի պաշտօն կը վարէին: Ուրիշ փողոցներու բնակիչները չէին կարող թաղական ընտրուիլ. որովհետեւ Բարմաք Քաբ ույ ի աղաներն, վեց տարի թաղականութիւն ընելէն ետքը, երբ օրինաւորապէս հրաժարէին՝ իրենց գահաժառանգ զաւակները կբազմեցունէին այն աթոռին վրայ, որ թաղական կկոչուի եւ որուն վրայ նստիլ շատերը կփափաքին: Իսկ երբ Պօղոս պատրիարքին օրով մեծ յեղափոխութիւն տեղի ունեցաւ՝ միապետական կառավարութիւնն փոխուեցաւ հանրապետականի: Այս թուականէն ի վեր կօշկակարներն եւ ջրհանկիրներն են, որ մեծ ազդեցութիւն կբանեցունեն թաղականի ընտրութեան վրայ: Միապետական կառավարութեան ատեն թաղականը վեց տարի պաշտօն կը վարէր եւ չէր գործեր ոչինչ, իսկ հանրապետութեան ատեն թաղական մը հինգ օրէն աւելի չէ կարող պաշտօն վարել:

Թաղեցին արդարեւ կշարժի՝ բայց երբ զայն շարժող գտնուի. եթէ ինք իր գլխուն ձգելու ըլլաս՝ տարիներով կքնանայ: Թաղիս մէջ շարժող երիտասարդներ շատ կը գտնուին, երբ խնդիրն այնպիսի բանի մը վրայ ըլլայ՝ որու մէջ անձնական կիրք շատ գտնուի եւ դպրոց բնաւ չգտնուի: Երբեմն Ներսէսեան վարժարանն ընկերներուն նախանձը կյուզէր, իսկ այսօր ընկերներուն վրայ նախանձելու տրամադիր է: Ժամանակաւ գեղին հր եա ներէն եւ տաճիկներէն աշակերտ կ ՚ ընդունէր, իսկ այսօր անոնց վարժարաններուն աշակերտ կու տայ: Այն ատեն թաղեցին ուրիշ սիրտ ունէր: Շատ հաւանական է :

Գիւղիս ազգայինները մեծ ջանք ցոյց կու տան առաջքն առնելու համար այն վնասին՝ որ նիւթական է. իսկ մեծ անհոգութիւն կը ներկայացնեն այն վնասին՝ որ բարոյական է, չգիտնալով անշուշտ որ բարոյական վնասէն ալ կծագի նիւթական վնաս, ինչպէս որ բարոյական շահէն ալ կը ծագի նիւթական շահ — կ ՚ աղաչեմ, մի բարկանաք, տէր երեսփոխաններ:— Այսպէս, երբ թաղին մէջ հրդեհ պատահի՝ ամբողջ թաղեցին տունէն դուրս կը վազէ եւ կրակը մարելու համար կարողութենէն վեր կաշխատի. իսկ երբ վարժարանն բարոյապէս մոխիր դառնայ՝ ոչ մէկ թաղեցին գլուխը պատուհանէն դուրս չհաներ: Թաղեցւոյն ուշադրութիւնն վարժարանին վրայ հրաւիրելու ամենէն դիւրին եւ կտրուկ ճանբան. — վարժարանը նախ կազով թրջելու է եւ լուցկիով մը բռնկցնելու է զայն. ամբողջ թաղեցին գիշերազգեստով կը վազէ վարժարան եւ կրակը մարելու կ ՚ աշխատի: Մոռնալու չէ սակայն, որ Հասգիւղցին լուցկիի պէս մէկէն ի մէկ հայրենասիրութեամբ կը վառի, կը բորբոքի երբեմն. եթէ այս բորբոքումէն անմիջապէս օգուտ քաղես՝ կրնաս իրմէ ստակ հաւաքել, մանրերկրորդ մը անցնելուն պէս՝ Հասգիւղցին կը մարի. Վիէննայի ամենէն գէշ լուցկիներուն տեսակէն է Հասգիւղցին, բռնկիլն ու մարիլը մէկ է. մինչեւ իսկ երբեմն սիկառ մը վառելու համար անոնց քսան հատը մէկէն բռնկցնելու է :

Այսօր հինգ վարժարան կայ գիւղիս մէջ … մրցումն որպէս թէ յառաջադիմութիւն պիտի արտադրէր … հինգ վարժարանէն աշակերտ մը չելներ տարին :

Հասգիւղցին ինքնիրմէ բանի մը ձեռնարկելու յանդգնութիւն չունի, իսկ երբ գրգռող մը ըլլայ՝ այն ատեն ծայրայեղութեան կդիմէ :

Լուսաւորեալ երիտասարդներ կան հոս, որք իրարու հետ երկար ատեն բարեկամ չեն կրնար մնալ: Ասոնց բարեկամութիւնն շաբաթ մը միայն կտեւէ եւ այս պայմանաժամը լրանալուն պէս իրարմէ կբաժանուին: Ես ասոնց բարեկամութիւնն գէշ չուխայէ շինուած բանթալօն ի կը նմանցեմ. շաբաթէ մը կը մաշի եւ օր մ՚ալ քիչ մը ուժով նստելուդ պէս՝ երկուքի կը բաժնուի եւ շապիկդ յետեւէդ կ՚երեւայ: Բանթալօն ին այս կերպ բաժնուելուն ընդհանրապէս կ՚ըսեն. « բանթալօն ս բացուած է ». Հասգիւղցին ալ երբ իր մէկ բարեկամէ բաժնուի՝ կ ՚ ըսէ. « մենք բացուած ենք »: Իսկ Հասգիւղի մէջ մտերիմ բարեկամ կը ճանչցուի այն մարդն՝ որ իւր ընկերին ուրիշէ մը գանակոծումը կը տեսնէ եւ չտեսնելու համար ճանբան կը փոխէ: Երբ այս մարդուն յանդիմանես իւր կամաւոր կուրութիւնն՝ քեզի կպատասխանէ.

—Իմ սիրտս փափուկ է. երբ կտեսնեմ որ բարեկամներէս մին ցաւ ունի՝ սիրտս գէշ կ ՚ ըլլայ :

Եթէ այս պատասխանով գոհ չըլլաս՝ ուրիշ մ ՚ ալ կու տայ քեզ.

—Եղբայր, ես ազատամիտ մարդ եմ, կարծիքներու ազատութիւնը կյարգեմ :

Հասգիւղցին ոչ շողոքորթ է, ոչ կեղծաւոր եւ ոչ ազատախօս. բարեխառն բարք մ ՚ ունի :

Յարատեւութիւնը հոս միմիայն վէճ յարուցանելու մէջ կգտնուի :

Ասոնք երբ շոգենաւ նստին՝ նախ կխօսին սոխի վրայ, ետքը խնդիր կյարուցանեն փայտի վրայ եւ վերջը հարցապնդումներ կ ՚ ընեն ածուխի վրայ. մինչդեռ հրեայն դրամներու գիներուն վրայ կը խորհրդակցի եւ յոյնը վաճառականութեան վրայ :

Գեղիս կիներն ընդհանրապէս գեղեցիկ են, պարկեշտ եւ միանգամայն ազատ: Ասոնք կաշխատին կամ մետաքս քաշելով կամ զինուորականի ճերմակեղէն կարելով: Պտոյտը շատ կսիրեն: Հոս միայն ապօրինաւոր ամուսնութիւններ տեղի կ ՚ ունենան. օրինաւոր ամուսնութիւնն արգիլուած է, եւ գիւղը լի է ամուրիներով: Ամեն անոնք, որ աղջիկ կփախցունեն՝ հոս կու գան ապաստանելու :

Հազարի չափ տուն կայ հայու. եթէ իւրաքանչիւր տունէն ամեն օր մէյմէկ հոգի թաղային խնդիր յարուցանէ՝ ամեն օր 2, 77 խնդիր կ ՚ ունենայ թաղը :

Ներքին բերքն է մայրապետներ եւ հայրապետներ :

