ԱՆՁՐԵՒԸ

ԱՆՁՐԵՒԸ

I

Ամէն անգամ, որ ամպերը Կ՚անցնէին, հովը տանիքներէն չորցած խոտի տերեւներ վար կը ձգէր ու սուրբ Օհանի լիճը կը յուզէր, ես կը յիշէի Գանձակ Պարսամին դիմագիծը։ Անոր դէմքին վրայ ալ հով կար. ահա թէ ինչու ճակատը միշտ փոթփոթ էր, քթին վերի մասը սոթթուած, միշտ փռնգտալու դիրքին մէջ էր, սակայն չէր փռնգտար։ Աչքերու կոպերը ծանրութենէն աւելի վար կախուած էին, կարծես ոսկերիչի մը անյաջող մէկ գործն ըլլային։ Կ՚ըսէին, որ Գանձակ Պարսամ իշու ականջով լիք ոսկի ունի, որ Գանձակ Պարսամին մեծ հայրը Սեւ ծովն է անցեր ու գիւղի Ս. Բարթող եկեղեցիի շինութեան ատեն ցոյց տուած է ճարտարապետական արտակարգ կարողութիւն։

Գանձակ Պարսամ կը պատմէր, որ եկեղեցիի երգեցողութիւններու այդքան հնչուն արձագանգը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ իր մեծ հօր՝ այն հին մեռելին, ճարտարապետական տաղանդին մէկ նմուշը. պատերուն մէջ ինչ որ անիմանալի բաներ դրած է…

Թերեւս այդ էր պատճառը, որ Գանձակ Պարսամի տան մէջ քաղքենի թեթեւ շունչ մը կար։ Կրակտունէն ու չարտախէն զատ` ունէր իր հիւրանոցը, ուր հիւրերուն, փոխանակ գինիի կամ օղիի, կապոյտ գաւաթներով սուրճ կը հրամցնէր։

Գանձակ Պարսամ արախչին բարակ կը կապէր. կը սիրէր ձիթաիւղով պատրաստուած սալադ եւ ունէր տամա խաղալու առանձին հետաքրքրութիւն։

Կը պատմէին, որ Ուստա Զաքարէն շատ առաջ, առաջին անգամ գիւղի մէջ խանութ բացողը Գանձակ Պարսամն է եղած։ Բերած է մի քանի տուփ լուցկի, աղ, օճառ, կապ, բահ, քարիւղ, խոփ, գամ, ծխախոտ, դպրոցական առարկաներ, գրչակոթ, քարետախտակ, կաւիճ, ձուկի ձեւ ունեցող գրչածայրեր, եւայլն ու սկսած է առեւտուրի։ Խանութը իր տան մէջն էր եւ գիւղին այն մասն էր, ուրկէ կը սկսէր կալերու ճամբան։

Ամէն առաւօտ, երբ գիւղը շէն աղմուկի մէջ էր ու գիւղացիները եզներուն հետ դաշտի աշխատանքի կը լծուէին, Գանձակ Պարսամ խանութին տառապաները կը բանար, մօտի աղբիւրէն փոքրիկ փարչով ջուր կը բերէր, օճառները իրարու վրայ կը շարէր ու կը յիշէր, որ երէկ` Թորիկ Ղուկասի հետ տամա խաղցած պահուն, փոխանակ մէկ քարի՝ երկու քար տուած է։

Տեսնես, փոքրիկ աղջիկ մը ներս մտաւ` քարիւղի ամանը ձեռքին։

— Մայրիկս ըսաց, որ փարան վաղը կուտանք։

— Մայրիկդ ինտոր է, — կը խօսէր՝ միեւնոյն ատեն քարիւղ լեցնելով։— Նամակ Կ՚առնէք։ Էսքան ատեն ինչ կը վառէիք։ Թամամ 15 օր է՝ գազեաղի չէք առեր։ Եավաշ, խէվի բռնէ, որ չթափես։ Մայրիկիդ ըսէ, Ամերիկայէն գալած դրամները ինչ Կ՚ընէ, — կը խօսէր, կը կատակէր` իր փոքրիկ յաճախորդը ճամբու դնելով։

Գիւղը հետզհետէ կը դատարկուէր։ Տեսնես, կօշկակարը դուրս Կ՚ելլէր իր խանութէն, երկաթէ իլիկով լար կը շինէր, ոլոր կուտար ու կը մօտենար Գանձակ Պարսամի խանութին։

— Երէկ քաղաք գացեր էիր։ Ցորենը քանիի Կ՚երթայ։

— Ցորենին չմօտեցուիր, Փարսեխ, Սուլթան Սէյլիմի օրէն մնացած ոսկիները հիմա մէյտան են. արինի գին է, արինի գին։

Կօշկակարը լարին վրայ մեղրամոմ կը քսէր, Գանձակ Պարսամ կապերուն վրայ թառած ճանճերը կը քշէր, մինչ հեռուէն կը լսուէր Ուստա Զաքարի սղոցի ձայնը` խըրզ, խըրզ, խըրզ …

Դիմացի արեւը գետին ինկաւ, շուն մը ձանձրոյթէն իր դունչը ներս երկարեց ու անցաւ։ Գանձակ Պարսամ վար Կ՚առնէր մայր տոմարը, ակնոցները կը դնէր, ապառիկներուն վրայ աչք կը պտտցնէր ու, գրիչը շատ կամաց շարժելով, միջատի ոտքի ձեւ բարակ հին ձեռագրով Կ՚արձանագրէր նոր ապառիկ մը. «Ակօենց Եղսիկին՝ մէկ լօֆ սապոն – 40 փարայ»։

Օրուայ այն ժամանակն էր, երբ մօտ 75 տարեկան Կարօ Թաթօն, դողդղան մարմնով ձեռնափայտին վրայ ծռելէն, Գանձակ Պարսամի խանութի պատին ներքեւ արեւը Կ՚ելլէր։

— Ղուկասը ուր է, ուր չէ կուգայ հիմա։ Էրէկ էդ քարը չպէտք էր վերցնէիր, չէ, էդ սխալ էր, — կը շարունակէր` դողդղան ձեռքով չպուխը լեցնելով։

Ամէն անգամ, որ Գանձակ Պարսամ եւ Թորիկ Ղուկաս տամայի խաղի սկսէին, անոնց մօտ կը նստէր ծերուկը ու բերանը բաց կը դիտէր լուռ։ Երբեմն միայն քըր-քըր կը խնդար, երբ տամա կտրելու վտանգ մը տեսնէր, երբ մէկը թակարդի մէջ իյնար եւ կամ սխալ քար մը վերցնէր։ Ոչինչ կը խօսէր. յաջորդ օր միայն Կ՚ընէր իր դիտողութիւնը։

— Չէ, չէ, էդ քարը չպէտք էր վերցնէիր։

Գանձակ Պարսամ եւ Թորիկ Ղուկաս իրարու շատ լաւ բարեկամներ էին։ Օր չէր անցներ, որ իրարու մօտ չգային ու տամա խաղալու հաճոյքը չապրէին։ Թորիկ Ղուկաս հպարտ էր Գանձակ Պարսամի պէս բարեկամ մը ունենալուն համար։ Թորիկ Ղուկաս միւս րէնճպէրներուն պէս շատ զբաղուած չէր։ Գիշերը ցորեկին խառնելու չափ գործ չունէր։ Ունէր երեք արտ, երկու եզ, մէկ կին եւ մէկ աչք. ահա բոլորը։ Ամէն անգամ, որ արտին մէջ թումբ մը շինէր կամ կաւառ մը շտկէր, միտքը Կ՚իյնար Գանձակ Պարսամը, խանութին զովութիւնն ու տաման։ Տամային քարերը աչք, քիթ, բերան Կ՚առնէին։ Թորիկ Ղուկաս կը սրբէր քրտինքը, բահը ուսին կը նետէր ու ուղիղ գիւղ կուգար։

Լուռ էր գիւղը։ Երբեմն միայն Ուստա Զաքարի սղոցին ու աքաղաղներու ձայները կը լսուէին։ Լուռ էին նաեւ տամա խաղցողները, ու միայն ծերուկի կակուղ խնդուքը կը խզէր լռութիւնը տամա խաղցողներուն։ Հեղ մըն ալ տեսնես, փոթորկի պէս, սպիտակ սրունքներն ու թեւերը սոթթած, երեսը քրտինքով կարմրած, ներս կը մտնէր Խաթունիկ պաճին։

— Մուրս գլուխնուդ, կալը կուտը, փստիկին հարսնիքը։ Նստեր՝ տամա կը խաղան։ Դէհ, հայտէ, լօֆ մը սապոն տուր՝ տանիմ. ամպերը ելան, լուացքս չորցնեմ, քանի անձրեւ եկած չէ։

Գանձակ Պարսամ, տամայի հաշիւներով զբաղուած, կուտար մէկ լօֆ օճառը։ Խաթունիկ պաճին կը հեռանար` փոթորիկի պէս, այնպէս, ինչպէս եկած էր։ Ծերունի Կարօն շատ կարճ նայուածք մը կը ձգէր Խաթունիկ պաճուն լեցուն միսերով կռնակին ետեւ ու ուշադրութիւնը նորէն տամային կը դարձնէր։

— Առ, էս քարը։

— Առի։

— Հիմա մէկ, երկու, երեք, էսի տամա։


II

Գարունի առաջին օրերն էին. գիւղը եռուզեռի մէջ էր։ Գոմէշներուն ու եզներուն երկար-երկար թարթիչներով աչքերուն մէջ գարունի կանաչ հորիզոն մը կը լայննար։ Դաշտի աշխատանքներու առաջին պահերն էին։ Արեւն անոնց աչքերուն մէջ կը ծագէր ու հոն կը մարէր։

Ահա թէ ինչպէս գործի կը սկսէին ու գործէն կուգային. եւ իրիկուն ու առտու Կ՚ըլլար։

Լայն-լայն բացուած դռներէն դուրս կուգային ընճուղները` պարարտ դնդերներով։ Այդ օրերուն Թորիկ Ղուկասն ալ դուրս կը հանէր իր երկու եզները` Տողանն ու Տիքքոն։

Տողանը մոխրագոյն ծանր եզ մըն էր` ականջին ծայրէն մաս մը կտրուած, կոտոշները կարճ։ Գարաճա լեռան եզներէն էր՝ երկու տարի առաջ հինգ ոսկիով գնուած։ Տողանը, թէեւ ծանր ու շատակեր էր, սակայն յարատեւ աշխատող մըն էր։ Թորիկ Ղուկաս յաճախ կը գանգատէր, թէ մարագին յարդը Տողանը հատցուց։ Երբ մարագէն դուրս Կ՚ելլէր` տոպրակով յարդ շալկած, Տողանը անմիջապէս ոտքերու վրայ Կ՚ելլէր, ետեւ կը նայէր։ Յարդն անոր առջեւ կը թափուէր թէ չէ, ցռուկը յարդին մէջ կը թաղէր ու ալ դուրս չէր հաներ։

«Էհ, ոչինչ, — Թորիկ Ղուկաս կը մտածէր յաճախ, — ինք կը վաստկէ, ինք Կ՚ուտէ»։

Թորիկը մտահոգ ընողը Տողանը չէր, այլ Տիքքոն։ Տիքքոն այդ ձմեռ աւելի ծանրացեր էր. ոտքերու վրայ շատ ծանր Կ՚ելլէր։ Երեք օրը մսուր մը յարդ հազիւ Կ՚ուտէր։ Ոսկորները ցցուեր էին, աչքերը՝ աղօտ այնպէս, ինչպէս արեւմարէն յետոյ դաշտերուն վրայ կապտորակ մութ մը կուգայ ու իրիկուն Կ՚ըլլայ։ Երբ ոտքերու վրայ Կ՚ելլէր, ամբողջ մարմնով, պահ-պահ ետ առաջ Կ՚օրօրուէր ու այլեւս ետեւ նայելու սիրտ չէր ըներ։

Թորիկ Ղուկաս գիտէր, որ Տիքքոն այլեւս ծերացեր է։ Այն նեղ օրերուն ինչպէս ընէր։ Այդ տարի բամբակները շատ աժան ծախուեցան։ Տան ճեղքուած պատը նորոգել տալու համար երեք ոսկի տուաւ։ Եթէ Թորիկ Ղուկասի ձեռքը նեղ չըլլար, այդ տարին մտադրած էր թէ եզ մը առնել եւ թէ խաչը ջուրը ձգելուն կնքահայր ըլլալ։

Թորիկ Ղուկաս սպասեց, մինչեւ որ գարունը բացուի։ Նոր կանանչներուն ու նոր արեւին հետ թերեւս Տիքքոն հաւաքէր ինքզինք, աչքերու մթութեան մէջ նորէն բռնկէր կանանչութիւնը դաշտերուն։ Եթէ այս տարին ալ Տիքքոյի օգնութիւնով իր գործը գլխէր, յառաջիկայ տարին, Աստուած ողորմած է։ Ցորեն, բամպակ կը ծախէր, նոր եզ մը Կ՚առնէր ու Տիքքոն այլեւս իր հալ ին կը ձգէր։

Գարնան առաջին օրերուն Թորիկ Ղուկասն ալ արօրը դուրս հանեց։ Տեսաւ, որ մաճը թուլցեր էր. մի քանի գամերով ժրեցուց։ Խոփն ամբողջ ձմեռ փաս էր կապեր ու ախոռ գնաց` եզները դուրս հանելու համար։ Թորիկ Ղուկասի ուշադրութիւնը Տիքքոյի վրայ էր. թէ ինչպէս կը շարժէր, գլուխը ինչպէս կը բռնէր, ոտքերն ինչպէս կը դնէր։ Տան դռնէն դուրս հանած պահուն ոտքը սեմին դպաւ, ու քիչ մնաց ամբողջ մարմնով գետին իյնար։ Տիքքոն փողոցին մէջտեղ կեցած էր. գոց-դեղնագոյն մորթով, կարծես տախտակներով շինուած` ուստա Զաքարի ձեռագործն ըլլար։

Չորս կողմէն րէնճպերներ լուծքի Կ՚երթային, իրարու ձայն կուտային. ուրախ էին, ուրախ։ Միայն Թորիկ Ղուկասի սիրտն էր մութ՝ ծերացած Տիքքոյի աչքերուն պէս։ Խէրով բարով այս տարի իր գործը գլխէր…

— Մաքօ, հէյ Մաքօ, գետինը մտնես, — սրտնեղած պոռաց իր կնոջ։— Հայտէ ալ ինչի կը սպասես։ Արեւը պորտի վրայ գայ։ Երեք սըհաթ է՝ հացին ծրարը կը կապես։

— Մէրս քորս, ինչ երեք սըհաթ, տահա եզներուդ սամիները չես կապեր, — տրտնջաց կինը` հացին ծրարը տալով։

— Էս նեղութեանս ատենը, լեզուդ կարճ Կ՚ընես, թէ չէ…

Պոռպռտուքի ու հայհոյութիւններու տեղի չտալու համար կինը լեզուն իրեն քաշեց։ Ամօթ չէ դրացիներուն առջեւ։

Թորիկ Ղուկաս Հողդարին արտը վարելու համար եզներուն հետ ճամբայ ինկաւ։ Արեւը դեռ ծագած չէր, սակայն արեւելեան հորիզոնին վրայ, Կ՚ըսես, ցորենի չոր խուրձերով լեցուն կալ մը ամբողջ հրդեհ էր առեր։ Լեռներու կապտորակ փէշերուն վրայ գծագրուած կը տեսնուէին նկարները եզներուն ու մշակներուն։ Մշակները կը շտկէին արօրները, խոփերը Կ՚անցնէին, որ արեւին առաջ գործի սկսէին։

Արեւը կը ցաթէր ու հետզհետէ կը փոխէր պաստառի գոյնը նկարներուն։ Հողդարի ճամբայէն Կ՚անցնէր Թորիկ Ղուկաս իր Տողանով ու Տիքքոյով։ Արեւը Տիքքոյին ստուերը մինչեւ դիմացի հորիզոնին վրայ նետեց։ Ախ, որքան այլանդակ Կ՚երեւէր անոր ստուերը։ Լեռան մը չափ հսկայ զանգուածով, կռնակին օղակ-օղակ ոսկորները երկնցուած ձողի մը պէս Կ՚երեւէին։

Ամէն տեղ գարուն էր, միայն Հողդարի ճամբայէն էր, որ, կարծես, աշունը Կ՚անցնէր։ Թորիկ Ղուկաս արտին վրայ էր։ «Եա Աստուած», — ըսաւ ու սեղմեց մաճը։ Տողանը սկսաւ քաշել, Տիքքոն հետեւեցաւ, ու քաշեցին արօրը արտին երկայնքն ի վար։

Արեւը ակօսի մը բարձրութիւնով ելած էր։ Կապուտիկ ճանճեր, իրարու ետեւէ, եզներուն ականջներուն կը բզզային ու կը հեռանային։ Թորիկ Ղուկաս նկատեց, որ Տիքքոն հետզհետէ կը դանդաղէր. արօրի ամբողջ ծանրութիւնը Տողանի վրայ ինկած էր։ Մի քանի անգամ մխտեց մասայով, սակայն Տիքքոն աւելի ծանրացաւ։ Թորիկ Ղուկաս կեցուց լուծքը, որովհետեւ Տիքքոյի մարմինը երկրաշարժէն օրօրուող լեռան մը պէս ետ առաջ Կ՚երթար։ Չպուխը հանեց ու մտահոգ մի քիչ հեռու թումբի մը վրայ նստեցաւ։

Ուրիշներ ամբողջ արտ մը հերկեցին, սակայն ինք ութը ակօս հազիւ ձգած էր։ Էհ, ինչ ընէր, աղքատութիւն է։ Այս տարի, եթէ կարենար Տողանին հետ ճահիլ եզ մը լծել…

Թորիկ Ղուկաս փորձ մը եւս ուզեց ընել. մաճը շատ թեթեւ սեղմեց, հոգ չէ, թող արտը վարուի՝ քիչ մըն ալ երես թող վարուի։ Մաճը շտկեց թէ չէ, հեղ մըն ալ տեսնես Տիքքոն ամբողջ մարմնով վարուած ակօսներուն վրայ ինկաւ։

Թորիկ Ղուկաս իրար անցաւ, սամիները անմիջապէս քակեց վզէն ու ի զուր փորձեց ոտքի հանել` ջուր խմցնելու ու ծառին շուքը հանգիստ տալու համար։ Միջօրէի բարկը հետզհետէ կը ծանրանար, եւ աւելի կը ծանրանար հեւուքը Տիքքոյին։

Թորիկ Ղուկաս ուսին վրայ առաւ արօրը, Տիքքոն ալ կէս վարուած արտին մէջ թողուց եւ ուղիղ գիւղ մտաւ իր մէկ եզով։ Ճամբան մտածեց իր բարեկամին` Գանձակ Պարսամին բանալ իր ցաւը։

— Բարեւ Ղուկաս, էսպէս շուտ…

— Չես հարցներ, թէ ինչ հալի եմ, — պատասխանեց` արօրը ուսէն վար առնելով ու պատն ի վեր երկնցնելով։— Էսօր Տիքքոն` մեծ եզը, արօրին տակ ինկաւ։ Էհ, ինտոր ընես գարունի ատեն, գործի ատեն. մէկ եզով ինտոր ընես։ Որ էշ մը ունենայի, Տողանին հետ կը լծէի. մինչեւ կալ որ ձգէի, ալ Աստուած ողորմած է…

— Հոգ մի ըներ, Ղուկաս, ջանդ սաղ թող կենայ, եկ սանկ տամա մը խաղանք։

Թորիկ Ղուկաս ոչ տուն երթալու սիրտ ունէր, ոչ ալ տամա խաղալու։ Գանձակ Պարսամ մէկ կողմէն կը շարէր տամային քարերը…

Թորիկ Ղուկաս Կ՚ուզէր առանձին խօսիլ Պարսամին, քանի ծերուկը չէր եկեր։

— Վերցուր քարդ, հիմա, մէկ երկու…

— Պարսամ, — խօսեցաւ վերջապէս Ղուկաս, — քեզի որ չըսեմ, ալ որու ըսեմ. իշտէ Կ՚երեւայ հալս։ Էս տարի բամբակներէն բան դուրս չեկաւ։

Պարսամ տամայի վրայ կը նայէր, հաշիւներ Կ՚ընէր միեւնոյն ատեն՝ ականջին մէկը Թորիկ Ղուկասին ծռած։

— Պարսամ, որ կրնաս ձեռք մը երկնցուր ինծի, ճահիլ եզ մը առնեմ։ Հինգ ոսկի փոխ դրամ որ տաս, ես քեզի կալին էվէլն էվէլոք կը վճարեմ։

Թորիկ Ղուկաս լուրջ էր։ Ահա թէ ինչու Գանձակ Պարսամի դէմքին խաղաղութիւնը ալիքուեցաւ յանկարծ, յօնքերուն հետ ծանր կոպերը վեր ելան, ճակատն աւելի փոթփոթեցաւ. տամայի վրայէն վերցուց գլուխն ու մտածեց պահ մը, թէ Թորիկ Ղուկաս պարտքի տակ մնացող մարդ չէ, թէ լաւ տոկոսով, կրնար հինգ ոսկի տալ։ Հակառակ պարագային` գիտէր, որ Կարմուճին արտը ուղղակի Թորիկ Ղուկասի անունին վրայ է. կամ Կարմուճին արտը եւ կամ եզները ծախել կուտար ու կը գանձէր իր դրամը։

— Լաւ Կ՚ըլլի, Ղուկաս. քեզ պէս բարեկամին չի տամ՝ ալ որու տամ։ Հինգ ոսկի կուտամ այս նեղ սրային՝ գործդ տես։ Ես քեզի ըսեմ, դուն լաւ մարդ ես. ֆախաթ, մարդ ըսածդ՝ հում կաթ է կերեր. ով գիտէ, ինչ Կ՚ըլլի, ինչ չըլլիր։ Դրամ ըսածդ օձին բերանն է դրուեր. վաստկելը հեշտ բան չէ։ Երկու վկայի ստորագրութիւնով սէնէդ Կ՚ընենք. ոսկիին՝ ամիսը հարիւր փարա տոկոսով, նէ էվէլ, նէ պակաս։ Կալին ցորենդ կը ծախես ու դրամս կուտաս տոկոսով միասին։

— Էդ լաւ ըսիր, Պարսամ. գիր, սէնէդ Կ՚ընենք, Կ՚ուզես, երեք վկայով։ Թորիկ Ղուկասին հոգին որ ելլէ, կինէ էդ դրամը էվէլն էվէլոք կը վճարէ։ Էդ թարաֆէն ճակատս բաց է, Պարսամ։ Էս տարի Կարմուճին ու Հողդարին արտերը ցորեն պիտի ցանեմ. Մարխոնին ալ բամպակ։ Ես քու պարտքդ բամպակին չեմ ձգեր։

Յաջորդ օրը, երեք վկայի ներկայութիւնով, մուրհակը գրուեցաւ ու երկուստեք ստորագրուեցաւ։ Գանձակ Պարսամ առարկեց, որ մուրհակին տակ, փոխանակ Ղուկաս Թորիկեան գրուելու, պէտք է գրուի` Թորիկ Ղազարի որդին` Ղուկաս Թորիկեան։ Պահանջեց, որ իրենց հօր անունին հետ միասին ստորագրեն նաեւ վկաները։ Այդ բոլորը ստորագրուելէ յետոյ Գանձակ Պարսամ Թորիկ Ղուկասի ափին մէջ համրեց ոսկիները մէկ, երկու, երեք, չորս, հինգ՝ հինգն ալ առանձին հնչեցնելով։

Իշու ականջով լեցուն ոսկիներուն հինգ հատը միայն՝ ակամայ յիշեցին վկաները։

Թորիկ Ղուկաս, երբ առաւ ոսկիները, յաջորդ օրն իսկ անմիջապէս Գարաճա լեռ գնաց` ճահիլ եզ մը բերելու համար։ Գարաճա լեռը երկու օրուայ ճամբայ էր։ Հինգերորդ օրն էր, երբ Գանձակ Պարսամ տեսաւ Թորիկ Ղուկասը իր նոր եզով գիւղ վերադառնալու ատեն։

— Բարեւ, Ղուկաս. էս նոր եզդ է։ Աստուած ուղուրով ընէ, — խօսեցաւ Պարսամ ու խանութէն դուրս ելաւ։

Թորիկ Ղուկասի նոր եզը նայելու համար դուրս ելան կօշկակարն ու Ուստա Զաքարը։

Նոր եզը Տիքքոյի չափ հսկայ չէր. կոտոշները մահիկաձեւ էին. ճակատին վրայ ունէր շատ փոքր նախշ մը. պոչը սովորականէն աւելի երկար Կ՚երեւէր՝ հին աւերակ բերդերու քարերուն վրայ գծագրուած հսկայ կովի նկարներն յիշեցնող։ Թորիկ Ղուկաս կը սպասէր, որ իրենց կարծիքը ըսէին, աւելի ճիշդ, Կ՚ուզէր, որ գովէին։

— Քանիի առիր, Ղուկաս, — հարցուց Ուստա Զաքար՝ միեւնոյն ատեն եզան ակռաներուն նայելով։

— Չորս ոսկի ու կէս նաղդ փարա, ան ալ ինչ հալով։

— Լաւ է, Ղուկաս, տահա շատ ճահիլ է։ Թէ սայլ կը քաշէ, թէ վար Կ՚ընէ, Աստուած խելլին ընէ։

Կօշկակարը պոչին երկարութեանը ու կճղակներուն նայեցաւ։

— Որ տուն տանես, Ղուկաս, — խօսեցաւ ծերուկը, — ճակատին թաժա հաւկիթ կոտրել չմոռնաս։ Նայէ, որ էշիկէն ներս սաղ ոտքը դնէ, — ու ծռեցաւ, աչքերուն նայեցաւ։ Կարմիր ու բաց գոյնով աչքերը գէշ նշան են։ Չէ, նոր եզն ունի խոշոր ու ձիթապտուղի սեւութիւնով աչքեր։ Եզան աչքերուն սեւութիւնը առատութիւն է։

— Անունը։

— Տիքքօ, — խօսեցաւ Ղուկաս։

Եզը կեցած էր անորոշ, բոլորովին անգիտակ իր անունի մկրտութեան։ Երբեմն միայն գլուխը կը չանչէր՝ մինչեւ Գարաճա լեռնէն իր հետ եկած մժեղները քշելու, որոնք թարթիչներէն վար կը կախուէին։

Թորիկ Ղուկաս իր նոր եզով գործի լծուեցաւ։ Վարեց, ցանեց, Մարխոնին ալ բամպակ ըրաւ։

Վարուցանէն յետոյ Ղուկասի գործն այլեւս չափով մը կը թեթեւնար։ Ամէն օր այլեւս բահը Կ՚առնէր ու դաշտ Կ՚ելլէր։ Թումբերը կը շինէր, մուկերը կը սպաննէր, ջրտուք Կ՚ընէր, բամպակը կը քախնէր, երբեմն ալ ծերացած Տիքքոյին Կ՚այցելէր։

Գարաճա լեռնէն դարձին իր առաջին գործը եղաւ Տիքքոն Հողդարէն Կալատեղին բերել։ Տիքքոն հոն` Կալատեղին էր գիշեր թէ ցորեկ իր հալին ձգուած։ Թորիկ Ղուկաս երբեմն չոր խոտ կը տանէր, երբեմն յարդ. ան ալ մօտակայ տուներու հաւերը Կ՚երթային ու փռտելով կը ցրուէին առջեւէն։ Անցնող ճամբորդներ շատ անգամ կը տեսնէին ծերացած եզը. կը տեսնէին, որ անոր կռնակին վրայ հաւեր են թառած, եւ կամ աքաղաղ մը, անոր ճիշդ ականջին քով կեցած, անցնող ճամբորդին միջօրէի ժամը կը պոռար ժիր ու հնչեղ ձայնով։

III

Մայիսի կէսն էր։ Օդերը անսովոր կերպով սկսան տաքնալ։ Շաբաթէն աւելի էր, որ անձրեւ եկած չէր։ Այդ այն ժամանակն է, երբ կը սկսին ցորենները քողքերուն մէջ հասկեր կապել։ Ոմանք քողքերնին պատռած արեւ ելած էին, ինչպէս նկատած էր Թորիկ Ղուկաս։ Անձրեւը Կ՚ուշանար։ Գիւղացիներու երեսներուն վրայ թեթեւ ծռութիւն մը կար. օրը օրին անձրեւի կը սպասէին։

Անձրեւը Կ՚ուշանար։

Այդ բոլորին մէջ էն շատ մտահոգուողը Թորիկ Ղուկասն էր։ Ինչպէս չմտահոգուէր։ Վար, ցան, նոր եզ, քրտինք, աշխատանք, պարտք, մուրհակ. այս բոլորէն յետոյ աչքը տնկած էր կալին՝ լաւ չէճ մը վերցնելու։ Թորիկ Ղուկաս այլեւս ամէն օր աչքը երկինքէն վար չէր առներ ու ամպի կտոր մը ի զուր կը փնտռէր։

Թորիկ Ղուկաս նկատեց, որ ծերացած Տիքքոյի շուրջ մժեղները անսովոր կերպով շատցեր էին։ Արագիլները անսովոր կերպով այդ օրերուն շատ բարձրը կը նետէին իրենց թեւերը։ Օդին տաքութենէն գոմէշները ճահիճներուն մէջ տապալ կուգային ու արեւն անմիջապէս անոնց կռնակներուն վրայ կը չորցնէր ցեխը ճահիճին։ Թորիկ Ղուկաս, սովորականին պէս այդ օրն ալ ձեռքը ճակատին վրայ հովանի բռնած, երկընքի վրայ ամպի կտոր փնտռեց ու գտաւ այլուխի չափ փոքրիկ կտոր մը՝ Մարգարենց ուռիներուն վրայ բացուած։ Դրացի Ակոբն ալ իր արտէն նոյնպէս կը դիտէր միեւնոյն ամպի կտորը, որ փռուած այծի փոստի կը նմանէր։ Թորիկ Ղուկաս, բահը ուսին, մօտեցաւ դրացի Ակոբին։

— Երկար ատեն է, էդ ամպը էդ տեղ է։

— Ես ըլ քիչ առաջ տեսայ։

— Հեղ մը սը արագիլները վար գային…

Երկու րէնճպերներ կը դիտէին բաց գոյն ամպի կտորը, որ հետզհետէ սկիւռի ձեւ Կ՚առնէր։ Տեսան, որ պոչը բաժնուեցաւ, յետոյ մէջքը կիսուեցաւ, գլուխը կտրուեցաւ ու չքացաւ, չքացաւ…

Երկու րէնճպերներ աչքերնին վար առին։

— Էսօր տեսայ, ջաղջիպան Նաւօն ջաղացքը գոցեր դուրս է ելեր։

— Հելպէդ, էդ ջաղջին ջրով նէ ջաղացք կը դառնայ, նէ արտ կը ջրուի. էնքան քիչքցեր է, որ մինչեւ արտին գլուխը տանես, ժամանակդ կը լրանայ։

— Էրէկ Մաթօն ու Խըմլ Մինասը բահերով քիչ մնաց իրարու գլուխ կոտրէին։

— Ինչու։

— Մեր ներկայութիւնով, ջաղջին ջուրը երկուքի բաժնեցինք, շատ լաւ բաժնեցինք՝ նէ էվէլ, նէ պակաս։ Երկուքն ալ երկուական սըհաթ ջուր ունէին։ Մի ըսեր, որ Մաթօն եկեր, ջուրի բաժինքին տեղը պզտիկ քարի կտոր մը դրեր է, որ ջուրը իր կողմը շատ վազէ։ Բահերն իրարու վրայ քաշեցին։ Որ հոն չըլլայինք…

— Էս էսպէս քաշուելիք բան չէ, Ակոբ. ցորեններուն երեսը չեմ կրնար նայիլ. սիրտս չի բռներ, որ արտը գամ։ Հեղ մը հաւաքուինք գիւղացիներով, տավուլով զուռնայով երթանք ջաղջին ջրին ակը գտնենք. փորենք, փորփրենք, շատցնենք ջուրը։

— Ինծի կուգայ, թէ պէտք է մեծով պզտիկով հսկումի ելլենք, հսկումի…

Կը խօսէին երկու րէնճպերներ ու մտահոգ գիւղ կը շտկուէին։ Անոնց ոտքերուն տակ կը խլրտային մողեզները։ Իրիկուն էր. արագիլները կը ցածնային. երկու րէնճպերներու կռնակներուն ետեւ արեւը կը մարէր։

Թորիկ Ղուկաս այլեւս շատ չէր սիրեր Գանձակ Պարսամին հանդիպիլ. որովհետեւ նկատած էր, որ անոր երեսի հովը հետզհետէ կը շատնար. առանձնապէս ցորեններու վիճակով կը հետաքրքրուէր, ու անոր մէջ անհանգստութիւն մը կար։ Անցեալ օր լեզուին տակ բան մը ունէր ըսելիք ու չըսաւ։

— Ցորեններդ ինչ հալի են, Ղուկաս, — խօսեցաւ Գանձակ Պարսամ՝ առանց իր դէմքին մկանային թթուածութիւնը փոխելու։

— Շաբաթ մըն է չարչապալ Կ՚ըլլիմ, որ ցորեններուն քիչ մը ջուր հասցնեմ։ Երէկ ջաղջին ջուրը մինչեւ որ արտը հասցուցի՝ տեսայ, որ վերէն կտրեցին. երեք սըհաթ ջուրով ինչ կրնաս ըներ։

Փոքրիկ տղայ մը, քարիւղի ամանը ձեռքը, ներս կը մտնէր։ Պարսամ քարիւղ լեցնել գնաց, Ղուկասն ալ երեսն առաւ ու հեռացաւ։ Ինչպէս չի հեռանար. կը կռահէր Պարսամի լեզուին տակի խօսքերը ու օրը օրին Կ՚ակնկալէր, որ ըսէր այդ խօսքերը։ Մօտ շաբաթ մը առաջ էր. տեսաւ, որ Պարսամն այլեւս տամա խաղալու ոչ առաջարկ Կ՚ընէ եւ ոչ ալ կը պատրաստուի. այդ տեղէն նկատեց, որ Պարսամին դիրքը փոխուած էր։ Էէ, ինչպէս ընէր, չէր որ բոլոր գիւղացիներն ալ միեւնոյն վիճակի մէջ էին։

Երեկոյ մը, երբ Թորիկ Ղուկաս մի քանի դգալ կերակուր ուտելէ յետոյ կը պատրաստուէր գիւղացիներուն հանդիպելու համար դուրսը` Ձէթ քարին քով երթալ ու հսկումի կանգնելու առաջարկ ընել, տեսաւ, որ դուռնէն ներս մտաւ Գանձակ Պարսամը։

— Օհ, բարեւ, Պարսամ. եկ նստէ, տնաշէն. հէյ կնիկ, Պարսամն է, մինտեր շտկէ, ճրագը քիչ մը չլուսցնես։

Կինը մինտերը շտկեց չարտախին մէջ, ու նստեցան։

— Հէյ կնիկ, սոխի վրայ հաւկիթ կոտրէ, րախի մը բեր, սալաթ մըլ շինես գէշ չըլլար։ Պարսամ, որ տամայի քարեր ունենայի, լաւ տամա մը կը խաղայինք. երկար ատեն է, որ խաղցած չենք։

Ղուկաս ու Պարսամ շատ կարճ լռութիւն մը պահեցին։ Տանիքի սանդուխներէն դրացիին սեւ կատուն էր, որ վար Կ՚իջնէր։

— Ես ըլ դուրս` Ձէթ քարը պիտի երթայի` ըսելու, որ հսկումի կայնինք։ Մինչեւ որ հսկումի չկայնինք, պաշխա բան օգուտ չըներ. ցորեններուն կը նայիմ՝ լացս կուգայ։

Կինը խոնջան շտկեց, օղիին շիշը ու մի քանի բրդոն պանիր մէջտեղ դրաւ ու գնաց։ Կինը նեղուած էր։ Ինչու հիւրին առջեւ կը պոռար, թէ` այս բեր, այն բեր։ Իր ձեռքով տուն բերած ունի այդ բաները։ Մէկ չէ, երկու չէ. Մաքօ պաճուն գլխաւոր վիշտերէն մէկն էր այդ։

Թորիկ Ղուկաս նեղուեցաւ լուռ. ախ թէ տունը հիւր չըլլար, գիտէր իր ընելիքը։

— Ղուկաս, — խօսեցաւ վերջապէս Պարսամ, — կովին երեսը որ նայիս, կրնաս ըսել, թէ էդ կովը կաթ կուտայ, թէ չէ։ Հավաները էսպէս որ երթան, էս տարի կալ կուտ չկայ։ Մենք քեզ դրամ տուինք, վկաներով սէնէդ գրեցինք։ Ցորենները վտանգի տակ են։ Աղէկ Կ՚ընես, եթէ հիմակուց էդ դրամը վճարելու ճարը նայիս։ Հա տես, որպէս բարեկամի կը խօսիմ։

— Պարսամ, ես հիմա որ տեղէն տամ էդ դրամը։ Որ էս տարի կալ կուտ չվերցնենք, Աստուած հէլպէդ ուրիշ դուռ մը կը բանայ։ Թորիկ Ղուկասին հոգին որ ելլէ, կինէ իր պարտքին տէրն է։