Բժիշկները շատ կը գովեն գեղիս օդը. բժիշկներու վկայութենէն կրնաք մակաբերել անշուշտ, որ գիւղս առատ հիւանդներ կմատակարարէ Ասկղեպիոսի աշակերտներուն :
Ի.
ԳՆԱԼԸ ԿՂԶԻ
Նախ եւ առաջ խօսինք այս կղզւոյն մէկ հրաշագործութեանը վրայ, որուն ականատես եղած են շատերը: Այս հրաշագործութեան վրայ խօսելով՝ մեր նպատակն է ծառայութիւն մը մատուցանել ամեն անոնց, որք կը փափաք ին կղզւոյս մէջ գետին ծախու առնել :

Գիտնալու էք, որ կղզւոյս մէջ գետինները շարժուն են եւ կը քայլեն :

—Մենք այդ հրաշքին չենք հաւատար :

—Թերահաւատ էք ուրեմն :

—Թերահաւատութիւնն չենք ընդունիր :

Շատախօսութիւն ընելու ժամանակ չունիմ. ըսածս ապացոյցներով եւ կենդանի վկաներով կարող եմ հաստատելու: Այո, գետինները կքալեն. ուստի անոնք որ կղզւոյն հարաւային կողմը գետին ունենալ կ ՚ ուզեն՝ պարտաւոր են հիւսիսային կողմէն գետին ծախու առնել. քանի մը օրուան մէջ այդ գետինը դէպ ի հարաւ ճանբայ կելնէ: Անոնք որ ծովեզերքին վրայ գետնի տէր ըլլալ կ ՚ ուզեն՝ ծովու մէջ քանի մը հազար կանգուն գետին առնելու են. շաբթուան մը մէջ այդ գետինը ծովեզերքին վրայ կու գայ կհաստատուի: Սա ալ մտքէ հանելու չէ, որ եթէ գետին մը ծախու առնելու ըլլաս՝ չորս կողմը պատ քաշելու ես, վասն զի եթէ պատով չշրջափակես զայն՝ այնչափ կքալէ որ ծովէն անցնելով Քարթալ կ ՚ երթայ եւ երբեմն ալ այնչափ կ ՚ երթայ, որ բոլորովին անտեսանելի կ ՚ ըլլայ :

—Բայց ինչպէս կը քալեն այս գետինները. բնաւ հաւատալիքս չգար :

—Եթէ չես հաւատար՝ փորձի համար քանի մը հարիւր կանգուն տեղ առ եւ կը հաւատաս :

—Ուրեմն այդ գետինները քալեցնող մը կայ :

—Չգիտեմ, բայց բարեկամներէս մին կ ՚ ըսէր, թէ կղզւոյն գետիններն անիւի վրայ դրուած են. կրնաս զանոնք տանիլ՝ ուր որ ուզես :

—Այդ անիւը դարձնող մը կայ արդեօք :

—Հարկաւ :

—Այդ դարձնողը կրնաս ինձի ներկայացնել :

—Ինչ պիտի ընես :

—Պէօյիւք տէրէ տուն մը ունիմ այնպիսի թաղի մը մէջ, որ բնաւ յարգ չունի. եթէ այդ մարդն իմ տունս Պէօյիւքտէրէի ծովեզերքն քալեցունէ՝ հազար ոսկի կու տամ իրեն: Կը քալէ արդեօք :

—Կղզւոյն մէջ ոչ միայն կը քալէ, այլ կը վազէ. բայց չգիտեմ թէ Պէօյիւք տէր էյ ի մէջ ալ կքալէ :

—Շատ բան, շատ բան, գետինին ալ քալելը բնաւ լսած չունէի. ըսել է թէ այդ կղզւոյն բնակիչներն չեն շարժիր, կը պառկին եւ կը քնանան :

—Ինչու :

—Վասնզի այդ երկրին մէջ, ուր գետինը կշարժուի՝ մարդերը պարտաւոր են չշարժուիլ :

Թողունք ալ այս շարժման խնդիրն եւ դառնանք կղզւոյն: Այս կղզւոյն վրայ կատարեալ ծանօթութիւն մը տալու համար՝ կյիշեմ քեզ բժշկի մը պատասխանը, զոր տուած է շոգենաւի մէջ իւր մէկ բարեկամին, որ Գընալը կ ՚ երթար: « Կը զարմանամ թէ Գընալըին ինչու այսչափ կարեւորութիւն կը տրուի, ըսաւ բժիշկը. հոն ուրիշ բան չկայ՝ եթէ ոչ չընար մը եւ Ասապա էֆէնտի մը »: Ասապա էֆէնտին, որ ազգային երեսփոխան ալ է՝ կղզւոյն պետն է: Ով որ ցաւ կամ դատ ունի՝ անոր կդիմէ, որ խրատելով եւ հաշտեցունելով յետ կը դարձունէ զանոնք: Կղզւոյն մէջ ամենէն կը յարգուի իբրեւ երիցագոյն բնակիչ եւ հիւրասէր մարդ մը, որ Թաղական Խորհրդոյ ալ անդամ է :

—Ասապա էֆէնտիին ալ գետինները կը քալեն :

—Չէ, անոր գետինները ծոյլ են, բնաւ չեն շարժիր եւ կը մնան ուր որ են :

—Կիրակի առաւօտները չընար ին տակը կ՚երթան կղզւոյն բնակիչները, որք ձմեռը քառասուն տունէ եւ ամառը վաթսուն֊եօթանասուն տունէ կը բաղկանան: Հոս ձմեռը երեսունի չափ տուն կայ հայու: Անցեալները կղզեցւոյն եւ թաղականին մէջ վէճ մը ծագեցաւ, որ հաշտութեամբ վերջացաւ: Երեսուն աշակերտի համար երկու վարժարան կայ, մին թաղային եւ միւսը մասնաւոր: Թաղային վարժարանը կկառավարուի բարի քահանայէ մը, որ եկեղեցւոյն ալ քահանան է, եւ աշխատող դասատուէ մը, որ եկեղեցւոյն ձայնաւորն է: Այս վարժարանին մէջ Եղիշէն թարգմանող աշակերտներ կան, ինչպէս նաեւ աւետարանը հասկցող աշակերտուհիներ: Մասնաւոր վարժարանին ալ դասատու տնօրէններն են երկու պարկեշտ եղբայրներ, որք կմրցին թաղային վարժարանին հետ: Երեսուն աշակերտի համար երկու վարժարան… յառաջադիմութեան նշան չէ այս…

Կղզւոյն բնակիչներն եկեղեցի չեն երթար. անոնց միայն մտմտուքն է, թէ ինչպէս կարելի է տասը բարա արժէք ունեցող մէկ բանը քառասուն բարայի ծախել: Ամառուան եղանակն անցունելու համար կղզի գնացողներուն ալ միայն մտմտուքն է, թէ ինչպէս ընեն, որ կղզւոյն բնակիչներուն հետ առեւտուր չընեն: Ասոր համար է որ անոնք իրենց միսը, եղը, պանիրը, հացն եւ ջուրը Պօլիսէն կը տանին իրենց հետը :

Հոս բնաւ շուն չկայ. փողոցներու մէջ կատուները կը պտըտին եւ տուներու մէջ ալ մուկերը: Կղզւոյն մէջ առատ կով կայ. բաւական էշ ալ կգտնուի, ինչպէս նաեւ այծեր: Այս կովերն, էշերն եւ այծերն կանաչ խոտ եւ ծառ չեն թողուր կղզւոյն մէջ: Եթէ լուսին չեղած գիշեր մը կղզւոյն մէջ պտըտելու ելնես՝ կովերը մազերդ կփրցունեն, մարգագետին կարծելով գլուխդ. մէկ կողմէ դուն կքալես միւս կողմէն ալ կովը մազերդ կը կտրէ :

Կովը չհասկնար, թէ մարդ ես :

—Գիշերը ինչպէս պիտի հասկնայ :

—Քալելէդ չը հասկնար :

—Կարծեմ յիշողութիւնդ շատ տկար է. քիչ մը առաջ չըսինք որ գետիններն ալ կը քալեն հոս :

Բնիկ կիները գեղջկական կեանք կը վարեն. ոչ պճնասիրութիւն գիտեն, ոչ բամբասանք եւ ոչ արտասահման պտոյտ :

Օդափոխութեան համար ուրիշ թաղերէն եկողներն ալ ծովեզերքին վրայ պտըտելէն եւ կօշիկ հինցունելէն զատ՝ գործ տեսած չունին: Ծովեզերքի վրայ շաբաթ եւ կիրակի իրիկունները շատ բազմութիւն կ ՚ ըլլայ: Այս հրապարակն բոլոր միւս գեղերու հրապարակներէն ամենէն պարկեշտն է :

Կղզւոյն օդն այնչափ մաքուր եւ առողջարար է, որ եթէ բժիշկ մը գայ հոն՝ երկու օրուան մէջ կմեռնի … անօթութենէն :
ԻԱ.
ՊՕՅԱՃԻ ԳԻՒՂ
Այս գիւղին ազգայինները ժամանակաւ այնչափ կքնանային, որ շատ մը բժիշկներ իրենց չքնացող հիւանդները հոս կղրկէին: Ոմանք ալ կպնդէին, թէ Եպիմենիդէսը հոս ծնած ըլլայ: Չհաւատալու բան չկայ. իրենց շատ քնանալուն ամենահզօր մէկ փաստն ալ այս էր, որ հոն բնաւ թաղականի կռիւ լսուած չէր. եթէ չքնանային՝ կարելի էր միթէ որ կռիւ չհանէին եւ իրենց աղաղակներովն լրագիրներու էջերը չլեցնէին :

Բայց քանի մը ժամանակէ ի վեր այս գիւղն արթնցած է շնորհիւ երիտասարդութեան, որ ընկերութիւն մը հաստատած է՝ գիւղին վարժարանը յառաջ տանելու համար եւ որ վերջերս իւր հաշուեցուցակն ալ հրատարակած է :

Գիւղիս հայերը շատ ուժեղ ստամոքս ունին. անոնց իւրաքանչիւրն ոչխար մը կարող է ուտել եթէ ուրիշի մը տունը ճաշի հրավեր ուի: Համեղ կերակուրներէն աւելի կախորժին քան թէ խօսարաններէն եւ լսարաններէն :

Պօյեաճի գիւղցին շատ կսիրէ իւր անունը փոխել: Կարապետը Քարլօ եւ Մկրտիչը Պաթիսթ կ՚ըլլան հոն: Շաբաթէ մը ետքը նորէն կփոխուին անոնք եւ Ժան կամ Բօլ կ ՚ ըլլան, եւ մարդս կստիպուի ամեն շաբթու առաջին օրն իւր բարեկամն հարցունել :

—Այսօրուան անունդ ինչ է :

— Ժօզէֆ : Քուկինդ :

— Մարթէն :

Զուարճութիւնը շատ կսիրեն, ամիս մը շարունակ կրնան ուտել, խմել եւ երգել, առանց ամենափոքր անհանգստութ եան մը զգալու :

Հոս սա աղէկութիւնը կայ, որ իրարու միս չեն ուտեր եւ իրարու հետ շատ սիրով են: Եթէ երբեմն պատահի իրարու հետ վէճի բռնուիլ՝ քառորդէ մը կհաշտուին եւ դրսէն բնաւ միջամտութիւն չեն ընդունիր, իրենց անկախութիւնը պաշտպանելու համար: Ասոնք ընդհանրապէս այնչափ իրարու քիթ մտնելով կխօսակցին, որ հեռուանց տեսնողն կկարծէ, թէ իրենց խօսակցութիւնը քթի վրայ է :

Կիներէն ոմանք թէպէտ եւ իրենց անունները չեն փոխեր, բայց այնչափ կփոխեն կերպարանքն, որ ցերեկին չես ճանաչեր այն կինն, զօր առաւօտուն տեսած ես, ոչ ալ երեկոյին կճանաչես այն աղջիկն, զոր ցերեկին տեսած ես: Միօրինակութիւնն այս գիւղին մէջ շատ ձանձրութիւն կպատճառէ, եւ մենք կզարմանանք, որ Պօյաճի գիւղցին ինչպէս կը համբերէ եւ շաբաթը անգամ մը տուն չփոխեր: Խնդրենք Աստուծմէ, որ այս մոլութիւնն թաղականներուն եւ վարժարանը կառավարող անձերուն վրայ չգործադրուի:

Իգական սեռն շատ կսիրէ ճաշակով հագուիլը եւ ճաշակով բամբասելը :

Ամառուան եղանակին մէջ շատ տեղերէ կու գան հոս օդափոխութեան համար: Ժամանակաւ ուխտի կ ՚ երթային, հիմա միայն օդափոխութեան կ ՚ երթան :

Գիւղիս հայ տուներուն թիւը ճիշտ չգիտցուիր, բայց վաթսունի եւ եօթանասունի մէջ տեղը կկարծուի :

Օդը խիստ է, այսինքն միապետական է, իսկ բնակիչները մեղմ են :

Գիւղիս անունէն ոմանք կենթադրեն, թէ ատենօք կիները հոս պօյա ներ կշինեն եւ իրենց երեսներուն, մազերուն եւ աչերուն կը քսեն եղեր: Ես ենթադրութեամբ ուրիշներուն մեղքն առնելու կը վախնամ:
ԻԲ.
ՂԱԼԱԹԻԱ
Ղալաթիոյ սահմանն է — հարաւէն քսակահատներ, արեւելքէն գինովներ, հիւսիսէն ոճրագործներ եւ արեւմուտքէն երգիչ աղջիկներ :

Դրամի կողմէն սահման չունի. մոլութիւններու մասին անսահման է :

Դաշտի վրայ շինուած ըլլալով՝ ամառը գրեթէ միշտ ցամաք է. իսկ ձմեռը՝ թաղիս երեք քառորդը ծով կդառնայ եւ մէկ քառորդը ցամաք կմնայ: Այս թաղը երկու տեղագրութիւն ունի, մին ամառուան եւ միւսը ձմեռուան. ամառուան տեղագրութիւնն առաջնորդ բռնելով եթէ ձմեռն այս թաղին մէջ պտըտիլ ուզես՝ ջուրերու մէջ կխղդուիս. իսկ եթէ ձմեռուանովն ամառ ատեն հոս շրջագայիս՝ նաւդ ցամաքը կնստի: Արդ մեծ զգուշութեամբ քալելու ես այս թաղին մէջ, որպէսզի վտանգի մը մէջ չիյնաս :

Գլխաւոր լեռն է Ղալաթիոյ աշտարակը, որ Բաբելոնի աշտարակ ալ կրնայ կոչուիլ՝ երբ քաղաքական տեսակէտով նայուի հոն: Հրդեհի նշանը կտրուի միշտ այս լեռնէն, որուն գագաթը ձիւն չգտնուիր բնաւ այլ միայն կրակ, եւ ասոր համար հրաբուխ լեռ ալ կկոչուի :

Ջերմուկներն են գինետուններն, որոնց մէջ մարդ չափէն աւելի կքրտնի: Հանքային ջուրերն են. ապսենթ, մասթիքա, քօնեաք եւ այլն: Գլխաւոր ջերմուկն է Քօմիսիօն խանը, ուր քօնսօլիտի վրայ գործ կլինի: Ամենէն աւելի քրտնցնող ջերմուկն է այս, որուն մէջ շատերը կմտնեն ուժ առնելու համար, եւ ուժաթափ դուրս կելնեն անկէ :

Թաղիս ամենէն մեծ ճանբան այն է, որ ուղղակի մինչեւ Միջագիւղ կտանի, եթէ թրանվէյ ի կառքերուն մէկուն տակը չմնայ մարդ :

Կրօնքը շատ է. գործածականը յայտնի չէ :

Բնակիչն է խաղամոլութիւն. թիւն որոշ չգիտցուիր :

Թաղիս օդը բնաւ կարեւորութիւն չունի. ամենքը կյարգեն Քօմիսիօն խան ին օդը, որ շատերուն կը վնասէ եւ սակայն ամենուն ալ սիրելի է :

Թաղիս մէջ բնիկ հազիւ քսանըհինգ կամ երեսուն տուն կայ Հայու: Պանդուխտ եղբայրներն, որք ստորերկրեայ տեղեր կբնակին հոս՝ ամեն կիրակի օրերը թաղին եկեղեցին կ ՚ երթան եւ գանձանակներուն ստակ կը ձգեն: Եթէ թաղեցիներուն մնար՝ շատուց ծախուած էր եկեղեցին, որ այսօր շատ եկամուտներ ունի :