— Թէ որ դրամը վճարելու ճարը չնայիս, վերջը մի ըսեր, որ Գանձակ Պարսամ գէշ մարդ էր։ Գիր, սէնէդ, վկայ, կառավարութիւն կայ։ Կալի սպասելը պարապ բան է։ Հիմակուց սկսած են դեղնիլ ցորենները։ Ինչ կալ, ինչ բան։ Եզներդ ծախէ, Ղուկաս, արօր, մաճ ծախէ, Կարմուճին արտը քու անունովդ է, արտդ ծախէ, ինչ Կ՚ընես ըրէ, Գանձակ Պարսամին դրամը վճարէ։ Հա, տես, որպէս բարեկամի կը խօսիմ։

Գանձակ Պարսամ ոչ օղի խմեց, ոչ ալ մէկ բրդոն պանիր կերաւ։ Ըսաւ` ինչ որ մտադրած էր վաղուց խօսիլ։

Ամէն բանէ առաջ Կ՚ուզէր իր դրամը ապահովել։ Ով գիտէ, ինչ Կ՚ըլլայ, ինչ չըլլար։ Ամիս մըն է մէկ պուտ անձրեւ ինկած չէ։ Ջաղացքները գոցուեցան, ջուրերը քիչքցան, գիշեր ցորեկ ջուրի համար գիւղացիներուն մէջ եղած կռիւն անպակաս է։ Գանձակ Պարսամ ամէն բանէ առաջ Կ՚ուզէր իր դրամը ապահովել։ Խօսքը կարճ կապեց ու Ղուկասի դռնէն դուրս ելաւ։

Ղուկաս իր նեղութիւնը կնոջ վրայ պայթելու առիթը գտաւ վերջապէս։

— Այ շունշանորդի, — Թորիկ Ղուկաս բարկացաւ իր կնոջ, — ես քեզի ըսի, որ հաւկիթ կոտրէ, սալաթ շինէ, թէ որ տոմաթէս, հաւկիթ չկար, սալաթ ալ չկար։ Սոխին ու մաղտանոսին վրայ քիչ մը քացախ լեցնէիր՝ Կ՚ըլլար սալաթ։

— Ես ինտոր շինեմ՝ նէ քացախ կայ, նէ ըլ մաղտանոս։

— Չկայ, չկայ ըսելով՝ զիս էս վիճակին ձգեցիր, շան զաւակ. քառսուն անգամ ըսեր եմ` «չկայ» մի ըսեր, տան խէր պէրէքէթը կը փախի։ Գանձակ Պարսամ մեր տունը ոտք դրած չունէր։ Ես չեմ ուզեր, որ իմ բարեկամները ըսեն, թէ Թորիկ Ղուկաս անօթի է։

— Հողիմ գլուխը այդ տեսակ բարեկամի, որ եկեր երկու ոտքը մէկ մուճակի մէջ դրեր, դրամ Կ՚ուզէ, եզներդ ու արտերդ ծախու կը հանէ։

Կինն իրաւունք ունէր. եթէ կնոջ վրայ բարկանալը սովորութիւն չդարձնէր, այդ դիտողութիւնն ալ չպիտի ընէր։ Գանձակ Պարսամի խօսքերը զինք աւելի ընկճած էին։ Ահա թէ ինչու կնոջ խօսքերը մտիկ ընելու չափ մեղմ էր իր բարկութիւնը։

Կիրակէ մը եկեղեցիին ճամբան Գանձակ Պարսամ նկատեց, որ Թորիկ Ղուկասին կինը գլխին նոր լաչակ ձգեր է։ Լաւ մը նայեցաւ, նայեցաւ ոտքերու կօշիկներուն ու մրթմրթաց. «Պարտքը չի նայիր, կնկան գլխին լաչակ է ձգեր։ Որ տեղէն է էս դրամը։ Ակնայ լաչակ է, էն քիչը չորս ղրուշ Կ՚արժէ». եւ ուղղակի Թորիկ Ղուկասին տունը գնաց։ Տեսաւ, որ սեղան շտկեր են ու սխտորով խաշ ուտելու պատրաստութիւն կը տեսնեն։

— Օհ, բարեւ, Պարսամ, եկ նստէ, ես ալ միտքս դրած էի քեզ խաշ ուտելու կանչէի։ Հէյ, կնիկ, սալաթ մը պատրաստէ…

— Չէ, չէ, պիտի երթամ, Ղուկաս. Կ՚երեւայ դրամս տալու ճար մը չես մտածեր։ Ղուկաս, ես քեզ հինգ հատ դեղին ոսկիներ համրեցի. վկաներ կան. գիր, սէնէդ, կառավարութիւն կայ։

— Էհ, Պարսամ, պարտքիս տէրն եմ. որ ըլլայ մինչեւ կալի չեմ սպասեր։ Հա, հա, որ կալ չունենաք, որ անձրեւ չեկաւ, տունս կը ծախեմ, քու դրամդ կուտամ։

— Կալ չկայ, Ղուկաս. որ անձրեւ չգայ, որ ջուր չըլլի, կալ որ տեղէն։

Այդ կիրակէ Թորիկ Ղուկաս մեծ ախորժակով պիտի ուտէր խաշը` սխտորով համեմուած, եթէ պարտատէրը չտնկուէր իր դէմ։ Ախորժակը գոցուեցաւ։ Պարտապահանջը կերպ մը համոզելու միջոցներ կը մտածէր, ինչպէս ծախէր եզները։ Գանձակ Պարսամ դիւրին համոզուողներէն չէր։

Միջօրէի մը դաշտերու մէջ հեղձուցիչ անդորրութիւն մը կար. հով չկար, ծառի ոչ մէկ տերեւ կը շարժէր, հեռուները անապատային տաքութիւն մը Կ՚ալիքուէր։ Արեւը հետզհետէ կը դեղնէր ու ծերացած եզան` Տիքքոյի մորթին գոյնը Կ՚առնէր։ Գիւղացիներն իրարու ձայն տուին։ Արեւը բռնուած էր։ Գէշ նշան էր, գէշ նշան։ Տիրացու Մակար տոմարը նայեցաւ։ Զարմանալի էր. տոմարը կը ցուցնէր. «Թագաւորաց հաշտութիւն, տեղայր անձրեւ առատ»։ Թորիկ Ղուկաս լսեց ու ուղիղ Գանձակ Պարսամին խանութը գնաց։

— Պարսամ, Պարսամ, էսօր կամ վաղը, տոմարը Կ՚ըսէ, էսօր կամ վաղը անձրեւ պիտ գայ…

Անցան էսօրն ու վաղը։ Անձրեւը Կ՚ուշանար։ Ղուկասն այլեւս նեղն էր մնացեր ու զանազան խորհրդանիշներէն անձրեւ կը գուշակէր։ Օր մը տեսաւ, որ իրենց տան կատուն կտուրին վրայ նստեր, թաթը կը լիզէր. անձրեւի նշան էր. Թորիկ Ղուկասին այնքան խորհրդաւոր երեւցաւ, որ ուզեց երթալ Պարսամին ըսելու, թէ անձրեւ պիտի գայ, որովհետեւ կատուն կտուրին վրայ նստեր, լուացք Կ՚ընէր։

Գանձակ Պարսամ մի քանի անգամ վկաներուն հետ տեսնուած էր. վկաներն ալ Կ՚ակնկալէին, որ պարտապահանջը խնդիրը կառավարութեան ձգէ։

Ինչպէս ըսէր, ինչպէս համոզէր…

Ամէն անգամ, որ Գանձակ Պարսամին դէմքը կը տեսնէր, Կ՚ըսես, առանց թեւերու Սադայէլն է իր դէմ կայներ։ Դէմքին ժպիտը իսպառ ցամքած էր` Ս. Սարգիսի քարի քով բացուող ու սարդի թելերով պատուած այն խոռոջի նման, որ, Կ՚ըսեն, թէ ատենօք աղբիւր է եղեր։ Քիթը սոթթուած, ճանճ մը իսկ չպիտի համարձակէր անոր քթին վրայ թառիլ։

Էհ, ինչ լաւ օրեր էին, երբ դաշտի աշխատանքի պահուն կը յիշէր Գանձակ Պարսամին խանութին թաց զովութիւնն ու տաման։ Խանութին քարիւղի ու օճառի հոտերն աւելի գեղեցիկ կուգային կարծես, քան խունկի հոտը եկեղեցիին։ Տամայի մէկ քար շարժելուն մէջ կարծես աւելի իմաստութիւն կար, քան գիւղի քահանային «Օրհնած ժողովուրդ»ով սկսած քարոզին մէջ։ Ահա թէ ինչու շատ անգամ կը թերանար ու եկեղեցի չէր ուզեր երթալ։

Ինչ լաւ օրեր էին, երբ Գանձակ Պարսամի դէմքին վրայ ժպիտ կար։ Սակայն, հիմա անոր դէմքը լերկ էր, ինչպէս լեռան ապառաժը` միակտուր ու երկաթագոյն։ Անոր ոտքի քայլերը իր մէջ խուլ ու մռայլ արձագանգ մը Կ՚արթնցնէին։ Գիտէր անոր դուռը բաղխելուն ձեւը։ Այլեւս ինչ խօսէին. ամէն անգամ, որ ներս կը մտնար, ձեռքը անութին տակ կը տանէր, կը բանար կտաւէ ծրար մը ու հազար ու մէկ թուղթի կտորներու, կալուածագրերու, ընկալագրերու, զանազան մուրհակներու ու ստացագրերու մէջէն կը զատէր իր եւ Ղուկասի միջեւ կնքուած մուրհակը ու կը սպառնար, կը սպառնար…

IV

Ջրաղացքին ջուրն աւելի քիչքցաւ։ Արեւի լոյսն աւելի կը տաքնար ու աւելի կը ճերմկնար։ Գիւղին մէջ մինակ Խաթունիկ պաճուն երեսին վրայ ժպիտ կար։ Անոր երեսն ինչու ծուռ պիտի ըլլար. լուացքը Կ՚ընէր, տանիքին չորս կողմ կապած պարաններուն վրայ կը փռէր լաթերը, փաք իսկատ կը չորցնէր ու ճերմակ-ճերմակ կը ծալլէր։ Արտերուն հողերը սկսան ճեղքուիլ, գիւղացիները մեծով պզտիկով, քահանայով ու տիրացուով, աւետարանով ու գրակալով հսկումի ելան. քահանան, խաչով բուրվառով աշխարհի չորս կողմերուն՝ «անդաստանի» արարողութիւն կատարեց։

Թորիկ Ղուկասի հոգին ու հաւատքը հսկումին վրայ էր։ Վաղուց էր, որ Կ՚ըսէր գիւղացիներուն, սակայն վերջը` ջրաղացքին ջուրը աւելի քիչքնալէ յետոյ, նկատեցին հսկումին կարեւորութիւնը։

Հսկումի յաջորդ գիշերը Թորիկ Ղուկաս լաւատես հաւատքով մը քնացաւ։ Երազին մէջ տեսաւ, որ ճիշդ իրենց արտին վրայ կախուած էր ձեռքի չափ ամպի կտոր մը, կարծես Բարձրահայեաց վանքին մէջ բամպակներով փաթթուած Բարթող ճգնաւորի աջն ըլլար։ Յետոյ ամպի կտորը մեծցաւ` դրացի Մանանին գոգնոցին մեծութիւնով։ Ամպի կտորը հետզհետէ ճերմկցաւ ու քառակուսի դարձաւ։ Ճերմակներուն մէջ երեւցան գրերու նմանող կէտեր։ Երազին մէջ Թորիկ Ղուկասի սիրտը սկսաւ թփրտալ, երբ գրերուն տակ տեսաւ չորս կնիքներ։ Գանձակ Պարսամին եւ իր միջեւ կնքուած մուրհակն էր։

Գիւղացիք անճրկեր էին։ Դաշտ ելլելու սիրտ չէին ըներ։ Ինչպէս երթային, որ սիրտը պիտի դիմանար` ցորեաններու այդ որբ հասակը տեսնելով։ Եթէ անձրեւն աւելի ուշանայ, ցորենները պիտի սկսին դեղնիլ. օհ, այն ատեն Հաճի Խաթունը իր թէքէլթուին անկաւոր արծաթները պիտի ծախէ, Թորիկ Ղուկասն ալ` իր եզները։

Մայիսի վերջն էր ու միջօրէ։ Օդը աւելի ճնշիչ էր, սակայն ծերացած Տիքքոյին շուրջ մժեղներ շատ չկային։ Մեղուները փեթակի ծակերուն շուրջ հաւաքուած էին ու դաշտ չէին երթար։ Հաւերն իրենց թեւերը թոյլ ձգած էին։ Թորիկ Ղուկաս իր եզները դաշտ արածելու հանած էր։ Տեսաւ, որ եզները անսովոր կերպով իրենց կռնակները կը լիզեն։ Յետոյ՝ արագիլները հետզհետէ կը ցածնային։

Թորիկ Ղուկաս սովորականին պէս վեր նայեցաւ ու տեսաւ Հողդարի վրայ ամպի կտոր մը։ Այդ կտորը գորշ մթութիւն մը ունէր, որ արտին վրայ բացուած էր մագաղաթունակ աւետարանի մը նման։ Նկատեց, որ այդ ամպի կտորով հետաքրքրուած էին դաշտի բոլոր աշխատաւորները։ Շատ չանցաւ, կարծես հով մը աւետարանին հազար-հազար էջերը թափեց ու գոցեց կապոյտն ու արեւը։

Այս բոլորը շատ կարճ ժամանակի մէջ տեղի ունեցաւ։ Արեւն այս անգամ գիւղացիներու սրտերուն մէջն էր։ Կիները, խոտի ծրարներ շալկած, տուն կը շտապէին։ Թորիկ Ղուկաս, ինքնիրմէ ելած ու երկու եզներն իր առջեւ ձգած, կալերու ճամբայէն գիւղ կը շտապէր։ Կ՚ուզէր երթալ Գանձակ Պարսամին խանութը, Կ՚ուզէր հեղ մը անոր դէմքը տեսնել ու ըսել, թէ լսեց որոտումը, երբ ճիշդ գերեզմանոցին քովէն Կ՚անցնէր։

Գիւղացիներուն բոլորին դէմքին վրայ ժպիտ կար. ոմանք սոթթուած, բահերն ուսերուն, դաշտ Կ՚երթային` ցորեաններուն հետ անձրեւն ըմբոշխնելու ու անձրեւին տակ թրջուելու համար։ Գիւղն ամբողջ հարսնիք էր դարձեր ու կը սպասէին, որ իրենց արտերուն, դռներուն ու տանիքներուն վրայ սկսէր համերգը անձրեւին։ Թորիկ Ղուկաս եզները տուն տարաւ. աճապարեց իր բարեկամը` Գանձակ Պարսամը, տեսնել ու նորէն գտնել անոր հին ժպիտն ու տաման։ Թորիկ Ղուկասի հրճուանքն աւելի շատցաւ, երբ իր վրայ երկու կաթիլ անձրեւ իյնալը զգաց. մէկը իր ձեռքին վրայ, իսկ միւսը քթին ճիշդ ծայրին զարկաւ։

Գանձակ Պարսամ խանութին տառապան կը ցածցնէր, որ հակառակ պարագային անձրեւը խանութէն ներս չմտնէր։

— Պարսամ, Պարսամ, այ, երեք պուտ, երեք պուտ անձրեւ ինկաւ վրաս, տես, տես, երկու խոշոր պուտեր ձեռքիս վրայ. որ Կ՚ըսէի, չէիր հաւատար. տես անձրեւը, ձեռքիս վրայ։ Ալ եզներս չպիտի ծախեմ։

Թորիկ Ղուկաս հազիւ իր ըսելիքը լմնցուցած էր, երբ խանութի տախտակէ տառապաներուն վրայ սկսան զարնուիլ խոշոր կաթիլները անձրեւին։ Յետոյ առուին մէջ ինկան ցորենի հատիկներէն աւելի խոշոր կաթիլներ։ Լսուեցաւ դիմացի տանիքին գաբանքին կռնակին վրայ կարկտնուած թիթեղի մը վրայ ինկած ձայնը անձրեւի կաթիլներուն։ Ընդհանուր համերգի մը համար իրենց լարերը կը կիտէին, ձայներնին կը ներդաշնակէին, ու ահա անձրեւի տարափը` միանուագ ու ներդաշնակ։

Գիւղացիներէն մի քանիներ Պարսամին խանութը շտապեցին` անձրեւէն չթրջուելու համար ու սկսան բաց աչքերով դուրսը անձրեւը դիտել։ Անոնց մէջ էր նաեւ Թաթօ Կարօի ծերունի ու դողդղան դէմքը։

— Ույ, աչքդ չելլէ՝ լաթերս տանիք մնացին։

Խաթունիկ պաճին էր, անձրեւին տակէն կը վազէր արագ։

Թորիկ Ղուկաս կը դիտէր կուշտ-կուշտ ու Կ՚ուզէր դուրս ելլել, թրջուիլ անձրեւին տակ, լաթերն հանել ու մերկանալ անձրեւին տակ։ Անձրեւն աւելի սաստկացաւ. կաթիլները քարերուն վրայ թափուող մարգարիտէ հատիկներ ըլլային կարծես։ Տանիքին ճռթոնները սկսան վար՝ փողոցի քարերուն վրայ թափիլ յորդ ու ուրախ աղմուկով։

— Էս անձրեւին պուտը ոսկի է, ոսկի, — խօսեցաւ Գանձակ Պարսամ։

— Հէլպէթ ոսկի է, — վրայ տուաւ Թորիկ Ղուկաս ու, աչքը անձրեւի առէջներուն վրայէն վերցնելով, Գանձակ Պարսամին նայեցաւ։ Ճանչցաւ. իր հին բարեկամն էր, հին ժպիտով։

— Ղուկաս, — խօսեցաւ Պարսամ, — եկ տամա մը խաղանք. վաղուց է, որ խաղցած չենք…

Պարսամ տամային քարերը շարեց, ու դէմ դէմի նստեցան. անոնց քով նստեցաւ ծերուկը, ուրիշներ ալ կանգնած կը դիտէին։

— Առ էս քարը։

— Առի։

— Մէկ, երկու…

— Փախցուր քարը։

— Փախցուցի։

Դուրսը անձրեւը Կ՚իջնէր աւելի յորդ, երկար ու պարան-պարան, Կ՚իջնէր առատ ու խաղաղ, Կ՚իջնէր արտերուն, տանիքներուն, փողոցը սատկած կատուին ու ծերացած Տիքքոյին վրայ։

— Հիմա, մէկ, երկու, երեք, էսի տամա…


ԱՂՋԻ ԵՂՍԻԿ


Կառփած Կարօն, սովորականին պէս, կռնակը պատին տուած, քարմանով բուրդ կը մանէր` քարմանին շուքը` հսկայ սարդի մը պէս այլանդակ, դիմացի պատին վրայ խաղցնելով։ Կը մտածէր երթալ վարժապետին դիտողութիւն ընելու, որովհետեւ աշակերտները եկեղեցիի փոխասացութիւնները իրենց լեզուին տակ կը խեղդէին։ Այս առաւօտ Թուրօի տղան «զՏէր աղաչեսցուք» ըսելու տեղ «ըզտըրղասուք» ըսած ու անցած էր՝ առանց խոնարհութիւն ընելու։

Քարմանին թելը կտրեցաւ, կտրեցաւ նաեւ կառփած Կարօին թելը մտածումէն։

Ետինքի ատեն էր։ Արեւը, սպիտակ սաւանի պէս կախ, ցուիքներուն վրայ կը քաշուէր։ Դաշտի աշխատաւորներ հետզհետէ դէպի գիւղ ծայր կուտային։ Այդ մէկը` բահը ուսին փոքրիկ առուէն ցատկողը, Թորիկ Պետօն էր։

— Բարեւ խնամի, — ձայն տուաւ Կառփած Կարօն, — ինչ է, չորսն ես ինկեր, կռնակդ ծռեր է կինէ ՝ բահը փիճէդ չես ձգեր։

— Դէհ, ինտոր ընես խնամի, — խօսեցաւ Թորիկ Պետօ՝ գօտիէն ծխախոտի փոքրիկ տոպրակն ու չպուխը հանելով, — աչք է՝ կը տեսնայ։ Էսօր էդ կարմուջի արտը գացի, որ մուկերը փորփոր են ըրեր։

— Հիմա, էդ ձեր արտին քովի, Եղսիկի արտին ով տիրութիւն Կ՚ընէ։

— Հիչ, ով տիրութիւն պիտ ընէ. էնպէս խոպան կը մնայ. կաղշնան ըսես, պօյ մի է նետեր։

— Ես քեզ բան մը ըսեմ, խնամի, — շարունակեց Կառփած Կարօն, զսպուած կատակով մը քէրմանին ոլոր տալով, — Եղսիկի արտը արտիդ քով է. եկ, կարգուէ Եղսիկին հետ. արտը արտիդ հետ խառնէ…

— Խէ, խէ, խէ, — խնդաց Թորիկ Պետօ։ Էհ, խնամի, էս վախտէն յետոյ կարգուիլ մեր բանը չէ։ Որ բախտ ունենայի, մեր ողորմած հոգին տեղը կը մնար։

— Կնիկ ըսածդ ծերութեան ատեն պէտք է, էնըլ Եղսիկի պէս կնիկ։ Էրիկը մեռնելէն ասդին, Կ՚ըսես, գիրցեր, մեր ցորենի փեթակն է դարձեր։ Հա, տես, կնիկ ըսածդ էդպէս լիքը ըլլալու է, որ կռնակդ տաքցնէ, խնամի։

— Խէ, խէ, խէ, — եւ երկու ծերեր` Թորիկ Պետօ եւ Կառփած Կարօ, խնդացին` թափած ակռաներու խնդուքով։

Երկու ծերերու կատակներէն մէկն էր։

— Կոչնակը զարկաւ։

— Չէ, ժամկոչն այստեղէն նոր անցաւ։

— Ես ըլ երթամ, սը բահը տուն ձգեմ։

Կոչնակը զարկած չէր. դեռ նոր նախիրին կովերը, հորթերու կարօտն իրենց աչքերուն մէջ, առատ-առատ ծիծերով տուները ցրուած էին։ Գիւղը վերջալոյսային իրարանցումի մէջ էր։

Թորիկ Պետօն բահը ուսին դրաւ ու, հանդարտ ծեր եզան մը պէս դանդաղ գնացքով Եղսիկի դռնէն անցած պահուն, ծռեցաւ դորդան նայեցաւ՝ մինչ Եղսիկ բակէն դրացիին կը ձայնէր.

— Մանան պաճի, Մանան պաճի, կովը նախիրէն եկեր դուռն է մնացեր։

— Ինչ Կ՚ընես, Եղսիկ, — խօսեցաւ Թորիկ Պետօ։

— Էդ մեր Մանանին կը ձէնէմ։ Էսքան ատեն է կովը նախիրէն եկեր դուռն է մնացեր, հորթը ներսէն կը պոռայ, ինքզինք կը կրծէ. ինք գացեր է հոն, լեզուն ջուրն է դրեր։

— Էհ, կնիկ է, հեղ մը որ լեզուն թրջի, — վրայ տուաւ Թորիկ Պետօ` ճամբան շարունակելով։

«Ողորմած հոգուն վրայ ոսկոր ու կաշի էր մնացեր. հա, տես, կնիկ ըսածդ Եղսիկի պէս լիք ըլլալու է», — մտածեց ինքնիրեն։

Լսուեցաւ կոչնակին ձայնը։

Թորիկ Պետօն բահը տուն դրաւ. բակի հաւերը վաղուց արեւին հետ իրենց թառերը քաշուեր էին. եզները ներս կուգային, հարսներն աղբիւր Կ՚երթային։ Թորիկ Պետօ կօշիկին հողերը մաքրեց, թօթուեց վրան գլուխը, շալվարին վրայ խոզիդները ժողվեց, արախչին ժիր կապեց ու շտկուեցաւ եկեղեցի։

Ամէն անգամ, որ եկեղեցի մտնար, նախ իր մինտէրին վրայի փոշին կը թօթուէր թեթեւ ու երկիւղածօրէն կը սկսէր իր աղօթքին։ Այդ օրն ալ շտկեց իր մինտէրը ու սկսաւ «Հայր մեր»ը՝ մինչ խորանին առջեւ աշակերտները փոխն ի փոխ «Ապրեցո»ն կը ձայնէին։ Իսկ Պետօ, «Հայր մերն» լրացուցած, «զի քո է արքայութիւն»ը կը խաչակնքէր, հեղ Մ՚ալ, չգիտես որ տեղէն, մօտեցաւ յանկարծ Եղսիկի ձայնը.

— Մանան պաճի, Մանան պաճի, կովը նախիրէն եկեր դուռն է մնացեր։

Թորիկ Պետօ, արտօրանքով ծունկի եկաւ, խաչակնքեց ու շարունակեց իր աղօթքը.

— Աշխարհին խաղաղութիւն պարգեւէ, բարեգութ Աստուած, թագաւորաց՝ հաշտութիւն, դաշտօրէից՝ անձրեւ առատ ու առատ հունձք. ցորենները աֆադէ ու ազգիս Հայոցն ալ փորձանքէ պահես ու խաշինքները…

Ու նորէն Եղսիկի ձայնը մօտեցաւ այնպէս, ինչպէս բզզացող մեղու մը` ոսկեգոյն ու աներես, դաշտին մէջ ճարակ փնտռող հորթի մը ականջներուն շուրջ կը դառնայ. հորթը կը չանչէ իր գլուխը, մեղուն կը հեռանայ ու պահ մը վերջ նորէն կուգայ, նորէն նոյն մեղուն միեւնոյն շրջանակը կը դառնայ միօրինակ բզզունով. ճիշդ այդ աներես մեղուին պէս նորէն մօտեցաւ Եղսիկի ձայնը։

— Մանան պաճի, Մանան պաճի, կովը նախիրէն եկեր դուռն է մնացեր։

Վարժապետն ու տիրացուն «Համբարձումի»ն կը ձայնէին։ Թորիկ Պետօ նորէն ծունկի եկաւ, ուզեց շարունակել իր աղօթքը.

— Աղբիւրներուն ջուրը ողորմութեանդ չափ երկան ընես, ողորմած Աստուած, դուռ դրացիի, թշնամիի, թէ բարեկամի, թռչունի, թէ գազնի՝ խաղաղ գիշեր…

— Զտէր աղաչեսցուք, ըսէ, ծօ շունշանորդի, — յանկարծ լսուեցաւ ժողովուրդին մէջէն ձայն մը։

Կառփած Կարօին ձայնն էր։

Ինչպէս համբերէր, մէկ չէ, երկու չէ։ Նորէն Թուրօի տղան «զտըրաղասցուք» ըսեր ու անցեր էր։ Վարժապետն, ըսես, փայտի կտոր է կանգներ, ուշադրութիւն չդարձներ։ Ալ ինչ բանի համար վարժապետ կը պահեն, տարին էսքան դրամ կուտան. որ շնորհքով ժամասացութիւն չը սորվեցնէ, ալ ինչ բանի համար է։

— Հա, հա, որ վարժապետութիւն չկրնար ըներ, թող երթայ լեռնէն կաւ բերէ ծախէ, կաւ, — Կառփած Կարօն, եկեղեցիէն դուրս ելած, կը պոռպռար բարկացած։ Բարկութիւնը չէր կրնար զսպեր։ Ինչ հոգ, թէ վարժապետը լսէր իր ձայնը։

Ժամուորներէն ոմանք դանդաղեցան Կառփած Կարօի շուրջ։

— Դէհ, խնամի, ամօթ է, — կը խօսէր Թորիկ Պետօ, — մարդը քոլէճ կարդացեր, ինկլիզերէն, գաղիերէն ջուրի պէս է ըրեր։

— Մեզի ինչ պէտք էդ շէյթանի լեզուները, — շարունակեց Կառփած Կարօն։

— Խէ, խէ, խէ, ինչ շէյթանի լեզու, գիժ ես ինչ։ Ինչ ըսիր, Եղսիկ, — խօսեցաւ Թորիկ Պետօ՝ Եղսիկին աւելի մօտենալով ու միասին մի քանի քայլ առնելով։

— Էդ արտին հալը ինչ պի ըլլի, Եղսիկ, էսօր տեսայ ճխկոռ-ճխկոռ խորուըցեր, խոր-խոր է եղեր։ Էսքան վախդ է՝ էդ արտին մէջ եզայ ոտք չէր մտեր, արտին մէջ եզայ ոտքը օրհնութիւն է, Եղսիկ, օրհնութիւն։

— Ովս տիրութիւն պիտ ընէ, ղուրպան Պետ Ամու, նէ վարող ունիմ, նէ ցանող. մենուճար կնիկն ինչ կրնայ ըներ։

Եղսիկ ճիշդ էր. ողորմած հոգուն մեռնելէն ասդին երեսի վրայ ինկած էին թէ տունը եւ թէ արտը. երեք տարի է, որ տան տանիքը շըղախ չէր տեսեր, ոչ ալ արտը եզայ ոտք։

— Էդ արտին մեղք է, Եղսիկ, մեղք, — կրկնեց Թորիկ Պետօ՝ իր տան ճամբան բռնելով, մինչ փոքրիկ թոռնիկն իր դէմ կը վազէր պոռալով.

— Տէտէ, տէտէ, լուսնկայ քեռին էս գիշեր մեր տունը պի գայ։

— Որ խելօք ըլլաս, լուսնկայ քեռին պի գայ մեր տունը. խելօքները շատ կը սիրէ։ Հա, տես, մինչեւ մեր երդիքին վրայ է եկեր, — կը խրատէր Թորիկ Պետօ՝ իր թոռնիկին ձեռքէն բռնած, միեւնոյն ատեն իր մտքին մէջ պահելով ծանր ու լիք միսերով կաղապարը Եղսիկին այնպէս, ինչպէս լուսնկայի կաղապարն էր թոռնիկին մէջ։

«Կառփած Կարօն իրաւունք ունէր. կնիկ ըսածդ Եղսիկի պէս ըլլալու է. էդ ինչ կռնակ է, շալվարն էնպէս թուխ…», — մտածեց։

Ախ, թէ մի քիչ ճահիլ ըլլար, Աստուած վկայ, կը կարգուէր Եղսիկին հետ, եւ իրենց պառաւուած թեւերուն հետ իրար կը խառնէին նաեւ իրենց արտերը բեղուն, ու էնպէս Կ՚ապրէին մէկ բարձի վրայ։ Էս վախտէն յետոյ որու ինչ ըսէր. Կ՚ամչնար իր ծերութենէն։ Եղսիկ քառասուն եւ ութի մօտ ճահիլ կին է, ինք` վաթսուն եւ հինգ տարեկան, աչքերը պղտոր, ցամքած մարմնով, դողդողան ձեռքերով. անտարակոյս, կարգուիլ իր բանը չէր։ Թորիկ Պետօ գիտէր այդ բոլորը։ Եղսիկի հետ կարգուիլ անկարելի էր։ Ախ անիծուած ծերութիւն…

Արդեօք պիտի զգար այդ բոլորը, եթէ չըլլար արտը, մանաւանդ եթէ չըլլային Եղսիկի լիք միսերը ու էդ տնաշէն Կառփած Կարօի խօսքերը. «Եկ կարգուէ Եղսիկի հետ, արտը արտիդ հետ խառնէ»։ Չէ որ կատակ էր, չէ որ խնդացին միասին, սակայն ինչու Եղսիկին ձայնը իր աղօթքին հետ խառնուեցաւ։

Առաւօտուն, կոչնակին հետ արթնցաւ։ Ախոռին դուռը կը բացուէր ու կը գոցուէր ճզալով։ Հարսը թոնիր վառելու պատրաստութիւն կը տեսնար։

— Հարս Աննա, հարս Աննա, — Թորիկ Պետօ պոռաց դողդղան ձայնով։

Հարս Աննան ձեռքի գործը ձգեց ու կեսրարին քով գնաց։

— Հարս Աննա, էս իմ գօտին փրդգտեր է. ողորմած հոգուն սնտուկը նայէ. էն նոր գօտին բեր, որ կապեմ։

Թորիկ Պետօ կապեց իր նոփնոր գօտին, որ երեսուն տարի առաջ Էրզրումէն բերած էր ու միայն տաղաւար օրերը կը կապէր։ Թաղիքէ գլխարկին վրայ բամպակները մաքրեց, խնամքով կապեց արախչին ու շտկուեցաւ եկեղեցի։ Եկեղեցիէն յետոյ քրքուր հաց մը իր ծոցը ծալլեց ու, բահն առնելով, ուղիղ դաշտ գնաց։ Անցաւ շօշ ծառին քովէն, մօտեցաւ իրենց արտին, հա, ճիշդ քովը Եղսիկին արտն էր։

Արեւն հոն աւելի առատ երեւցաւ. կաղշնաներուն հասակը, աւելի երկարած, հովին առջեւ Կ՚օրօրուէին դարձդարձիկ ու դաշնակաւոր։ Կաղշնաներուն մէջ հովին թեթեւ սուլումը կը վազէր, կարծես Եղսիկի ձայնին արձագանգը ըլլար, որ իր մէջ կը տարածուէր միշտ ու չէր հատներ։

— Մանան պաճի, Մանան պաճի, կովը նախիրէն եկեր դուռն է մնացեր…

Թորիկ Պետօ այդ օր իրենց արտին կողմն իսկ չնայեցաւ. նոյնիսկ չնայեցաւ, թէ բակլան ծաղիկ տուած է, որուն կը սպասէր անձկանօք։ Բահը ուսի Եղսիկի արտին մէջ մտաւ։

Ճըռվռացող գորշ թռչուններ կարճ թռիչներ Կ՚առնէին։ Երկու արագիլներ իրենց լայն թեւերով իրարու ետեւէ առագաստ բացին կաղշնաներուն վրայէն դէպի Էքնօենց փշերը։ Թորիկ Պետօի ոտքի ձայնէն ու հասակէն սարսափահար գոհարազարդ մարմնով պճնուած մողէզներ հոս հոն կը խլրդային ու կը կորսուէին խոր-խոր բացուած ճեղքերուն մէջ։

Եղսիկի արտին մէջ վաղուց էր, որ մարդու ոտք չէր մտեր։

Թորիկ Պետօ նախ սկսաւ ոտքով քարերը մէկ կողմ ընել, բահը ուսէն վար առաւ ու փորձեց հողի կտոր մը քրքրել, խոր ճեղքերը լեցնել։ Ինքզինք էնպէս երիտասարդ ու ուժեղ զգացած չէր բնաւ։

Երեկոյին, երբ գիւղ վերադարձաւ, շատ յոգնած էր, բահը ուսին վրայ բռնելու իսկ անկարող։ Փոքրիկ առուէն անցնելու համար հազար հաշիւներ ըրաւ։

— Բարեւ, խնամի։

Ալ ով պիտի ըլլար. Կառփած Կարօն էր. ճիշդ միեւնոյն տեղը կանգնած ու վերջալոյսին երկայնքով իր շուքը ձգած` քարման կը մանէր։

— Կոչնակը զարկաւ, — Թորիկ Պետօ հազիւ ըրած էր իր սովորական հարցումը, երբ լսուեցաւ կոչնակին ձայնը։

— Ժիր, ժիր, տնաշէն, — Կառփած Կարօն յանկարծ պոռաց ինքն իր դէմ։

— Կոչնակը սանկ քիչ մը ժիր մախամով չթխթխկացնես. Կ՚ըսես, դագաղ է, կը թակէ, — կը բարկանար` կոչնակը թակելու կերպէն դժգոհ։ Ու մտադրեց խօսիլ ժամկոչին։

Թորիկ Պետօ չպուխը լեցուց ու շարունակեց ճամբան. Եղսիկի դռնէն անցած պահուն ներս նայեցաւ ու պոռաց դողդղան ձայնով ու մէջքը շտկելով.

— Աղջի Եղսիկ։

— Ինչ է, Պետ Ամու։

Թորիկ Պետօ չէր ուզէր դռնէն խօսիլ. քայլերը ներս առաւ։

— Եղսիկ, էսօր էդ արտին քարերը իստկեցի, խորոչները լեցուցի. մեղք է, Եղսիկ, մեղք է էդ արտին։

— Եկ ներս, եկ, ղուրպան Պետ Ամու. եկ, գինի մը տամ, խմէ։

Թորիկ Պետօ աւելի ներս մտաւ, գինու բղողին քով։

— Ողորմած հոգին ինչ լաւ մարդ էր, — շարունակեց Թորիկ Պետօ՝ գինու թասը պարպելով ու գինիով թրջուած պեխերը ծծելով։

— Որ բախտ ունենայի, էդպէս շուտ հող չէր իջներ, Պետ Ամու։ Մարութը շատ մեծ չէր, յիսուն տարեկան կար չկար։ Ողորմած հոգին էդ արտը իր աչքին լոյսին հետ չէր փոխեր։ Էհ Աստըծու կամքն է, — խօսեցաւ Եղսիկ՝ Թորիկ Պետօի համար գաւաթ մը եւս լեցնելով ու շարունակեց.

— Ինչ կ՚ըլլի Պետ Ամու, եկուր, էդ արտը ձեզի կիսութեան տամ, բամպակ ցանեցէք. որ Կ՚ուզես, տղուդ` Մարգարին խօսիր հեղ մը։ Ինծի չորս-հինգ լիր բամպակ որ տաք, վրայ գլուխիս հերիք է։

— Հա, էդ լաւ ըսիր, Եղսիկ, — վրայ տուաւ Թորիկ Պետօ` աչքերն աւելի բանալով, — ես կը խօսիմ Մարգարին. հա, հա, էդ շատ լաւ է. ովդ տիրութիւն պիտ ընէ. ես Մարգարին կը խօսիմ։

Եղսիկ թաս մըն ալ լեցուց. Թորիկ Պետօ թաս մըն ալ պարպեց։

Դուք տեսած էք, թէ ինչպէս բարկ արեւը վարուած արտին վրայ կը բացուի, արտը կը սկսի քրքրիլ, հողերը կը շարժին, կարծես, հողակոյտերը կը փըլին առանց աղմուկի. ճիշդ այդպէս լուռ շարժում մը կը տարածուէր Թորիկ Պետօի ծերացած ոսկորներուն մէջ։

Ժամուորները եկեղեցիէն քակուած իրենց տուները կը ցրուէին շէն աղմուկներով։ Թորիկ Պետօ առաջին անգամն էր, որ եկեղեցիէն կը բացակայէր։

Այդ երեկոյ մտադրեց Եղսիկի արտին մասին խօսիլ իր տղուն։ Սեղանը շտկուած էր, թոռնիկը ոտքի կանգնեցաւ ու սեղանին համար «Հայր Մեր»ն ըսաւ։

Ինչպէս խօսիլ իր տղուն. Թորիկ Պետօ պատանիի մը չափ ամչկոտ կը դառնար հետզհետէ։ Կը վախնար, որ ինքզինք պիտի մատնէր։

— Մարգար։

— Ինչ է, Աբար։

— Գիտես, որ մեր արտին քովի Եղսիկին արտը խոպան է մնացեր։

— Խոպան է, հա, այդ Եղսիկին յանցանքն է. մինչեւ վերջը տունը նստեր, կռնակը կը լէնցնէ. Կ՚ըսես, մեր եզան` Նաշխունին կռնակն է. որ չի կրնար, մէկի մի թող կիսութեան տայ։ Էքնօենց Ճուվարին չափ ըլ չկայ։

— Ըսաց ինձ, Մարգար, էսօր ինձ ըսաց, որ ձեզի կիսութեան տամ, բամպակ ցանեցէք։

— Էհ որ ըսաց, լաւ. վաղը մշակին ըսէ, թող երթայ, վարէ։ Ես վաղը կանուխ ջրտուքի պիտ երթամ։

Յաջորդ առաւօտ կոչնակէն առաջ արթնցաւ, մշակէն առաջ ախոռ մտաւ։ Երկու զոյգ լաւ եզներ դուրս հանեց, մշակին օգնութեամբ սամիները կապեց ու սուր խոփերը զատեց։

— Էսօր ուր պիտի վարենք, — հարցուց մշակը Թորիկ Պետօին։

— Եղսիկին արտը, Եղսիկին արտը, — խօսեցաւ աճապարանքով` հացին ծրարն աւելի ժիր ծրարելով։

Արեւը դեռ նոր ծայր կուտար, արեւը կը ծռէր Եղսիկին գինու փարչին պէս ու կը թափէր անհատնում։ Դաշտը կը լենար լոյսով` Եղսիկի գինու թասին պէս։ Կը լենար` նորէն պարպուելու ու նորէն լենալու համար. հովերը միշտ կային, արտոյտին երգը միշտ կար դաշտին մէջ, միշտ նոր ու յաւիտեան։ Միակ Թորիկ Պետօի կեանքն էր անցաւոր, որուն ծեր մարմնոյն մէջ հողին երակն ու Եղսիկի շունչը կը դողդղար։ Թորիկ Պետօ, բովանդակ հոգիով մաճին վրայ ծռած, ուժ կուտար։ Եզները ժիր, կոտոշները նորածագ արեւին տնկած, հպարտ ու խրոխտ, Եղսիկի արտին երկայնքն ի վար Կ՚իջնէին ու հին մագաղաթի մը իմաստուն տողերու պէս կը շարէին ակօսները քով քովի։

— Սերոբ, — հեռուէն ձայն տուաւ մշակին, — մաճդ ժիր սըխմէ, տղաս, ակօսները մանր ու խորունկ ձգէ։

Դաշտերու լոյսը կը պարպուէր, մշակը եզներուն հետ տան ճամբան բռնեց, ինքն ալ շարք-շարք ձգուած ակօսներուն նայեցաւ, վրան-գլուխը թօթուեց ու յոգնած գիւղ մտաւ։ Եղսիկի դռնէն անցած պահուն՝ կանգնեցաւ, մէջքը շտկեց ու պոռաց.

— Աղջի Եղսիկ։

— Ինչ է, Պետ Ամու։

— Էսօր էդ արտը…, — շարունակեց՝ միեւնոյն ատեն ոտքերը ներս առնելով։

Թորիկ Պետօ այնպէս յոգնած էր, որ առանց եկեղեցի հանդիպելու, ուղիղ տուն գնաց։ Մարգար դեռ եկած չէր դաշտէն։ Թոռնիկին հետ իսկ խօսելու սիրտ չունէր ու շատ կանուխ անկողին մտաւ։

— Հարս Աննա, հարս Աննա, էդ խուբը տաքցուր բեր սը կռնակիս վրայ դիր, վայ կռնակս։

Մարգար երբ տուն վերադարձաւ, կինը պատմեց, որ հայրը այսօր առանց կերակուր ուտելու անկողին գնաց։

— Ինչու։

— Էդ հալով ինձ հետ պարապար Եղսիկին արտը վարեց, — վրայ տուաւ մշակը։

Մարգար սրտնեղեցաւ, նորէն բարկացաւ։

— Ինչ, մէկ լուծք չէր բաւեր։ Երեք տարի է` էդ արտը վար չէ տեսեր. դուն էդ հալովդ ինտոր վարեցիր. հազար անգամ ըսեր եմ՝ մի աշխատիր. էս տարիքէդ յետոյ քու աշխատանքդ ինծի պէտք չէ։

— Թըդ, թըդ, — սրտնեղեցաւ Թորիկ Պետօ, ու հերսոտ ելաւ անկողնէն, — էհ, դուն ինչ գիտես, դուն տահա երէկի լակոտն ես։ Հիմա որ չցանես բամպակը, ալ երբ պիտ ցանես։ Դու ինչ գիտես, տահա երէկի լակոտը…

Արտը վարեցին, բամպակ ցանեցին ու ալ ամէն օր արտէն վերադարձին Թորիկ Պետօ կը կանգնէր Եղսիկի դրան առջեւ, մէջքը կը շտկէր ու կը պոռար ուշագրաւ ձայնով.

— Աղջի Եղսիկ։

Երեկոյ մը Թորիկ Պետօ, նորէն յոգնած, սվորականէն աւելի կանուխ անկողին գնաց։

— Հարս Աննա, հարս Աննա, էդ խուբը տաքցուր բեր, սը կռնակիս վրայ դիր, — Թորիկ Պետօ կը պոռար անկողնէն։

Հարսը խուբը կը տաքցնէր։ Տղան` Մարգարը, ճրագին առջեւ եզան նոր կապ կը հիւսէր, ճիճեռներ, ուլունքներ կը շարէր կապին վրայ, երբ ներս մտաւ Կառփած Կարօն։

— Բարով խնամի, հազար բարով. խաչերկաթ մը ձգենք ոտքերուդ առաջ, — խօսեցաւ Մարգար խնդալով։

— Էդ ճիշդ ըսիր, Մարգար. հեղ մը անցեալ ծնունդին եկած եմ, հեղ մըլ հիմա։ Որ Տէր Մինասին հետ խօսքի չբռնուէի՝ աւելի շուտ կուգայի։ Էս ինչ անտիրութիւն է, տէրտէր է եղեր, օր Մ՚օրանց չնայիր, թէ էդ ժմուն տանիքը շըղախ պէտք է, թէ չէ։ Ուր է խնամի Պետօն։

— Էսօր շուտ պառկեցաւ։

— Դէհ լաւ, ես ըլ եկայ, որ քու հետ խօսիմ։ Որ խօսիմ՝ չնեղուիս, — շարունակեց` քթախոտը քաշելով։— Մարգար, եզը որ եզ է, երբ ծերանայ, ալ չեն աշխատցներ. ձին որ ծերանայ, կապը կը քակեն գլխին ու իր հալին կը ձգեն։ Ըսել Կ՚ուզեմ՝ խնամին ալ տարիքը առեր է. էս տարիքէն յետոյ պէտք է հանգիստ ըլլի։ Էսօր տեսայ՝ էնպէս յոգներ, բերանը բաց էր մնացեր։

— Խնամի, դուն ըլ եկեր, եօթն օտարի պէս կը խօսիս, — սրտնեղած խօսեցաւ Մարգար. — որ ուրիշ մը ըլլար, առանց մտիկ ընելու էս տունէն դուրս կը հանէի։ Ըսէ տեսնեմ, ես իմ հօր աշխատանքին ինչ պէտք ունիմ։ Փառք Աստըծու, երեք զոյգ եզ ունիմ, աղալըղ եւ պաշխա հող ունիմ։ Մինակ մեր արտերը վարեմ ցանեմ, մեզի հերիք է։ Ես ըլ նամուսի ու զգացումի տէր մարդ եմ։ Խնամի, օր չըլլար, որ չը խօսիմ, զրուցք չընեմ էդ բանին համար։ Հազար անգամ ըսեր եմ՝ մի աշխատիր, քեզի ժամ աղօթք պէտք է։ Մի աշխատիր, քու աշխատանքդ ինձ պէտք չէ։ Նորէն ամէն ատեն բահը Կ՚առնէ ու դուրս Կ՚ելլէ. չգիտեմ` ինչ կայ։ Էսօր ինչ գործ կար, որ Եղսիկին արտն է գացեր. ես որ գիտեմ՝ իրեն ընելիք գործ չկայ։ Տահա չորս օր առաջ բամպակը ցանեցինք ու դուրս ելանք մէջէն։

— Էհ, դուն ինչ գիտես, — պոռալէն դուրս եկաւ յանկարծ Թորիկ Պետօ` անկողնի լաթերով, գլուխը շալով փաթաթուած, դողդղալէն ու բարկացած, — դուն տահա երէկի լակոտն ես. էսօր էդ Եղսիկի արտին թումբը քակուեր էր. որ չերթայի, չշինէի… Անցեալ օր Եղսիկի բամպակին մէջ էծի ոտք էր մտեր. որ չերթաս, պահապանին չխօսես… Հէլպէդ կիսութեան բամպակ ես ըրեր, տիրութիւն պիտի ընես։ Հեղ մը տեսեր ես, էդ արտին թումբերը ինչ հալի են։

— Քու աշխատանքդ ինծի պէտք չէ, Աբար. ի հարկէ, արտ է, էծի ոտք ըլ կը մտնայ, աղուէսի ոտք ըլ։ Ես գիշեր ցորեկ էս տունին ու քեզի համար Կ՚աշխատիմ։ Քու աշխատանքդ ինձ պէտք չէ։

Թորիկ Պետօ կը սրտնեղէր։ Ինքզինք ինչպէս հասկցնէր, մանաւանդ որ Եղսիկի արտին հետ իր սիրտն էր կապեր։



***

Բամպակը շուտ կը բուսնի. սերմնացանը հազիւ իր ոտքերը արտէն դուրս հանած՝ բամպակի սերմերը կը սկսին խլրտալ։ Չորս օր էր, որ ցանուած էր. հինգերորդ օրը, երբ գնաց, տեսաւ բամպակին ծիլերը մատղաշ, որ աչքերնին դեռ չբացած` արեւի տակ շուարած էին կարծես, այնպէս, ինչպէս մատղաշ գառնուկ մը իր մօրը հետ առաջին անգամ դաշտ Կ՚ելլէ։ Թորիկ Պետօ անհուն գոհունակութիւն մը զգաց։ Իր մաշած ու քայքայուած մարմնոյն մէջ կեանքը կը խլրտար բամպակի սերմերուն պէս, որ, սակայն, չէր բուսներ, ալ չպիտի բուսնէր…

Ինչպէս չերթալ, Եղսիկին ինչպէս չպատմել, թէ բամպակն է ծլեր։

— Աղջի Եղսիկ…

Թորիկ Պետօ հազիւ իր ոտքերը ներս առած էր, երբ Եղսիկի տան դիմացի չարտախէն լսեց պատանիի մը ձայնը, որ կը փորձէր պոռալ ճիշդ իրեն պէս.

— Աղջի Եղսիկ…

Թորիկ Պետօ, յանկարծակիի եկած, վեր նայեցաւ։ Յետոյ լսեց կիներու խնդուք։

Անտարակոյս, դրացիները բան մը կռահած են, մտածեց Պետօ` դող ելած սրտով։ Բայց թէ ինչ բան. Եղսիկին արտը իրենք վարեցին, իրենք ցանեցին. բոլոր գիւղացիները գիտեն այդ։ Ահա թէ ինչու Թորիկ Պետօ Եղսիկին տունը Կ՚երթար կուգար։ Թորիկ Պետօի ու Եղսիկի խօսակցութեան գլխաւոր առանցքը արտն էր։ Եղսիկի համար արտը այն վայրն էր, ուրկէ բամպակ պիտի գար. Թորիկ Պետօի համար արտը Եղսիկի ու իր միջեւ ձգուած նարօտն էր, ուր բամպակին հետ հետզհետէ հասակ Կ՚առնէր նաեւ իր սէրը։ Սակայն ոչ ոք գիտէր այդ։ Եղսիկն իսկ չէր գիտեր, չէր իսկ կասկածեր։

Երեկոյին, երբ եկեղեցիէն տուն կը վերադառնար, տեսաւ նոյն պատանիին ձայնը, որ կը պոռար իր ետեւէն.

— Աղջի Եղսիկ…

Թորիկ Պետօ վեր նայեցաւ. տեսաւ Վառօի ստահակ պատանին, որ ցուիքին վրայ, աքաղաղի պէս կանգնած, կը պոռար։

Թորիկ Պետօ ալ չէր կրնար համբերեր.

— Հէյ, շունշանորդի, գնա պեխերը ծուռ պապուդ պոռա, — պոռաց, բարկացաւ ինքնիրեն։

Թորիկ Պետօի մէջ փախաւ խոշոր կասկած մը. իրեն այնպէս թուեցաւ, որ բոլոր գիւղացիները գիտեն, թէ ինչու Կ՚երթար Եղսիկին տունը եւ թէ ինչու կը պոռար։

Այդ օրէն ի վեր Թորիկ Պետօ շիփ շիտակ մարդու երես չնայեցաւ. իրեն այնպէս կը թուէր, թէ բոլորն ալ գիտէին իր յանցանքն ու իր երեսին չէին ըսեր։

Առաջին անգամ Թորիկ Պետօ բարկացաւ Թուրօի տղուն, ահա թէ ինչու մէկ-երկու ստահակ պատանիներ կը սիրէին բարկացնել` «Աղջի Եղսիկ» պոռալով։ Այլեւս Թորիկ Պետօ ամէն անգամ, որ մանուկ մը տեսնէր, ականջը ետեւ Կ՚ընէր այնպէս, ինչպէս մուրացիկ մը փայտ կը բռնէ ու փողոցէն զգուշութեամբ Կ՚անցնի, երբ մի քիչ հեռուն փոշիներուն վրայ պառկած շուն մը կը տեսնէ։

Կասկածն աւելի կը տարածուէր ու օրէ օր անհանգիստ Կ՚ընէր զինք։ Այնպէս կը թուէր, թէ գիտէր նաեւ իր թոռնիկը ու իր ետեւ չէր պոռար, որովհետեւ թոռնիկին հայրը` Մարգար այդպէս պատուիրեր էր։ Տան մէջ հարսին ու տղուն դիմագծի սովորական արտայայտութիւններէն միշտ իր կասկածը կը հաստատէր։

Թորիկ Պետօ այլեւս Եղսիկին չուզեց հանդիպել։ Երբ «Աղջի Եղսիկ» պոռար, իրեն այնպէս կը թուէր, թէ իր գաղտնիքը կը պոռար բոլոր գիւղացիներուն։ Գէթ մի քանի չարաճճի պատանիներու հետաքրքրութիւնը մեղմելու համար մտադրեց այլեւս ուշադրութիւն չդարձնել, չբարկանալ, որովհետեւ գիտէր, որ իր բարկանալը անոնց համար հաճոյք էր։ Ալ չէր բարկանար. շատ դժուարութիւնով ինքզինք զսպած կը քալէր։ Քանի հեռանար, սիրտն աւելի կը հատնէր, ու վերջապէս կը ծռէր ետեւ, կը նայէր։ Վառօի տղան էր. ծիտի պէս ճիտը ծռած` կը պոռար..

— Աղջի Եղսիկ։

Գիշերները նոյնիսկ անհանգիստ էր։ Երազին մէջ, տեսնես, պատանի մը արագիլի մը բոյնէն, քուրջի կտորի մը պէս կախուած, կը պոռար՝ «Աղջի Եղսիկ»։

Երբ դաշտ Կ՚երթար ու կը տեսնէր արագիլ մը, որ իր վիզը կը շարժէր, Թորիկ Պետօ կը սպասէր, որ պոռար, իր երեսն ի վեր «Աղջի Եղսիկ» պոռար։ Սակայն երազ չէր. մերթ ընդ մերթ հովերուն մէջ կը լսէր այդ ձայնը` իսկական պատանիի մը ձայնը, որ կը պոռար.

— Աղջի Եղսիկ։

Ամէն անգամ, որ դաշտէն կուգար, քարման մանող Կառփած Կարօի քով կը կենար պահ մը։

— Բարեւ խնամի, — ձայն տուաւ Կառփած Կարօն։

Անոր ձայնը միշտ սովորական էր, բնական ու խնամիական։ Սակայն Թորիկ Պետօի այնպէս կը թուէր, թէ Կառփած Կարօի այդ բառերուն մէջ չար հեգնանք մը կար։

Կառփած Կարօի հարցումներուն կը պատասխանէր շատ կարճ կամ գրեթէ չէր պատասխաներ։

— Հիմա ուր է, ուր չէ՝ կոչնակը կը զարնէ, — շարունակեց Կառփած Կարօն շատ սովորական խօսակցութիւնը։

Թորիկ Պետօ կը բարկանար ինքն իր մէջ ու քիչ կը մնար, որ խնամիին երեսն ի վեր պոռար. «Կարօ, Կարօ, գիտես, ամէն ինչ գիտես ու կը կեղծես։ Պոռա, պոռա… «Աղջի Եղսիկ», ինչու չես պոռար»։

Հա, հա, բոլորն ալ գիտէին։ Անցեալ օր քահանան իր թոռնիկին որպիսութիւնը հարցուց։ Քահանան ըսել Կ՚ուզէր, թէ թոռնիկդ ալ «Աղջի Եղսիկ» կը պոռայ երեսիդ։

Թորիկ Պետօ վաղուց էր, որ Եղսիկի երեսը տեսած չէր, նոյնիսկ չէր անցներ Եղսիկի դռնէն։ Եկեղեցիին ճամբան, երբ տեսնար, հեռու հեռուէ Կ՚երթար։ Կը զգուշանար մօտենալ. եւ, սակայն, կը զգար կարօտը Եղսիկի ծիծաղին ու գինու գաւաթին. կարծես երազին մէջ տեսած ըլլար միայն։ Եղսիկի արտին իր այցելութիւնները բնաւ չէր պակսեցներ, աւելի յաճախ Կ՚այցելէր։ Ու օրէ օր կը հսկէր բամպակներուն հասակը, որ Կ՚աճէր իր կարօտին պէս։

Բամպակները մեծցան, բամպակները տերեւներ տուին։ Իր ձեռքով ցանած, գրեթէ փայփայանքով մեծցուցած բամպակներու ծաղկելու ժամանակն էր, ու Թորիկ Պետօ օրէ օր անձկանօք կը սպասէր ծաղիկներուն։

Իրեն այնպէս կը թուէր, թէ ծաղիկները ուշացան, շատ ուշացան. ջրտուքն ատենին ըրած էր, սերմերն իր ձեռքով նետած, սակայն ծաղիկներն ինչու Կ՚ուշանային։ Արդեօք ծաղիկներն ալ միշտ պիտի պահուին գաղտուկ ու դուրս չպիտի գան, ճիշդ իր ծերացած սէրին պէս։

Օր մըն ալ տեսաւ այդ ծաղիկները, անթիւ անհամար ծաղիկներ, բաց դեղնագոյն ծաղիկներ, աչքերու պէս բաց. բոլորը մէկ, կարծես, զինք կը դիտէին` Եղսիկի աչքերուն պէս բաց ու ժպտուն…

Թորիկ Պետօ ժպտեցաւ` մանկան մը պէս անմեղ ու գոհունակ, փրցուց ծաղիկ մը, աչքերուն, երեսին քսեց ու դրաւ արախչիի ծալքին մէջ։

Ախ, ինչպէս չերթալ, ինչպէս չպատմել Եղսիկին, թէ բամպակն անհամար ծաղիկներ է տուեր, եւ ամէն մէկ ծաղիկ վաղն իր խճեճը պիտի տայ լիք-լիք բամպակով։

Բահը ուսին վերադարձաւ գիւղ։

— Բարեւ խնամի։

Թորիկ Պետօ Կառփած Կարօի երեսին իսկ չուզեց նայիլ, ոչ ոքի հետ խօսեցաւ. հա, հա, բոլորը գիտէին, եւ սակայն չէին ուզեր իր ետեւ պոռալ։ Ինչ փոյթ, թէ գիւղացիները գիտէին. ինչ փոյթ, թէ խնդան իր վրայ. սակայն Կ՚ուզէր տեսնել Եղսիկը ու ըսել, պատմել, թէ բամպակը ծաղիկներ տուած է, անթիւ անհամար ծաղիկներ։

Թորիկ Պետօ բամպակի ծաղիկներուն պէս Կ՚ուզէր պատռուիլ ու դուրս գալ։ Մտաւ Եղսիկի փողոցը, դիմացի չարտախն իսկ չնայեցաւ։ Կանգնեցաւ Եղսիկի դրան վրան ու պոռաց` այս անգամ աւելի ժիր ու աւելի դողդղան ձայնով.

— Աղջի Եղսիկ…


ԿԱՊՈՅՏ ՀՈՒԼՈՒՆՔԸ


Երկու աւրուած աչքեր, ոսկրուտ հասակ մը, ու միշտ աւել մը ձեռքին։ Ահա Կարուկին հօրքուրը։

«Կարուկ»։ Դռան վրայէն կը պոռար միշտ։ Աչքերը չախ չէին ըներ. յաճախ դիմացի պատին վրայ ձգուած լաթի կտորը կամ արեւին դրուած բղողը Կարուկը կը կարծէր։

Կարուկ տանիքը՝ երդիքին քով, թռուցիկ շինելու զբաղած էր։ Երկու փայտերը կապած իրարու` թուղթերը կը փակցնէր, պոչը կը հիւսէր։ Խոշոր թել մը դերձան պիտի ունենար, որ թռուցիկը աւելի հեռուն, մինչեւ բարտիները, մինչեւ լեռը հասնէր։ Ան գիտէր, թէ հօրքուրը ուր կը պահէ իր դերձանները։ Եւ թռուցիկը շինած ատեն՝ տարօրինակ թռիչքներու մէջ ինկած էր. արդեօք հնարաւոր չէր, որ ինք հեծնէր թռուցիկին վրայ, ու հովը բարտիներէն վեր տանէր զինք. ամառ կէսօր մը ըլլար այդ. կալի աշխատաւորները զարմացած՝ իրենց գործերը պիտի ձգէին. խուրձ կապող կիներ, կալ կապող մարդեր, եզներ՝ իրենց կամնած տեղերէն, շուներ` գիւղի փողոցներէն, հաւեր՝ կիսապատերէն, լաթ փռող կիներ՝ տանիքներէն, բոլորը, բոլորը, վախի ու զարմանքի մէջ, վեր պիտի նայէին, պիտի ճանչնային զինքը, «Սագոյի տղան` Կարուկն է», — պիտի ըսէին, — «հրաշք է, հրաշք»: Ինչ հոգ, թէ հօրքուրը դռան վրայ, աւելը ձեռքը սպառնար իրեն. այդ բոլորին մէջ մանաւանդ Մարանը զինքը պիտի դիտէր իրենց տանիքէն։

«Կարուկ…»։ Հօրքուրին ձայնն էր նորէն։ Կարուկ որքան Կ՚ուզէր, որ ալքերը ելլէին մարագներէն՝ դհոլով-զուռնով, Սուրբ Սարգիս իր սազանդարներով անցնէր եւ կամ նախիրը գիւղին մէջ տարածուէր օտարոտի մայիւնով ու բառաչներով. եթէ այդ բոլորը չըլլային, գէթ կատու մը ըլլար, որուն պոչը տանիքի գաբանքին դռանը մէջ սեղմէր ժիր, որ ճզար, էնպէս ճզար, որ հօրքուրին ձայնը խանգարուէր ու չհասնէր իրեն։

Հօրքուրին սպառնալիքէն վախցած՝ կիսապատէն վար ցատքեց ու կամաց մը կեցաւ մօտիկը, մինչ հօրքուրը կը պատրաստուէր նորէն պոռալու. «Կարուկ, խուշի պէս վազէ, սանամօրմընէ թթխմոր առ եկուր»։ Կարուկ ձիու խրխինջի նմանող ձայն մը ձգեց ու ձիու պէս քիթը հովին տնկած` վազեց։

Սանամարենց տունը շատ հեռու չէր։ Կարուկենց տանիքէն յաճախ կը տեսնուէր սանամայրը, որ լաթեր կը փռէր։ Կարուկ չայ ին ճամբան ափ առաւ` վստահ ազնուական ձիու նմանող իր վազքին ու արագութեան։

Առուին եզերքը փոքրիկները ջրաղաց կը խաղային. անոնք բարտիի տաշեղներով շինած էին անիւ մը, որուն վրայ ջուրը կը վազէր, ու անիւը կը դառնար։ Կարուկ Կ՚ուզէր, որ առաջին անգամ իր ցորենը աղան։ «Չէ, չըլլիր», — կը խօսէր փոքրիկ Դաւիթը՝ ջրաղացպանի հովեր առած։ «Կ՚ըլլի»։ «Չըլլիր»։ Կարուկ չար ձեռքով վար ձգեց փոքրիկ անիւը. տաշեղի կտորները քակուեցան, ու ջուրը տարաւ, ինչպէս հեղեղը կը տանի ոսկեղէն տաճար մը հէքեաթի։ Կարուկ իր ընկերներէն մեծ էր. ով կը համարձակէր «աչքիդ վրայ ունք կայ» ըսել։ Ու նորէն ազնուական ձիու մը վազքով շարունակեց իր ճամբան՝ թթխմորը բերելու։

Մարանենց այգիին մօտ էր արդէն։ Կ՚ուզէր Մարանը տեսնել ու ազնուական ձիու իր վազքն անոր ալ ցոյց տալ։ Զարմանալի էր. Մարանը յաճախ հոն Կ՚ըլլար իր փոքրիկ հորթին հետ. միշտ պատին քով կեցած՝ հորթը Կ՚արածէր։ Հա, լաւ միտքն ինկաւ. Մարանենց տանձենիին վրայ հոպոպի բոյն մը գիտէր. Կարուկ ձեռք զարկած չէր հաւկիթներուն, մինչեւ որ օր մը մայր-հոպոպը հաւկիթներուն վրայ բռնէր։ Ծառէն վեր շնկխկեցաւ, թեւը սոթթած՝ բոյնին մէջ երկարեց, երբ ուրիշ անցքէ մը հոպոպը դուրս թռաւ յանկարծ. հաւկիթները տաք էին, գունաւոր ու կէտկիտուն, ձեռք չզարկաւ անոնց, մանաւանդ որ Մարանենց տանձենիին հոպոպն էր։ Ու շարունակեց իր ճամբան՝ թթխմորը բերելու։

Առաքելենց բակին մօտն էր. ծածքին քով էգ շունը կեցած էր` ծիծերը կախ։ Կարուկ ծածքէն ներս մտաւ` ստուգելու համար, թէ շունը քանի ձագեր ցնկնած է։ Յետոյ շարունակեց իր ճամբան` թթխմորը բերելու։

Պահ մը մսավաճառին խանութին առջեւ կանգնեցաւ. զարմացաւ, որ մսավաճառը իր մսին գինը չէր պոռար. եթէ ինքը մսագործ ըլլար…։ Ու շարունակեց իր ճամբան՝ թթխմորը բերելու։

Երբ դռնէն ներս մտաւ, լսեց հօրքուրը, որ սանամօր հետ կը խօսի ու իր վրայ կը գանգատի. «Ինչ ընեմ, մէրս քորս, Աստուած հոգիս ըլ չառներ, որ ազատիմ էս անառակին ձեռքէն»։ Ան երկար սպասեր էր Կարուկին ու վերջապէս ինք էր եկեր՝ թթխմորը տանելու։

Հօրքուրը թթխմորը առաւ ու, Կարուկին ձեռքէն բռնած, գրեթէ քաշքշելէն ու հերսոտ, տուն կը տանէր։ Մարանենց դռան առջեւէն Կ՚անցնէին։ Կարուկ որքան Կ՚ուզէր, որ Մարանը դռան առջեւ չըլլար, որ զինք այդ վիճակին մէջ չտեսնէր։ Մարանին մայրը դռան առջեւը Կ՚աւլէր, երբ հօրքուրը քովը կեցաւ ու սկսաւ գանգատիլ Կարուկի անառակութիւններուն մասին։

— Տահա պզտիկ են, հօրքուր պաճի, — խօսեցաւ Մարանին մայրը, — վաղը երբ մեծնան, էդպէս չեն մնըր։ Երկու օր է, մեր Մարանին վրայ չիպան մի ելեր է, ճիշդ կուրծքին վրայ։ Մէսմակս կսկծուն՝ հիւընտցեր է։

Հօրքուրը Կարուկին ձեռքը թոյլ տուաւ, բարկութիւնն իջաւ կարծես։ Ու պառաւներու յատուկ հեղինակաւոր շեշտով սկսաւ պալարին դարմանն ըսել.

— Վրան սոխ կապէ։ Սոխը աղուոր մը խորվէ. քիչ մը սապոն, քանի մը տամլա զէյթին եաղի իրար խառնէ, ուրագին տիկտիկիով աղուոր մը ծեծէ, տաք-տաք կապէ վրան։ Էս որ դնես, թէ չիպան ը կը ծակէ, թէ չիրիկ ը Կ՚առնէ։

— Զէյթին եաղի ն որ տեղէն, հօրքուր պաճի։

— Մեր տունը կայ քիչ մի։ Ես Կարուկին հետ կը ճամբեմ։

— Ղուրպան, հօրքուր պաճի, Կարուկին հետ խրկէ, որ կապեմ վրան. անցեալ գիշեր մէսմակիս աչքերը քուն չէ մտեր։

Քիչ վերջ Կարուկ, փոշոտ ու փոքր շիշ մը ձեռքին, Մարանենց դռնէն ներս կը մտնէր, մայրը սոխը կը պատրաստէր։ Մարանը պառկած էր անկողնին մէջ` կարծես կէս-քունի մէջ ինկած։ Կարուկ բարձր կը խօսէր, որ արթննար Մարանը։ Ախ, ինչքան Կ՚ուզէր, որ հեղ մը տեսնէր կուրծքին վրայի պալարը։ Մայրը օճառի տաշեղներ կը հանէր. երբ Կարուկ լսեց հօրքուրին ձայնը. «Կարուկ…»:

— Հօրքուրդ կը կանչէ, Կարուկ, — դիտել տուաւ Մարանին մայրը։ Կարուկ մի քիչ տնտնաց. Կ՚ուզէր, որ սոխը պալարին վրայ կապած ատեն տեսնէր։

— Կարուկ…, — նորէն լսուեցաւ հօրքուրին ձայնը։ Կարուկ յիշեց, որ հօրքուրը թթխմորին համար բարկացեր էր. բարկութիւնն աւելի չբարդելու համար պատրաստուեցաւ երթալու։ Անկողնին մէջ Մարանը ոտքերը կը շարժէր։

— Կարուկ…։

— Տղայ, պոռալէն հօրքուրիդ ձէնը քաշուեցաւ, — նորէն դիտել տուաւ Մարանին մայրը՝ ծեծուած սոխը կտաւի մը վրայ քաշելով։ Կարուկ դուրս ելաւ։ Ախ, ինչքան Կ՚ուզէր, որ Մարանին պալարը տեսնէր…։

Գիւղացիք տօմարի պէտք չունէին։ Երբ տեսնէին, որ Կարուկը բոպիկ դուրս ելած է, ըսել է թէ գարունը կը բացուի, եւ հողին ջերմութիւն է իջեր։ Երբ Կարուկին վարտիքը պատռած է մինչեւ ծունկերը, ըսել է՝ ամառ է. իսկ եթէ կամուրջին տակ խեչեփառ Կ՚որսայ, ըսել է՝ աշուն է։ Կարուկ այդ ամառ յատկանշական բաներ չունեցաւ. Մակարենց ծառ մը կեռասն ամբողջ ինքը կերաւ։ Նաեւ օր մը, երբ ինք ու Մարանը կը խաղային կալին մէջ, Մարանէն համբոյր մըն էր ուզած ու մերժուած։ Մարանը նոյն իսկ իր մօրն էր ըսած, մայրը՝ հօրքուրին, հօրքուրն ալ լաւ մը ծեծած էր Կարուկը։

Աշունի օր մը Կարուկ խեչեփառ որսացած ատեն կամուրջին տակ կապոյտ հուլունք մը գտաւ. մէջէն թել մը անցուց ու վիզէն կախեց` չար աչքէ ու չար փուշէ ապահով ըլլալու համար։ Իմացեր էր հօրքուրէն, թէ կապոյտ հուլունքը չար աչքերէ ազատելու համար լաւ է։ Կարուկ յաճախ կը պատմէր իր ընկերներուն հուլունքի հրաշագործութեանը մասին։ Հոն Կ՚ըլլար նաեւ Մարանը, որ օր մը նոյն իսկ ուզեց իր ձեռքին մէջ պահել հուլունքը։

Այդ օր Մարանը սովորականին պէս իրենց այգիին մէջ հորթը Կ՚արածէր եւ ապրիմ-մեռնիմներով պսակ կը հիւսէր, երբ հոփ… պատէն վար ցատքեց Կարուկը։

— Հա, որ մարդ էս հուլունքը վրան կարէ, գէլին բերանը մէկէն կը կապուի, — կը պատմէր Կարուկ՝ աչքերը խոշոր-խոշոր բացած։ Որ վէգ խաղաս, ամբողջ բախտը քեզի կուգայ։ Որ ծառէն իյնաս, բան չես ըլլիր. նէ սէլ ը կը տանէ, նէ ըլ կրակը կը վառէ, որ քովդ ունենաս…

Կարուկ ինչեր, ինչեր չէր ըսեր։ Մարանը յափշտակուած էր հուլունքով։

— Կարուկ, հուլունքը թող քովս մնայ, հա, — կը խնդրէր Մարան։

— Չէ, չէ, հարիր օսկի ըլ տաս կինէ էս հուլունքը չիմ տար։

— Թող մէկ օր իմ քով մնայ, ինչ Կ՚ըլլի, — կը խնդրէր Մարան` կանացի ժպիտ մը ու շիկնոտութիւն մը տալով իր երեսին։ Մարանին աչքին՝ հուլունքի գոյնն աւելի սիրուն Կ՚երեւար. յետոյ ջերմութիւն մը կար այդ կապոյտ հուլունքին մէջ։ Ախ, ինչ լաւ էր, որ գէթ մէկ օր իր մօտը մնար։

Այգիին մէջ մարդ չկար. երբեմն թռչունի թեւեր Կ՚անցնէին. մինակ էին Կարուկ ու Մարան։ Կարուկ այդ մենութեան մէջ անծանօթ ջերմութիւն մը զգաց. Մարանը այդ օր աւելի գեղեցիկ Կ՚երեւէր, երբ շիկնոտ ժպիտով մը հուլունքը կը խնդրէր։

— Մարան, — ձայն տուաւ Կարուկ ու լռեց։ Ձայնը կարծես շատ խորունկէն եկաւ։

— Ինչ է, Կարուկ։

Կարուկ չկրցաւ ըսել. ջերմութիւնով բռնկած էր, ինչպէս կապոյտ հուլունքը Մարանի ափին մէջ։ Ախ, չէր կրնար ըսել։ Իսկ թէ մերժէր…։ Ծռեցաւ կամաց մը ու Մարանի ականջին փսփսաց.

— Որ պաչիկ մը տաս, էդ հուլունքը քեզի կուտամ։

Մարանը աւելի շիկնեցաւ եւ աչքերը վար առաւ։ Ինչպէս համաձայնէր։ Եթէ մայրն իմանար…։ Չէ, չէր ուզեր։ Սակայն հուլունքը ափին մէջ բռնած՝ այլ եւս չէր ուզեր Կարուկին տալ։ Հուլունքը ափին մէջ աւելի կը ջերմանար, գոյնն աւելի աղուոր Կ՚երեւար։ Իսկ թէ մայրը իմանար յանկարծ…։

— Չէ, չեմ ուզեր, Կարուկ, — խօսեցաւ Մարան։

— Անանկ է նը հուլունքս տուր, — վրայ տուաւ Կարուկ։

Մարան հուլունքէն չէր ուզեր բաժնուիլ. ինչ լաւ էր, վաղը վիզէն պիտի անցընէր այդ կլորիկ ջերմ ու կապոյտ հուլունքը։

— Չէ, Կարուկ, որ պաչիկ տամ, դուն մարդու Կ՚ըսես։

— Քորնամ, Մարան, որ մարդու ըսեմ, սաղ-սաղ թաղուիմ, — Կարուկ երդում-կտոր Կ՚ըլլար։

Մարան նորէն լռեց, կարծես չէր ուզեր։

— Անանկ է նը հուլունքս ինծի տուր, — Կարուկ նորէն պնդեց։

— Հը, — խօսեց Մարան շիկնումով եւ հաճելի տհաճութեամբ երեսը Կարուկի շրթներուն աւելի մօտեցնելով…։

Օհ, ինչքան ջերմ էին Կարուկի շրթները, աւելի ջերմ, քան հուլունքը կապոյտ, որ իր ափին մէջ կը վառէր։


ՉԱՄՉՈՎ ԿԱՐԿԱՆԴԱԿ



Նկարիչ բարեկամիս՝ Եղիա Գասպարեանին



Շատ հին օրերէն ի վեր մեր Թովմաս

Հեծելանիւով, միեւնոյն գծով առէջ էր ձգեր.