Այս եկեղեցւոյն թաղական խորհրդարանին մէջն էր ժամանակաւ Ղալաթիոյ օճախը : Այս եկեղեցւոյն մէջ կ ՚ ըլլան ազգային Երեսփոխանական Ժողովոյ նիստերն, որք ամեն արժանիք ունին Ղալաթիոյ աշտարակին մէջ տեղի ունենալու :

Հոս բարձրացած է Կենդրոնական վարժարանն, որ դեռ բացուած չէ :

Ղալաթիացին տասներկու տարիներէ ի վեր կփափաքէր վար առնելու իւր թաղականն, որ ազգային շահերուն ջերմ պաշտպան ըլլալով՝ չէր թողուր, որ քիչ մ ՚ ատեն ալ ուրիշները թաղականութիւն ընեն եւ խնդան. իսկ այս տարին թաղեցին յաջողեցաւ հրաժարեցնել իր թաղականն, որ լալով հեռացաւ խորհրդարանէն: Ընտրուեցաւ ուրիշ թաղական խորհուրդ մը, որուն անդամներուն մէջ անշահասէր մարդիկ կգտնուին, սակայն ասոնք ալ դասատուներու փոփոխութիւնը շատ կը սիրեն եւ գրեթէ շաբաթ չանցնիր, որ առանց պատճառի դասատու չփոխեն :

Հոս է կենդրոնական թանգարանն, որ ըստ ծանուցման՝ շաբաթն երեք օր բաց է եւ ըստ իրողութեան՝ շաբաթը ժամ մը միայն բաց է՝ սիկառա խմել ուզողներուն :

Այս թաղն է Միացեալ ընկերութեանց գրասենեակն, որ երկու ամսուան մէջ երկու գործադիր ժողով տեսնելու պատիւն ունեցաւ: Աստուած երրորդէն պահէ :

Վերջապէս այս թաղն կենդրոնական ըլլալով՝ շատ դիւրութիւններ կու տայ մեզի՝ հոն երթալու եւ շաբաթը քանի մը անգամ ազգային խնդիրներու վրայ կռիւներ յարուցանելու :
ԻԳ.
ՂՈՒՐՈՒՉԷՇՄԷ
Այս գիւղին Գուրուչէշմէ կոչուելուն պատճառն են գեղին աղբիւրներն, որ բնաւ չեն վազեր :

Գեղացին աղբիւրը կշինէ, բայց անոր ջուր բերելու հոգ չըներ:

Միայն աղբիւրներուն հետ չէ որ այսպէս կը վարուի. իւր վարժարանին եւ եկեղեցւոյն հետ ալ նոյն ընթացքն ունի :

Այս գիւղին ազգայիններն այնքան կաշխատին եկեղեցւոյն պայծառութեանը, որ անցեալները եկեղեցւոյն մէջ շաբաթ մը կաթիլ մը եղ չկար: Երբ քահանան իմացուց իրենց, թէ եղը հատեր է՝ ասոնք շրճարանի մը մէջ հաւաքուեցան՝ խորհրդակցելու համար :

—Ինչ կ ՚ ըսէք, եղբայրներ, եկեղեցւոյ եղը հատեր է :

—Ինչ կ ՚ ըլլայ եղեր, թող առանց եղի կատարուին արարողութիւնները :

—Ես ալ համակարծիք եմ. արարողութիւնն առանց եղի ալ կ ՚ ըլլայ :

—Ցերեկ ատեն կանթեղ վառելն ինչ նշանակութիւն ունի :

—Շռայլութիւն է, շռայլութիւն :

—Մեր քահանան ալ այլանդակ մարդ մ ՚ է, Դիոգինէսի պէս ցերեկ ատեն կանթեղ կը վառէ :

—Առաւօտները մութուն կսկսի եկեղեցին, եւ անպատճառ լոյս պէտք է :

—Լուսնի լուսովը թող կարդայ :

Եւ վերջապէս որոշում կտրուի, որ քահանան քիչ մը տնտեսագիտական օրէնքներով վարուի :

Վարժարանին գալով՝ Գուրուչէշմէցին դասատու կբերէ, բայց ամսական չտար: Շատ դասատուներ մինչեւ այսօր թաղական խորհրդարանը կ ՚ երթան իրենց մնացած ամսականներն ուզելու համար եւ չառնելու համար :

Կիրքն այս գեղացիներուն մէջ չափազանց ըլլալու է, որ իրենց մէջ համաձայնութիւն գոյացնելն միշտ անկարելի եղած է :

Հոս երեսուն ֊ քառասուն տուն կայ Հայու. եթէ ութսուն տուն ըլլար՝ ամեն օր նոր կռիւներ պիտի ծագէին :

Կիներն այրերէն աւելի դպրոցասէր եւ եկեղեցասէր են. բայց իրենք իշխանութիւն չունենալով՝ լռութիւն պահելու ստիպուած են :

Կիներն շատ չեն սիրեր պտոյտն այն պատճառաւ, որ պտըտելու տեղ չկայ :

Օդը շատ աղէկ է գեղին բարձունքին վրայ, իսկ ծովեզերքի օդն աղէկ չէ: Օդին ազդեցութեան շնորհիւն է, որ վերի կողմին ազգայիններն աւելի աղէկ են քան վարիններն, եւ եթէ վերիններն վար իջնան կամ վարիններն վեր ելնեն՝ օդափոխութեամբ իրենց բնաւորութիւնն ալ կփոխեն :
ԻԴ.
ԷՅՈՒՊ Ս. ԱՍՏՈՒԱԾԱԾՆԱՅ
Ս. Եղիայի Էյուպը պտըտած ենք, քիչ մ ՚ ալ Աստուածածնայ Էյուպը շրջինք :

Այս թաղն ձեռներն աշխարհէս քաշած է. քայլ մը յառաջ երթալու կամք չունի, եւ եթէ չենք սխալիր՝ աշխարհ եկած ըլլալուն վրայ ալ զղջացած է: Եթէ կարելի ըլլար՝ երկնից դէմ բողոք կբառնային ասոնք, թէ ինչու զիրենք աշխարհ ղրկած է :

Այս թաղեցին վերջին ծայր բարեպաշտ եւ ջերմեռանդ է. քիչ կ ՚ ուտէ, շատ կաղօթէ :

Դաստիարակութիւնը չսիրեր, ուստի կարեւորութիւն չտար վարժարանին. թէպէտեւ երիտասարդներէն ոմանք կջանան թաղին մէջ ուսման սէր տարածելու :

Այրերն եւ կիներն յուսահատ վիճակ մ ՚ ունին. ընդհանրապէս իրենց գլուխներն միշտ ի խոնարհ կբռնեն, որպէս թէ մէկէ մը յանդիմանուած ըլլային :

Պէտք է գիտնալ, թէ ասոնք ծոյլ չեն, կաշխատին, բայց մեքենաբար եւ միշտ կը մնան հոն՝ ուր որ են :

Աստուծոյ մօտ եւ սատանայէ հեռի են եւ այնչափ երկիւղած են, որ եթէ Ս. Եղիա անդիի թաղին մէջ երկաթեայ տախտակն քիչ մը ուժով շարժէ՝ ամենքն ծակէ ծակ կփախչին մուկի պէս :

Ասոնց մէջ գիրութիւն չկայ. ընդհանրապէս նիհար են բայց քաջառողջ :

Արբեցութիւն չունին, ջուր կխմեն միայն :

Լաւ երազ կմեկնեն. այս թաղին մէջ մարդ չկայ, որ ամեն գիշեր քանի մը հարիւր երազ չտեսնէ: Օր մը ծերերին մէկը կ ՚ ըսէր.