Խանութէն սենեակ, սենեակէն խանութ

Մաքոքի պէս աջ, մաքոքի պէս ձախ

Կ՚երթար ու կուգար, պատանք կը հիւսէր։



Պատկեր’հան Թովմաս քիչ տարիք չունէր,

Յիսունը անց էր։

Կռնակին ունէր ռետինկոթ մը մետաքս վզնոցով.

Դէմքը երկար էր, մարմինը բարակ թուղթի էր նման.

Կը սիրէր չամչով եփուած կարկանդակ ու կը կարդար միշտ

Արթուր Քէնըն Տոյլ եւ կամ թէ Քիփլինկ։

Ամէն կէսօրին Մարթին փողոցէն էր, որ միշտ Կ՚անցնէր

Ու ռետինկոթի շուքը փողոցի եզերքին վրայ

Այնպէս կը ձգէր՝ Կ՚ըսես երկնքէն

Լայն-լայն թեւերով թռչուն էր Կ՚անցնէր։

***

Արուեստանոցը երկաթագործին խանութին դէմն էր։

Հիւսիսէն՝ Ֆորտի կըրաճը շինուած.

Հարաւի կողմը՝ ձկնավաճառին խանութը նեղկակ։

Հա, ճիշդ վերեւն ներկերը թափած,

Մաշած գրերով իր անունը կար՝

«Լուսանկարիչ Թովմաս Էնտրսըն»։

Արուեստանոցին պատուհանին մէջ

Եւ կամ թէ ներսը` պատերուն վրայ,

Կային շարք շարքի լուսանկարներ։

Այդ մէկը դրկից երկաթագործն է կնոջ հետ մէկտեղ։

Երկաթագործն այնպէս էր նստեր՝

Կ՚ըսես աքլորի պէս թեւ պիտ’ զարնէր ու պիտի կանչէր։

Միւս ծերունին մեռած փասթըրն էր՝

Հնդկահաւի պէս փոթփոթած վզով։

Այն մէկն Էլսին էր, ամէնուն ծանօթ

Կաթնավաճառին նախկին կնիկը, լեփ լեցուն կուրծքով։

Լուսանկարներ նաւաստիներու, հաստփոր կիներու,

Նկարներ փեսի, քօղաւոր հարսի, նկարներ ծերի,

Նկարներ փոքրիկ երախաներու։

***

Թովմաս Էնտրսըն՝ պատկերահանի

Հին մեքենային առջեւ միշտ կեցած՝

Ակնոցը շտկած, միշտ ալ խնդրած էր

«Տիկնայք, պարոնայք, մի քիչ ժպտեցէք»։

Ահա թէ ինչու շարք-շարք նկարներ,

Դեղին ու փոշոտ, ծեր, թէ երախայ

Կը ժպտէին լուռ։

Երբ յաճախորդ մը դռնէն ներս մտնէր,

Թովմաս Էնտրսըն շատ քաղաքավար ոտքի կը կենար,

Լոյսը կը վառէր, պատկերահանի մեքենան վեր վար

Կ՚ընէր, կը շտկէր. խօսքեր, մեծարանք։

Յետոյ կը կենար մեքենային քով ու կը խնդրէր.

«Յարգելի պարոն, կամ ազնիւ տիկին,

Մի քիչ ժպտեցէք»։

***

Տարիներն այսպէս իրարու ետեւ

Անցեր էին լուռ, ինչպէս ինք Կ՚անցնէր

Մարթին փողոցէն։

Մի օր ներս մտաւ կաթնավաճառին

Նախկին կնիկը։

Արուեստանոցը անուշ շատ անուշ հոտով լեցուեցաւ։

Ծեքուն ծեքծեքուն աթոռ մը առաւ

Ու մեր Թովմասին դիմաց նստեցաւ։

«Ինչ գիրք է Թովմաս, որ դուն կը կարդաս։

Սիրային վէպ է։ Սիրային վէպեր ես շատ կը սիրեմ։

Սիրոյ ապրումներ շատ ունեցեր ես։

Կը զարմանամ, որ դեռ մինչեւ հիմա չես ամուսնացեր»։

Այս կերպ հարցումներ Կ՚ընէր, կը խօսէր

Ու շատ Կ՚աշխատէր, որ իր աչքերը

Մեր խեղճ Թովմասին աչքին մէջ ձգէր։

Երկրորդ օրն Էլսին նորէն ներս մտաւ

Ու խօսեց ժպտուն.

«Կ՚ուզեմ, որ այսօր իմ մերկ ուսերով

Նկարս հանես։ Այսպէս, կուրծքէս վեր»։

Ու վարագոյրն իր ձեռքերով գոցեց,

Սկսաւ վարսերն ուսն ի վար քակել.

Կուրծքը մերկացուց. ուսերը բացաւ,

Անուշ ժպիտով խօսեց, ժպտեցաւ։

Օ, օ, ինչ փարթամ կուրծք, ինչ ուսեր մարմար։

Մեր խեղճ Թովմասը ինտոր դիմանար։

***

Ու ալ ամէն օր, չգիտես ինչու,

Էլսին շարունակ արուեստանոցը

Կ՚երթար ու կուգար։

Օր մըն ալ քովի ձկնավաճառը երկաթագործին մօտեցաւ կամաց.

«Գիտես, դրացի, Թովմասն ու Էլսին պիտի կարգուին»։

«Բա, ես ալ Կ՚ըսեմ այդ Էլսին ինչու օրը չորս անգամ

Արուեստանոցը կը մտնէ Կ՚ելլէ»։

«Ես քեզ ճիշդն ըսեմ, — ձկնավաճառը խօսեցաւ հանդարտ, —

Էլսին ալ հիմա ձուկի հոտ առնող

Կատու է դարձեր։

Ան շատ լաւ գիտէ, թէ Թովմասն իր հին

Գուլպաներուն մէջ դրամ կը պահէ»…



Շաբաթ մը չանցաւ, Թովմասն ու Էլսին

Գացին փասթըրին առջեւ կանգնեցան։

Նոր ռետինկոթ, ցիլնտր գլխարկ,

Նորէն ամէն օր հեծելանիւով

Տունէն դէպ խանութ ու խանութէն տուն

Կուգար ու Կ՚երթար։



«Էլսին լաւ կին է, — կը մտածէր միշտ, —

Ամէն օր առատ չամչով կարկանդակ,

Գաթա կը շինէ»։

Ու երջանիկ էր, ինչպէս փայփայուող,

Կակուղ բարձերուն վրայ քնացող

Ընտանի կատու։

Իրկուն որ Կ՚ըլլար, Թովմաս Էնտրսըն

Ուղիղ տուն Կ՚երթար.

Չամչով կարկանդակն ու գաթան կուռ կուշտ ուտելէ յետոյ

Գոհ սրտով հեղ մը բազմոցին վրայ Կ՚երկննար հանգիստ,

Ու ճրագին տակ կը սկսէր կարդալ

Արթուր Քէնըն Տոյլ եւ կամ թէ Քիփլինկ։

***

Իրիկուն մը Թովմաս սպասեց երկար։

Սանդուխներէն վեր, սանդուխներէն վար

Ելաւ ու իջաւ։

Վերջապէս Էլսին ներս մտաւ ժպտուն.

Գլխարկը հանեց ու կարօտով մը

Թովմասն համբուրեց։

Թովմասն Էլսիին ուշ գալը ներեց,

Չամչով կարկանդակն ու գաթան կերաւ,

Գոհունակ սրտով բազմոցին վրայ

Ոտքերն երկնցուց, սկսաւ կարդալ

Արթուր Քէնըն Տոյլ եւ կամ թէ Քիփլինկ։

Շաբաթ իրիկուն Մ՚ալ, ախ, թէ ինչ տեսնէ.

Էլսին ուշ ատեն գինով ներս ինկաւ,

Ներս ինկաւ հասաւ Թովմասի ճաղատ

Գլուխն համբուրեց։

Թովմաս քիչ մնաց «օգնութիւն» պոռար

Ու գինով կինը այնպէս մը հրեց,

Որ թոյլ լաթի պէս թըփ գետին ինկաւ։

Անցաւ մօտ կէս ժամ. կինն սթափեցաւ,

Տեսաւ Թովմասը սիւնի մը պէս լուռ,

Տժգոյն, ահաբեկ կեցած էր անշարժ.

Էլսին Թովմասի ոտքերն ինկաւ ու սկսաւ լալ։

«Ներէ ինձ, Թովմաս. ես, ես փճացած կին մըն եմ,

Թովմաս,

Իմ բարի Թովմաս»։

Էլսիի խօսքերն Թովմասի բարի, հեշտ սրտին դպան։

Քիչ մնաց ինքն ալ Էլսիին հետ լար։

«Ոտքի ել, Էլսի, այ, այսպէս նստէ։

Դէհ, ել բեր տեսնեմ

Չամչով կարկանդակ, գաթա կայ այսօր»։

***

Ու այսպէս անցան մի քանի ամիս։

Թովմասն ամէն օր հեծելանիւով

Մարթին փողոցէն Կ՚երթար ու կուգար։

Ռետինկոթի ու ցիլնտրի ստուերը կարծես

Անգղ Մ՚էր դարձեր, իր հետ կը սահէր։

Օր մըն ալ նորէն կէսօրուայ պահուն՝

Շիտակ տուն գնաց.

Ներս մտաւ, Կ՚ըսես աշխարհը յանկարծ

Վրան փուլ եկաւ։

Էլսին այդ օրը նորէն գինովցեր,

Բազմոցին վրայ փռուեր էր անփոյթ։

Յատակին վրայ նաւաստիի մը կլոր ու տափակ

Գլխարկն էր ինկեր։

Այդ օր մեր Թովմաս չամչով կարկանդակ գաթա չի կերաւ.

Տժգոյն, ահաբեկ, հեծելանիւը հեծաւ եւ ուղիղ

Արուեստանոցը մէկ շունչով հասաւ։

Ախ, թէ ինչ ընէր։ Արուեստանոցը աճուրդի հանէր,

Ու նաւը առնէր, Լօնտըն բնակող

Քրոջ քովն երթար։

Չէ, չէ, չէր ըլլար։ Արուեստանոցը

Չէր կրնար ծախել։ Այդ մեծ զրկանք էր։

Պիտի նախընտրէր արուեստանոցին առաստաղէն վար

Կախուիլ պարանով, քան ծախու հանել։

Էհ, ինչ լաւ օրեր, ամէն երեկոյ

Կանուխ տուն Կ՚երթար,

Չամչով կարկանդակն ու գաթան Կ՚ուտէր,

Յետոյ Կ՚երկննար բազմոցին վրայ,

Հանգիստ կը կարդար

Արթուր Քէնըն Տոյլ կամ թէ Քիփլինկ։

Թովմաս յուսահատ սրտին հետ հաշիւ կուտար ու Կ՚առնէր,

Երբ յաճախորդ մը դռնէն ներս կուգար։

Գլանի վրայ, ոտքերն հաշմուած, աղքատ Մաքլն էր.

Արուեստանոցի սանդխամատէն Կ՚ուզէր վեր ելել։

«Խնդրեմ օգնէ ինձ, Թովմաս Էնտրսըն, —

Խօսեց աղքատը ու շարունակեց տխուր յուսահատ։—

Կ՚ուզեմ հօրքուրիս նամակ մը գրել, նկարս ղրկել.

Թող այս վիճակս ինքն ալ իմանայ

Ու աչքով տեսնայ։

Մօտ ամիս մըն է Տանիըլ Շօի

Ձիերուն գոմը միշտ կը լուսցնեմ։

Ձմեռը կուգայ, տուն սենեակ չունիմ,

Վերարկու չունիմ։

Հօրքուրիս ըսեմ` գէթ վերարկուի դրամ թող ղրկէ»։

Թովմաս Էնտրսըն լուռ, գլուխը կախ,

Լոյսերը վառեց, գլանի վրայ իր տունը շինող

Հէք մուրացիկը լայն աթոռի մը վրայ նստեցուց

Ու պատկերահանի մեքենային քով

Կանգնեցաւ հանդարտ։

Բայց թէ բան մը կար, բան մը կար պակաս,

Լոյսերը բաց են։ Ախ, ինչն էր պակաս,

Թովմաս Էնտրսըն կեցաւ շուարուն…

Իր դէմքին վրայ հաճելի հով մը եկաւ

Ու կեցաւ, երբ յանկարծ յիշեց։

«Ազնիւ բարեկամ, սանկ քիչ մը ժպտէ»…

***

Իրիկուն ուշ եղաւ։

Ձկնավաճառը, երկաթագործը տուները գացին։

Թովմաս Էնտրսըն ինքզինք որբ զգաց,

Ինչպէս տան կատու տունէն դուրս ձգուած,

Անձրեւին ներքեւ.

Կարծես տարի Մ՚էր, որ տունէն ելեր,

Ալ ետ չէր դարձեր։


Իրիկունն ինչ լաւ էր ճրագին առջեւ,

Երբ գաթա Կ՚ուտէր ու կը թերթատէր

Արթուր Քէնըն Տոյլ եւ կամ թէ Քիփլինկ։

Ու մեր Թովմասը հեծելանիւը նորէն նստեցաւ

Ու նորէն շիտակ տան ճամբան բռնեց։

«Հէլօ, հէյ, Էլսի,

Ներսը ինչ Կ՚ընես», — խօսեց սանդուխէն։

Ձեռքը խմորոտ, Էլսին դէմն ելաւ,

Անուշ ժպիտով վիզը համբուրեց ու պատասախնեց.

«Չամչով կարկանդակ, գաթա կը շինեմ»…


ՏՈՒՆԸ


— Հու ու ու, կէնճուկ մորճուկ, հող մտնէք, հէյ, շան զաւկներ…

Պալիկ Հօրքուրին ձայնն էր, որ կը ծխար երդիքէն, երբ տանիքէն ոտքի թեթեւ շարժում մը անցնէր։

Պալիկ Հօրքուր, կարկտնուած աւել մը ձեռքին, տանիք Կ՚ելլէր։ Տանիքին վրայ խաղացող փոքրիկներն իրար հրմշտկելով, կը փախփխէին ու ուրիշներու տանիքն ի վեր կը շնկխկէին կատուի թեթեւութիւնով։

Պալիկ Հօրքուր հեքեաթի խորդ մօր նման խիստ էր, շատ խիստ՝ փոքրիկներու հանդէպ։ Անոնց ետեւ կը նետէր ձեռքի կարկտնուած աւելը. կը դրդրար, կը պոռպռար ու Կ՚անիծէր անվերջ։

Հօրքուրը, հազիւ վար իջած, ջայրի ականջին ծուռն հազիւ շտկած, տեսնես, նորէն տանիքէն թեթեւ անցք մը եւս Կ՚իմանար։ Առիքին մարդակներ կմախքի ոսկորներու պէս ձայն կուտային կարծես։

— Հու ու ու, կէնճուկ մորճուկ, հող մտնէք, հէյ շան զաւկներ…

Պալիկ Հօրքուր նորէն վեր Կ՚ելլէր։ Անոր այնպէս կը թուէր, թէ իր չոր ու ոսկոր սրտին վրայէն էր, որ Կ՚անցնէին։ Վեր Կ՚ելլէր ու, սանդուխներուն վրայ կեցած, կը դիտէր կատու մը, որ իր տան ցուիքէն ուրիշի մը տանիքը կը ցատկէր։ Կատուն ետ առաջ Կ՚երկննար ու Կ՚աճապարէր շատ շուտ ցատկել, քանի դեռ Պալիկ Հօրքուրը տանիք ելած չէր։

Պալիկ Հօրքուրի տան սահմաններն էին՝ արեւելքէն՝ արեւը առաւօտեայ ու Ղարիպենց բակը փլփլած պատերով, ուր շուները իրենց ձագերը կը ցնկնէին. արեւմուտքէն՝ Մարուքենց ցանկապատը, բարտիներուն ստուերները իրիկնային, նաեւ ցանկապատին վրայի աքաղաղը իր ասպետական կեցուածքով ու հնչեղ ձայնով, հիւսիսէն՝ Մանանին տունը, անոր տանիքին վրայ փռուած լաթերը, նաեւ տանիքներուն վրայ խաղացող մանուկները. հարաւէն՝ Զաքար Ակոբենց տան գաբանքն էր, որուն դուռը միշտ հովերէն կը թակուէր. իսկ վերէն՝ հովն ու անծեղին թեւը` սեւ ու սպիտակ։

***

Անձրեւոտ կէս գիշերին՝ օտարական մը Չիչօ Զաքարի դուռը թակեց։ Ամէն դի խաղաղ էր ու լուռ։ Միայն անձրեւն էր, որ կը տեղար առատ ու ձայնաւոր։

— Էտ ով է, — ձայն տուաւ Չիչօ Զաքար։

— Հայ քրիստոնեայ է, — խօսեցաւ ձայն մը անձրեւի մէջէն։

Չիչօ Զաքար դուռը բացաւ` ճրագը ձեռքին։ Տեսաւ մուրացիկի երեւոյթով օտարական մը` անձրեւէն ծեծուած։ Կռնակին կապած էր ծրար մը. ծրարին վրայ կար երկու հին կօշիկ, ձեռքը հաստ փայտ մը. ոտքերուն ունէր տրեխներ. հագած էր Բալուայ նեղ ու սպիտակ շալվար։ Հակառակ քառասուն եւ հինգի մօտ տարիքին, նօսր յօնքերէն ու կարճ թարթիչներէն զատ, ուրիշ մազ չունէր երեսին։ Երեսը սպունգի էր նման, ու ունէր մէկ աչք։

Չիչօ Զաքար ներս առաւ օտարականն ու տարաւ ախոռի սէքուն, ուր մուրացիկներ յաճախ ասպնջականութիւն կը գտնէին։

Օտարականին հանդիսաւոր մուտքը թող չշփոթեցնէ մեզ։ Ան ոչինչ ունէր խորհրդաւոր. անձրեւին տակ մնացած պարզ մուրացիկ մըն էր, որ գիւղ կը մտնէր։

Յաջորդ առաւօտ կանուխ Չիչօ Զաքար ախոռ իջաւ` եզներուն կեր տալու։

— Բարի առտու, — ձայն տուաւ մուրացիկը սաքուէն։

— Բարին գայ վրադ։ Որ տեղացի ես, բարեկամ։

— Ձիթացի, աղա, էհ, մենք ալ եզներ ունէինք։ Հաւ ճուտեր ունէինք, մեղուի փեթակ ունէինք, — խօսեցաւ մուրացիկը` Չիչօ Զաքարին մօտենալով ու անոր օգնելով։— Սարուխցի քիւրտեր թալլեցին մեր տունը. կորսնցուցինք, աղա, կորսնցուցինք, ինչ որ ունէինք։ Էսպէս, աղա, բախտը մեզ մուրացիկ ըրաւ։

Չիչօ Զաքար նկատեց, որ մուրացիկը գիտէ գոմէշի քով մօտենալ. յարդը մսուրին մէջ էնպէս կը թափէ, որ հատ մը իսկ գետինը չիյնար։ Մուրացիկը սկսաւ գոմէշին գլուխն ու ականջները շփել, մանաւանդ այն գոմէշին, որուն քառասուն տարուայ ռէնճպէրը` Չիչօ Զաքարն իսկ շատ զգուշութիւնով կը մօտենար, հազար ու մէկ փաղաքշական խօսքեր Կ՚ընէր, որ գոմէշը հանդարտ մնար։ Չիչօ Զաքար մշակի մը պէտք ունէր։ Ահա թէ ինչու կը դիտէր մուրացիկին շարժումները։

— Վարել, ցանել գիտես, բարեկամ, — հարցուց Չիչօ Զաքար։

— Գիտեմ, աղա, գիտեմ, եօթը տարի ռէնճպօր մօտ մշակ եմ եղեր։

— Ես քեզ բան մը ըսեմ։ Որ վարել ցանել գիտես, եկ ինձ մօտ, մշակ եղիր։ Որ մշակ ըլլիս, ես քեզ կուտամ ութը չերեկ ցորեն, մէկ լիր բամպակ, կռնակիդ ապա մը, ոտքերուդ մէկ զոյգ կօշիկ։ Չիչօ Զաքար իր մշակներուն շատ լաւ կը նայի։ Տարի մը առաջ մշակ Մ՚ունէի, աղբօր պէս կարգեցի, տուն տեղ ըրի։ Անունդ ինչ է։

— Թումաս։

— Թումաս, որ ինձ մօտ մնաս, քեզ ըլ կը կարգեմ։ Չիչօ Զաքար իր խօսքը կոտրող մարդ չէ։ Հա, հա քեզ ըլ տուն տեղ Կ՚ընեմ, որ երթաք պապուս հոգուն համար մոմ լուսէք։

Թումասի սպունգի նման երեսին վրայ թեթեւ ժպիտ մը կազմուեցաւ։ Ալ մուրացիկ չպիտի ըլլար։ Մանաւանդ որ Չիչօ Զաքար կը խոստանար կարգել, տուն տեղ ընել զինք։

Չիչօ Զաքար եւ Թումաս այդ առաւօտ միասին եկեղեցի գացին։ Ճամբան, երբ Պալիկ Հօրքուրի դրան մօտէն անցան, Չիչօ Զաքար կամաց մը մօտեցաւ Թումասի ականջին։

— Որ մշակ ըլլիս, որ էս գիւղ մնաս, քեզ Պալիկ Հօրքուրին հետ կը կարգեմ, հա, տես, էս էնոր տունն է։

Չիչօ Զաքար այնքան կամաց ըսաւ, որ Պալիկ Հօրքուր չիմանար յանկարծ։

Եկեղեցիէն վերջ, երբ նորէն Պալիկ Հօրքուրին դռնէն անցան, Թումաս կամաց մը ծռեցաւ, քիչ մը շատ ծռեցաւ, որովհետեւ տունը այս անգամ իր փուճ աչքին կողմը մնաց։ Ծռեցաւ ու Պալիկ Հօրքուրի տունը նայեցաւ։ Տանիքէն ինչ որ թակի ձայն կուգար։ Պալիկ Հօրքուր առաւօտ կանուխ տան ցուիքները կը թակէր։

Անցան մի քանի օրեր։ Գիւղացիք Չիչօ Զաքարի գոմէշներու ետեւ յաճախ կը տեսնէին օտար մէկը, որուն դէմքը սպունգի էր նման ու ունէր մէկ աչք։ Թումասն էր` Չիչօ Զաքարի նոր մշակը։

Բարեկենդանի օր մըն էր, երբ Չիչօ Զաքար Պալիկ Հօրքուրի դռնէն ներս մտաւ ու խօսեցաւ.

— Պալիկ, էս անտէր բրըշակին տակ քանի մնաս մինակ ու մենուճար։ Ողորմած հոգի էրիկդ իմ լաւ բարեկամն էր։ Ամէն հեղ, որ էս ճամբէն Կ՚անցնիմ, միտքս կը դնեմ վեր ելլել, հեղ մը հալդ հարցնել։ Հա, տես, որպէս բարեկամի կը խօսիմ։ Եկ մեր մշակին հետ կարգենք քեզ։

Պալիկ Հօրքուր, ջայրին առջեւ նստած, ձայն չհանեց։ Ճըզըր-ճըզըր ջայրը կը դարձնէր արագ ու պատրոյգին թելը ճաղին վրայ կուտար։

— Պալիկ, տունը քուկդ է, մեր մշակն ըլ թէքտէն մարդ է։ Հա, տես, որպէս բարեկամի կը խօսիմ։ Մեր մշակը լաւ մարդ է, վարել, ցանել լաւ գիտէ. տան վրայ կուգայ, Կ՚երթաք մէկ բարձի վրայ, մէկ առեց տակ սդար Կ՚ըլլաք։

Պալիկ Հօրքուր ջայրն աւելի արագ կը դարձնէր, թելն աւելի արագ կուտար։ Ճըզըր-ճըզըր միակ ջայրն էր, որ կը ճըզար ու Պալիկ Հօրքուրի սրտէն կը խօսէր։

— Հիմա խօսք կապ Կ՚ընենք, Պալիկ։ Մենծ Պահքին պսակ չըլլիր. Մենծ Պահքը որ ելլէ, պսակը Կ՚ընենք։

Պալիկ Հօրքուր ինչ ձայն հանէր։ Չիչօ Զաքարը որ յարմար է տեսեր, գիտցածին պէս թող ընէ։ Միայն թէ ադամորդու մը հանդիպէր, որ տան հոգ տանէր, տարին մէկ անգամ տանիքը շըխէր, տան ցուիքները նորոգէր։ Էլին բտերը գէթ իր էրկան շուքէն վախնային ու ալ իր տանիքը չանցնէին։ Վերջապէս իր բարձին վրայ ալ գօտին քակող մը ըլլար։

Լուրը գիւղին մէջ շատ շուտ տարածուեցաւ։ Գիւղացիները կատակ Մ՚ընելու համար իրարու ականջին կը խօսէին.

— Գիտէք ինչ կայ։ Կրիան ծառն է ելեր, Պալիկ Հօրքուրն է նշանուեր։

Լուրը փոքրիկներու սլուըլուն ականջներն ալ հասաւ։

— Հիհի, հա, հա, գիտէք ինչ կայ, Պալիկ Հօրքուրն է նշանուեր։

Այն օրերուն անծեղն ալ կարծես իր թեւն արագ Կ՚առնէր տանիքին վրայէն ու արագիլին քովէն Կ՚անցնէր. «Խէ, խէ, գիտէք ինչ կայ, Պալիկ Հօրքուրն է նշանուեր»։ Արագիլն ալ իր կարգին իր բոյնին վրայէն անցնող դարձողին. «Լագ, լագ, լագ, Պալիկ Հօրքուրն է նշանուեր»։

Լուրը կարծես դաշտի մուկերուն ալ գնաց։ Ահա թէ ինչու դաշտի մուկեր քսդիկ-քսդիկ իրարու մօտ եկան, ետեւի երկու ոտքերու վրայ կեցան, աչքերնին խփխփեցին, քթերնին շփեցին ու մանր-մունր խնդացին։

Գիւղ ու դաշտ այդ երեւոյթն ունէին։

Տանիքի փոքրիկներէն թակլտած Հրմօն իր վզէն կախ թիթեղէ խոշոր կտոր մը կը թակէր, միւս փոքրիկներն ալ զուռնի ձէն կը հանէին։

Փոքրիկները տանիքներուն վրայ Պալիկ Հօրքուրի հարսնիքն էին բռներ։

— Հու ու ու, կէնճուկ մորճուկ, հող մտնէք, հէյ շան զաւկներ, — վարէն կը պոռար Պալիկ Հօրքուր ու կարկտնուած աւելը ձեռքին՝ միշտ տանիք Կ՚ելլէր։

Մեծ Պահքի ընթացքին Պալիկ Հօրքուր երկու անգամ տեսաւ Թումասը։ Հեղ մը Չիչօ Զաքարի եզներուն ետեւ, հեղ մըն ալ եկեղեցիին ճամբան։ Տեսաւ անոր կախ ուսերով հասակը, սակայն չնկատեց, որ անոր դէմքը սպունգի էր նման, ու ունէր մէկ աչք։

Թումասի համար Մեծ Պահքը շատ երկար, տարիներու չափ երկար թուեցաւ։ Կանանչ սոխերը տնկեցին, սոխերը ծլան, հասակ առին։ Կար ամուին չորցած տանձենին իսկ ծաղիկ տուաւ, սակայն Մեծ Պահքը երկարեցաւ, շատ երկարեցաւ. կարծես կեանքը Մեծ Պահքով սկսած էր ու ալ վերջանալիք չունէր։

Մեծ պահքի կիրակէ մը Թումաս Չիչօ Զաքարի եզներն ու գոմէշները դաշտ հանեց։ Աւելի հեռուները լեռներուն մօտ գնաց, ուր հիրիկներ շատ կան։ Հիրիկներն ալ իրենց քմայքն ունին, մինչեւ լեռները, բարձր ու հսկայ ապառաժներուն վրայ, ապառաժներուն տակ կը սքլին ու բաց կապտորակ աչքերով կը նային գաղտուկ։ Թումաս եզները թողուց վար ու ելաւ լեռ։ Հեւալէն ու քրտնելէն ապառաժներէն վեր շնկխկեցաւ ու շատ դժուարութիւնով լեցուն փունջ մը հիրիկ հաւաքեց ու երեկոյին եզներուն հետ գիւղ վերադարձաւ։ Եկեղեցիէն ժամուորները նոր ելած էին, մանուկները դեռ կը խաղային ճամբաներուն վրայ։ Անոնք մոռցան իրենց խաղերը, երբ Թումասի ձեռքը փունջ մը հիրիկ տեսան։

— Թումաս աղբար, Թումաս աղբար, փամպոզ մը կուտաս, — Կ՚աղերսէին փոքրիկները անոր ետեւէն։

Փոքրիկներուն համար հիրիկները մէյմէկ փոքրիկ դիցանուշներ ըլլային կարծես՝ կախարդական լեռներէն բերուած։

Թումասի համար շատ թանկագին էր հիրիկներու փունջը, որ շատ դժուարութիւնով հաւաքած էր հատիկ հատիկ։ Պալիկ Հօրքուրի հանդէպ ունեցած սէրը որքան քարսիրտ ըրած էր Թումասը։ Մէկ հատ իսկ չձգեց փոքրիկներուն, որ Կ՚աղերսէին իր ետեւէն.

— Թումաս աղբար, փամպոզ մը կուտաս…

Յաջորդ առաւօտ Պալիկ Հօրքուր, երբ արթնցաւ, տեսաւ, որ հիրիկներու խոշոր փունջ մը իր երդիքէն վար ձգուած էր։ Այս անգամ չբարկացաւ, որ տանիքին վրայէն գիշերով մէկն էր անցեր, ով գիտէ, որ չար զաւակը, ու ձեռքէն երդիքն ի վար ինկած է հիրիկներու այդ փունջը խոշոր։ Պալիկ Հօրքուր վեր վերցուց փունջը ու հաւերուն ձայն ձգեց՝ ճու ճու ճու։ Հաւերը թռուըռացին՝ որը ցուիքներէն, որը բակերէն ու իրարու մօտ հաւաքուեցան անհամբեր կրկռուքով։ Պալիկ Հօրքուր հիրիկներու խոշոր փունջը հաւերուն առջեւ ձգեց։ Հաւերը կտկտացին, իրարու վրայ թեւ ձգեցին, կտցահարեցին եւ իրարու կտուցէ խլեցին կապտորակ աչքերով դիցանուշները հեքեաթունակ լեռներուն։ Այդ օրը հաւերուն կուտ չձգեց. հաւերը մինչեւ երեկոյ ցեցկեցին փունջը ու դարձուցին աւերակ՝ ճիշդ Պալիկ Հօրքուրի երեսին պէս։ Հօրքուրին հետ գոհ էին նաեւ հաւերը։

Երբ Զատիկն անցաւ, Թումաս Պալիկ Հօրքուրի հետ պսակի կանգնելու պատրաստութիւն տեսաւ։ Կնքահայրը Չիչօ Զաքարն էր։ Դրացի մի քանի կիներ հաւաքուեցան Պալիկ Հօրքուրի գօտին կապելու ու լաչակը, վրան գլուխը շտկելու։ Կարուկենց հարսը իր հարսնութեան լաթերը տուաւ։ Ուրիշ մը իր գօտին։ Շտկեցին շտկռտեցին ու Պալիկ Հօրքուրը պսակի կանգնեցուցին։

Պալիկ Հօրքուր պսակի մէջ էր։ Փոքրիկներուն համար լաւ պատեհութիւն էր տանիքին վրայ վազվզել ու Հօրքուրի հաւերը թառվառ ընել։ Անոնք լաւ հասկցած էին, որ Հօրքուրը պսակը կիսատ չէր կրնար ձգեր։ Անոր հաւերը օր մը օրանց այդքան թառվառ եղած չէին։ Անոնց ձայնը փողոցն էր բռներ. կը ճչային ու հեւ ի հեւ իրենց թեւերը հազիւ դիմացի բակը եւ կամ ծառին վրայ կը ձգէին` չարաճճի դեւերուն ձեռքէն ազատուելու համար։

«Ինչ է պատահեր արդեօք, աշխարհն է փլեր», — ակամայ կը մտածէին խեղճ ու անտէր հաւերը։

Էհ, որքան երկար է պսակի արարողութիւնը։ Պալիկ Հօրքուր Կ՚աճապարէր շուտ տուն երթալ։ Հաւերուն կուտ ձգելու ատենն է։ Անոր այնպէս կը թուէր, թէ էլին բտերը հիմա տան ցուիքները վար կուտան, երդիքը կը քակեն։ Քահանան ալ կարծես դիտմամբ Կ՚երկարէր։ Հա, հա, բոլորն ալ, բոլորն ալ, փոքրիկներէն սկսեալ մինչեւ քահանան, Կ՚ուզեն, որ էտ տունը փլի։ Բոլորն ալ Պալիկ Հօրքուրի տան թշնամին են, աչքերնին չի վերցներ. շիլ աչքերով կը նային։ Բոլորն ալ թշնամի են, թշնամի։

Հարսնեւորները եկեղեցիէն երբ տուն վերադարձան, Պալիկ Հօրքուրի առաջին գործը եղաւ տանիք ելլել։ Բահ, ինչ տեսնէ՝ չարաճճի փոքրիկները ցուիքը փոր-փոր են ըրեր։ Ու սկսաւ պոռպռալ, անիծել, հայհոյել ու անիծել։

Կնքահայրը լսեց Պալիկի ձայնն ու վեր ելաւ։

— Պալիկ, վարը փեսան ու տէրտէրը քեզի կը սպասեն։ Ատենը չէ պոռպռալու, ամօթ է, Պալիկ։ Հիմա փեսան ինչ Կ՚ըսէ։

— Էս որ սիրտ կը դիմանայ, Զաքար աղբար, էլին բտերը տունս վերվերան են ըրեր, — խօսեցաւ Պալիկ Հօրքուր ու սկսաւ փոքրիկ թակով քակուած ցուիքը թակել։

— Վաղը Թումասին ըսէ, թող շինէ, հիմա ատենը չէ, Պալիկ. վարը հարսնեւորները քեզի կը սպասեն։

Պալիկ Հօրքուր անդրդուելի էր։ Չիչօ Զաքար ստիպուեցաւ քիչ մըն ալ ինք թակել, որ Պալիկի գործը շուտ լմննար ու շուտ վար իջնէր։

Վարը շատ բան չկար ընելիք։ Հետաքրքիր դրացիները եկեղեցիէն Պալիկ Հօրքուրի տունը վերադարձած էին` մի քիչ նստելու, հարսի ու փեսի աչքերնին լուսելու եւ ցրուելու համար։

Ուշ ատեն մեկնողը կնքահայրն էր։ Հարս ու փեսայ կնքահայրը ճամբու դրին։ Պալիկ յանկարծ յիշեց իր հաւերը։ Ախ, ինչպէս էր մոռցեր։ Ուղիղ թառնոց գնաց, ճրագով նայեցաւ, չկար, չկար, չտչտուն հաւը չկար։ Կարծես տան սիւները յանկարծ գլխին վրայ ծալլուեցան։

Ներսը Թումաս առանձինն ու անհամբեր հարսի մուտքին կը սպասէր։ Հարսը մտաւ ներս, ու յանկարծ Թումասի գլխին կարկուտի պէս մաղուեցաւ։

— Տունս աւրուի, Թումաս, Թումաս…

Թումաս յանկարծակիի եկաւ. կարծեց, թէ տունը ամբողջ հրդեհ էր բռներ։

— Ինչ կայ, Պալիկ։

Առաջին անգամն էր, որ Թումաս ու Հօրքուր իրարու անուն կուտային։

— Հաւերուն մէկը չկայ, Թումաս, էլին բտերը վերը, ցուիքը վերվերան են ըրեր։ Էս իմ դրացիները աչք ունին, յօնք չունին, Թումաս։ Բոլորն ըլ թշնամի են, թշնամի։

— Եկ նստէ, Պալիկ, հանգիստ եղիր, էս գիշերով հաւն ուր փնտռես։ Ես վաղը կը գտնեմ։ Պսակին էնքան կայնեցար։ Հեղ մը ըսի, պառկիմ, թող Պալիկ մէջքիս վրայ կայնի։ Էտ մէջքիդ շալը էնպէս լաւ է սազեր, — խօսեցաւ Թումաս ու կատակ մըն ալ փորձելու համար աւելցուց. — Էհ, գիտես, Պալիկ, պսակի ատեն դուն գինին ինծմէ շատ խմեցիր։

Պալիկ Հօրքուրի երեսը թթուեր էր։ Ականջ չկախեց Թումասի խօսքերուն ու, ճու, ճու ձայնը ձգելով, տանիք ելաւ գիշերով։

— Թումաս, հէյ, Թումաս, — Պալիկ Հօրքուր ձայն տուաւ երդիքէն։— Ինչ ես նստեր տինճ։ Եկ, էտ բակը գնա, ես ըլ էս տեղերը նայիմ։

Թումաս դուրս ելաւ` Պալիկին ձայնը կտրելու եւ համոզելու, որ վար իջնէ։ Էհ, դրացիները ինչ պիտի ըսեն գիշերով։

— Ճու ճու ճու, — Հօրքուրի ձայնը Կ՚ըսես ամբողջ գեղն էր բռներ։

— Պալիկ, ամօթ է, ինչ է ձէնդ գիշերով, — խօսեցաւ Թումաս ու ի զուր համոզեց, որ վար իջնէ։

— Թումաս, տնաշէն, էտ բակն անցիր, ես ըլ Մուրատենց տանիքը նայիմ։ Ճու ճու ճու…

— Թումաս, գտար։

— Չէ։

— Ճու ճու ճու…

Այդ գիշեր հարս ու փեսայ կորսուած հաւը փնտռեցին…

***

— Հու ու ու, կէնճուկ մորճուկ, հող մտնէք, հէյ շան զաւկներ։ Թումաս, Թումաս, ել տես էդ բտերը ինչ Կ՚ընեն տանիքը։ Տունը քակեն, հոգդ չես ըներ, — կը դրդրար Պալիկ Հօրքուր՝ մինչ Թումաս, անկիւն մը կը մրափէր յոգնած։

— Էհ ինչ Կ՚ըլլի, կնիկ. պզտիկներ են, թող որ խաղան։ Չէ, չէ, մի վախնար, տունը չի փլիր, — խօսեցաւ Թումաս ու գլուխը նորէն կախեց։

Հազիւ վայրկեան մը անցած էր, երբ Պալիկ Հօրքուր նորէն ձէն ձգեց.

— Հու ու ու… Արիմարդ, ել տես ինչ Կ՚ընեն վերը։ Ցուիքները տահա երէկ թակեցի։

— Կնիկ, դուն ըլ զահլէս տարիր, — խօսեցաւ Թումաս ու վեր ելաւ։

Տանիքը մարդ չկար. գիշերով ով պիտի ըլլար. թերեւս հովն էր, որ դրացիի տանիքէն փայտի կտոր մը վար ձգած էր։

Ալ ամէն երեկոյ, երբ Թումաս գործէն կը վերադառնար, Պալիկ Հօրքուր կը սկսէր իր դրդրուքը.

— Արիմարդ, ել, թակը առ, քիչ մը էդ տան ցուիքներուն բոլորը թակէ։ Էս տարի ցուիքներուն նոր փշեր պիտի դրուի։ Երդիքին նոր փայտ պիտի անցուի։ Վաղը աշնան, տանիքը պիտի շխուի։

— Կնիկ, ալ հասկցանք։ Հերիք է։ Տահա աշունի վեց ամիս ունինք, հիմակուց սկսար դրդրուքը, — կը նեղանար Թումաս։

— Մի նեղուիր, Արիմարդ, հողը հիմակուց բերենք, որ աշունին հազր ըլլի։ Գեղացիք Կ՚երթան լաւ հողը կը բերեն, գէշն ըլ մեզի կը ձգեն։ Դուն ըլ գիտես, որ գեղացիք մեզի աչք ունին, յօնք չունին։

Երեկոյ մըն ալ Թումաս սովորականին պէս բարձին կռթնած կը մրափէր։ Այդ օր շատ էր յոգներ. Չիչօ Զաքարի Խրաճի արտն ամբողջ վար էր ըրեր. ջրաղացն աղօն էր տարեր. վաղուայ ջրտուքի համար կաւառներ էր շտկեր։ Թումաս այնքան յոգնած էր այդ երեկոյ։

— Արիմարդ, — սկսաւ Պալիկ Հօրքուր։

— Քեզի Կ՚ըսեմ, Արիմարդ։

Թումաս գլուխը վեր առաւ ու նորէն կապով կախուած դդումի մը պէս սկսաւ վար կախել։

— Արիմարդ, վաղը ձմեռ կուգայ։ Ձիւն որ գայ, էդ բակին դիու պատը պիտ քրքրցնէ։ Ել, էդ հողն իստկէ, որ վաղը չամուռ շատ չըլլի։

— Արիմարդ, Արիմարդ…

— Ճըհէննեմը, — պոռաց Թումաս։

Թումաս առաջին անգամն էր, որ Պալիկ Հօրքուրին վրայ կը պոռար բարկացած։ Ինչպէս չբարկանար. ձմեռի, ձիւնի կար տակաւին եօթը ամիս։

Պալիկ Հօրքուր կարծես այդ ատեն միայն նկատեց, որ Թումասի երեսը սպունգի էր նման, ու ունէր մէկ աչք։

Առաւօտ մը ժամուորները եկեղեցի Կ՚երթային, երբ տեսան, որ Պալիկ Հօրքուրը ցուիքին վրայ նստած կուլար ու Կ՚անիծէր։ Թումաս կինն էր ծեծեր։

— Չիչօ Զաքար, հոգուդ դուռը գոցուի. սեպեպ եղար, զիս էս մարդուն ձեռքը ձգեցիր։

— Ինչ կայ, Պալիկ Հօրքուր, ինչու կուլաս, — հարցուցին ժամուորները։

— Ինչ ըլլի, սեպեպ ըլլողին բրիշակը մրեղի. Չիչօ Զաքար, սեպեպ եղար զիս դժոխքի մէջ ձգեցիր։

— Դէհ անցիր, Պալիկ Հօրքուր, ամօթ է։ Էրիկ է, կը ծեծէ ըլ, կը սիրէ ըլ, — կը խօսէր դրացի Մանան։

— Ույ, ույ, էդպէս մի ըսեր, Մանան. էս առտու էնպէս զարկեց. հը (լաչակը վար առնելով) տես, Մանան, ուռեցեր է զարկած տեղը։ Էնպէս զարկեց, որ աչքերէս կէծ ելաւ։ Ես բան չըսի մէրս քորս. ըսի, որ Արիմարդ, տունէն դուրս ելլելէդ առաջ էդ տանիքին ճռթոնը շտկէ. էսօր Մարուքենց պաղչին վրայ ամպ տեսայ։ Որ անձրեւ գայ, տանիքին ջուրը պատն ի վար պիտի թափի։ Տեսայ՝ էս մարդը դեւի պէս վրաս հասաւ։ Ըսէ, Մանան. էս բոլորը էրկանս չըսեմ՝ ալ որու ըսեմ։

Թումաս, ամբողջ օրը բարկացած, այդ երեկոյ շատ ուշ տուն եկաւ` կնոջ երեսը չտեսնելու ու անոր դրդրուկը չլսելու համար։ Ճրագը վառեց, տեսաւ, որ կինը քնացեր էր` իր գլուխը փաթաթած. իր ներս մտնելը իմացաւ արդեօք։ Թումաս շատ էր բարկացած, չուզեց իր կնոջ քով անկողին մտնել ու թոնիրին շուրջ` բարձին կռթնած, ուզեց պահ մը հանգիստ ըլլալ։ Թումաս բարձին կռթնած քնացաւ. անոր քով կատուն էր, որ կը մռռար, մէկ մըն ալ ձիթէ ճրագը կը մարմրէր ու սադայէլի թեւերու նման շուքեր կը խաղցնէր պատերուն ու փեթակներուն վրայ։

Անձրեւը սկսաւ երդիքէն վար կաթկթիլ։ Պալիկ Հօրքուր արթուն էր, թէ երազին մէջ, իմացաւ անձրեւի ձայնն ու շարժեցաւ իր տեղէն։ Անկողնէն ելաւ, ճրագը լուսեց ու, փեթակի պէս փաթաթուած, ճրագը ձեռքին՝ տանիք ելաւ։ Պալիկ Հօրքուր ինչպէս դիմանար։ Տանիքին ամբողջ ջուրը հիմա պատն ի վար պիտի վազէ ու պատը պիտի քրքրցնէ։ Կատուն արթնցաւ իր ծուարած տեղէն, կռնակը կզեց, ետ առաջ կերնճկտաց եւ ուշ մնացողի մը պէս, Պալիկ Հօրքուրի ետեւ` տանիքը վազեց։ Պալիկ Հօրքուր տանիքին վրայ, ճրագը փէշին տակ պահած, մօտեցաւ ճռթոնին։ Ճռթոնը շտկուած էր, անձրեւին ջուրը առանց պատը թրջելու կը վազէր շիտակ։ Գիւղին վրայ միակ անձրեւի աղմուկն էր կեցեր` մեղմ ու միալար։ Գիւղացիք ամբողջ քնացեր էին, միակ Պալիկ Հօրքուրն էր արթուն, մէկ մըն ալ` ճրագն ու կատուն։

Պալիկ Հօրքուր, երբ վար իջաւ, տեսաւ Թումասը, որ արմուկին վրայ կռթնած՝ կը քնանար. կաւէ ամանի մը պէս բաց էր անոր բերանն ու վիզը, թումբէն վար գլտորուած սեխի մը պէս վար էր ծռեր։ Անտարակոյս, այդ ձեւ քնանալով, Թումաս պիտի ցաւցնէր իր բազուկն ու վիզը։ Պալիկ Հօրքուր տեսաւ անոր այդ ձեւ քնանալը։ Չէր ուզեր խօսիլ, սակայն Կ՚ուզէր, որ արթննար ու չի ցաւցնէր բազուկը։

— Փըշդ, — Պալիկ Հօրքուր բարձր ձայնով ձայն տուաւ կատուին, որ իր ձայնէն արթննար Թումաս։

Թումաս չէր արթննար։

— Դէն անցիր, փսիկ, ինչ ոտքերուս կը պըլուիս, — նորէն ձայն հանեց, այս անգամ աւելի բարձր։

Պալիկ Հօրքուր վերջապէս չդիմացաւ։ Թումաս այդ ձեւով պիտի ցաւցնէ իր բազուկն ու վիզը։ Գնաց ու արթնցուց էրկան` թեւը շարժելով։

— Հը, հա, Պալիկ, դուն ես. վայ թեւս, էնպէս քունս տարաւ։ Էս օր էդ ճռթոնը շինեցի, Պալիկ։ Ինչ է, անձրեւ կուգայ։

Պալիկ ու Թումաս հաշտուած էին իրարու հետ։

Մի քանի օր հազիւ անցած էր, երբ դրացիները նորէն լսեցին Պալիկի ու Թումասի կռուըտուքի ձայնը։

— Հա, հա, էրիկ առի, որ տանս հոգ տանէ։ Ես էրիկն ինչ ընէի, — կը պոռպռար, նոյնիսկ կը հայհոյէր Պալիկ։

Թումաս, այս անգամ աւելի բարկացած, սպունգէ երեսը կը քամէր։ Ալ համբերութիւնը հատաւ։ Այս անգամ կաւէ աղամանը, շախ, Պալիկի գլխին նետեց։

Պալիկ շիւանը դրաւ ու դուրս վազեց։ Ծերոն Օվանը իր տունը կանչեց։

— Կինէ ինչ է Պալիկ, — հարցուց Ծերոն Օվան։

— Էս մարդը զիս կը մեռցնէ, կը մեռցնէ. եկէք, խօսք մի հասկցուցէք։

— Ամօթ բան է, Թումաս. դրացիները վիրա-վիրա ձեր ձէները կը լսեն, — խօսեցաւ Ծերոն Օվան։

— Օվան աղբար, մէկը գիտես, երկուքը չգիտես, — վրայ տուաւ Թումաս. — վեց ամիս չեղաւ կարգուելնիս՝ օր մը օրանց առանց ձէն ձունի փիլաֆ մը չի կրցանք ուտել։ «Հը, տանը վրայէն պզտիկներ անցան. հը, ցուիքը կը փլցնեն, հը, քաղքին կողմը ամպ տեսայ, անձրեւ պիտի գայ, կտուրը պիտի կաթէ. հը, հող պիտի բերուի, հը, տանիքը պիտի թակուի»։ Ալ ես ինչ գիտնամ։ Քառասուն հազար հեղ ըսեր եմ. «Պէ կնիկ, ալ հերիք է, պզտիկները տանիքէ անցնելով՝ էս տունը չի փլիր։ Դրացիներուն հետ պարապ տեղը ինչու կռիւ Կ՚ընես։ Հէլպէդ, մենք ըլ մարդ ենք։ Որ ցուիքը փըլի, կը շինենք. որ ճռթոնը խախտի, կը շտկենք. որ տանիքը շխելու ատենը գայ, կը շխենք»։ Ես էս բաները չկրցայ հասկցնել։

— Ես բան չըսի, ղուրպան Օվան, ըսի, որ տունը շղախի պէտք ունի։ Հող պիտի բերուի։ Վաղ մէկալ օր աշուն կուգայ։ Տան էտին հող կայ, դէն պիտի նետուի, որ վաղը ձմեռը ձիւնին չամուռ չըլլի, չի քրքրի պատը։ Ղուրպան Օվան ախպար, էս բաները էրկանս չըսեմ, ալ որու ըսեմ։

Օվան աղբար յորդորեց, իր կարգին խրատներ տուաւ, «ամօթ բան է» ըսաւ ու դուրս ելաւ։

Անցաւ մի քանի շաբաթ։ Առաւօտ մը Չիչօ Զաքար եզները դուրս հանեց, որ Խրաճի արտը վարել երթային։ Եզներուն սամիները կապեց, արօրները դուրս հանեց ու սպասեց Թումասին։

Թումաս Կ՚ուշանար։

Արեւը հիմա ուր է, ուր չէ ծայր կուտայ։ Թումաս օր մըն ալ այդքան ուշացած չէր։

Այդ առաւօտ Թումաս սովորականէն շատ կանուխ ելաւ, ճրագը վառեց։ Պալիկ Հօրքուր նկատեց, որ Թումաս իր ամէնօրեայ էնթարիին վրայ կիրակնօրեայ ելկեկն էր հագեր։ Այդ առաւօտ անոր շարժումներուն մէջ օտար երեւոյթ մը կար։ Պալիկ Հօրքուր չխօսեցաւ։ Քէնով էին, քէնով։ Դեռ երէկ գիշեր նորէն կռուած էին տանիքի կտուրին համար։ Թումաս յետոյ ճրագը մարեց, մութին մէջէն դուրս ելաւ եւ դուռը կամաց մը փակեց իր ետեւ։

— Պալիկ, Թումաս, — կը պոռար Չիչօ Զաքար դուռը թակելէն։

— Ինչ է, Զաքար աղբար։

— Թումասին ըսէ, թէ եզներն իրեն կը սպասեն։

— Թումասը առտուն ձեզի եկաւ, Զաքար աղբար։ Էսօր շատ կանուխ եկաւ, — խօսեցաւ Պալիկ Հօրքուր։

— Չէ, Պալիկ, Թումասը մեզի եկած չէ։

Պալիկ Հօրքուր յիշեց, աւելի որոշ յիշեց, որ Թումաս այդ առաւօտ կիրակնօրեայ ելկեկն էր հագեր…

Չիչօ Զաքար ի զուր սպասեց ու, եզներն առնելով, արտ գնաց եւ պատուիրեց, որ, երբ Թումաս գալու ըլլար, ուղղակի Խրաճի արտը խրկէին։

Անցաւ կէսօր։ Թումաս չեկաւ։

Երեկոյին Պալիկ Հօրքուր Չիչօ Զաքարին տունը գնաց` հասկնալու համար, թէ Թումաս այդ օր գործի գացած էր։ Պալիկ Չիչօ Զաքարին կը հարցնէր, Չիչօ Զաքարն ալ` Պալիկին։ Թումաս չկար։

Այդ օր Թումասին ոչ ոք տեսած էր։ Պալիկ Հօրքուր հարցուց դաշտէն վերադարձող մշակներուն, հարցուց ժամուորներուն ու մանուկներուն։

Այդ գիշեր Պալիկ անկողին չգնաց, ճրագը վառեց ու Թումասին ի զուր սպասեց։

Թումաս չկար։

Առտու եղաւ, կէսօր անցաւ։ Չիչօ Զաքար նորէն եկաւ, մշակը հարցուց։ Երկու օր է՝ Թումասին ոչ ոք տեսած էր։ Թումաս կորսուած էր այնպէս, ինչպէս երեւցած էր գիւղին մէջ։

Պալիկ, բուռ մը կծիկ եղած, արցունքոտ աչքերով կը պատմէր, կուլար դրացիներուն.

— Հիչ բան չըսի, մէրս քորս. իրիկունը տան ցուիքներուն համար խօսք-զրուց եղաւ։ Տեսնեմ էս մարդը նորէն հերսոտաւ։ «Ալ հերիք եղաւ, Պալիկ, հոգիս բերանս բերիր, տունը գլխիդ վրայ չփլիր, որ մենք ըլ ազատինք»։ Ըսաւ ու ալ էս մարդը չխօսեցաւ։ Թող զարնէր, թող ծեծէր, վախաթ թող չփախէր տունէն։ Ես ինչ ըսեմ, մէրս քորս. այդ առտու ըլ շատ կանուխ ելաւ։ Կիրակնօրեայ ելկեկն էր հագեր։ Դուրս որ ելաւ, ուսուլ մը դուռը ետեւէն փակեց, որ ես չարթննամ։ Ես արթուն էի, տեսայ էս բաները։ Ալ էն փակելն էր, մէրս քորս, էն փակելը։ Ախ Թումաս, Թումաս, որ լեռները մնացիր։ Չէ, չէ, որ գայ, ալ չպիտի դրդրամ, թող չորնայ լեզուս։ Ախ, Թումաս, գացիր, հէմ քէնով գացիր։

Օր մըն ալ ջորեպան Թաթոսը, հեռու տեղերէն երբ գիւղ վերադարձաւ, պատմեց, որ Թումասին Հալէպի մէջ` փռապանի մը քով ծառայելը տեսած էր։ Թումասն էր, Թումասը` սպունգէ երեսով ու մէկ աչքով։ Թումաս ըսած էր Թաթոսին, որ երբ տուն երթայ, Չիչօ Զաքարին եզներուն նոր սամիները տան փեթակի ետեւ, հը, ճիշդ հաւկիթներուն դրած տեղն են։ Պալիկը գիտէ, թող ըսեն Պալիկին, որ սամիները Չիչօ Զաքարին տայ։

— Ղուրպան Թաթոս, ուրիշ ինչ ըսաւ, — հարցուց Պալիկ Հօրքուր լալէն։

— Ուրիշ բան չըսաւ, Պալիկ Հօրքուր։

— Ուրիշ հիչ բան չըսաւ։

— Չէ, Պալիկ Հօրքուր, չէ։

— Ղուրպան Թաթոս, կիրակնօրեայ ելկեկը վրան էր։

— Ես ինչ գիտեմ, Պալիկ Հօրքուր։

— Ախ, Թումաս, Թումաս…

Յաջորդ օր Պալիկ Հօրքուրը ուղիղ տիրացու Գէվօին քով գնաց։

— Ղուրպան Գէվօ, մեր Թումասին նամակ մը գրէ։

— Թումասն ուր է, Պալիկ Հօրքուր։

— Ջորեպան Թաթոսը Հալպու մէջ է տեսեր։

— Ինչ գրեմ, Պալիկ Հօրքուր, — խօսեցաւ տիրացու Գէվօն՝ գրիչը մելանին մէջ թաթխելով ու մի քանի անգամ ցնցելով։

— Ախ Թումաս, ախ, — սկսաւ Հօրքուր։

— Ուրիշ։

— Գացիր հէմ քէնով գացիր։ Հէյ կիտի օրեր։ Սամիները Չիչօ Զաքարին տուի։ Վեց ջուխտ սամիներ։ Տանիքը էս տարի առանց շղախի կը մնայ։ Պատին ետեւի հողը կռնակովս կրեցի. վրաս հալ չմնաց։ Էլին բտերը կինէ տանիքէն վազ չեն գար, հաւերը թառվառ Կ՚ընեն, վիրա-վիրա տանիքին վրայէն Կ՚անցնին։ Ցուիքները փլփլկեր են՝ տիրութիւն էնող չկայ։ Շաբաթ մը էռէնջ անձրեւ եկաւ։ Էնքան շատ եկաւ, որ ճռթոնը քշեց տարաւ։ Ես՝ մինուճար կնիկ, ինտոր ընեմ։ Ախ, Թումաս, ախ…

Տիրացու Գէվօն լրացուց նամակը։ Ջորեպան Թաթոս հասցէն ըսաւ, ու խրկեցին։ Ալ այն խրկելն էր…

Պալիկ Հօրքուր դրացիներու էշիկներուն վրայ նստած, միշտ Թումասի տէրտովը կուլար, անցնող-դարձողին իր ցաւը կուլար։

***

Անցան տարիներ։ Պալիկ Հօրքուրին կռնակը կզեցաւ։ Աչքերը շատ չէին տեսներ։ Իր տանիքին վրայէն անցնելու համար նոր փոքրիկներ ժմնեցին։ Նախկին փոքրիկներն այլեւս մեծցած էին։ Նոր բուսած պեխերներ ունէին, աղջիկներու հոտը Կ՚առնէին ու մաճ կը բռնէին։ Ամէն անգամ, որ ջորեպան Թաթոս հեռու տեղերէ կուգար, Պալիկ Հօրքուր Կ՚երթար կը հարցնէր արցունքոտ աչքերով.

— Ղուրպան Թաթոս, մեր Թումասը տեսար։

— Չէ, Պալիկ Հօրքուր, չէ, մէկ անգամ տեսայ՝ էն ըլ տասնհինգ տարի առաջ էր։



***

— Հու ու ու, կէնճուկ մորճուկ, հող մտնէք, հէյ շան զաւկներ, — ալեւս շատ ծերացած Պալիկ Հօրքուրին ձայնն էր, որ միշտ կը ծխար երդիքէն։

Չարաճճի մանուկները կը թառվառէին ու Պալիկ Հօրքուր, կարկտնուած աւելը ձեռքին, տանիք Կ՚ելլէր։

Պալիկ Հօրքուրի տանիքին վրայ միակ անծեղն էր, որ համարձակ կը թառէր ու կը կանչէր` խէ, խէ…։

Անծեղը թեւ Կ՚առնէր դէպի Խրաճները ամայի։ Թառ կուտար մենաւոր ու չոփ չոր փշատի մը վրայ եւ կը կանչէր՝ խէ, խէ…։ Նորէն թեւ կը զարնէր կարճուկ թեւերը սեւ ու սպիտակ. կը թառէր Անտոն Ղազարի ծերացած ձիուն կռնակին վրայ. կտուց կը զարնէր կռնակի վէրքին ու կը կանչէր՝ խէ, խէ…։

Անծեղն այս անգամ ճամբուն եզերքը շարուած հեռագրի ձողին վրայ է ու թիուկի ձեւ պոչը կը շարժէ. խէ, խէ…

Անծեղն ալ իր քմայքն ունի։ Հեռագրի ձողին տակէն անցնող կրիայի վրայ թեւ կը բանայ, նորէն վեր Կ՚ելլէ, վար Կ՚իջնէ նորէն, մինչեւ որ հեռուէն փոշիէ ամպերով նամակատար ձիերը գան քառատրոփ ու անցնին հովերէն քշուած ամպերու պէս։ Կրիան իր վիզն ու ոտքերը խեցիին մէջ կը քաշէ։ Նապաստակ մը լեղապատառ թուփի մը տակ կը սքլի։ Անծեղն ալ հեռագրի ձողին վրայէն թեւ կը ձգէ ու գիւղ Կ՚իջնէ։ Գիւղ Կ՚իջնէ ու շիտակ Պալիկ Հօրքուրի տանիքին՝ երկնցուած ձողին վրայ կը թառի։ Խէ, խէ, խէ…։

— Խէր ըլլի, խէր, — վարէն կը կրկնէր Պալիկ Հօրքուր անծեղին հետ։

Էհ, քիչ տարի չէր, ուղիղ քսան եւ հինգ տարի էր, որ Թումաս հեռացեր էր տունէն։ Քսան եւ հինգ տարի առաջ ջորեպան Թաթոսը զայն Հալպու փողոցներուն մէջ տեսած էր։ Այդքան միայն։ Ջորեպան Թաթոս տակաւին ճամբաներուն վրայ էր իր ջորիներով։ Ամէն անգամ, որ հեռու տեղերէ կուգար, Պալիկ Կ՚երթար քովը, սակայն, այժմ չէր համարձակեր հարցնել, մի գուցէ Թաթոս բարկանար։ Էհ, ինչպէս չի հարցնէր, թերեւս տեսած է, եւ կամ խօսած էր հետը։

— Ղուրպան Թաթոս, մեր Թումասը տեսար…

Օր մըն ալ Պալիկ Հօրքուր, տան կտուրը թակած ատեն, կռնակի կողմէն զգաց, որ ասեղ մը շուլլուեցաւ ու ալ չկրցաւ շտկիլ։ Դրացիները հասան ու վար տարին։

Ամբողջ վեց օր անկողնին մէջ պառկեցաւ Պալիկ Հօրքուր։ Դրացի կիներ Կ՚այցելէին, կերակուր կը տանէին, ջուր կուտային։ Ախ, այդ փոքրիկները, եթէ տանիքին վրայէն չանցնէին, Պալիկ Հօրքուրի հիւանդութիւնը թերեւս չծանրանար։

— Հու ու ու, կէնճուկ մորճուկ, հող մտնէք, հէյ շան զաւկներ…

Պալիկ Հօրքուրի ձայնը նախկինին պէս չէր. օրէ օր կը մարէր ու դուրս չէր գար։

Վեցերորդ օրը Պալիկ Հօրքուր ինքզինք բոլորովին թուլցուց անկողնին մէջ։ Ախ, ինչ պատահեցաւ իրեն։ Տան առարկաները կը հեռանային, չարաճճի մանուկներուն ալ չէր կրնար պոռալ, չէր կրնար շարժիլ։ Ինչ պատահեցաւ Պալիկ Հօրքուրին։ Երկու օր է բերանը բան դրած չէր։

Երեկոյին քահանան Պալիկ Հօրքուրի դռնէն ներս մտաւ։ Քովը մարդ չկար։ Մինակ էր խեղճ կինը։

— Պալիկ Հօրքուր, ինտոր ես։

Պալիկ Հօրքուր լսեց ձայն մը, աչքերն առաստաղէն վար առաւ։

— Մանան, դուն ես։

— Չէ, Պալիկ Հօրքուր, զիս չես ճանչնար։

— Չէ, ղուրպան, չէ, — խօսեցաւ Հօրքուր` քիմքին հետ փակած լեզուն թրջելով եւ աչքերը քահանային դարձնելով։

— Տէրպապն է, Պալիկ Հօրքուր։

— Ղուրպան տէրպապ, ջուր, ջուր…

Քահանան մի քիչ ջուր խմցուց։

— Աստուած արեւդ պահէ։

— Ինտոր ես, Պալիկ Հօրքուր։

— Աղէկ եմ, տէրպապ, — խօսեցաւ Պալիկ Հօրքուր` աղերսող նայուածքով մը քահանային նայելով ու չհամարձակելով ըսել. «Չէ, չէ, քահանաները բարի են, չեն մերժեր»։

— Տէրպապ։

— Ինչ է, Պալիկ Հօրքուր։

— Մեր Թումասին նամակ մը գրէ Հալպու հասցէով, տէրպապ, ինչ Կ՚ըլլի։

Քահանան նկատեց, որ Պալիկ Հօրքուրի վիճակը լաւ չէ։ Աչքերուն շուրջը կապուտցեր էր, եղունգները, քթին ծայրն ու երեսը դեղներ էին, մեռելի գոյն առեր։

— Հա, գրեմ, Պալիկ Հօրքուր։

— Գրէ, ղուրպան տէրպապ։ Իշտէ հալս Կ՚երեւայ։ Էսօր վեց օր է, որ տանիքը ելած չեմ։ Էլին բտերը, ցուիքները վերվերան ըրին։ Բակին կողմի պատը փոր է տուեր, որ ձմեռը ձիւն գայ…

Պալիկ Հօրքուր ալ չկրցաւ շարունակել։

Ներս մտաւ դրացի Մանանը։ Պալիկ Հօրքուր ալ չէր կրնար խօսիլ։ Մէկ անգամ միայն քահանային նայեցաւ։ «Չէ, չէ, քահանաները բարի են, չեն մերժեր, չեն»…

Դրացի Մանան հիւանդին քովէն չհեռացաւ այդ գիշեր։ Պալիկ Հօրքուր դժուար թէ լուսցնէր։

Յաջորդ առաւօտ կանուխ ժամկոչը դագաղը Պալիկ Հօրքուրի դռան քով` պատն ի վեր, կեցուց։ Դրացի կիներ վաղուց հաւաքուած էին։ Պալիկ Հօրքուրն էր մեռեր։

Դրացիներու հաւերն ալ կարծես իրարու լուր տուին։ Հաւաքուեցան իրարու մօտ ու սկսան Պալիկ Հօրքուրի տան կտուրը փռտել։ Ուսկից լուր առին նաեւ կատուները։ Երբ դագաղը դուրս կը հանէին տունէն, տեսնես, բարձր տանիքէն, հոփ, կատու մը Պալիկ Հօրքուրի կտուրը ցատքեց։ Մանուկներն ալ Պալիկ Հօրքուրի տան ցուիքէն անոր դագաղին անցնիլը կը դիտէին։ Սակայն դրացի կիներ այնքան ժիր պատանքեցին Պալիք Հօրքուրի դիակը, որ ալ չշարժէր, որ ալ չպոռար մանուկներուն՝

— Հու ու ու, կէնճուկ մորճուկ, հող մտնէք, հէյ շան զաւկներ…

***

Գիւղին ծայրը փլփլկած դեռ կը մնար այն տունը։ Պատերը ցից, կտուրը կէս մասով փլած։ Ցցուած Կ՚երեւէին կրակտան սեւ սիւները։ Սիւնի մը շուրջ ճրագդիլին վրայ, դեռ կը մնար հողէ ճրագը կիսով կոտրած։ Փողոցի շուներն այլեւս այնտեղ կը ցկնէին իրենց ձագերը, հա, ճիշդ կոտրտած թոնիրին քով։ Տունը դեռ կը մնար այն տեղ` Պալիկ Հօրքուրի քրքրուած ոսկորներուն պէս։

Ամէն անգամ, որ շատ ծերացած ջորեպան Թաթոսը, իր ջորիներով կուգայ ու Կ՚անցնի այն տեղէն, Կ՚ըսեն Պալիկ Հօրքուրն է, որ կը խօսի անհամարձակ աղերսանքով մը.

— Ղուրպան Թաթոս, մեր Թումասը տեսար…


ՓԵՍԱՅ ՕՎԱՆ


Թլկանց Օվան էր այն օրերուն, երբ կը հագնէր հինցած, շատ հինցած շալվար մը։ Ոտքերուն Կ՚անցնէր կապերով փաթաթուած տրեխ. կը հագնէր տան գործուած կապոյտ շապիկ, գլխին ունէր թաղիքէ գտակ՝ արախչիին ծալքերուն մէջ կորսուած։ Անոր ակռաները սովորականէն աւելի խոշոր, շրթները շողինքոտ էին, երբ կը խօսէր։ Այդ բոլորէն աւելի ունէր աւրուած աչքեր։ Կ՚ըսէին, որ աչքերուն մէջ թարթիչներ կը բուսնէին ու զինքն անհանգիստ Կ՚ընէին։

Գիւղացիները` մեծ, թէ պզտիկ, երբ կալ ու կուտի, վար ու ցանի աշխատանքի լծուած էին, Թլկանց Օվան միշտ գիւղն էր` աչքերուն վրայ թաշկինակի չափ փոքրիկ լաթի կտոր մը բռնած։ Ան միշտ հոն էր, միսմինակ, կռնակը Էքնոյենց պատին կռթնցուցած՝ նստած էր` ոտքերը օճախի պէս բաց։ Շուները յաճախ կուգային իր քով կը ծալլուէին եւ կամ անոր տրեխներուն ծայրը հոտուըտալով` Կ՚անցնէին կամաց։ Տանտիկին Գարան իրիկուայ օճախը վառելու համար դուրսը` արեւին կը նայէր։ Արեւը երբ Էքնոյենց պատին վրայէն սաւանի ճոթի պէս Օվանին թաղիքէ գլխարկին վրայ կախուէր, այլեւս էտինքուայ օճախը վառելու ատենն էր։ Ան հոն էր միշտ` Էքնոյենց պատին տակ, լաթի կտոր մը աչքերուն դէմ բռնած։ Տունն ինչու երթար։ Կինը տունը չէր, զաւակն ալ ուրիշին մշակ տուած էր։ Օվան պիտի սպասէր մինչեւ երեկոյ ըլլայ. կինը պատառ մը հաց բերէր իր աշխատանքի տեղէն, որ ճաշէին միասին։ Մօտ հինգ տարի էր աչքերը կը նեղէին զինքը։ Ամբողջ հինգ տարի աշխատանք ըրած չէր։ Հինգ տարի, գարուն, ամառ, թէ աշուն Էքնոյենց պատին տակ նստած Օվանը։

Օվան անհամբեր կը սպասէր, որ երեկոյ ըլլար, գիւղացիները դաշտէն տուն լեցուէին ու իր շուրջ շէննար պահ մը։ Իրաւ ալ երեկոները գեղի ռէնճպէրները կերակուրէ յետոյ պահ մը դուրս Կ՚ելլէին Էքնոյենց պատին տակ, ուր միշտ կար Թլկանց Օվանը։

— Բարեւ Օվան։

— Ասսու բարին։

— Ինչ կայ, չկայ։

— Սաղութին։

Գիւղացիները կը խօսակցէին, կը կատակէին։ Այդ իրիկուայ խօսակցութեան գլխաւոր առարկան Շոտօ Մուսեխին` Թլանծիկէն բերած էժտահարի պէս գոմէշին մասին էր։ Էհ, եթէ օր մը խօճկանց գոմէշին հետ եղջիւր եղջիրի գային…

Այդ բոլոր խօսակցութեան ընթացքին Օվանը լուռ էր։ Այդ օր կը մտածէր այն ձիերու ոտնաձայներուն մասին, որ ցորեկին լսած էր հեռուէն։

— Մարկոս, էս օր բան-ման չլսեցիր։

— Ինչ բան, Օվան։

— Հիչ։

Օվան չէր համարձակեր ըսել. մի գուցէ ինքը սխալած էր։ Ով գիտէ։

Օվան ոչինչ ըսաւ։

Սակայն օր մըն ալ սխալած չէր։ Չային կողմէն ձիաւորներ մտած էին։

Երեկոյին, երբ գիւղացիները իրարու մօտ եկան, բոլորին դէմքը կոճղի երեւոյթ էր առեր։ Անոնք այլեւս չէին կատակեր։

— Հարկեր հաւաքողներ են եկեր, լսեցիք։

— Գզիրն էս օր ձիերը ջրել կը տանէր։

— Էս նեղ ճար օրերուն տահա էքինները գետինը…

Այդ խօսքերուն մէջն էին, երբ գզիր Մանօն մութին մէջէն փոքրիկ առուէն անցաւ, կանգնեցաւ ձիթհանքի տան սիւնին պէս, ձեռքերն ականջներուն սկսաւ մունետիկ պոռալ։ Գիւղն յանկարծակի լուռ պապանծեցաւ, կարծես։

Ուշ ատեն գիւղացիք հետզհետէ իրենց տուները կը վերադառնային։ Բերւընին դանակով իսկ չէր բացուեր։

Տէր Դաւթկանց Մարկոսը այնտեղ էր տակաւին։ Օվան Կ՚ուզէր խօսիլ հետը, սակայն չէր համարձակեր։ Մանաւանդ որ ուրիշներ ալ կային, մի քանի անգամ բերան լեցուց` խօսելու համար։

— Էհ, Թլկանց Օվանին ով դրամ կուտար։

— Մարկոս։

— Ինչ է Օվան։

— Հիչ…

Չէ, չէ Թլկանց Օվանին մարդ դրամ չի տար, ակամայ մտածեց Օվան, կակազեցաւ ու չըսաւ, չըսաւ։

Ինչպէս ընէր, վաղը իր դուռն ալ պիտի թակեն, այն ատեն…

— Մարկոս։

— Ըսէ, ինչ ունիս, Օվան։

— Ախր գիտես հալս, Մարկոս, երեսուն ղրուշ ունէի, միտքս դրեր էի վրաս շալվար մը ձգել։ Շալվարիս վրայ քառսուն պիչիմ կարկտան կայ։ Շունի հալ է, շունի հալ. վաղը հարկ պիտի հաւաքեն։ 50 ղրուշ կը պակսի երեսունին վրայ թեմամցնելու համար։ Ձեռքէ 50 ղրուշ տուր, Մարկոս, Ասսուած ողորմած է։ Դրամդ վրաս չի կորսուիր։

— Աղէկ Կ՚ըսես, Օվան, ամա քիչ էռէնջ Խնկոն որ զիս մէկդի կանչեց, էն էր խօսեցաւ։ Էքինները գետինը. վաղը մանկղուորներուն դրամ կը պակսի։ Տահա ցորենը չժրած քիչ մը քաղեր, հոսեր, աղցեր են, որ զաւկնուն հաց ժմնցնէ։ Երկու ոսկի էն ուզեց ձեռքէ` հարկ տալու համար։

— Էհ լաւ, լաւ Մարկոս, Խնկոյին գործը տես. էն մաղ մը զաւկներ ունի։ Ինձ ալ, Աստուած ողորմած է, հէլպէթ դուռ մը կը բացուի վաղը, — վրայ տուաւ Օվան, երբ Խնկոյի թշուառ վիճակն իմացաւ։