—Այս գիշեր մինչեւ լոյս աչքերս չգոցեցի. բայց որչափ ալ երազ տեսայ :

Կերեւի թէ ասոնք իրենց արթուն եղած ատենն ալ երազ կտեսնեն: Եւ ես չպիտի զարմանամ այսուհետեւ, թէ ինչու երբեմն քանի մը ամիսներ երազ չեմ տեսներ. վասնզի Էյուպցիները կտեսնեն իմ տեսնելիք երազներն, եւ կամ այնչափ շատ երազ կտեսնեն, որ մեզի երազ չմնար տեսնելու :

Շատ տուներու մէջ Պղնձէ քաղաք, Երազահան եւ վիճակահանութեան գրքեր կը գտնուին, բայց Համպուրկի վիճակահանութեան չեն գրուիր :

Հագուստի մասին ալ բնաւ փոփոխութիւն չէ կրած այս թաղն լուսահոգի Յակոբ պատրիարքին օրէն ի վեր :

Այսու ամենայնիւ կիներն, թէպէտեւ աշխատասէր եւ հաւատարիմ՝ զիրար բամբասելու մասին ալ ծոյլ չեն :

Օդը շատ թեթեւ է, եւ այս թեթեւութիւնն ալ այդ միլիոնաւոր երազներէն առաջ եկած է :
ԻԵ.
ՊԷՕՅԻՒՔ ՏԷՐԷ
Գիւղ մ ՚ է, ուր օդափոխութեան համար կ ՚ երթան ընդհանրապէս. բայց էրիկ փոխելու համար գացողներ ալ չեն պակսիր :

Գրեթէ ամենէն հարուստներն են, որ այս գիւղը կ ՚ երթան ամառներն եւ շռայլութեամբ կեանք կ ՚ անցունեն. շատերն ալ հարուստ կոչուելու համար կ ՚ երթան հոն :

Շատ գեղեցիկ տուներ կան ծովեզերքի հրապարակին վրայ: Կիներն այն տուներուն դռները կբանան եւ այն դիրքով կնստին գաւիթի մէջ, որ անցնողները կտեսնեն անոնց ամուսիններուն նիւթական եւ մարմնական հարստութիւնը:

Գիշերները շատ բազմութիւն կ ՚ ըլլայ այդ հրապարակին վրայ, բազմութիւն սիրահարութիւններու: Այդ հրապարակին վրայ նոր սէրեր կստեղծուին. հոն կ ՚ ըլլան խօսկապներ, նշանտուքներ եւ հարսնիքներ. եւ ինչու չըլլան. ամեն մարդ հոն աղէկ ժամ անցունելու համար կ ՚ երթայ. անանկ չէ, Մարթա տուտու :

Բնիկ ազգայիններն քիչ են հոս եւ ունին ախոռի պէս տեղ մը, որուն անունը վարժարան դրած են եւ ուր կ ՚ երթան գեղին տղաները՝ ապականեալ օդ ծծելու համար: Վարժարանն ողորմելի վիճակին մէջ է. գեղացին ալ իւր վարժարանէն նուազ խղճալի չէ, որ աչեր ունի եւ չտեսներ, ականջ ունի եւ չլսեր, իսկ բերան ունի եւ կ ՚ ուտէ: Անիրաւութիւն չընենք. այս վարժարանին վրայ այն ատեն յարձակինք՝ երբ թաղային կանոնաւոր վարժարանի մը հանդիպինք մեր պտոյտներուն մէջ :

Բնիկն եկեղեցի ալ չերթար. օդափոխութեան համար գեղը գնացող ազգայիններն են, որ կիրակիէ կիրակի եկեղեցի կ ՚ երթան եւ քիչ մը ստակ կձգեն :

Գեղիս ազգայիններուն մեծագոյն մասին գործն է սրճարաններու մէջ քաշուիլ եւ նարտ կամ թուղթ խաղալ: Պզտիկ մասն ալ ձուկ բռնելով կզբաղի :

Գիւղիս մէջ ազգային տեսակէտով եթէ նշանաւոր եւ մեծ բան մը կայ՝ ան ալ հարուստ ազգայնոյ մը պարտէզն է, որուն դռները հասարակութեան երբեմն կբացուին եւ երբեմն կգոցուին :

Այս գիւղն շատ յարմար է ամեն անոնց, որք միայն զուարճանալու համար եկած են աշխարհ. ամեն տեսակ զուարճութիւն կայ հոն:

Այս գիւղը թէպէտեւ խոնաւ է, բայց գեղացիներուն գլուխները միշտ չոր են. չգիտեմ, թէ արեւու մէջ կտաքցունեն, թէ փուռի մէջ :
ԻԶ.
ԵԷՆԻ ԳԱԲՈՒ
Սքանչելի օդ ունի … :

Եէնի Գաբուցին առաւօտուն արթըննալուն պէս կզգայ, թէ իւր գլուխն վրան է եւ թէ գողերը չեն կտրած զայն. սակայն երբ գլուխն գերցունել ուզէ՝ յուսահատութիւն կու գայ իւր վրայ, վասնզի գլուխն այնքան ծանր է, որ չկրնար վերցունել զայն:

Արդեօք այս գլուխներն շատ մեծ են եւ ադոր համար չեն կրնար վեր առնել զանոնք: Չեմ կարծեր: Արդեօք այդ գլուխները շատ լեցուն են եւ այդ պատճառաւ է որ ծանրակշիռ են: Միթէ չգիտես, որ Եէնի Գաբուի մէջ պարապ գլուխներն ալ, որ թեթեւ ըլլալու էին՝ ծանր կկշռեն:— Թեթեւ երիտասարդներու համար ինչ պատուական թաղ:— Արդ, Եէնի Գաբուցին երբ անկողինէն ելնել ուզէ՝ ուրիշ մէկը պիտի գայ իրեն օգնելու, գլուխն վերցնելու, որպէսզի կարողանայ կանգնիլ — հայկական յատկանիշ — ապա թէ ոչ շաբաթներով կպառկի: Եէնի Գաբուցիին գլխուն ծանրութիւնը ապացուցուած է գողութեան դէպքով մը որ հետեւեալն է. Եէնի Գաբուցի երիտասարդ մը իր նշանածէն համբոյր մը գողնալու համար՝ գիշեր մը անոր տունը կ ՚ երթայ: Աղջկան հայրն, որ խաւարեալ էր եւ չէր ուզեր իւր ապագայ փեսայն հարսանիքէն առաջ տանը մէջ տեսնել՝ կ ՚ իմանայ, որ փեսան դռնէն կամացուկ մը ներս մտած է, ուստի կ ՚ երթայ զայն յանդիմանելու: Փեսան իւր ապագայ աները տեսնելուն պէս՝ պատուհանէն վար կը ցատկէ, գլխիվայր գետինը կ ՚ իյնայ եւ քանի մը րոպէ ալ այնպէս կմնայ: Ահա ասկէ փորձուած է, որ Եէնի Գաբուցիին գլուխն ամբողջ մարմինէն ծանր է :

Սոյն թաղն երկու վարժարան ունի, մին մանչերու եւ միւսն աղջիկներու համար :

Այս վարժարաններն այժմ միացուած են Գում֊Գաբուի վարժարաններուն հետ եւ մեծ յոյս կու տան, որ ապագային մէջ ալ չպիտի կրնան լաւագոյն վիճակ մ ՚ ունենալ՝ եթէ հոգաբարձութեան ուսումնական անդամներն իրենց դերը կատարելու վախնան :

Երբ ազգային մեծ խնդիրներ երեւան կու գան՝ այս թաղն պատերազմի դաշտ կորոշուի: Սահմանադրութեան վրայօք վէճերուն եւ ուրիշ կարեւոր խնդիրներուն համար կարեւոր կռիւներ տեղի ունեցած են հոս. անգամ մը կռիւն այնքան ծանր կերպարանք առաւ, որ Եէնի Գաբուցիի մը գլխէն աւելի ծանրացաւ եւ թաղին եկեղեցւոյն մէջ քսանէն աւելի անձեր վիրաւորուեցան :

Նախորդ թաղական խորհուրդն, որ վարժարանները բարեկարգելու պաշտօնով ընտրուած էր՝ եկեղեցւոյն կից փողոցն բարեկարգեց եւ հասարակաց զուարճութեան համար չխնայեց եւ ոչինչ: Անոր շնորհիւն է, որ եկեղեցւոյն կից հրապարակն ծառերով զարդարուեցաւ եւ այժմ պատիւ ունի տեսնել իւր վրայ պարոններ եւ օրիորդներ, որք ամառուան գիշերները հոս կխմբուին եւ անմեղ զբօսանքներով ժամանակ կ ՚ անցունեն: Նախորդ թաղական խորհուրդն իւր աշխատութեան պտուղն տեսնելով՝ բերնին ջուրերը կը վազցունէ. թաղականն է, որ կտեսնէ պտուղն, սակայն երիտասարդներն են, որ կքաղեն զայն :