Օվան այլեւս չխօսեցաւ։ Գրեթէ ինքնիրեն անիծեց։ Էն ուշ տուն երթողը Օվանն էր։ Գիշեր էր, ու փողոցները խաղաղ։ Վաղը, վաղը, ինչ պիտի ընէր… Ինչ լաւ էր, որ վաղն արեւ չըլլար, ըլլար միշտ մութ ու Օվան փոքրիկ կօշիկի մը մէջ մտած պահուըտէր, որ չգտնէին զինք։

Առաւօտուն գիւղը իրարանցումի մէջ էր։ Թլկանց Օվան, կռնակը Էքնոյենց պատին, նստած էր` լաթի կտորը աչքերուն դէմ բռնած։ Անոր այնպէս կը թուէր, թէ հոգէառները հետզհետէ իրենց տան կը մօտենային, ինչպէս ալքերը, որ սողնոցներէն կը մտնեն, կը մօտենան տղացկան կիներու, երկար ճանկերով անոնց սրտերը դուրս կը քաշեն ու կը հեռանան մութին մէջէն, հովերուն հետ…։

Օվան այդ աչքերուն սարսափը Կ՚ապրէր, եւ կարծես իր գլխուն վերեւ կեցած էին մութ, վրաններու չափ մութ թեւերով։

Իրաւ ալ, տեսնես գզիրը մօտեցաւ Օվանին, որ միս մինակ նստած էր` լաթի կտոր մը աչքերուն դէմ բռնած։

— Ել տեսնենք, Օվան։

— Հէյ… կոռպակոռպ։

Թլկանց Օվան, գզիրին առջեւ ինկած, մտաւ իր փողոցը։

Թըդ, թըդ, Օվան ներս մտաւ, մթութեան մէջ պարապ փեթակի մէկ անկիւնը պահած դրամը վերցուց, դուրս ելաւ ու դողդղան ձեռքերով փոքրիկ ծրարը յանձնեց հարկահաւաք ժանտարմներուն։

Մէջը երեսուն ղրուշ կար, բոլորն ալ մանր դրամ։ Սակայն պակաս էր, պակաս։

— Ալ, ալ չկայ, աղա, — խօսեց Օվան կմկմալէն։

Այդ օր ժանտարմները մտրակեցին խեղճ Օվանին ուսերը։

Յաջորդ օր Օվան տան պղինձէ կաթսան տարաւ` գիւղին հրապարակին վրայ աճուրդի դնելու համար։

***

Էտինքի ատենն էր. տանտիկին Գարան դուրս նայեցաւ։ Արեւը Էքնոյենց պատին վրայ, Թլկանց Օվանին ուսին կը մօտենար. էտինքուայ ճաշ պատրաստելու ժամանակն էր։

Թլկանց Օվան այդ օր աւելի անշարժ էր։

Երեք օրերը սարսափի պէս անցած էին, ինչպէս մարախը Կ՚անցնի դեռ նոր ցանուած բամպակներուն վրայէն։ Երեք օր յետոյ գիւղացին իր բարի ու սովորական կեանքին լծուեցաւ։

— Բարեւ, Օվան։

— Ասսու բարին։

— Ինչ կայ չկայ։

— Սաղութին։

Իրարու մօտ կուգային կը խօսէին, կը կատակէին։

— Ասսուած է վկայ, էս օր քիչ մնաց շորախները, Շոտօ Մուսեխին ու Խոճկանց գոմէշները եղջիւր եղջիւրի գային։

Ու ուշ ատեն կը վերադառնային տուն։ Այդ երեկոյ Օվանին կինը, ճրագին առջեւ նստած, իր զաւկին ելկէկը կը կարէր, երբ Օվան ներս մտաւ։

— Էհ, կնիկ, տես, էս շալվարս հալի մի կրնաս բերեր։ Հա, էստեղ, նորէն քակուեցաւ, — խօսեցաւ Օվան` մէկ կողմէն շալվարը հանելով։ Կինը ինչ կրնար ընել։ Շալվարը իր ծունկերուն վրայ առաւ` կարկտնելու համար։ Մէկ կութ որ կը զարնէր, երեք կութ կը քակուէր։ Մաշած էր, մաշած ու ալ կութ չէր բռներ։

— Ինտոր ընեմ, կնիկ, ֆէլէկը որ թէրս երթայ, ալ քառսուն մոմ օգուտ չըներ։ Էս շալվարով դուրս ելլել Կ՚ամչնամ։ Էս քոռնալիք աչքերս ալ չի գուրան…

— Նեղ ճար պարտք ըրէ, շալվար մը ձգէ վրադ, արիմարդ, — կինն էր խօսողը։

— Պարտք. չէ, Մարթա, չէ, Թլկանց Օվանին ով դրամ կուտայ։ Կ՚ըսեն` չաշխատիր, աչքերը քոռ է. կինն է, որ էրիկն ու զաւակը Կ՚ապրեցնէ։

Օվանն ինչ ընէր, էդ շալվարով այլեւս դուրս չէր կրնար ելլել։ Գէթ կը կարծէր, որ ինքն ալ իր կարգին բարեկամի ու թշնամիի տէր էր։ Էրիկ կնիկ լուռ էին. կնիկն ի զուր ճրագին տակ շալվարը չորս կողմ կը դարձնէր` ձեւի մը բերելու համար։

— Սնտուկէն լաթերդ բերեմ, հագիր վաղը, — խօսեց կինը յուսահատ։

— Ինչ լաթ, կնիկ, — վրայ տուաւ Օվան` աչքերը բաց խբելով։

— Փեսութեան լաթերդ։

Էրիկ կնիկ լռեցին երկար։

Ամբողջ քսան տարի էր, որ Մարթա ու Օվան ամուսնացեր էին։ Ամբողջ քսան տարի Մարթա պահած էր Օվանին փեսութեան լաթերը` շատ խնամքով ծալլած։ Օվան քսան տարուայ ընթացքին իր փեսութեան լաթերը հազիւ քսան օր հագած էր։ Կը հագնէր բարեկենդանի օրերը եւ կամ երբ հարսանիքի կը հրաւիրուէր։ Էհ, ինչ լաւ օրեր էին։ Օվանին հայրը իր մէկ հատիկ տղան կը կարգէր։ Եկեղեցիին բակը հարիսա զարկաւ։ Իր մէկ հատիկ տղուն սուղնոց, մետաքսէ լաթեր ըրաւ։ Վարդաթիլէն հարս բերաւ իր մէկ հատիկ տղուն։

Ժամանակը շատ ուշ էր։ Մարթա վար իջաւ սենեակէն` լաթերը բերելու, որ վաղը Օվանը հագնէր։

Էրիկ կնիկ այլեւս չէին խօսեր։

Օվան զգածուած էր, Կ՚ուզէր լալ մանկան մը պէս։

Պառկելու ժամանակ ճրագը երբ պիտի մարէր, Օվան խօսեց վերջապէս.

— Էհ, կնիկ, էս օրերուն պիտի հասնէինք։

***

Յաջորդ օրը տանտիկին Գարան պատուհանէն դուրս նայեցաւ` Արեւն ու Օվանը դիտելու. բա, ինչ տեսնէ, Օվանը փեսայի պէս հագուեր նստեր էր` սրունքները օճախի պէս բաց։ Տանտիկին Գարան տան հարսներն իր շուրջն հաւաքեց։

— Քա, խէր ըլլի, Օվանը փեսայ է եղեր։

Երեկոյին րէնճպէրները տեսան, զարմացան ու կատակեցին։

— Օվան, ինչ է, նոր փեսայ ես եղեր։

Անտարակոյս Օվան այդ կատակները շատ չէր սիրեր։ Էհ, որու հասկցնէր, թէ մարդ երբ նեղը մնայ, փեսութեան լաթերը կը հագնի։

Գիւղացիք Թլկանց Օվանին այլեւս Փեսայ Օվան կը կանչէին։

***

Անցան երկար, երկար տարիներ։ Ամերիկայի մէջ օր մը ինձ ծանօթացուցին բարձրահասակ, հաճելի դէմքով, խոշոր ձեռքերով երիտասարդ մը` Փարսեղ Օվանեան։

«Փէրչէնկցի եմ», — ըսաւ ինձ` քիչ մը խոշորցած ակռաներու խնդուքով։

Ես ի զուր կը փորձէի յիշել։

— Մեր տունը Սանդ քարին քովն էր, — վրայ տուաւ։

— Հա, յիշեցի, յիշեցի, Փեսայ Օվանին տղան չըսես։


ԹԱՓԱՌԱՇՐՋԻԿԻ ՄԸ ՕՐԱԳՐԷՆ

I

Այսօր սենեակէս դուրս եկայ։ Տեսայ, որ սանդուխներուն քով տան տիրուհին, հնդկահաւի պէս գիժուած, աւելը ձեռքին՝ կանգնեցաւ։

— Էհ, այս շաբթու սենեակիդ վարձքը չվճարես, դուռը կը գոցեմ երեսիդ, գիտցած ըլլաս։

Թըդ, թըդ, քթիս տակով բաներ մը մրթացի։ Ըսել Կ՚ուզէի, որ սպասէ, քիչ մըն ալ սպասէ։ Պառաւը, կարծեմ, ոչինչ հասկցաւ իմ ըսածներէս, եւ ուսերս կծկած դուրս եկայ։

Երկու շաբաթ է սենեակիս վարձքը վճարած չէի։ Որ դրամ ունենայի, կը գնէի նոր կօշիկներ։ Սենեակիս մէջ շատ բան չունէի։ Ունէի պատէն կախուած մի քանի կօշիկի կապեր, փոքրիկ տուփով աժան դեղահատեր ստամոքսի համար, Տիքընսի Տաւիդ Քափըրֆիլտը, նաեւ Պելճիքայի Ալպերթ թագաւորի կնոջ՝ Էլիզապետ թագուհիին նկարը, որ «Նիւ Եօրք Թայմզ»ի մէկ էջէն փրցուցած եմ շատ գուրգուրանքով։

Տեսած եմ թագուհին, սիրելի ընթերցող։ Այն օրը ինձ հետ քաղաքն ամբողջ ոտքի ելած էր` անոր անցքը դիտելու։ Քաղաքին մէջ թեթեւ հանդիսաւորութիւն մը կար. Նիւ Եօրքի փողոցները դրօշազարդած էին։ Երաժշտախումբը կը նուագէր եղանակ մը, ինչ որ ապառաժներուն մէջէն անհանդարտ սահող առուակ մը կը յիշեցնէր ու թագուհոյն աչքերուն գոյնն ունէր։ Մէկ ժամ վերջ այդ բոլորը չքացաւ՝ մանկան մը գեղեցիկ ու ճոխ երազին պէս հեքեաթունակ։ Այդ բոլորէն վերջ իմ մէջ մնաց ժպիտը թագուհոյն… Պիտի հաւատաք, երբ ըսեմ, թէ անկից յետոյ նոյն ժպիտը փնտռեցի բոլոր կիներու երեսին վրայ ու չգտայ։ Միայն թեթեւ հետքը տեսայ Մեթրօփոլիթըն թանգարանի աննշան մէկ անկիւնը դրուած Ս. Կատարինէի արձանին դիմագծին վրայ։ Ահա թէ ինչու կը գուրգուրամ արտագրուած այդ նկարին վրայ եւ իմ ձեռքով տաշած շինած եմ շրջանակ մը՝ կարմիրով ներկուած։

II

Այսօր տան տիկինիս չհանդիպելու պատճառով սովորականէն շատ կանուխ դուրս եկայ։ Փողոցները ոչ ոք կար տակաւին։ Լապտերի ձողին քով կար ոստիկան մը։ Հեռուն կաթնավաճառին կառքը Կ՚անցնէր` ետեւը կախուած կարմիր լապտերով։ Անցայ իմ սովորական ճամբայէն, հացագործին նեղկակ փողոցէն մտայ Սենդրըլ փարք ը ու լճի քով նստեցայ։ Սկիւռ մը ոստոստուն մօտեցաւ ինձ, կօշիկիս քիթը հոտուըտաց ու արագ ծառն ի վեր մագլցեցաւ։ Հեռուէն տեսայ թրամուէյի անցքը, զինկ, զինկ ։ Իտալացի մը փոքրիկ կառքն իր ձեռքով դէպի շուկայ կը քշէր։ Քաղաքը կը զարթնէր։

Քաղաքին մէջ միշտ խուլ աղմուկ մը կայ խորհրդաւոր, որ չգիտես ինչպէս կը սկսի եւ ուր կը վերջանայ։

«Հա, ըսի, ամէն բան ըսի անոր։ Ես կրնամ նոյնիսկ նախագահին ներկայանալ։ Գիտեմ սպանօ-ամերիկեան պատերազմին թուականը։ Լինքըն, Հէմիլթըն, ճեներալ Լի, այ, այ, էս բոլորը, բոլորը։ Առաջարկեց ինձ հետ ամուսնանալ, չմերժեցի»։

Խելագար կին մըն էր, որ ամէն օր կանուխ պարտէզի տակառներուն մէջ բաներ կը փնտռէր` ինքն իր դէմ խօսելով։ Արդեօք քաղաքի այդ խորհրդաւոր աղմուկին մէկ մասը չեն խենթ կնոջ այդ խօսքերը անկապ։

Արեւը Ուաշինկթընի կուշտ ու հաստափոր արձանին վրայ ինկաւ։ Փողոցներուն վրայ սկսած է ժխորը։ Փողոցը լեցուեցան հրեայ, իրլանտացի, գերմանացի, ձի, թրամուէյներու զանկ, օթօմօպիլներու արշաւ, յետոյ` շնիկ մը՝ իր գեղեցիկ տիրուհոյն քղանցքներն հոտուըտացող։

Այդ այն ժամանակ է, որ Մէթրօփոլիթըն թանգարանին մեծ դռները կը բացուին։ Քայլերս շտկեցի հոն` Ս. Կատարինէի արձանին…

III

Տանտիրուհիս երկու օր է գլխիս կարկուտ կը մաղէ։ Հա, կանուխ է, մտածեցի։ Կրնամ շատ կանուխ դագաղի գործարանին դրան վրայ կենալ` գործ ուզելու համար։ Կ՚ենթադրեմ, որ օդը շատ տաք պիտի ըլլայ այսօր։ Ախ, ինչպէս աշխատիլ։ Տան տիրուհոյն Կ՚ըսեմ, թող քիչ մըն ալ սպասէ։

Ուշ մնացողի պէս գացի պարտէզ ու լճափին՝ սովորական ծառին տակ երկնցայ։ Օօ, այդ ծառը. իմ մանուկ օրերու տան չափ մտերիմ է։ Մայր տեսած չեմ, սակայն Կ՚ենթադրեմ մօր մը խնամքը, որ այս ծառի հովանիին չափ գուրգուրոտ ըլլալու է։ Թեւերը արձակ, անկանոն ճիւղեր, երկաթի գոյն տերեւներ, նրբահասակ, բարձր ու անմատչելի, ինչպէս Էլիզապետ թագուհոյն հասակն ու շնորհքն է։

Դագաղի գործարանն երթալ արդէն շատ ուշ է։

IV

Քաղաքին մէջ այսօր արտակարգ բազմութիւն մը կայ կարծես։ Բոլորն ալ Կ՚անցնին իրարու քովէ. իրար կը նային, չեն ճանչնար իրար։ Ու Կ՚անցնի Մարգարիտը՝ իր կողքէն անցնող Ճիմը երկրորդ անգամ այլեւս չտեսնելու համար։ Ու այսպէս բոլորն ալ իրարու կողքի գերեզման կը քալեն։ Ահա մէկը, որ Կ՚անցնի։ Այլեւս ծերացած է. ոտքերը փարտ կը դնէ, կռնակը ծուռ ու ուսերը կամարի պէս կլորցած։ Ունի խորշոմած դիմագիծ մը, որ կը պատմէ լուռ, թէ. «Ծնայ, մեծցայ աշխատանքի յարմարուելու համար այնպէս, ինչպէս որմնադիրը պատին վրայ աղիւս մը կը յարմարցնէ։ Աշխատեցայ, մատներս մեքենայի տուի ու աշխատեցայ։ Առտուն վեր կեցայ, լաթերս հագայ, ձուլարան գացի ու աշխատեցայ։ Յետոյ աւելի աշխատեցայ, երբ կին մը առի ու հետը պառկեցայ»։

Ահա երկար պատմութիւնը իր կարճ ծերացած կեանքին։

Մտադրեցի դագաղի գործարանն երթալ։ Բայց չգիտեմ ինչու՝ քայլերս Մէթրօփոլիթըն թանգարանին ճամբան շտկուեցան, Ս. Կատարինէի արձանին…

V

Այսօր կանուխ գացի Մէթրօփոլիթըն թանգարանը։ Գիշերուայ պահապանը դեռ նոր կը բանար երկաթեայ հաստ ու ծանր դռները թանգարանին։

— Բարի լոյս։

Կը ճանչնայինք իրար։ Թանգարանին մէջ իրար շատ տեսած էինք, թէեւ իրարու հետ առաջին անգամն էր, որ կը խօսէինք։

— Այս գիշեր կատու մը ինձ բաւական նեղութիւն պատճառեց, — շարունակեց պահապանը։— Ես վերն էի, երբ եգիպտական մումիաներուն մէջ ձայն մը առի ու վար իջայ։ Տեսայ, որ երկու աչքեր ֆոսֆորէ դագաղէ մը վար ինկան ու կորսուեցան։

— Կ՚երեւի եկած էր Մեծն Ռամսեսներու քիթն ու ականջը կրծելու, — վրայ տուի կատակելով։

Պահապանը կատուն փնտռել գնաց, իսկ ես Ս. Կատարինէի արձանին առջեւ էի` մինակ ու երկիւղած։ Ներէ ինձ, սիրելի ընթերցող, երբ ըսեմ, թէ մինակութիւնէս ու արձաններու լռութիւնէն մղուած մատներովս արձանին հպելու սարսուռն ու ցանկութիւնը զգացի։ Շուրջս նայեցայ։ Մարդ չկար։ Ճիշդ մօտս ասորական աղիւսաձեւ ու շերտաւոր մօրուսով արձան մըն էր, որ շեշտ ինծի կը նայէր։ Չէ որ արձաններ են բոլորն ալ։ Չեն զգար, չեն շնչեր, չեն գիտեր, թէ ինչու մատներովս հպեցայ Ս. Կատարինէին։ Ինձ այնպէս կը թուէր, թէ այն բոլոր արձաններու ամբոխին մէջ Ս. Կատարինէի արձանն էր միայն կենդանի ու հեռաւոր։

— Այ, այ, անիծուած կատու, — ձայն տուաւ պահապանը՝ եգիպտական մումիաներու սենեակէն դուրս ելլելով։

— Գտար, — պոռացի մեքենապէս՝ դէմքիս շառագունումը սրբելու համար։

— Գտայ, գտայ։ Անիծուած կատուն այնքան նեղութիւն տուաւ։ Մինչ կատուն օդին մէջ կախուած էր, որովհետեւ կոշտ պահապանը վզին ետեւի կողմէն ժիր բռնած էր մէկ ձեռքով։

Զգացի, որ դէմքիս վրայի շառագունումը սրբուած չէր։ Իսկ եթէ պահապանը փոխանակ կատուին, դէմքիս նայէր, այն ատեն պիտի հասկնար ամէն ինչ. որովհետեւ երբ ինք եգիպտական մումիաներու սենեակէն դուրս Կ՚ելլէր, իմ շրթները Կ՚այրէին, կը բռնկէին համբոյրի մը համար։ Շարունակ պահապանին դէմքին կը նայէի` կռահելու համար, թէ արդեօք տեսաւ զիս, երբ Ս. Կատարինէի արձանին աւելի կը մօտենայի…

— Ինչ սիրուն կատու է, — խօսեցայ, — թերեւս մօտակայ հարուստ դրացիներէն եկած է։

— Թերեւս օթօմօպիլէ մը վար ցատկած ու կամաց մը ներս սողոսկած է` մումիաներու հոտն առնելով։

— Թերեւս, — ըսի ու կամաց մը դուրս ինկայ։

VI

Կը մտադրեմ այս առաւօտ երթալ եւ դագաղի գործարանին դրան վրայ կանգնիլ` գործ ուզելու համար։ Այս անգամ անդրդուելի եմ։ Պէտք է ամէն գնով գործել։ Ճամբան քալած պահուս ինծի այնպէս կը թուէր, թէ դագաղին գամերը կը զարնեմ։ Մարդոց հասակի հաւասարութիւնով տախտակներ կը չափեմ։ Այս գլուխին կողմն է, այս՝ ոտքերուն։ Յետոյ` դագաղներ, դագաղներ, գործարանին մէջ, իրարու վրայ դիզուած դագաղներ։ Ամէն մէկ գամը, որ զարնեմ, ես պիտի յիշեմ մեռելներ պաղած, ոսկրուտ, կապուտցած մեռելներ։ Ինչ անախորժ է ամէն օր, ամէն մէկ գամը զարնելու ատեն յիշել մեռելն ու մահը… Յիշել նաեւ, որ դուրսը մարդիկ խելագար արշաւանքի մէջ են։ Ծերունի Մարկոս, գրասեղանին վրայ ծռած, գիշեր-ցորեկ հաշիւներ Կ՚ընէ` Թէքսասի քարիւղի բոլոր բաժինները իր ձեռքը առնելու համար։ Յիշել, որ բանտարկեալ Տէնը անցեալ ամսու իր երիտասարդ կինը սղոցեց, որովհետեւ ինքը կապոյտ աչքերով շէկ աղջկայ մը հետ սիրահարուած էր։ Յիշել, որ փրօֆէսոր Պրաւուն իր աշխատանոցին մէջ քիթը հաստափոր գրքերէն չի վերցներ ու կը փորձէ Էնշթայնի ու Նեւտոնի թէորիներուն մէջ հակասութիւն գտնել։ Յիշել դուրսի կեանքը, պայքարը, եռուզեռը, համբոյրն ու արցունքը ու ներս մտնել` տախտակներուն գամ զարնելու, դագաղ շինելու, դուրսի, մահուան անգիտակ մարդոց հասակին չափով մեծ ու պզտիկ։ Դագաղներ շինելու երիտասարդներու, մանուկներու եւ ծերերու համար հաւասար թիւով։ Չգիտես` կեանքը որտեղէն կը սկսի եւ ուր կը վերջանայ։

Իսկապէս, անախորժ է դագաղ շինել։ Ինչու մտածել մահուան մասին, երբ իմ մէջ տակաւին կը խտղտայ ժպիտը Էլիզապեթ թագուհոյն…

VII

Ժամը 9։ Անցայ Մէթրօփոլիթըն թանգարանին քովէն ու մտայ հասարակաց պարտէզը։

Ժամը 12։ Մտայ Մէթրօփոլիթըն թանգարանն ու առանց երկար սպասելու դուրս ելայ։

Ժամը 1։ Ես զիս նորէն թանգարանին շուրջ գտայ։

Ժամը 2։ Թանգարանին ճամբուն վրայ գտայ գնդասեղ մը։ Ծունկը պատռած փանդալոնիս մասերը իրարու մօտ բերի։

Ժամը 4։ Թանգարանին ետեւի ճամբէն քալեցի, անցայ փոքրիկ կամուրջը ու սովորական ծառին տակ քնացայ ստամոքսիս վրայ։ Կէս քուն, կէս արթուն լսեցի, որ տղայ մը ու աղջիկ մը իրարու կը ձայնէին։

— Պարահանդէսի կուգաս այս գիշեր։

— Անշուշտ։

Քունիս մէջ այս խօսակցութիւնը այնքան ընտանեկան թուեցաւ, որ այդ ատեն միայն ես ինքս մարդկային ջերմ ընտանիքի մէկ անդամը զգացի։ Աւելի քնած էի, քան արթուն։ Երբ արթնցայ, կըրաճի ժամացոյցը վեց կը զարնէր։ Մտադրեցի այդ գիշեր սենեակ չվերադառնալ։ Տան տիրուհոյն երեսը չտեսնել այլեւս։

VIII

Օրն անձրեւոտ է։ Անձրեւը Կ՚իջնէր քաղքին վրայ` տրտմութեան պէս միալար ու դանդաղ։ Թանգարանին առջեւ` փողոցին վրայ, հսկայ ագռաւի մը պէս սեւ թեւերը կոտրած ինկած էր հովանոց մը։ Ծռեցայ, վեր վերցուցի. կոտրտած ճաղերն իրարու մօտ բերի, ցեխերը մաքրեցի ու տեղաւորեցի անութիս տակ։

Անցան մի քանի օրեր։ Գլուխս բարձի դնելու համար այլեւս սենեակ չունէի։ Սենդրըլ պարտէզին մէջ, շան մը պէս ծուարած, կը քնանայի։ Ինչ որ ունէի, դեղին հաստակոտ հովանոցն էր անութիս տակ։ Մէկ մըն ալ խնամքով ծալլած, գրպանիս մէջ պահած նկարը Էլիզապեթ թագուհոյն…

IX

Շաբաթ երեկոյ է։ Շաբաթ երեկոները քաղաքին մէջ միշտ ալ տօնական հանդիսաւորութիւն մը կայ։ Լոյսերն աւելի առատ են։ Փողոցներուն վրայ մարդիկ խռնուած, ուս ուսի, կուշտ ու կռնակ կը քալեն։ Կիներու անուշահոտած մարմիններու բուրմունք, գինարբուք, երգ եւ ծիծաղ։ Մօտի վաճառատան ժամացոյցը եօթը կը զարնէ։

Անկիւնէ մը լսեցի թմբուկի ու երգի ձայն։ Փրկութեան Բանակն էր։ Կ՚երգէին, կը թմբկահարէին, բարձր ձայնով քարոզ կը կարդային` Քրիստոսի խօսքերը լսել տալու ու դրամ հաւաքելու համար։

— Հիմա մեզի պիտի երգէ քէբթըն Տուի, — խօսեցաւ անոնց առաջնորդը, որ շատախօսին մէկն էր ու Քրիստոսի խօսքերը համրիչի պէս կը գլէր։

Քէբթընը երգեց պաղ ու անախորժ ձայնով։ Երաժշտախումբը հետեւեցաւ անոր։ Երաժշտախումբին մէջ կային տժգոյն, նիհար ու մաշած մի քանի աղջիկներ։ Յետոյ աչքերս աւելի խոշոր բացուեցան, երբ տեսայ հասակաւոր կին մը, մօտ 35 տարեկան, Փրկութեան Բանակի գլխարկով ու ժապաւէնով, տափը ձեռքին, դրամ կը հաւաքէր շուրջի բազմութեան մէջ։ Անոր դիմագիծը նոյնպէս տժգոյն էր։ Աչքերը խոշոր ու կապտորակ։ Դէմքին վրայ կար միշտ ժպիտ։ Աւելի մօտեցայ ու պիշ-պիշ անոր հասակին, դիմագծին նայեցայ ու փնտռեցի` գտնելու համար… Արդեօք հասակն էր։ Ժպիտը չէր։ Արդեօք աչքերն էին։ Դիմագծին, շարժուձեւին վրայ կար թեթեւ շարժում մը, որ Էլիզապեթ թագուհին կը յիշեցնէր։ Որքան կը ցանկայի հետը խօսիլ։ Ինչ փոյթ, թէ կարկտնած փանդալոն ունիմ. ինչ փոյթ, թէ վերարկուս փրթգտած է ու անութիս տակ ունիմ հինումին հովանոց մը։ Անտարակոյս պիտի խօսէի, եթէ չվերադառնար իր տեղը։ Ախ, ինչ բանն էր, որ շնորհն էր, որ յիշել կուտար ինձ. ես այդ չգիտէի, չգիտէի…

— Հիմա մեզի պիտի խօսի տիկին Կրթրուտ, — խօսեցաւ այն շատախօս մարդը՝ հաւաքուած դրամները համրելով։

Կրթրուտ էր կնոջ անունը։

Տիկին Կրթրուտ, տափը ձեռքին, մէջտեղ եկաւ ու սկսաւ խօսիլ` արծաթի նման հնչուն ձայնով.

— Երբ Յիսուս Քրիստոս խաչին վրայ էր, անոր կողը նիզակներով կը պատռէին, անոր ջուրի տեղ քացախ կը խմցնէին։ Սակայն Յիսուս Քրիստոս աչքերը վեր վերցուց ու ըսաւ. «Ներէ, Տէր, զի չեն գիտեր, թէ ինչ Կ՚ընեն»։ Անոնք իրենց ոճիրով հարբեցած էին։ Մենք ալ, սիրելի բարեկամներ, աչքերնիս վեր վերցնենք ու միեւնոյն խօսքը ընենք՝ ներէ, Տէր, զի չեն գիտեր, թէ ինչ Կ՚ընեն։ Ազգեր ազգերու դէմ ելած են, քաղաքներ կը հրդեհեն։ Անոնք իրենց ոճիրով հարբեցած են։ Յիսուս Քրիստոս պիտի ուզէր նորէն աշխարհ գալ, նորէն խաչուիլ մարդոց համար, եթէ միայն մարդիկ գիտնային, թէ ինչ Կ՚ընեն։

Տիկին Կրթրուտ լրացուց իր խօսքերը։ Անոր խօսքերը սերմնացանին նետած ցորենի հատիկներու պէս ինկան իմ սրտի անդաստանին մէջ. այն հատիկներուն պէս, որ միշտ արեւ կը տեսնեն։ Այդ արեւը տիկին Կրթրուտի շնորհն էր։ Ախ, չգիտեմ` որ շնորհն էր, որ ինձ կը յիշեցնէր, արդեօք ձայնը։ Սակայն Էլիզապեթ թագուհիին ձայնը բնաւ լսած չէի։

Վաղուց, շատ վաղուց էր, որ եկեղեցի մտած չէի։ Չգիտեմ, արդեօք Տիկ. Կրթրուտի բերնին մէջ Քրիստոսի խօսքերը աւելի գեղեցիկ եղան։ Ինձ այնպէս թուեցաւ, թէ ծարաւ պապակած՝ զով գինիին փարջը շրթներուս տարի։

Շատախօս քէբթըն կը պատրաստուէր փակման խօսքերը ըսել, երբ դարձի եկող անառակ որդիին պէս զատուեցայ ժողովուրդի մէջէն ու մէջտեղը` թմբուկին քով կեցած, սկսայ երգել. «Կլօրի, կլօրի, ալէլուիա» …

Երգեցի բարձր, երգեցի անախորժ ու հորթու ձայնով։ Ենթադրեցի, որ զիս գինովի տեղ դրին եւ թոյլ տուին, որ երգեմ։ Ի հարկէ, անակնկալի եկան եւ ուրախ եղան, որ ցորենի սերմերը փուշերուն մէջ չէին իյնար։

Երգս լմնցուցի. լմնցուցած էին նաեւ իրենց յայտագիրը։ Բոլորը մէկ եկան շնորհաւորեցին զիս իմ լաւ երգելուս համար։ Հասկցան, որ գինով չէի։ Շնորհաւորեց զիս նաեւ Կրթրուտը։

Շատախօս քէբթըն թմբուկը շալկեց ու զիս Փրկութեան Բանակին Տունը հրաւիրեց։ Քէբթընը ճամբան Քրիստոսի խօսքերէն կը խօսէր ինծի։ Ճիշդ ըսելով` մտիկ չէի ըներ, թէ ինչ Կ՚ըսէր։ Կ՚ուզէի Կրթրուտին մօտենալ ու խօսիլ։ Ու վերջապէս.

— Ինչքան լաւ խօսեցաք, տիկին Կրթրուտ, — խօսեցայ մանկան մը անհամարձակութիւնով։

— Իսկ դուք ալ լաւ երգեցիք, — պատասխանեց շնորհալի ժպիտով։

Այդ օր Փրկութեան Բանակին անդամ արձանագրուեցայ…

ՀԱՄԲՈՅՐԸ


Գոյներու պէտք չկայ եւ ոչ ալ պաստառ՝ Կարօ Մարսուպին դէմքը նկարելու համար։

Կ՚առնենք բաւական խոշոր կաւի կտոր մը, կուտանք դդումի ձեւ` աշունի լայն երեսներով դդումներու նմանող. առաջին անգամ կը շինենք ականջները, թթենիի տերեւներու մեծութիւնով, վերին մասերը մի քիչ ծռած. կը շինենք աչքերը, «կովու աչք», խաղողի պտուղներու չափով, ուր պիտի տարածուին արտ, երկինք, արեւ, նաեւ եկեղեցիի աջ կողմի դասը դրուած ու խունկի ծուխերով սեւցած Ս. Յարութեան նկարը. կը շինենք արծուեքիթ մը, բաւական խոշոր, յետոյ փոքրիկ քարայրի նմանող բերան՝ կէս մասով թափթփուն պեխերուն տակ ծածկուած. մենք անոր երեսը չենք յղկեր։ Գլխուն ու ճակատին ձախ կողմին վրայ կը ձգենք 95-ի ջարդերէն մնացած վէրքի հետք մը ճեղքուած։ Այդ բոլորէն յետոյ մեր էն դժուար գործը ճակատին վրայ կնճիռներ շարելն ու դէմքին վրայ զանազան գծեր ձգելն է. որովհետեւ ճակատին վրայ չգիտես, թէ հերկուած արտի նման քանի կնճիռներ պիտի շարուին, երեսի գծերը ինչ չափով պիտի փոթփոթին, երբ ան տեսնէ, որ Էքնօ Մարկոսին կինը` Վարդիկը, եկեղեցիին մէջ խաչը համբուրելու կը մօտենայ։

Այդ օրն ալ Կարօ Մարսուպ եկեղեցիէն դուրս Կ՚ելլէր` աղօթքի կտոր մը բերնին մէջ եւ թաղիքէ գլխարկին շուրջ արախչին կապելով ու ականջներու կէս մասը արախչիին տակ ժիր ծածկելով։ Բահ, ինչ տեսնէ, Էքնօ Մարկոսին կինը, պասմա յով շալվար ու կապերով կօշիկ հագած, թըգըր թըգըր եկեղեցիի ճամբէն տուն Կ՚երթար, այնպէս կը քալէր, Կ՚ըսես քարերուն վրայէն Ս. Սարգիսի նժոյգն էր Կ՚անցնէր։

— Հա էդ էր պակաս. պասմա յով շալվար, քաղքենի կօշիկ, ինչու չէ, վաղն ալ շալվարին վրայ թող չանչուլ շարէ։ Աստուած վկայ, որ էսպէս երթայ, էս գեղը կը փլի, կը փլի, — կը խօսէր Կարօ Մարսուպ ինքնիրեն։

Գիւղին մէջ ով էր տեսեր պասմայով շալվար, կապերով կօշիկ։ Գիւղացի կիներ իրենց գործած կտաւներով կը շինէին իրենց շալվարները ու կօշիկն ալ գեղին կօշկակարը կը կարէր, գիւղին ճամբաներէն ու հերկուած արտերուն մէջէն քալելու յարմար կօշիկներ։ Գիւղին մեծ ու պզտիկ աչքերնին բացեր այդպէս տեսեր էին։

— Քա կնիկ, էսօր Էքնօենց Մարկոսին կնկան պիչիմ ը տեսնայիր, — խօսեցաւ Կարօ Մարսուպ իր կնոջ։

— Տեսեր եմ, արիմարդ, տեսեր, — խօսեցաւ Նունիկ` օճախին վրայի կերակուրի խշիկն անցնելով։— Էսօր աղբիրին ճամբան տեսայ։ Տահա էդպէս որ երթայ, աչքերուն սիւրմէ ըլ պիտ քաշէ։ Ինչու չընէ, Նաճար Գրիգորը թող սաղ կենայ։

— Քա կնիկ, Նաճար Գրիգորին ինչ։

— Դուն ալ աշխըրքէն պէ խապար, ինչեր կը խօսին, գեղի մը բերանն ծամոն է դարձեր։

— Ինչու, ինչ կայ, կնիկ։

— Ինչ տըլլի. Նաճար Գրիգորը գիշեր-ցորեկ Մարկոսին տունէն դուրս չելլեր։ Վարդիկին գոնտռան, պասմա յով շալվարը Նաճար Գրիգորն է բերեր քաղքէն։ Ես ինչ գիտեմ, մեղքերնին վիզերնին։

— Ալ ինչու կրակ չտեղայ էս աշխրքին վրայ, կնիկ, — խօսեցաւ Կարօ Մարսուպ` աչքերը խոշոր բանալով։— Էս ինչ օրերու մնացինք։ Գեղացին աղօթք թող ընէ գոմշու էն լէն ճակտին, չէնը էս գեղը Սոդոմ Գոմոր է, Սոդոմ Գոմոր։ Մարկոսը չըսեր, թէ «քա կնիկ, էս շալվարը քեզի ուսկից»։

— Էրիկն ինչ ըսէ. էրկան իւլար ը կնկան ձեռքն է, ուզած տեղը կը կապէ։ Էրիկն ալ Վարդիկը տէի խուր ու խուրպան Կ՚ըլլի։ Անցեալ օր խնամի Մարանը կը պատմէր, որ կալ ու կուտի ատեն, չեճերը չափելու ատեն, աղա, խաս աղա, շայնա ու գզիր թոփուեր էին Էքնօենց կալը կը չափէին։ Էդ կուտ ու կրակ ատեն էս Մարկոսը քաղաք Կ՚երթայ, որ կնկան փորթուգալ բերէ. գլոխը կը ցաւի տէի՝ կնիկը փորթուգալ է ուզեր։ Որ աղբրտօք բաժնուեցան, գեղ մի գեղով Մարկոսը մեղադրեցին։

— Կնիկ, ես մարդ էնոր Կ՚ըսեմ, որ քթին տակ բուսած պեխերին արժէքը գիտնայ։ Մարկոսին պեխերէն մէյմէկ շանձագ կը կախուի։ Պեխերէն ըլ չամչնար։ Կնկան իւլար ը, որ իր գլխին փաթթես ու ինքնիր հալին ձգես, Աստուած մի արասցէ, աշխարհը մրեղ-մրեղ Կ՚ընէ։ Մինակ Էքնօենց տունը չէ, կնիկ. Թաթոենց տունը մրեղողն ըլ կնիկ էր, Բալուըցոնց տուն վերան ընողն ըլ էն պզտիկ հարսն էր. ալ որ մէկը ըսեմ։

— Էդ կողմէն մեր Մարուշին բաղդը լաւ է, — խօսեցաւ Նունիկ։

— Հէլպէդ լաւ է։ Ես Մուրատ Ակօի տղուն աղջիկ չէի նշաներ, եթէ հօր ու մօր զաւկի մէկ հատիկը չըլլար։ Մեր աղջիկը վաղը Մուրատենց տունը որ երթայ, նիրոջ ու տաքերոջ ցաւ չունի քաշելիք. ինչ է նը կեսուր մը ու կեսրար մը ունի։ Էտկից զատ ես կինէ ամէն հալով աղջիկ տուող չէի. Մուրատ Ակօն քառսուն մարդ խրկեց զիս համոզելու, որ տղան մեր Մարուշին նշանէ։ Դուն ըլ գիտես, որ տէրտէրն եկաւ, մերժեցի, խոճապաշին եկաւ, ըսի, որ «բարի եկար, հազար բարի, ֆախաթ էդ մասին մի խօսիր. աղջիկս տահա պզտիկ է»։ Ալ ով ըսեմ, մինչեւ որ գնաց Չոփուրենց Սարգիսը գտաւ։ Էդ բոլոր խօսքերը ականջս չէին թրջեր։ Օր մը Մարխոնին երթած ատենս տեսայ, որ էս Մուրատը վար Կ՚ընէր։ Իրիկունը եզներս ճամբու դրի ու գացի Մուրատին վարը տեսայ։ Աֆերիմ տղայ, խաթերը էնքան մանր ու խորունկ ձգեր, Կ՚ըսես մրճան է շարեր։ Հա, էն օրէն միտքս դրի, որ ալ չմերժեմ։ Նունիկ, Աստծու աչքը Մուրատի վրան ըլլայ, էնպէս վար մը Կ՚ընէ, տեսնելու բան է, տեսնելու։

Էրիկ կնիկ առանձին կը խօսէին։ Կինը մէկ կողմէն կերակուրի խոնջան կը շտկէր, Մարուշն ալ, կովը կթած, սթիլով լեցուն փրփուրոտ կաթը սանդուխներէն վեր կը հանէր, երբ դռնէն լսուեցաւ Մուրատ Ակօի ձայնը։

— Խնամի։

Մարուշ կաթը պղնձէ խոշոր ամանի մը մէջ լեցուց, ու կաթին պէս առատ իր մէջ յորդեցաւ կարօտը նշանածին։ Մանաւանդ կարօտի աւելի յորդ ջերմութիւն մը կը զգար, երբ կը տեսնէր Մուրատի հայրը կամ մայրը, երբ կը տեսնէր Մուրատենց եզը, տանիքին հաւը, եւ կամ Կ՚անցնէր Մուրատենց պաղչին քովէն։ Այդ բոլորին մէջ Մուրատէն բան մը կը զգար։ Մուրատենց ծառին մէջ նշանածին հասակը կը տեսնէր ու զով տերեւներուն մէջ անոր ձայնը պահուած Կ՚ենթադրէր։

Այդ բոլորը խոշոր լռութեան մը մէջ կը կատարուէր, լռութիւն մը, որ հետզհետէ կը մեծնար ու կը դառնար երկնքի չափ լայն ու անպարագիծ։ Ու այդ լռութեան մէջ էր, որ Մարուշ օրէ օր հասակ կը ձգէր, կուրծքը կը լայննար, երեսը վարդի կարմրութիւն Կ՚առնէր, աչքերուն ու թարթիչներուն գոյնն աւելի կը սեւնար։ Մարուշը, Մուրատի հետ նշանուելէն ի վեր, շտկէ շիտակ նշանածին երեսը տեսած չէր. Մուրատ իրենց դռնէն անցած չէր։ Էհ ինչ պիտի ըսեն։ Գիւղին մէջ հազար լեզու կայ. պիտի խօսին, որ Մուրատ ու Մարուշ աչք ունք Կ՚ընեն իրարու։ Էհ, որ հայրն իմանայ…

Մարուշ մէկ անգամ միայն աղբիւրի ճամբան հանդիպած էր Մուրատին. երեսի գոյնը վարդի բոցի պէս բռնկած էր յանկարծ. աչքերը վար առած ու բոլորովին շփոթած՝ քայլերն աւելի արագ առած էր։ Էհ, ինչ բաղդաւորութիւն, որ ոտքը քարին չզարնուեցաւ եւ ուսէն չինկաւ ջուրին կուժը նոփ-նոր ու կարմիր։

Մարուշ ներս մտաւ, տան կօշիկները կարգի դրաւ, ճրագը լուսեց ու մօտեցաւ նշանածին հօր ձեռքը համբուրեց։

— Հա, Մուրատին ըսի, որ վաղը երթայ Հողդարը ցանէ, — կը խօսէր Մուրատ Ակօն։

Երակներու պէս Մարուշի մէջ կը տարածուէր մանրամասն քարտէսը բովանդակ դաշտին. բացուեցաւ բլուրը, ուրկէ գիւղացիք սպիտակ հող կը բերէին. շոշի թէք ծառը քրջուոր. ճամբան, ուրկէ Կ՚անցնէր իր նշանածը իր երկու եզներով։

— Անցեալ օր տեսայ՝ Մուրատ շէնք շնորհք սերմ կը նետէր։ Էնոր տարիքին սերմ ցանել ինչ գիտէինք, — կը խօսէր Կարօ Մարսուպ։

Մարուշի մէջ աւելի Կ՚ընդարձակուէր դաշտը, արեւածաղիկները, երկինքն ու եզները։ Այդ բոլորին մէջ Մուրատ, գոգնոցը կապած, սերմ կը նետէր լայն ու արձակ թեւերով։ Ախ, ինչքան գեղեցիկ էր անոր հասակը իր սերմի գոգնոցով. գորշ ճնճղուկներ արեւածաղիկներէն վար Կ՚իջնէին, աճապարանքով սերմի հատիկները կը վերցնէին ու նորէն կը թառէին։ Մարուշ որքան կը բաղձար եղնիկ եղող հեքեաթի որբին պէս ըլլար գորշ թռչուն մը, արեւածաղիկներէն վար իջնէր, Մուրատի նետած մէկ հունտը վերցնէր ու թառէր Մուրատի գլխուն վրայ, զայն բարկացնէր ու այդպէս շարունակ ելլէր ու իջնէր. յետոյ թեւերը վար առնէր ու դառնար Մարուշը։ Այն ատեն Մուրատ, մէկ ձեռքով սերմի գոգնոցը բռնած, միւսով Մարուշը պիտի գրկէր, ու պիտի համբուրուէին…

Մարուշ շատ կը սիրէր, որ իր սերմնացան նշանածին մասին խօսէին։ Վաղը, երբ կարգուէր, անոր սերմի գոգնոց պիտի կարէր, սերմի գոգնոցին վրայ սերմեր վերցնող ճնճղկայ նաշխ պիտի բանէր։ Էհ, ինչ ճնճղուկ. Կ՚ըսես փայտէ շինուած ըլլար, կտուցը բռնած ցորենի քիստ մը, գլուխը անծեղի էր նման, ոտքերը փայտէ, թեւերն ալ կարծես մէյմէկ տախտակէ թիուկներ ըլլային փակցուած։

— Մարուշ, աղջիկս, խնամի Ակոբին գինի մի բեր, — խօսեցաւ Նունիկ։

— Նունիկ, ինծի ըսիր գինին թըմեր է, — վրայ տուաւ Կարօ Մարսուպ։

— Էդ գինին խնամի Ակոբին համար իմ պահեր։

— Քա կնիկ, ես Կ՚ըսէի՝ ծերութեանս ատեն, Նունիկ ինծի տահա հոգ պիտի տանէ։ Խնամի ունեցար չունեցար, զիս երեսէ ձգեցիր. էխ, էխ, էխ, — խնդաց Կարօ Մարսուպ` կատակ մը փորձելով։

Մայրը նկատեց, որ Մարուշը անմիջապէս չհասաւ գինիին։

Մարուշ իր երազանքներուն մէջ էր տակաւին. սերմի գոգնոցը դեռ չլրացուցած, գոգնոցին վրայի ցորենի քիստերը չնաշխած, ասեղ թելը վրան գոգնոցը Մուրատի հաստ մէջքին կը փորձէր` թեւերը լայն բացած։ Ինչպէս չլսեց, չէ որ մայրը խնամուն համար գինի ուզեց։ Մօր խօսքերը յետոյ միայն պղտոր ջուրի նման իր մէջ պարզուեցան եւ ուշ մնացողի մը պէս ցատկեց իր տեղէն։

— Ախ, Աստուած իմ, ինչ է պատահեր այս աղջկան։ Անցեալ օր ալ Մուրատի մայրը երբ եկած էր, ճրագը լուսած պահուն քիչ մնաց, որ ճրագը ճրագդիլէն վար ձգէր, — ինքնիր մէջ նկատեց մայրը։

Մարուշ բերաւ դդումով գինին ու նորէն զբաղուեցաւ ճրագին մօտ իր հօր ելկէկին կոճակները կարելով։

Կարօ Մարսուպ ոչինչ նկատեց. լեցուց թասին մէջ գինին ու, շրթներուն մօտ տանելով, ըսաւ.

— Իշդէ էսպէս, խնամին պիտի գայ, որ խնամուն սէպապով մենք ըլ գինի խմենք. էս խնամին ինչ շուտ սիրուն եղաւ. էխ, էխ, էխ, դէհ բարի եկար, Աստուած խելլին ընէ։

Կարօ Մարսուպ լեցուց երկրորդ թասը ու երկարեց խնամուն։

— Ձեզ ողջութիւն, Աստուած Մուրատին ու Մարուշին շնորհն աւելցնէ։

Մուրատ Ակոն խմելէ յետոյ՝ գինիով թրջուած պեխերը ծծեց ու աւելցուց.

— Դէհ, ալ աշունը եկաւ, վաղը մէկալ օր այգեկութն ըլ Կ՚անցնի։ Ես Կ՚ըսեմ հիմակուց հարսնիքի պատրաստութիւն տեսնեմ։ Փառք Աստծոյ, էս տարի ձեռքս կէյինշ է. Կ՚երեւի Մարուշի բաղդն է։ Հըմ հըմը, 110 չէրէկ ցորեն վերցուցինք կալէն։ Հաշիւ ըրէ, խնամի, — շարունակեց` ձեռքին ետեւի մասով պեխերին թացութիւնը սրբելով։— Հաշիւ ըրէ, մինակ Մարխոնիէն 40 չէրէկ ցորեն եկաւ. ես ինծիս գիտեմ էդ արտէն էդքան ցորեն հանած չէինք։ Հեղ մը տեսնայիր, խնամի, էդ արտը փրփրեր դուրս կը թափէր, հասկերն էնպէս ծանր, գլուխնին էնպէս ցած, Կ՚ըսես մեզնէ աղէկներ, հիւրի փէրիներ հարսնիք են բռներ։

Դաշտի ոգիներ հարսնիք կը բռնեն այն չքաղուած ցորենին վրայ, ուր Կ՚ուզեն առատութիւն ձգել։ Գիշերը, չգիտես որ ժամուն, դհոլ կը զարնեն, զուռնա կը փչեն, պար կը պարեն, ձիարշաւ կը խաղան։ Ահա թէ ինչու ցորենի հասկերը իրենց գլուխնին կը ծռեն ու մէկի տեղ հազար կը բերեն։

Մարուշ հեռուէն կը լսէր դհոլի ձայնը։ Մէկ թիզ հասակով, երկար մօրուսով ճիներ, փէրիներ հարսնիք են բռներ Մուրատի ցանած ցորենի վրայ։ Փեսան Մուրատն էր, ու հարսը` Մարուշ։ Չէր կրնար օգնել. նոր երազանքներու ջերմութիւնով կը բռնկէր Մարուշ ու պսակին մէջ իր ձեռքը Մուրատի ձեռքին Կ՚երկարէր, այն ձեռքին, որ արտին մէջ մաճն էր սեղմեր ու սերմ էր նետեր։ Մարուշ շատ ուշ նկատեց, որ ճրագին լոյսը կարմրեցաւ, ու փեթակներուն տակէն ստուերներ ելան` հարսնիք ընող փէրիներուն պէս։ Մայրը մի քանի անգամ աղջկան նայեցաւ. Մարուշ, գլուխը ծռած, ասեղ կը զարնէր ու ճրագին քիթը առնելու համար շատ ուշ հասաւ։

— Ինչ է պատահեր էս մեր աղջկան, — մայրը կը նեղուէր, կը խօսէր ինքնիրեն։

— Արտօրնալու պէտք չունիս, խնամի. տահա ատեն շատ կայ հարսնիքի. այգեկութն ըլ ներս Կ՚առնենք, Աստուած ողորմած է։ Իսնակին, խնամի, Իսնակին, — խօսեցաւ Կարօ Մարսուպ։

— Հա, Իսնակին, էդ լաւ ըսիր, խնամի, — վրայ տուաւ Մուրատ Ակոն` սեղանէն գինու գաւաթը վերցնելով։— Խելլին թող ըլլի, Իսնակին թող ըլլի։

Եւ, գաւաթը շրթներուն մօտեցնելով, աւելցուց.

— Փառք Աստուծոյ, դուրսը մէկ փարա պարտք չունիմ։

Գաւաթը առանց խմելու նորէն սեղանին վրայ դնելով` շարունակեց.

— Խնամի, ալ մենք մեզի ենք, մէջերնիս օտար մարդ չկայ. հալերնիս վախտերնիս հիմա շատ լաւ է. հարսնիք ընելէ վերջ ձեռքս տահա եզա մը փարա կը մնայ։ Հիմակուց հիմա եզա պէտք չունիմ. եզներս կէնճ են։

Գինու գաւաթը նորէն վերցնելով.

— Ըսել է՝ Իսնակին, հա։

— Հա, հա, Իսնակին, բամպակներն ըլ ներս Կ՚առնենք։

— Էս տարի, որ տէրը ողջ պահեց, եօթը կարաս գինի պիտ լեցնեմ։ Էնպէս հարսնիք մը ընիմ, որ գեղ մի գեղով ափիբերան մնան։

Մուրատ Ակոն կը պատրաստուէր ելլել ու շտկուեցաւ` կօշիկները հագնելու։

— Ըսել է, էդպէս, Իսնակին։

Կարօ Մարսուպ ալ պահ մը դուրս ելաւ ու շտկուեցաւ Ձէթ քարը, ուր ճաշէն յետոյ մօտի դրացիները կը հաւաքուէին, կը խօսէին գիւղի անցուդարձէն, հինէն ու նորէն։ Կը խօսէին, թէ վարի կամուրջը որ թուականին շինուեցաւ, թէ էն առաջ աղբիւրը եկեղեցիին մօտ կը վազէր, հա ճիշդ էն ծառին քով, որ հիմա մեծ քար մը կայ. թէ Մղտեսի Օվանին տունը օճախ է, ահա թէ ինչու էնոնց գոմէշները կը լուսնոտին ու կը դիւահարին. թէ տիրացու Մուսեխին ձայնը վարժապետին ձայնէն շատ բարձր Կ՚ելլէ։

— Որ էսպէս երթայ, էս գեղը պիտ փլի։ Վախտին էզէ, իշխան, մեծն ու պզտիկ կար գեղին մէջ, խէր պէրէքէթ կար, — խօսեցաւ Կարօ Մարսուպ։

— Ինչ կայ, Մարսուպ։

— Տահա ինչ ըլլի։ Էսօր էնպէս բաներ տեսայ, էնպէս բաներ լսեցի։ Ինչպէս ըսի, էռէնջ խէր պէրէքէթ կար։ Քանի մը չէրէկ ցորեն կը ցանէինք, կալին լեռայ չափ չէճ կը վերցնէինք։ Պարտքն ինչ է, չկար։ Թագաւորին կուտայինք, աղային կուտայինք, եկեղեցիին կուտայինք, նորէն փեթակ ամպար ցորենով կը լենար։ Հաշիւ ըրէ Թորկանց տունը քառսուն հոգի սեղան կը նստէին։ Վախտին ար նամուս կար, ամէն մարդ իր նամուսին տէրն էր։

— Ախր ինչ է եղեր, Մարսուպ, — ձայն տուաւ Աբգար Թումասը։

— Ըսել է, տահա չի հասկցաք, — վրայ տուաւ Սրապ Ղուկաս` Կարօ Մարսուպի խօսքերը հասկնալ կարծելով։

— Ալաֆրանկա, ալաֆրանկա, — շարունակեց Կարօ Մարսուպ, — չը ըլ ամչնար, իրիկուն առտու ժամ կուգայ, խաչհամբուրի կը մօտենայ։ Ճահիլ կնիկ ըսածդ մինչեւ քթին ծէրը կը ծածկէ լաչակով։ Էսորը մինչեւ ճակատին կէսը բաց է։ Կ՚ըսես մէյտան է, մէյտան։ Ալ ինչ ըսեմ՝ պասմայով շալվար, կապերով գոնտռայ…

— Ես բան չհասկցայ, — ձայն տուաւ Արեւիկ Ղուկաս։

— Ծօ ալ ինչ ըսէ. լոս որ ըսէ՝ լուսնկայ հասկցիր։

— Էս օր ես ըլ տեսայ, Մարսուպ։ Էդ ինչ կէտիշ է։ Էդ հարսին էրածը չմնաց. Էքնօենց շէն տունը տակն ու վրայ ըրաւ։ Ես ինչ գիտեմ, ելաւ ձէնձնեց, թէ տեքրը իրեն ծուռ աչքով կը նայի, — վկայեց Չիչօ Գիրգորը։

— Էդ կնկան երեսէն Կ՚ելլէ, Գիրգոր. երես մը ունի, Կ՚ըսես, մեռոն չէ տեսեր, — ձայն տուաւ ուրիշ մը։

— Հիմա ըլ ուզածին պէս Կ՚երկննայ, կը կարճնայ, — մէջ ինկաւ Մլքոն։— Էն օրը, որ Մարկոս ջրտուքի Կ՚երթայ, էն օրը, որ քաղաք բամպակ կը տանէ, մութն ու լուսուն մարդը քըսդ ներս կը մտնայ, ինչ ըսեմ, աչքովս տեսայ։

— Ինչ, մարդ կը սիրէ, — ձայն տուաւ ուրիշ մը։

— Հա հա, էրիկն ըլ գիտէ, Կ՚ըսեն։ Կինէ, կնիկը տէի խենդ Կ՚ըլլի…

— Չըլլի, որ… աղբիրին դիմացինը…

— Հա, հա, գիտցածդ է…

— Ես ձեզի բան մը ըսեմ։ Ես բան չի հասկցայ, — նորէն ձայն տուաւ Արեւիկ Ղուկաս։

— Չեմ հասկնար, թէ ինչու կը ցանէք. իշտէ Նաճար Գիրգորն է։ Գեղ մի գեղով գիտէ։

— Հիմա Նաճար Գիրգորը Մարկոսին կնիկը կը սիրէ. էդպէս. ա, հաս… կը …ցայ։

— Իմ ատենս, էղա իշխան կը բռնէին էդ տեսակ կնիկը ու, սէլին վրայ նստեցուցած, գեղին չորս կողմը կը դարձնէին, — խօսեցաւ Կարօ Մարսուպ։— Մեռելին ետեւ խօսիլ լաւ բան չէ, ֆախաթ եղած բան է։ Էս Չիւիտ Գօգօին մօրը (հեռու ձեր օճախէն) լեչեկը գլխէն հանեցին, գլխիբաց սէլին վրայ նստեցուցին։

— Ողորմած հոգի մէրս կը պատմէր, որ Բալուըցոնց տունը լաւ զուռնա փչող մշակ մի կուգայ, ամա ինչ մշակ, մէկ չէրէկնոց ճըւալը մէկ ձեռքով կը վերցնէ եղեր։ Չիւիտին մեծ մէրը էդ մշակին զուռնա փչելուն ու ուժին է վառեր, — վրայ տուաւ Սրապ Ղուկաս։

— Էսոնք իմ օրով եղած բաներ են, — շարունակեց Կարօ Մարսուպ։— Ես շատ բան չեմ յիշեր։ Մինակ կը յիշեմ, որ էդ կնիկը սէլին վրայ երեսի վրայ ինկեր, մազերովը երեսը ծածկեր կուլար. սէլը քաշողը Պօզօենց երկու գոմէշներն էին։ Հիմա որ ինչուն պէտք…

Աղբիւրին ճամբէն մէկը կուգար։ Քալուածքին ձեւէն ճանչցան։ Նաճար Գիրգորն էր։

— Ըսել է՝ էսօր Մարխոնին կը վարէիր, Ղուկաս, — անմիջապէս մէջ ինկաւ Կըլկըլ Արութ ու փոխեց խօսակցութիւնը։

Անցեալ շաբթու անձրեւը բաւական ժրցուցեր էր գետինները։ Եզներուն վրայ ալ հալ չմնաց։

— Բարեւ ձեզ։

Նաճար Գիրգորն էր։

Կարօ Մարսուպ բարեւը չառաւ. ճակատին կնճիռները աւելի փոթփոթեցան։

— Նաճար, վաղը էդ արօրը բերեմ, շինէ։

— Ինչ է եղեր, — խօսեցաւ Նաճար Գիրգոր` անոնց շարքին նստելով։

Նաճար Գիրգոր նստաւ թէ չէ, Կարօ Մարսուպ ոտքի ելաւ ու տուն քալեց` առանց նոյնիսկ «գիշեր բարի» ըսելու։

Կարօ Մարսուպ եթէ չզսպէր ինքզինք, Նաճարին երեսն ի վեր պիտի պոռար.

— Ծօ Նաճար, երես ըսածդ գոմշու կաշի չէ։ Չես ըլ ամչնար մարդու շարքին կը նստիս ու մարդ տէի խօսք կը խօսիս։

Բայց, քթին տակէն բաներ մը մրթմրթալով, տուն գնաց։

***

Կէսօր էր։ Մարուշ լաթեր կը փռէր իրենց տանիքին վրայ երկնցուած ձողերուն վրայ։ Լաթեր փռուած էին նաեւ Մուրատենց տանիքը։ Անոնց տանիքի ձողերուն վրայ չորցնելու համար թելերու վրայ շարք-շարք կախուած էին պատիճան, իսոդ կէս մասով կարմրած, նաեւ դդումներ, աշունի խոշոր ու ոսկեգոյն դդումներ, տանիքին վրայ կարգով շարուած։ Աքաղաղն ալ լայն կատարով, բուխերիկին վրայ կեցած, կարմիր թեւերը կը թափթափէր ու կը կանչէր զիլ ու արծաթէ ձայնով։ Աքաղաղները կը կանչէին զանազան կողմերէն, սակայն Մարուշին այնպէս թուեցաւ, թէ Մուրատենց աքաղաղին ձայնը ամբողջ գեղն էր բռներ։ Փռուած լաթերուն մէջէն Մարուշ Մուրատենց տանիքը կը նայէր։ Ու այդ բոլորին մէջ Մուրատէն մաս մը կը գտնէր։ Մարուշ տանիքին վրայ կը դանդաղէր ու արեւին ծռող արեւածաղիկի մը պէս երեսը Մուրատենց տանիքին կողմն էր միշտ. այնքան մեծ էր անոր կարօտն ու սէրը։ Իսկ եթէ Մուրատ յանկարծ տանիք ելլէր…

— Աղջի Մարուշ, — պոռաց մայրը վարէն։

Մարուշ սանդուխներէն վար իջաւ՝ Մուրատենց տանիքին պատկերը ասեղնագործուած նկարի նման իր մէջ պահած, մանաւանդ աքաղաղը, որ կը թափթափէր ու զիլ ձանյը կը ձգէր։ Ինչ անուշ կուգար անոր ձայնը։ Անտարակոյս, անոր մէջ Մուրատի ձայնէն խազ մը կար։ Մարուշ շատ ջերմ կերպով կը զգար այդ բոլորը. այնքան մեծ էր անոր կարօտն ու սէրը։

— Աղջի, էսքան ատեն ինչ Կ՚ընես տանիքը։ Երեք սըհադ է հօրդ հացը ծրարել, քեզի կը սպասեմ։ Հայտէ, լաչակդ շտկէ, հօրդ հաց տար։

Մարուշ իր հօրը հաց կը տանէր ու կը քալէր փշատներուն տակէն, շուք արեւով կէտկիտուած ճամբայէն, երբ փսփսուքի պէս լսեց իր անունը։

Մարուշ ետեւ նայեցաւ, քայլերն աւելի արագացուց։ Մարդ չկար։ Թերեւս Մուրատենց տանիքէն անցնող ու փշատներուն մէջ մտնող հովն էր, որ միշտ ետեւէն կուգար։

Միջօրէի անթափանց լռութիւն մը կար։ Հերկուած արտերէն կը լսուէր միջատներու չդչդոց։ Արագիլ մը, շատ բարձրերը ելած, միջօրէի բոլորակը կը դառնար ու լայն թեւերուն ստուերները Մարուշի եղէգնեայ հասակին շուրջ կը պտուտքէր։ Շատ հեռուն` կէս կապոյտ ու կէս լեռան պաստառին վրայ, հազիւ Կ՚երեւէր Կարօ Մարսուպը, որ կը մժղլտար իր երկու եզներով, Կ՚ըսես ամպի փոքրիկ կտոր մը շուարուն վար իջած էր։

— Մարուշ, Մարուշ, — նորէն լսուեցաւ, այս անգամ աւելի մօտ. կարծես միջօրէի լռութեան մէջ դաշտերու ոգին էր, որ ձայն կը ձգէր թէ մօտ եւ թէ հեռու։

Որքան նման էր Մուրատի ձայնին։ Պատրանք էր արդեօք։

— Կեցիր, Մարուշ։

Մարուշի սիրտը դփրտաց եկեղեցիին գմբէթին վրայ թառող աղաւնեակի մը պէս։ Իր նշանածին` Մուրատին ձայնն էր։ Յետոյ փշատներու խիտ ցանկապատէն անդին կը լսուէր ոտքի խշրտուկ։ Մարուշ աչքերը վեր առաւ։ Մուրատն էր, որ խիտ ցանկապատէն ճամբայ կը կտրէր` իր մօտ գալու համար։

Մարուշ շփոթեցաւ, ոտքը գետնէն կտրեցաւ, օդին մէջ ըլլալ կարծեց։

Երկուքն ալ լուռ կեցան պահ մը. չէին կրնար խօսիլ։ Սակայն երկուքին մէջ կը շարժկըլտար կեանքը այնպէս, ինչպէս միջօրէի բարկ լռութեան ներքեւ տարածուող արտը ցանուած, որուն սերմերը Կ՚արգասաւորին կը պայթին արեւով միշտ լուռ ու անհանգիստ։

— Մարուշ, — խօսեցաւ Մուրատ։

Խօսած պահուն Մուրատ չճանչցաւ իր ձայնը, կարծես իր մէջ թագնուած տարբեր անձնաւորութիւն մը ըլլար եւ կամ յաղթ ծառ մը ըլլար, որ հովերու բերանով լեզու ելած էր։

— Մարուշ, եզներս հողդար ձգեցի, ճամբադ պահեցի։

— Մուրատ, մարդ կը տեսնէ, ախ, Աստուած իմ։

Մուրատ իր թեւերուն մէջ առած էր Մարուշն ու պինդ կը սեղմէր կրծքին։

— Չէ, չէ, Մուրատ, ամօթ է, գնա, գնա, մարդ կը տեսնէ, ախ Աստուած իմ, հայրս, Մուրատ, հայրս…

Մարուշի լաչակին ձեւն աւրուած էր. գլուխը ետ-ետ կը բռնէր, «չէ, չէ» Կ՚ըսէր ու միեւնոյն ատեն կը յանձնուէր Մուրատի ժիր թեւերուն…

Հըշշ. աղմուկ մը։ Ոչինչ, այծ մըն էր, որ ցանկապատին քով դդումի լայն տերեւները կը կրծէր փռչտալով. ոսկեգոյն դդումն ալ իր ճաղատ գլուխը Կ՚երեւցնէր գաղտուկ ու կարծես կը ծիծաղէր լայն-լայն։ Վերը արագիլը կը դառնար տակաւին, Աւետարանի երկու էջերու պէս թեւերը լայն բացած, եւ Կ՚օրհնէր առաջին երկար տեւող համբոյրը դեռ նոր նշանուած զոյգ սիրողներուն։ Անոնք իրարու մէջ լուծուող երկու ամպի կտորներ ըլլային կարծես. չէին զգար հողն իրենց ոտքերուն ներքեւ, Կ՚ըսես հողն իր մէջքը ճուկ տուած էր. այնքան ուժգին էր ու ծանր անոնց համբոյրն առաջին։

Կարօ Մարսուպ, եզներուն դադար տուած, եզներուն ականջները կը շփէր, վիզերուն տակ կը քերէր, հացի կը սպասէր։ Նկատեց, որ Թաթոենց պաղչին քովէն մէկը կուգար վար։ Մարուշ արեւածաղիկներուն մօտեցաւ բոլորակ ամպի կտոր մը իր գլխուն վերեւ, այնպէս, ինչպէս եկեղեցիի դասը դրուած Ս. Կոյսին նկարին վրայ կար։ Մարուշ երբ Կարուկենց արտին մօտեցաւ, Կարօ Մարսուպ ճանչցաւ։ Իր աղջիկն էր։

— Աղջի, էդ մէրդ ինչու չեկաւ ու քեզ ղրկեց։

— Մայրս տունը գործ ունէր. ըսաւ՝ էսօր հացը դուն տար, — պատասխանեց Մարուշ վարանոտ։

Շրթները կը դողային ակամայ, երեսը աղճատուած ու հովէն քշուած վարդի մը երեւոյթն ունէր. հասակը կը նմանէր արեւածաղիկի մը, որ արեւմուտքէն յետոյ վար Կ՚առնէ իր գլուխը։ Մարուշ ինքզինք չմատնելու համար աչքերը վար առաւ ու իրիկնադէմի ստուերներուն պէս` իր կոպերուն տակ առաւ ձեւն արագիլին, որ դեռ բոլորակ կը դառնար ու կը ցածնար հետզհետէ։

Կարօ Մարսուպ ինքն իր մէջ բարկացաւ իր կնոջ, որ հասուն աղջիկ, նշանուած աղջիկ մինակ դաշտ ղրկած է։ Նշանուած աղջիկ մը առանձինն դաշտ ղրկել լաւ բան չէ։

— Գնա, էդ մեր բամբկին վարի կորիին մէջի դդումը փրցուր, տուն տար. էսօր տեսայ, բաւական ժըրեր է։

Մարուշ կանգնած էր դեռ. հօրը խօսքերը իր ականջին մժեղի ձայնի մը պէս անորոշ կուգային։ Վարանոտ, Կ՚ըսես հաշիշ ծխած ըլլար։ Մուրատի քրտինքին հոտը իր մէջ այնքան բարկ էր դեռ։ Երազ չէր, համբուրուեցան անոնք։ Կարծես համբոյրին վրայէն ամբողջ դար մըն էր անցեր։ Ախ, ինչ լաւ էր Մուրատի քրտինքին հոտը… Յետոյ բազուկները, ամբողջ դաշտ մը իր թեւերուն մէջ առնող լեռնաշղթայի մը պէս գրկեց այնքան պինդ ու տաքուկ։

— Մարուշ, քեզի Կ՚ըսեմ, ինչ է, հիւանդ ես, ինչ պաղը թօթուած սարբինայի պէս կեցեր ես։

— Դդումը որ կորիին մէջ է, — հարցուց Մարուշ։

— Վարի կորիին, վարի կորիին, — պոռաց Կարօ Մարսուպ, — ըսել է՝ չլսեցիր. Մարուքենց արտին կողմը։

— Մարուշ, — ետեւէն պոռաց Կարօ Մարսուպ, — տուն որ երթաս՝ էդ թեւերուդ շավաները կը հանես։ Ինչ է, հարսնիք է, թէ զատիկ։ Էդ տեսակ ճիլի պիլի բաները ամօթ բաներ են։ Էդ լաչակդ աղէկ շտկէ։

Մարուշ երբ դաշտէն տուն վերադարձաւ, հոգին խռով էր այնպէս, ինչպէս երբ խաղաղ լճակին վրայէն փոթորիկը Կ՚անցնի։ Մօր խօսքերուն շատ կարճ կը պատասխանէր. դէմքին, լաչակին ու մազերուն վրայ անփութութիւն մը կար։ Լաթերը վար առնելու պատրուակով մի քանի անգամ տանիք ելաւ ու շատ ուշ վար իջաւ։

— Աղջի Մարուշ, — կը ձայնէր մայրը վարէն։

Ախ Աստուած իմ, ինչու իր մօր ձայնը եւ հօր երեւոյթը դժոխքի պէս կուգային իրեն։ Մի քանի անգամ Մարուշ իր գրպանի կլոր ու փոքրիկ հայելին նայեցաւ։ Դէմքին վրայ թեթեւ տժգունութիւն մը կար։ Որ աղջիկը առաջին անգամ համբուրուեր ու չէր տժգուներ։

— Աղջի, եկուր հաւերուն կուտ ձգէ, օճախը շտկէ. հիմա հայրդ ուր է, ուր չէ կուգայ։ Ինչ է, երեսդ ինչու ծուռ է։ Հայրդ բարկացեր է։ Հա։

Մարուշ չպատասխանեց։ Մտքէն իսկ չէր անցներ իր հօր բարկութիւնը. այդ ատեն միայն յիշեց, որ հայրը իր թեւի շաւաներուն համար դիտողութիւն ըրած էր։ Մարուշ հանեց շաւաները ու գնաց հաւերուն կուտ ձգելու։ Տեսաւ՝ հաւերուն մէկը պակաս էր, ու ճու ճու կանչելէն նորէն տանիք ելաւ։ Մարուշ որքան կը սիրէր տանիք ելլել. տունին առաստաղը, առարկաները կը ճնշէին վրան։ Երբ տանիք ելլէր, սրտին մէջ կը լայննար դաշտի հորիզոնը բովանդակ։ Մարուշ տանիքէն կը տեսնէր հողդարը, հա, ճիշդ այն ամպերուն տակ, ուր Մուրատ վար Կ՚ընէր այսօր։ Արագիլի այն բոյնին քով փշերու ճամբան էր. կարծես այդ տեսակ ճամբայ գոյութիւն չունենար, երբեք քալած չըլլար այդ ճամբէն։ Փշերու ճամբան երկնքի վրայ գծուած ճամբայի երեւոյթ ունէր։ Յետոյ Մուրատենց պաղչան, տանիքը, տանիքին դդումներն ու կտկտացող աքաղաղը…

— Աղջի, Մարուշ։

— Չտչտուն հաւը չկայ, մայր, չորս կողմ կը նայիմ. Կ՚երեւայ թեզմիշ է եղեր։

— Զահար Ղարիպ Չիչօի հաւերուն մէջ է։ Մեր բաղդէն է, ինչ ընենք. կուտը հոս Կ՚ուտէ, Կ՚երթայ Չիչօի տունը Կ՚ածէ։

Բաղդը ինչ ընէ. Կարօ Մարսուպին հաւը Ղարիպ Չիչօի աքաղաղին հետ էր միշտ։ Ինչ լաւ, որ Կարօ Մարսուպ այդ բանը նկատած չէր, եթէ ոչ հաւին վիզը դանակի մէկ հարուածով կը կտրէր։

— Ճու ճու ճու, — Մարուշ ձայնն աւելի բարձր ձգեց եւ Ղարիպ Չիչօի տան կողմն անցաւ։

Իր ձայնը կարծես աւելի փոխուած ու հնչուն կուգար։ Կարծես իր ձայնին հետ դեռ նոր կը մտերմանար։ Դեռ նոր կը մտերմանար իր երեսին, աչքերուն, վարսին հետ. ահա թէ ինչու Մարուշ յաճախ փոքրիկ ու կլոր հայելին կը նայէր։ Քանի կը տարածուէր Մուրատի քրտինքի հոտը իր մարմնոյն մէջ, այնքան անհանգիստ կը զգար, այնքան կը հեռանար իր տունէն։ Մուրատի քրտինքին հոտը, բոլորակ հրդեհի մը պէս, Մարուշի ամբողջ մարմինն էր բռներ։

— Աղջի Մարուշ, — նորէն պոռաց մայրը, — ախ Աստուած իմ, ինչ է եղեր էս աղջկան։

— Եկայ, մայր, եկայ։

Ինչ խաս են Մուրատենց տանիքին դդումներուն գոյները. ոսկեգոյն դդումներուն շարքին կար նաեւ կապտորակ դդում մը։ Մարուշին այնպէս թուեցաւ, թէ տարիներ առաջ տեսած էր այդ կապոյտին նմանող ուրիշ կապոյտ մը. կապոյտ մը` քրտինքի հոտին հետ խառնուած։