Թաղիս ազգայիններն երկու կարգի կը բաժանուին. արհեստաւոր եւ դիւրակեաց :

Արհեստաւոր մասն իւր պարապոյ ժամերն թաղին սրճարաններու մէջ նարտով եւ թուղթով կսպաննէ: Հոս ընդհանրապէս իքի եիւզ կը խաղան եւ այս խաղին մէջ այնքան համբաւ հանած են, որ եթէ ուրիշ գեղերու մէջ իքի եիւզ ի վրայօք վէճ մը ծագի՝ հոս կու գան վճիռ ընդունելու :

Արբեցութեան կողմէն նշանաւոր չեն — կէս օխա օղի խմելէն ետքը կզգան, թէ գաւաթ մը օղի խմած են — եւ բնաւ չեն կարող մրցիլ իրենց սահմանակից տէրութիւններուն հետ … թաղեցիներուն հետ պիտի ըսէի … :

Դիւրակեաց մասը դրսէն հանդարտ կերեւայ, բայց երբ թաղային խնդիր մը ծագի՝ անմիջապէս ասպարէզ կնետուի :

Թաղիս կիներն պարկեշտ են եւ աշխատասէր: Ահա իրենց ծրագիրն.

«Երկուշաբթի՝ լաթ լուալ եւ երեկոյին ձեռներն իրենց ամուսիններուն ցոյց տալ.

«Երեքշաբթի՝ տախտակ սրբել.

«Չորեքշաբթի՝ պատուհան մաքրել.

«Հինգշաբթի՝ կարկտել եւ քթի տակէն մռմռալ.

«Ուրբաթ՝ ճերմակեղէնները հարթել.

«Շաբաթ՝ խոհարանի վերաբերուած գործերը տեսնել եւ բաղանիք երթալ.

«Կիրակի՝ եկեղեցի երթալ եւ վերջը զիրար բամբասել »:

Թաղիս մէջ երկու հարիւր վաթսունի չափ տուն կայ հայու :

Հոս պարոն ի տեղ տէր կգործածեն, բայց տէր ի տեղ դեռ բան մը չեն գտած:
ԻԷ.
ՔԱՐԹԱԼ
Քանի մը օր առաջ Քարթալ գնացինք տեղւոյն ազգայիններուն վրայօք տեղեկութիւններ հաւաքելու համար. բայց բարեբախտաբար թաղին մէջ մարդ մը չկրցինք գտնել բացի գինեպաններէ, որք գինի կու տային մեզ ամեն անգամ, որ իրենցմէ տեղեկութիւն կ ՚ ուզէինք: Բարեբախտաբար ըսինք, եւ իրաւունք ունինք. վասնզի իմացանք, որ թաղիս Հայերն այգեգործ ըլլալով՝ իրենց այգիները գնացած էին աշխատելու: Երանի թէ բոլոր թաղերու հայերն այգեգործ ըլլային եւ սրճարաններու մէջ խաղերով չանցունէին իրենց թանկագին ժամերը: Ուստի յետ դառնալով՝ Պօլիս անցանք եւ հետեւեալ տեղեկութիւնները քաղեցինք այնպիսի անձէ մը, որ լաւ կճանաչէ Քարթալցին եւ մանաւանդ անոր գինին :

Քարթալցին — ըսաւ այս անձը, — բնաւ հոգ չըներ, թէ ազգային վարչութիւն կայ, թէ երեսփոխանական ժողովն չըներ, ինչ որ ընել պարտաւոր է, թէ ազգային վարժարանները կիրքերու վառարան դարձած են եւ այլն. վասնզի ազգային վարչութիւն, երեսփոխանական ժողով, ազգային վարժարան բառերն իրեն համար օտարական են, եւ Քարթալցին այն ատեն կսիրէ օտարականն՝ երբոր ութը դահեկանի ծախէ անոր գինին՝ որ դահեկան արժէք ունի. եւ որովհետեւ Ազգային վարչութիւնն, Երեսփոխանական ժողովն եւ ազգային վարժարանները Քարթալ գնացած չեն գինի առնելու համար, այս պատճառաւ Քարթալցիին անծանօթ մնացած են :

Օտարական մը Քարթալ մտնելուն պէս՝ կշրջապատուի գինեպաններէն, որոնց իւրաքանչիւրն իւր գինին կգովէ եւ դրացւոյնը կը պարսաւէ :

—Հիւանդի համար հին գինի ունիմ պատուական, — կ ՚ ըսէ մին, — առողջի անգամ վնասակար գինի մը կու տայ քեզի :

—Սեղանի գինի ունիմ, — կպօռայ ուրիշ մը, ցոյց տալով գինի մը, որ ոչ թէ սեղանի, այլ աթոռի գինի չկրնար ըլլալ :

Այսպէս իրենց խօսակցութիւնն կամ այգիի վրայ կդառնայ եւ կամ գինիի վրայ :

Քարթալցին եկեղեցասէր է. ժամկոչը փատ ի ձեռին ամեն առաւօտ դռները կը զարնէ եւ կարթնցնէ բարեպաշտ ժողովուրդն, որ աղօթքին երթայ: Յայտնի չէ, որ փատէն թէ Աստուծմէ վախնալուն համար եկեղեցի կ ՚ երթան: Ինչ որ ալ ըլլայ՝ սա յայտնի է, որ կսիրեն իրենց եկեղեցին. թող միւս թաղականներն ալ իրենց ժողովուրդներն ոստիկաններու միջոցաւ եկեղեցի բերել տան :

Թաղային վարժարանն, որ շատ տարիներէ ի վեր խեղճ էր, դասատու չունենալուն պատճառաւ՝ այժմ աւելի խեղճ է՝ դասատու մը ունենալուն համար: Վասնզի դասատու մը վարժարանէն ներս մտնելուն պէս՝ վէճն ալ քանի մը շաբաթէն կմտնէ թաղեցիին մէջ: Աս ընդհանուր օրէնք մ ՚ է :

կայ հոս բարի քահանայ մը, որ շատ տարիներէ ի վեր կարածէ այս հօտն եւ շատ տարիներէ ի վեր գինի կծախէ — կաթողիկոսն եթէ Քարթալ գայ՝ շաբաթուան մը մէջ գինւոյ վաճառականութեան կսկսի. — պանդուխտ քահանայ մ ՚ ալ կայ, որ գիւղին քահանային օգնականն է թէ եկեղեցւոյ մասին եւ թէ գինւոյ :

Կիներն ալ այրերուն պէս այգիները կ ՚ երթան գործելու: Ասոնք Պօլսոյ միւս թաղերուն թերութիւններէն զերծ են անոր համար, որ այգի մշակելէն ժամանակ չեն կարող գտնել թերութիւն մշակելու: Պարզասէր, աշխատասէր, հաւատարիմ եւ բարի քրիստոնէուհիներ ըլլալու ստիպուած են այս գեղին մէջ :

Հոս կգտնուի այնպիսի հիւր մը, որ իրեն զաւակներն անօթի թողլով՝ ուրիշներուն կիներուն եւ քոյրերուն համար հանգանակութիւն կ ՚ ընէ:

Թաղիս մէջ իբր հարիւր քսան տուն կայ Հայու: Օդափոխութեան համար այլեւայլ թաղերէ հոս կու գան ամառներն եւ տենդ առնելով յետ կդառնան :

Գիւղիս տենդը շատ գլխացաւ կու տայ. երեք օրը անգամ մը կբռնէ, իմ Պտոյտ իս պէս, որ երեք օրը անգամ մը կհրատարակուի … :

Շատերն ալ գինի առնելու համար կու գան եւ առանց գինովնալու չեն վերադառնար :
ԻԸ.
ԳԱՆՏԻԼԼԻ
Ահա գեղ մը, ուր ոչ քօլերա մտած է եւ ոչ նորաձեւութիւն :

Հայու քսան եւ հինգ տուն կայ :

Պ. Աբրահամ Այվազեան քանի մը տարիներ առաջ հանգանակութիւն ընելով՝ յաջողած է կանգնել վարժարան մը, որուն մէջ թաղին տղաները միշտ կկարդան այն բաները, զորս կ ՚ աւանդեն մանկավարժներն նախնական դպրոցներու մէջ: Աւելորդ է ըսել, թէ կամ թաղին տղաները բնաւ չեն մեծնար եւ կամ թաղեցին աղքատ լինելով՝ դասատուի մը ամսական վճարելու կարողութիւն չունի: Գիտենք որ այս դպրոցին մէջ տարին քանի մը անգամ պէօրէկ կ ՚ ուտեն աշակերտները, բայց չգիտենք, թէ տարին քանի անգամ ծեծ կ ՚ ուտեն :

Գեղիս ազգայիններն մեծ մասամբ նաւավար են. եկեղեցին կյաճախեն եւ գինետուն բնաւ չեն երթար: Դիտողութեան արժանի է, որ յօգուտ Հայաստանի սովեալներու երեսուն ոսկի գոյացաւ այն նուէրներէն, որք հաւաքուեցան այս գիւղին մէջ :

Կիներն եազմա կբանին եւ ստակ շահելով երբեմն իրենց ամուսիններուն պարտքերն ալ կը վճարեն: Կիներն էին, որ անցեալ տարի կռուեցան գերեզմանատան մէջ գերեզմանի խնդրոյն համար :

Ասոնք պարզասէր, աշխատասէր եւ հաւատարիմ ըլլալով հանդերձ՝ ազգային զգացում այլ կկրեն. իրենց աղջիկները միշտ ազգային երգեր կերգեն :

Ծեր քահանայ մը ծեր ժամանակէ մ ՚ ի վեր քահանայութիւն կգործէ եւ վէճի մը առիթ տուած չէ բնաւ :

Գիւղիս բարձունքէն կմեկնին թնդանօթին այն եօթը ձայներն, զորս երբ լսենք՝ մեր անկողիներէն կցատկենք եւ փողոցը կը վազենք հասկնալու համար, թէ հրդեհն ուր է :

Նաւավարներն երբեմն գիւղիս մէջ անանկ կտակներ կ ՚ ընեն ազգին, որ կարծես թէ կատակ կ ՚ ընեն. նաւավարի մը ըրած կտակն մեր ամենէն հարուստներն իսկ չեն ըներ, ուսկից կհետեւի թէ գիւղիս մէջ ազգասիրութեան կրակը վառ է միշտ :

Գիւղիս օդն եւ ջուրն այնքան առողջարար են, որ եթէ մէկը շաբաթ մը մնայ հոս՝ հետեւեալ շաբթուն կպարտաւորի թիկնաթոռն փոխելու եւ աւելի ընդարձակն գնելու :
ԻԹ.
ԵԷՆԻ ՄԱՀԱԼԷ ՍԱՄԱԹԻՈՅ
Այս թաղը Սամաթիոյ ձագն է եւ ամեն նկատմամբ իւր հօրը կնմանի :

Հոս ալ թաղականի կռիւները պակաս չեն, բայց հրաշագործ Մկրտիչ եպիսկոպոսի շնորհիւ այժմ կռիւները առաջուան պէս մշտնջենական չեն, այլ առժամանակեայ: Վարժարանին գալով՝ յայտնի է, որ թաղային վէճերու մատնուած թաղի մը վարժարանն գոհացուցիչ չկրնար ըլլալ :

Թաղիս այրերն եւ կիներն ազգային զգացում ունին. միջին դասէն ըլլալով՝ շողոքորթութիւն չեն գիտեր եւ ճշմարտութիւնն բարձրաձայն կխոստովանին :

Այրերն օղին կսիրեն, ինչպէս նաեւ գինին. ասոր համար շատերն իրենց հետը լապտեր կ ՚ առնեն, որ եթէ ուշանան գինետան մէջ՝ մութուն չստիպուին երթալ իրենց տուները :

Հրաշագործը հոս հրաշքներ կ ՚ ընէ եւ հիւանդներ կբժշկէ :

Օդը լաւ է, բայց թաղեցին օդէն աւելի դրամը կսիրէ :ԻԹ.
ԵԷՆԻ ՄԱՀԱԼԷ ՍԱՄԱԹԻՈՅ
Այս թաղը Սամաթիոյ ձագն է եւ ամեն նկատմամբ իւր հօրը կնմանի :

Հոս ալ թաղականի կռիւները պակաս չեն, բայց հրաշագործ Մկրտիչ եպիսկոպոսի շնորհիւ այժմ կռիւները առաջուան պէս մշտնջենական չեն, այլ առժամանակեայ: Վարժարանին գալով՝ յայտնի է, որ թաղային վէճերու մատնուած թաղի մը վարժարանն գոհացուցիչ չկրնար ըլլալ :

Թաղիս այրերն եւ կիներն ազգային զգացում ունին. միջին դասէն ըլլալով՝ շողոքորթութիւն չեն գիտեր եւ ճշմարտութիւնն բարձրաձայն կխոստովանին :

Այրերն օղին կսիրեն, ինչպէս նաեւ գինին. ասոր համար շատերն իրենց հետը լապտեր կ ՚ առնեն, որ եթէ ուշանան գինետան մէջ՝ մութուն չստիպուին երթալ իրենց տուները :

Հրաշագործը հոս հրաշքներ կ ՚ ընէ եւ հիւանդներ կբժշկէ :

Օդը լաւ է, բայց թաղեցին օդէն աւելի դրամը կսիրէ :
Լ.
ՆԱՐԼԸ ՔԱԲՈՒ
Աղքատ թաղ մ ՚ է :

Ժամանակաւ քանի մը հարուստ վաճառականներ իրենց մէջ հոգաբարձութիւն մը կազմելով՝ թաղին վարժարանը կկառավարէին. իսկ մէկ֊երկու տարիէ ի վեր այդ հոգաբարձութիւնը լուծուած է, եւ թաղեցին ինք իր գլխուն կկառավարէ իւր վարժարանն, որ ինչպէս յայտնի է՝ նախանձելի վիճակ մը չկրնար ունենալ, թաղային վարժարան մ ՚ ըլլալուն պատճառաւ :
Այս թաղին եկեղեցւոյն ժամակոչներն այնքան արթուն անձեր են, որ ուրիշ թաղերու գողերուն եթէ եկեղեցական անօթ պէտք ըլլայ՝ թաղիս եկեղեցիէն կ ՚ առնեն կտանին :

Թաղիս մէջ դրամով հարուստ ազգային չկայ, բայց սրտով ամենն ալ հարուստ են: Իրենց պարտաւորութիւնը կճանաչեն՝ եթէ իրենց ներկայացունես զայն, եւ ազգօգուտ ձեռնարկութիւններու համար իրենց լուման չեն մերժեր :

Թաղս ծովեզերեայ ըլլալով՝ թաղեցին լաւ լողալ գիտէ … օղիի մէջ :

Կիները աշխատասէր են եւ եթէ պատուհաններուն նայիս՝ հոս ամեն օր լաթ կը լուան. վասնզի իրենց տանը պատուհաններէն ամեն օր ճերմակեղէն կախուած են :

Օդը մեղմ է, թաղեցւոյն բնաւորութեանը պէս. իսկ երբ հարաւը փչէ եւ ծովն ալէկոծ է՝ թաղեցին ալ ծովուն հետ կկորուսնէ իւր հանդարտ բնաւորութիւնը եւ ալիքներուն պէս կկատաղի :

Այս միջոցին Նարլը քաբուցիի մը առջեւէն մի քալեր փողոցի մէջ. զքեզ կտապալէ եւ կ ՚ անցնի կ ՚ երթայ ալիքի պէս:
ԼԱ.
ՊԷՅՔՕԶ
Կեցցէ Սահմանադրութիւն … :

«Արիք Հայկազունք, յառաջ ընթանանք,

Սահմանադրութեան նոր բարեւ մ ՚ ալ տանք »:

Առաջին անգամ Պէյքօզի մէջ արտասանուեցան վերոյիշեալ խօսքերն. բայց չորս֊հինգ տարի կայ, որ բարեւը կտրեցինք Պէյքօզին եւ ազգային յիմարանոցին առջեւ կու տանք Սահմանադրութեան մեր բարեւը :

Շատ նշանաւոր եղած է Պէյքօզ սահմանադրութեան տարեդարձային այն հանդէսներով, որք տեղի կ ՚ ունենային իւր դաշտավայրին վրայ, ուր կհաւաքուէին ազգասէր հայերն եւ իրարու բերնէն կյափշտակէին ճառերը, գինիի գաւաթներն եւ Սահմանադրութիւնը:

Բնաւ նշանաւոր եղած չէ իւր վարժարանովն, որ հեռի է աշակերտները գոհացնելէ :

Թաղային կռիւներն երբեմն յերեւան կու գան եւ քանի մը շաբաթներ պտըտելէն ետքը աներեւոյթ կ ՚ ըլլան, վերստին երեւնալու համար :

Թաղեցւոյն մեծ մասն անհոգ է եկեղեցւոյ եւ վարժարանի մասին. երիտասարդութիւնն երբեմն կաշխատի, որ բարեկարգութիւն մտցունէ վարժարանին եւ թաղականին մէջ. սակայն բարեկարգութիւնն առանց դրամի չըլլար, եւ մեր երիտասարդութիւնն ալ դժբախտաբար առանց դրամի կ ՚ ըլլայ :

Նաւավարներ եւ ձկնորսներ առատ են: Ասոնք սքանչելի գինի կխմեն եւ պատուական ալ ձուկ կ ՚ ուտեն գինւոյ վրայ: Նախանձ եւ ատելութիւն չկայ իրարու մէջ. ամենքը սիրով կը վարուին միմեանց հետ, եւ միշտ այսպէս սիրով մնալու համար ուխտ ըրած են, որ չխօսին թաղային խնդիրներու վրայ, որոնցմէ, կ ՚ ըսեն, միշտ վնասուած է իրենց բարեկամութիւնը :

Կիները տան գործերով կզբաղին. քիչով գոհ կ ՚ ըլլան եւ մեծ պահանջումներ չեն ըներ: Պարկեշտ եւ հաւատարիմ են, բայց կգտնուին հարկաւ այնպիսուհի ներ ալ, որք իրենց ամուսիններէն երբեմն ապտակ կ ՚ ուտեն՝ ընդդիմախօս գտնուելնուն համար :

Պէյքօզին օդն ալ միշտ գովեստներով կյիշուի … ընդհանրապէս ամեն թաղին օդը, որչափ ալ գէշ ըլլայ՝ միշտ այն թաղին վարժարանէն լաւ է :
ԼԲ.
ՄԱՔՐԻ ԳԻՒՂ
Այս գիւղին մէջ միշտ փափագ մը կը տեսնուի յառաջադիմութեան, բայց յառաջադիմութիւն բնաւ չտեսնուիր:

Տասը տարիէ հետէ ամեն ջանք ի գործ կդնեն իրենց վարժարանը բարեկարգելու համար, սակայն վարժարանը բարեկարգութեան երես չտեսներ: Այս օրերս վարժարանի հոգաբարձութիւնը հրաժարական տուաւ իւր պաշտօնէն, զոր ուրիշներն ստանձնել կ ՚ ուզեն եւ չեն յաջողիր: Վարժարանը բարեկարգելէն առաջ թաղեցւոյն սիրտը բարեկարգելու պէտք կայ :

Եկեղեցասիրութիւնն հազուագիւտ է թաղիս մէջ. ժամկոչը ուրիշ թաղերէն մարդ կը կանչէ եկեղեցւոյն :

Բնիկ գեղացին արհեստաւոր է եւ վարժարանի վերաբերեալ խօսքերուն մէջ բնաւ չխառնուիր: Կգտնուին հոս վաճառականներ, որք ուրիշ թաղերէ եկած են հոս, կամ օդափոխութեան համար կամ իրենց պարտատէրներուն չերեւալու համար :

Գեղիս գլխաւոր զբօսավայրն է Սաքըզ աղաճի կոչուած զբօսավայրն, ուր սիրահարութեան դէպքեր շատ կպատահին :

Գեղիս մէջ ջուր չկայ. ուստի հոս կրնան երթալ այն ծնողներն, որք կը վախնան, թէ իրենց տղաները ջուրի մէջ
կ՚իյնան եւ կխղդուին. վասնզի խմելու իսկ ջուր չգտնուիր. երբեմն ծովուն ջուրը կխմեն … լողալ սորվելու համար ծովը մտնողները

Գիւղիս հայ տուներուն թիւը որոշ չգիտցուիր. վասնզի օրէ օր աւելնալու վրայ է, ինչպէս նաեւ ազգասէրներու թիւն, որ վայրկենէ վայրկեան պակսելու վրայ է :

ԼԳ.
ՖԷՐԻ ԳԻՒՂ
Այս գեղին մէջ պատուական գարեջուր կշինուի. ազգային գործերու վերաբերութեամբ գիւղացիին թմրութիւնն յառաջ եկած է այս ըմպելիքէն, զոր շատ կխմէ :

Քահանայ մը կայ, որ կկարդայ այս եկեղեցիին մէջ եւ կարդացած ժամանակը երբեմն յետեւը կնայի եւ եկեղեցւոյն մէջ մարդ մը տեսնելուն պէս գանձանակը կ՚առնէ եւ կարդալով կսկսի պտըտցունել գանձանակն: Եկեղեցւոյն մէջ այս քահանայէս զատ մարդ տեսնելը հրաշքի կարգ անցած է :

Հազիւ յիսուն֊վաթսուն տուն կայ հայու: Վարժարանին մէջ աշակերտները կկարդան Քերական, Սաղմոս եւ Նարեկ :

Բէրայէն հոս կ՚երթան կենդանիները գարեջուր խմելու, եւ մեռեալներն ալ թաղուելու. վասնզի հոս փոխադրուած է Բէրայի գերեզմանատունը:

Օդն այնքան աղէկ է, որ ամեն կիրակի մեծ բազմութեամբ ամեն թաղերէ հոս կը դիմեն, քիչ մը օդ եւ շատ գարեջուր առնելու համար :

ԼԴ.

ԵԷՆԻ ԳԻՒՂ

Կամաց կամաց ազնուականներու բնակարան կդառնայ այս գիւղն եւ աղքատներու քաւարան:

Գեղացին կաշխատի իւր վարժարանն եւ եկեղեցին կանոնաւորութեան մէջ պահելու, եւ կյուսացուի, որ իրեն նպատակին հասնի :

Պճնասիրութիւնն հոս մեծ դեր կխաղայ: Կիները Պէօյիւք Տէրէյի կիներուն հետ մրցելու համար ամեն զոհողութիւն կ՚ընեն, եւ այրերն ալ իրենց քսակները միշտ բաց կը պահեն՝ գոհացնելու համար իրենց կիներուն պահանջումները: Կիները օրը չորս անգամ հագուստ կփոխեն, վասնզի նորաձեւութիւնն այս գիւղիս մէջ ամսէ ամիս չփոխուիր, այլ երեք ժամը մի անգամ :

Բամբասանքն հոս ֆրանսերէն տեղի կ՚ունենայ:

Չեն պակսիր հոս ազգասէր եւ ուսեալ տիկիններ, որք կխորհին ազգին վրայ … բրինձի փոշի էն ետքը :

Այրերն երեկոները տուն մը կհաւաքուին եւ վիսթ ով կզբաղին: Կիներն ալ պարելով, կամ պտոյտ ընելով, կամ դաշնակ զարնելով, կամ երգելով, կամ վիպասանութիւն կարդալով կզբօսնուն: Տնական գործերն աղախիններու յանձնուած են :

Օդը մաքուր է : Թէրճէմանը Էֆքեար ի Տնօրէն Պ. Ճիվէլէկեան Բերայէն հոս կու գայ երբեմն մաքուր օդ առնելու Թէրճէմանը Հաքիքաթին լեզուին փչելու համար :

Գիւղիս մէջ քառասուն տուն կայ Հայու, չորս հարիւր գլխարկ կնկան եւ երկու հազար զոյգ կօշիկ :
________________________________________