— Աղջի Մարուշ, արեւը մարը մտնելու մէկ թիզ մնաց, Մարուշ։

— Եկայ, մայր, եկայ։

Երեկոյեան Կարօ Մարսուպ երբ տուն վերադարձաւ, կինը խօսեցաւ անոր։

— Արիմարդ, էդ աղջիկը որ տուն եկաւ, քէնկուր էր. Կ՚երեւայ՝ հերսոտեր ես։

— Հէլպէթ կը հերսոտիմ. բանի գործի ատեն, շաւաները թեւէն պակաս չեն։ Ինչ է, հարսնիք է, թէ զատիկ։

— Ինչ Կ՚ըլլի, արիմարդ, նշանուած աղջկայ հաւաս է։

— Հա, հա, նշանուած աղջիկ ըսելով, էսօր շաւաները թող թեւէն չհանէ, վաղն ըլ նշանածը դռան վրայէն Կ՚անցնի տէի՝ թող փարչն առնէ աղբիւր վազէ։

Կինը այլեւս չխօսեցաւ։ Կարօ Մարսուպ վրան գլուխը թօթուեց, կնճռած ճակատով շտկուեցաւ եկեղեցի։

Մարուշ աղբիւրէն վերադարձաւ, ներսը դուրսը աւլեց եւ միեւնոյն ատեն քրտինքի հոտին հետ խառնուած կապոյտը փնտռեց։ Հա, գտաւ։ Այդ օր Մուրատ կապոյտ ելկէկ էր հագեր։ Փշերու ճամբուն վրայ Մուրատ հեքեաթի հերոսի մը պէս մօտեցաւ, Մարուշն ալ այնքան շուարեցաւ, որ չգիտցաւ, թէ ինչն էր կապոյտ՝ երկինքը, թէ Մուրատի ելկէկը…

Երեկոյ մը` եկեղեցիէն վերջ, ժամուորները տուն քալած էին։ Ժամկոչն ալ, եկեղեցիին խոշոր բանալին գօտիին մէջ, ուսին վրայ ծռած, տուն կը վերադառնար։ Եկեղեցիի ճամբուն վրայ երկու պառաւներ, քիթ քթի տուած, կը խօսէին տակաւին։

— Ախր կը խօսին, Հռոփ, ես ինչ գիտեմ, — քթախոտին տուփը երկարելով։

— Զահար, Կարօ Մարսուպն ըլ Կ՚ըսէ՝ ես աղջիկ ունիմ։

— Մարուշէն ով ումիշ Կ՚ընէր, մէրս քորս. սուրբի պէս աղջիկ էր։

— Մի ըսեր, Զարդար, խելօք կատուն է գողցեր ժամուն մոմը։ Հիմակու աղջիկները, — քթախոտը քթածակերէն վեր խռացնելով, — հիմակու աղջիկները պոյ մը գետնին վրայ են, պոյ մը գետնին տակ։

— Տեսնող կայ եղեր, Հռոփ, էնպէս գրկուեր են, որ մէջերնին հով չանցնիր եղեր։

— Թու, սէր է եկեր սոխնոցերը։ Ես ինչ գիտեմ, մէրս քորս, տարի մը նշանուած մնացի՝ նշանածիս երեսը չտեսայ։ Հիմակուայ աղջիկները չեն ըլ պարտկուիր։ Աստուած օճախ պուճախէ հեռու ընէ, աղջկայ ու տղի տէր ենք։

Եկեղեցի ու բարտի հետզհետէ մութով կը ծրարուէին։ Երկու պառաւներ տակաւին կը խօսէին, յաճախ իրարու քթախոտ կը հրամցնէին ու իրարու բերնէ խօսքեր կը կտրէին։ Շատ ուշ ատեն բաժնուեցան, խօսքերնին դեռ լրացուցած չէին։

Զարդար պառաւը, երբ Սուգիկենց տան քովէն անցաւ, տեսաւ, որ դռան վրայ նստեր էր խաթուն մաման։

— Ողորմի Աստուած։

— Ողորմի հոգուդ, Զարդար, ինչու էսօր ուշ մնացեր ես։

— Մարկոսենց Հռոփին հետ խօսքի բռնուեցանք։ Միտքս ինկաւ, որ տահա կովը չեմ կթեր։ Խեղճ հայվանը հիմա աչքհայոց եղաւ։

— Լսեցի՝ տղադ կը նշանես, Զարդար։

— Էհ, ուր է ադամորդու աղջիկ մը, որ ըլլի… Հիմակու աղջիկները մինչեւ էրնանցը տունը երթալու չափ սապռ չունին։ Լսեցիր Կարօ Մարսուպին աղջկան շնորհքը։

— Ինչ կայ, Զարդար։

— Գեղին բերանն է ինկեր, դուն ըլ բանէ լուր չունիս։ Երէկ նշանուեցան, էսօր ճամբտուն վրայ շախշախ լէյլի կը խաղան. փշերու ճամբուն վրայ պաչպչուկի ձէնը եայլան է բռներ։

Երթամ, մէրս քորս, երթամ կովս կթեմ։

— Ով է տեսեր, Զարդար…

***

Յաջորդ երեկոյ Կարօ Մարսուպ եկեղեցիի կօշկանոցէն դուրս Կ՚ելլէր՝ աղօթքի կտորտանքներ տակաւին շրթներուն վրայ։ Ժամուորներ կը դանդաղէին ճամբան, իրարու վիճակը կը հարցնէին, սերմի, վարի, ջրտուքի մասին զրոյցներ կը փոխանակէին։ Կարօ Մարսուպ արախչիի ծայրը ծալքին մէջ կը տեղաւորէր, երբ տեսաւ Էքնօենց հարսը` Վարդերը, որ շորօրուելէն կը քալէր։ Այս անգամ երկուքի հիւսած հաստ մազերուն ծայրը կախած էր պօյմաղ ։ Կարօ Մարսուպ ալ չկրցաւ համբերել, մանաւանդ էնպէս կը շորօրուէր, որ ետեւ ձգած վարսերը մէկ աջ կը զարնուէին մէկ ձախ։

— Շորօրա, խանըմ հարս։ Էդ քիչ է, քիչ տահա շորօրա, — վերջապէս խօսեցաւ Կարօ Մարսուպ` ինքզինք չկարենալ զսպելով։

Հարս Վարդեր ետեւ նայեցաւ։ Խօսքի տակ մնացող չէր, ինչ հոգ, թէ ժամուորներ լսէին զինք։

— Քեզի ինչ, խըռֆած, — պոռաց Վարդեր զիլ ձայնով։

— Անամօթին բանը նայէ, հապա որու ինչ։

Կարօ Մարսուպին ձեռքերը ոտքերը սկսան դողդղալ, աչքերն աւելի լայն բացուեցան։

— Քեզի համար Աւետարանի մօտենալ հարամ է, հարամ։ Ես էդ տէրտէրին ինչ ըսեմ, որ…

Ժամուորները հաւաքուեցան։

— Դուն գնա, աղջկանդ փեշերուն տէր եղիր։ Քեզի ինչ իմ շորօրալս։ Հեղ մը ականջդ ետեւ ըրէ, թէ աղջկանդ վրայ ինչ կը խօսին։

— Թըդ թըդ. հիմա որ հասնիմ, էդ լեզուդ քոքէն կը քաշեմ. անամօթին բանը նայէ։

— Էհ, դուն ինչ գիտես, խըռֆած։ Աղջկանդ լաչակը ծառին գլոխն է ելեր։ Գեղ մի գեղով գիտեն։ Փշերուն ճամբուն վրայ նշանածին հետ պաչպչուկին ձէնը գեղն է բռներ։

Կարօ Մարսուպ բոլորովին գունատեցաւ. ինքնիրմէն ելած՝ խենդի պէս Կ՚ուզէր հասնէր Վարդերին ու լեզուն տեղէն հանէր, եթէ դրացի Մարգարը վրայ չհասնէր։

— Դուն քեզի եկ, դրացի. կնկայ հետ չափուիլը լաւ բան չէ։ Եկ երթանք, կնկայ հետ կռիւ ընելը ամօթ բան է։

— Մարգար, Կարօ Մարսուպը նամուսով ապրող մարդ է։ Էդպէս անամօթին բերանը իյնալը ինծի համար մեռնիլ է, մեռնիլ։

Ժամուորները ափ ի բերան մնացին։ Որ հարսն էր, որ լեզու պիտի թրջէր Կարօ Մարսուպին դէմ։

— Կ՚ըսես՝ երեսը եօթը ջրով են լուացեր. էդ լաչակը հիչ Աւետրնի հով չդիպաւ, — կը խօսէին կիներն ու Վարդերը կը մեղադրէին։

— Ով գիտէ, Աստուած որ արդարին երեսը կը նայի, որ էս գեղի գլխին քարէ կարկուտ չի մաղեր։ Լսեցիր ինչ ըսաւ Կարօ Մարսուպի աղջկան մասին։ Իրեն հալը չի նայիր, որ էշիկը Նաճար Գիրգորն է մաշեցուցեր, — մէջ ինկաւ ուրիշ մը։

— Ինչ մեղքս պահեմ, լեզուս վրայ չերթար, որ ըսեմ։ Կարօ Մարսուպին աղջկան մասին ըսածը իրաւ է, իրաւ։ Տեսնողներ կան, — վրայ տուաւ ուրիշ մը։

Կարօ Մարսուպ դրացի Մարգարին հետ տուն կը քալէր` ծեծուած աքաղաղի մը պէս չոնչլոտ։ Անամօթ կնկան խօսքերը Կ՚ըսես իր արիւնը ցամքեցուցին յանկարծ ու կեանքը քառսուն տարիով կարճեցուցին։

Նունիկ պաճին, խոնջան շտկած, անհամբեր իր էրկան կը սպասէր։ Մարուշն ալ, կիսապատին քով կեցած, հեռուի մթնշաղ դաշտերը կը դիտէր։ Այդպէս, աչքերը յառած։ Ախ, ինչ լաւ էր մթնշաղը լուռ։ Ինչքան կը բաղձար, որ մթութեան պէս անկողին մը ըլլար, խորունկ ու թաւշային, եւ թաղուէր, թաղուէր այդ թաւշային խորունկութեանը մէջ. այնքան յոգնած ու անհանգիստ կը զգար։ Համբոյրէն ասդին դողցւուկ մը կար վրան, մարմինն ամբողջ կը կերնճկտար ու աջ յօնքին վերջացած տեղը, վերջակէտներու նման, երկու փոքրիկ բշտիկներ դուրս եկած էին։

Կարօ Մարսուպ ներս մտաւ թէ չէ.

— Պէ մարդ, չես ըսեր, թէ կերակուրի ատեն է, էսքան ատեն ինչ Կ՚ընես դրսները։

Կարօ Մարսուպ լուռ նստաւ իր տեղը ու սկսաւ ծխամորճը քաշել։

Նունիկ զարմացած երեսը նայեցաւ։ Ինչ է պատահեր այս մարդուն. երեսը տժգուներ, ժանիքը զարկեր, ուրկէ ճանճ մը իյնար, քառսուն կտոր Կ՚ըլլար։ Նունիկ ալ չհամարձակեցաւ խօսիլ։ Էրիկը բարկացեր էր, շատ էր բարկացեր։

— Ախր ինչ է պատահեր, — կը զարմանար Նունիկ։

Մարուշի սրտին մէջ, չգիտես որ տեղէն, արագ դփրտուկ մը ինկաւ։ Սիրտն իրեն կը կանչէր։ Արդեօք… Արդէն երեք օր էր, որ ինքզինք աւելի օտար ու յանցաւոր կը զգար, շտկէ շիտակ ծնողքին երեսը չէր կրնար նայիլ։ Մարուշի վրայ ինկաւ սրսփուկ մը։

— Ինձ բան չպիտնար, հիւանդ եմ, մայր, — կամաց մը խօսեցաւ Մարուշ իր մօրը։

Ճրագին լոյսը հետզհետէ կը մարմրէր ու լուսող չկար։ Տունը կարծես խարխլած աւերակի մը երեւոյթն էր առեր։

— Ինչ ունիս, աղջիկս, որ տեղդ կը ցաւի, — խօսեցաւ մայրը՝ ձեռքը աղջկան ճակատին տանելով։

— Չգիտեմ, սանկ գլոխս կը ցաւի, վրաս կոտրտուք մը կայ։

Մարուշ իր հօր նայիլ չհամարձակեցաւ ու շատ կանուխ անկողին գնաց։

Կարօ Մարսուպ կը ծխէր իրարու ետեւէ։ Վարդերի խօսքերը մուրճի հարուածներու պէս կը զարնուէին իր գլխին։ «Գնա, աղջկանդ փէշերուն տէր եղիր։ Փշերու ճամբուն վրայ, պաչպչուկի ձայն»։

— Կերակուր լեցնեմ, — հարցուց կինը վարանոտ։

— Էդ աղջիկն ուր գնաց, կնիկ, — վերջապէս խօսեցաւ Կարօ Մարսուպ։

— Էսօր ամբողջ օրը քիթը ծուռ էր, հիւանդ իմ, ըսաւ ու անկողին գնաց։

— Թաթարխամին կպի ինչ լաւ է։ Խորոզկնչուն դագաղը տան առջեւ կայնի։

— Ինչ է պատահեր, Աստուած իմ։

Էրկան անէծքէն մօրը սիրտը կը խշխշար։ Ճահիլ աղջիկ, նշանուած աղջիկ, հօրը բերանն ինտոր վրայ Կ՚երթայ։

— Թէզ, գնայ Մուրատ Ակօն հոս կանչէ, որ գայ, — Կարօ Մարսուպ, վճռական, խօսեց իր կնոջ։

Նունիկ պաճին ոչինչ, ոչինչ կը հասկնար. լաչակը շտկեց ու Մուրատ Ակօին ետեւ գնաց։

— Բարեւ, խնամի Մարսուպ, — ներս մտաւ Մուրատ Ակօն` իր սովորական ժպիտով ու նստեցաւ աթոռակի մը վրայ։

— Էսօր հարսնիքի համար քաղքէն մեծ սէյնի մը առի։ Ամա ինչ սէյնի, — շարունակեց Մուրատ Ակօն` տան լուռ երեւոյթէն ոչինչ հասկնալով։— Երեք ոսկի տուի. ֆախաթ աչքիս հինգ ոսկի Կ՚արժէ։ Իշտէ բան մըն էր, րաստ եկաւ։ Հը, էսքան մեծ կայ։

Մուրատ Ակօն ելաւ տեղէն, ձեռքով լայն բոլորակ մը գծեց ու նստեցաւ։

— Քաղքի բարեկամս` Մարտիրոս աղան, պղինձէ լաւ կը հասկնայ. էնոր միջոցաւ առի։ Ես ինչ գիտեմ, վրան ալ ինչ թիւրլի պատկերներ՝ աղուընկայ, փէհլիվանի պատկեր, էժտահարի պատկեր։ Խնամի, մէջտեղն ըլ մենծ պատկեր մը կայ. տղան, ճէյրանի ձիուն վրայ հեծած, ետեւն ըլ աղջիկ մը, կը փախցնէ. էս տղան զէնկին տուեր ձին էժտահարին վրայ կը քշէ։ Իրաւ որ, տեսնելու բան է, խնամի։ Գալ շաբթուն ըլ երթամ, աման-չաման առնեմ, հարսնիքը կը մօտենայ. հը, վաղը մէկալ օր Իսնակ է։

Մուրատ Ակօն մէկէն նկատեց, որ միակ ինքն էր խօսողը։ Կարօ Մարսուպ, գլուխը կախ, նստեր էր. Նունիկն ալ ձայն չէր հաներ ու Մարուշ տան մէջ չէր երեւեր։

— Ակոբ, — խօսեցաւ Կարօ Մարսուպ` յօնքերը վար կախելէն։— Խօսքը երկուք չեմ ուզեր ընել։ Էսօր քսուրդ առ ու գնա, ես աղջիկ չունիմ տալիք։

Շատ կարճ լռութիւն մը տիրեց` ճնշող ու հեղձուցիչ։ Նունիկի ու Մուրատ Ակոբի վրայ Կ՚ըսես սառ ջուր լեցուցին։

— Ինչ կը խօսիս, խնամի, կատակ է, ինչ է։

— Չէ, Ակոբ, — Կարօ Մարսուպ կատակ չի ըներ. էս իրիկուն մատնին Կ՚առնես ու Կ՚երթաս, էս իրիկուն, Ակոբ, էս իրիկուն։ Երկու խօսք չեմ ուզեր։

— Խնամի, կ՚երեւայ խալխի խօսքին ականջ ես դրեր։ Հա, հա, խալխի աչքը չվերցներ, որ Մուրատ Ակոն արտ Կ՚առնէ, եզներ Կ՚աւելցնէ, տղան կը նշանէ։ Մուրատը նշանեցի թէ չէ, ըսին, խօսեցան, որ Մուրատենց մէջ մէկը ինքզինքը կախեր է։ Խնամի, եղածը էս է։ Իմ պապիս մեծ հօր քոյրը էծի ականջներ ունի եղեր։ Օր մըն ալ ախոռը Կ՚երթան, որ ինքզինքը կախեր է։ Էսքան բան։ Ալ ինչ ըսես, որ չխօսեցան։ Հա, հա, խալխի խօսքին ականջ ես տուեր…

— Ակոբ, էդ բաները իմ ականջը չեն թրջեր։ Ես նամուսի տէր մարդ եմ։ Էսօրս իմ պատիւը էլին անամօթին բերանն է ինկեր։ Ինծի համար մեռնիլ է, Ակոբ, մեռնիլ։

— Ինչ է եղեր, Մարսուպ, պատմէ, տեսնենք, հէ։

— Գնա, Ակոբ, գնա տղուդ հարցուր։ Էդ մատնին ուր է, կնիկ, — խօսեցաւ Կարօ Մարսուպ իր կնոջ։

— Մատնին Մարուշին մատն է, — խօսեցաւ կինը տատամսոտ։

— Ես շատ երկար խօսելու գլոխ չունիմ։ Գնա, էդ մատնին բեր, Ակոբին տուր, որ տանէ, — ու տեղէն ելլելով` վարը ախոռ շտկուեցաւ` եզներուն կեր ձգելու։

— Խնամի, — պոռաց Մուրատ Ակոն ետեւէն։

Կարօ Մարսուպ ետեւ չնայեցաւ։ Վճռական էր, վճռական։

Մարուշ անկողին որ մտաւ, ջերմութիւնն աւելի սաստկացաւ։ Հիւանդ ու յոգնած, շատ կարճ քունի մէջ դեռ նոր էր խորունկցեր։ Խուրձ մազերը բարձին վրայ թափուած էին սեւ, ինչպէս գիշերը Կ՚իջնէ ձիւնին վրայ։ Ամփութօրէն մերկ թեւերն անկողնէն դուրս։ Պատուհանէն ներս լուսնի շող մը ինկած էր անկողնին վրայ ու կը խտղտար։ Լուսնի շողին քով, Մարուշի տժգոյն դէմքին վրայի գծագրուած յօնքերը աւելի գեղեցիկ ու խօսուն Կ՚երեւէին։ Մարուշ, ցանկապատէն անդին Մուրատի ոտքերու խշրտուքը կը լսէր, յետոյ իր անունը։

— Մարուշ։

— Ախ, Աստուած իմ, նորէն։ Չէ, չէ, Մուրատ։ Մարդ կը տեսնէ, հայրս, Մուրատ, հայրս։

Մուրատ կեցաւ ցանկապատէն անդին։ Նկարի մը պէս լուռ էր ու անշարժ ու միշտ իր անունը կը կրկնէր.

— Մարուշ, Մարուշ։

Մուրատի անշարժութենէն Մարուշի սիրտը կը նեղուէր։

— Եկուր, Մուրատ, մեզ մարդ չի տեսներ։

Մուրատ անշարժ էր ու միշտ կը կրկնէր.

— Մարուշ, Մարուշ։

Մարուշ սրտի ճնշումէն արթնցաւ յանկարծ։ Անկողնին քով «Մարուշ» կանչողը իր մայրն էր, որ զինք Կ՚արթնցնէր։

— Ինչպէս եղար, աղջիկս, — խօսեցաւ մայրը՝ ձեռքը աղջկան ճակատին տանելով։

Ինչպէս ըսեր, թէ ներսը Մուրատ Ակոն մատնիին կը սպասէ։ Աղջիկն հիւանդ էր, հիւանդ, կրակներուն ու բոցերուն մէջ։ Ինչպէս ըսեր, թէ հայրն իր նշանը ետ Կ՚ընէ։

— Մարուշ, աղջիկս, էդ Մուրատենց մատնին ինծի տուր։

Աղջիկը վարանեցաւ. խոշոր ու հիւանդ աչքերը մօր երեսին սեւեռեց։

— Խնամի Ակոն ըսաց, որ վաղը քաղաք պիտի երթայ, Կ՚ուզէ մատնիին նոր ակ անցնէ։

Մարուշ հանեց մատանին ու մօրը երկարեց։ Մայրը սենեակէն դուրս ելաւ թէ չէ, Մարուշի սիրտը փղձկեցաւ, դէմքը մազերուն ու բարձին մէջ թաղեց ու լացաւ, լացաւ, բոլորովին լուռ ու անծանօթ նախազգացումով մը։

Լուրը գիւղին մէջ շատ շուտ տարածուեցաւ. Կարօ Մարսուպ նշանը ետ է ըրեր։

Կարօ Մարսուպ երկու օր եկեղեցի չգնաց, մարդու երես չնայեցաւ։ Երրորդ օրը եկեղեցիէն երբ դուրս ելաւ, ոչ ոքի հետ խօսեցաւ։ Կնճիռները ճակատին վրայ թնճուկած՝ ուղղակի տուն գնաց։ Տան մէջ ալ կարծես անկանոն թափթփածութիւն մը կար, ճիշդ Կարօ Մարսուպի սրտին պէս։ Հաւերը տանիքը կը փռտէին ու հողերը վար կը թափէին. սանդխամատերը մաշած Կ՚երեւէին. տան խոնջան անյարմար տեղ դրուած, ամաններն անկանոն տեղաւորուած. եզներն ալ միշտ անօթի Կ՚երեւէին. կինը` Նունիկ, հիւանդ աղջկան անկողնին քովէն չէր հեռանար։ Տան մէջ հիւանդ լռութիւն մը առեր կեցեր էր։

— Նունիկ, գետինը մտնըս, Նունիկ, էս կովերը տահա չես կթեր, — կը պոռար Կարօ Մարսուպ։

Նունիկ վար Կ՚իջնէր, սթիլը ձեռքին, ախոռը կը մտնէր` կովերը կթելու, ուր Կարօ Մարսուպ եզներուն կռնակն ու ականջները կը շփէր։

— Էդ աղջիկը բոցերուն մէջ կը վառի, արիմարդ. էսօր ամբողջ օրը ինքն իր դէմ է խօսեր. երեք օր է բերանը բան դրած չէ, — խօսեցաւ Նունիկ վարանոտ։

— Ես քեզի Կ՚ըսեմ` էդ աղջկան անունը մի տար, կնիկ, թող երթայ սատկի։

— Էսօր, քանի օր է հիւանդ է, տնաշէն. օր մըն ալ անկողնին մօտեցիր, տես, ինչ հալի է։

— Չէ, չէ, որ սատկի, գերեզմանը չեմ երթար. էդ իմ աղջիկը չէ, ինծի աղջիկ չկայ։

Մարուշի հիւանդութիւնը աւելի ծանրացաւ։ Նունիկ ի զուր աղաչեց, դրացիներն ի զուր խօսեցան, որ Կարօ Մարսուպ աղջկան անկողնին մօտենայ։ Կարօ Մարսուպ կամ մարագին տանիքը շխեց, կամ եզներն առաւ ու դաշտ գնաց։ Հիւանդ աղջկան անկողնին չմօտեցաւ։ Տէր չեղաւ աղջկան։

***

Աշունի վերջի ամիսն էր. ռէնճպէրները բամպակներուն հետ ներս առեր էին իրենց ոտքերն ու եզները։ Պարզկայ գիշերներուն դաշտին վրայ այլեւս մուժ կը նստէր։ Աշունի տերեւները աշունի հովերէն կը քշուէին դիւահարի պէս ու կամուրջներուն վրայ բոլորակ պար կը դառնային։ Դաշտին մէջ միակ որթատունկի ու ալուճի տերեւներն էին, որ բոցի գոյնով բռնկած` կը վառվռային միջօրէի արեւին ներքեւ։

Աշունի միջօրէ մըն էր, երբ Մարուշ ելաւ անկողնէն ու իրենց տան կիսապատին քով, արեւին տակ նստած, դաշտը դիտեց։ Կիսապատին վրայ հովերէն ձգուած էին մի քանի աշունի տերեւներ։ Մարուշ շատ էր նիհարցեր. դէմքն աւելի ճերմկցեր էր, յօնքերն ու աչքերը աւելի սեւցեր էին, Կ՚ըսես` չինական մելանով էին ներկուեր։ Որքան ատեն էր, որ դուրս ելած չէր Մարուշ։ Աշխարհն ինչքան փոխուած էր։ Մարուշ ծառերու մերկութեան մէջ շատ որոշ կը տեսնէր փշերու ճամբան։ Ինչ եղաւ Մուրատը. արդեօք կը մտածէ իր մասին։ Եթէ ուժ ունենար իր կողերուն վրայ, Կ՚ուզէր հեղ մը բարձր տանիք ելլել։ Արդեօք հոն էին դդումները, աքաղաղը։ Մարուշ կը զգար, որ բան մը կորսնցուցեր էր, բան մը, որ ունէր չհիւանդանալէ առաջ։ Ախ, այդ ինչն էր։ Ինչպէս կորսնցուց, ինչն էր այդ, Աստուած իմ։

Ալ ամէն օր արեւ Կ՚ելլէր Մարուշ ու արեւի ջերմութեան ներքեւ օրէ օր կը փոխուէր, ինչպէս հասակաւոր ծաղիկ մը՝ թափանցիկ ու զգայուն։ Արդէն այտերուն վրայ սկսած էր թեթեւ կարմրութիւն մը գալ, աշունի տերեւներուն մէջ մոռցուած բաց կարմիր կակաչի գոյնով։ Անոր մէջ սկսած էր Մուրատի պատկերն հետզհետէ պայծառանալ։ Սեւ ու խոշոր աչքերը, քիթը, բերանը, դեռ նոր բուսած պեխերը, մանաւանդ քանքուլը ճակատին վրայ թափուած։ Այդ բոլորէն յետոյ բան մը կար կորսուած, որուն հետզհետէ կը մօտենար ու կը հեռանար։ Կարծես իր զգայարանքներէն մէկը պակաս ըլլար։ Մարմինին վրայ յանկարծ լիութիւն ու առատութիւն իջաւ` դաշտին վրայ թափուող անձրեւին պէս։ Մարուշ գտած էր, գտած։ Դաշտի հոտը, Մուրատի քրտինքին հոտն էր այդ։

Երեկոյին` ուշ ատեն, Կարօ Մարսուպ ու Նունիկ, քով քովի կայնած, մի քանի ծունկ աղօթք ըրին ու գացին։ Մարուշն ալ մէկ կողմէն մազերը կը քակէր` անկողին երթալ ձեւացնելով։

Մարուշ մարեց ճրագը ու կամաց մը մութին մէջէն դուրս ելաւ։ Մութ էր նաեւ դուրսը։ Լուսնկան, հեղեղէ քշուած, պղինձէ ափսէի մը պէս, ամպերուն տակ կը մտնէր, դուրս Կ՚ելլէր ու նորէն կը ծածկուէր։ Ինչու տանիք ելաւ, չէ որ գիւղն ամբողջ քնացեր էր, քնացեր էր նաեւ Մուրատը։ Մարուշ կարօտն ունէր գէթ մութին մէջէն Մուրատենց տանիքը տեսնելու։ Թեթեւ հով մը ուսերուն վրայ քակուած մազերը թել-թել Կ՚ընէր։ Գիւղը խաղաղ էր ու լուռ, միայն աղբիւրին ձայնը կուգար շատ որոշ։

Մարուշ դիտեց մութ ձեւը Մուրատենց տանիքին։ Մութ գծերու պէս շատ որոշ Կ՚երեւէին երկնցուցած ձողերը տանիքին։ Նաեւ ձեւը ծխնելոյզին ու մարդու նմանող սիլուէդ մը ծխնելոյզին մօտ։ Մարուշ առաջին անգամ ճըվալով դրուած առարկայ մը կարծեց։ Թերեւս խըճեճ, ով գիտէ։ Սակայն սիլուէդը շարժեցաւ ու ոտքի ելաւ։ Մուրատի հասակն էր։

— Արդեօք Մուրատն է…

— Արդեօք Մարուշն է…

Երկու սիլուէդներ կը շարժէին, ցուիքին մօտ կուգային ու կը հեռանային։

— Արդեօք Մուրատն է։

— Արդեօք Մարուշն է։

Երկու սիլուէդներ, հեռուէ հեռու, երազի մէջ թափառող ստուերներու նման, զիրար դիտեցին երկար ու ստուերներուն նման վար իջան, երբ լսեցին վարի տանիքէն ոտնաձայն մը։ Ժամկոչն էր, որ ուշ ատեն նշխարք գործած տեղէն կը վերադառնար։

Յաջորդ գիշեր, երբ գիւղը լուսնկային խաղաղութեան ներքեւ կը քնանար, նորէն երկու սիլուէդները հոն էին։

Մուրատ ցուիքէն վար` Հայրապետենց տանիքը ցատկեց։ Յետոյ անցաւ Չիվիտին տանիքը, որ փողոցին վրայ նեղանցքով մը բաժնուած էր, ու մօտեցաւ Մարուշին։ Մարուշ բարձր տանիքին վրայ էր, իսկ Մուրատ` ցածկեկ։

— Մարուշ։

— Կամաց, Մուրատ, Պալիկ խաթունին դռան ձէնը առի, — խօսեցաւ Մարուշ փսփսուքով ու ցուիքին աւելի մօտեցաւ` ցուիքէն վար խուրձ մը մազերը կախ տալով։

— Հայրդ քնացեր է։

— Քնացեր են, քնացեր, սուս…

— Դրացի Նուխրիկն ասաց, որ Մարուշն ելեր է։ Ախր, ինչ պիտի ըլլի, Մարուշ, օր արեւս հատաւ. երեք օր է նէ լուծքի Կ՚երթամ, նէ ըլ եզներուն տէր Կ՚ըլլիմ. օրը քառասուն հեղ տանիք Կ՚ելլեմ։ Տնաշէն, երբեմն տանիք ել՝ պոյդ տեսնեմ։

Կատու մը, երկննալով ու կարճնալով, մէկ ցուիքէն միւսը ցատկեց։ Մարուշ սոսկաց յանկարծ։

— Քեզի ինչ եղաւ, Մարուշ, խօսէ, ձէնդ լսեմ։

— Ախ, Մուրատ, ինչ պիտի ըլլի, իմ քաշելիքը էս մարդուն ձեռքէն։ Ձէն մը առի, սիրտս թբռտաց, գլուխս սկսեց խբխբալ, — ու սկսաւ արտասուել լուռ ու լուռ հեկեկալ։— Ազատէ զիս, Մուրատ, ազատէ զիս այս տունէն, տար, ճէհէնէմը տար զիս…

— Ինտոր ընեմ, Մարուշ. էսօր հօրս շտկէ շիտակ ըսի, որ Մարուշէն զատ ուրիշ աղջիկ թող ինծի հարամ ըլլի. որ չըլլի՝ երեսս Կ՚առնիմ, Կ՚երթամ էս գեղէն։

— Ես ըլ կուգամ, Մուրատ, տար զիս, — կը խօսէր արցունքներուն մէջ։

Աքաղաղները երկրորդ բերան կանչեցին։ Լսուեցաւ Կարուկենց ախոռին դռան ճզրտուկը։ Երկու սիրահարներ իրարմէ չէին կրնար բաժնուիլ։

Աքաղաղները երրորդ բերան կանչեցին։ Անոնք իրարմէ շատ դժար բաժնուեցան։ Մարուշ կը դիտէր ետեւէն, կը դիտէր Մուրատի հասակը, մինչեւ որ կորսուեցաւ մութին մէջ, ու ինքն ալ սանդուխներէն վար իջաւ։

Լուսնկան աւելի պայծառ էր. գէթ Մարուշին այդպէս կը թուէր։ Աւելի բաց Կ՚երեւէր լուսնի լոյսը, որ սաւանի նման կախուած էր կիսապատէն։

Մարուշ շատ զգուշութիւնով կը մօտենար դուռին ու յանկարծ կեցաւ։ Ախ, Աստուած իմ, այդ ով է դուռին քով. նայեցաւ պիշ ու հօր նմանութիւնը տեսաւ։ Մարուշ քիչ մնաց նուաղէր։ Անտարակոյս իր հայրն էր` դրան սեմին նստած։ Զարմանալի էր՝ նստած տեղը կը քալէր ու դէպի իրեն կուգար ու չէր մօտենար։ Ինչ պիտի ըսէր, ինչպէս պիտի արդարանար։ Մտադրեց այլեւս հօրը ոտքը իյնալ ու խոստովանիլ. թող ծեծէ, թող սպաննէ…

Մարուշ երբ աւելի մօտեցաւ, տեսաւ, որ դռան քով ճըվալով լեցուն ցորեն էր դրուած. այդ էր, որ կէս լոյս ու մութին մէջ յանկարծ իր հօր նմանութիւնը առած էր։

Անցան մի քանի օրեր։ Երազի մէջ շարժող ստուերներու նման` Մուրատ ու Մարուշ կը մօտենային իրարու ու կը հեռանային։ Գիշեր մըն ալ Կարօ Մարսուպ ու Նունիկ խոր քունի մէջ էին. այդ օր ջրաղացք աղուն էին տարեր ու շատ էին յոգներ։ Յոգնած ու խոր քունի մէջ էր նաեւ ամբողջ գիւղը։ Այդ գիշեր երկու սիրահարներն էին արթուն, մէկ մըն ալ` Մուրատի հայրն ու մայրը ու անհամբեր իրենց հարսին մուտքին կը սպասէին գիշերով։

— Մարուշ։

— Մուրատ, սուս…

— Ծրարդ վար ձգէ։

Մարուշ փոքրիկ ծրարը տանիքէն ցածկեկ տանիքը ձգեց ու ինքն ալ վար իջաւ բարակ սանդուխէն, որ Մուրատ իր հետ տարած էր։ Մուրատ շալկեց ծրարն ու սանդուխը եւ, Մարուշի ձեռքէն բռնելով, Մարկոսենց տանիքէն փողոց իջան ու մտան իրենց տունը։ Մարուշի ոտքերը կը կթոտէին, սակայն Մուրատի բազուկը իր մէջքին շուրջ թեւեր տուաւ անոր։ Իր մարմնի ծանրութիւնը չէր զգար։ Երկու սիրահարները Կ՚ըսես տանիքէ տանիք կը թռէին` թեւ թեւի տուող երկու աղաւնեակներու պէս։

Հարսնցուն տունէն ներս մտաւ թէ չէ, Մուրատ Ակոն էշն հեծաւ ու գիշերով քաղաքին ճամբան ափ առաւ` Առաջնորդարանէն արտօնագիր բերելու համար։

Առաւօտ կանուխ Կարօ Մարսուպ ու Նունիկ սովորականին պէս արթնցան իրենց քունէն։ Կարօ Մարսուպը, «Տէր եթէ շրթունքը» բերանին, ախոռը տաւարներուն քով իջաւ։ Նունիկ անկողինը կը վերցնէր ու միեւնոյն ատեն Մարուշին կը ձայնէր.

— Աղջի Մարուշ, էս ատենը քնանալ Կ՚ըլլի։ Հիմա արեւը էրդոց վրայ կուգայ։ Մարուշ, — աւելի ժիր պոռաց` միեւնոյն ատեն գործին մժղլած։— Հիմա հայրդ վեր Կ՚ելլէ. որ քնած տեսնէ… Էսօր լուացք պիտի ըլլի, ներս դուրս պիտի աւլուի, ելիր, ընկողնիդ երեսը քակէ, որ ջուրը ձգենք։

Մարուշ ձայն չէր տար։ Նունիկի ձայնը փեթակներուն մէջ արձագանգ կուտար կարծես։ Նունիկ աղջկան անկողնին մօտեցաւ։ Բա, ինչ տեսնէ. Մարուշ չկար։ Անկողինը կը մնար այնպէս, ինչպէս ձգուած էր երէկ երեկոյ. ծալքերն իսկ աւրուած չէին։

Նունիկի գոյնը փոխուեցաւ յանկարծ։ Ան դուրս ելաւ եւ ժիր ձայնով աղջկան անունը պոռաց։ Վար իջաւ, թերեւս աւելի կանուխ կովերը կթելու իջած էր։ Աղբիւրի ճամբան նայեցաւ։ Մարուշ չկար։

— Նունիկ, — պոռաց Կարօ Մարսուպ դորդայէն, — էդ սատկելուն տահա պառկած տեղէն չէ ելեր։ Ըսէ, որ երթայ Չիվիտենց, ճըվալները բերէ. էսօր քաղաք բամպակ պիտի տարուի։

— Արիմարդ, — ձայն տուաւ Նունիկ տժգոյն ու ջղային, — Մարուշը չկայ, արիմարդ։

Կարօ Մարսուպ առաջին անգամ չհասկցաւ կարծես, թէ Նունիկ ինչ ըսել Կ՚ուզէր։

— Մարուշը գիշերով գացեր է, գացեր, — կրկնեց Նունիկ ու փղձկեցաւ եւ սանդուխներուն վրայ ծալլուած մնաց։— Վայ Մարուշ, հարամ ըլլայ իմ տուած կաթը։

— Ինչ կը զրուցես, Նունիկ, դուն քեզի եկուր, — մօտեցաւ Կարօ Մարսուպ՝ նորէն ոչինչ հասկնալով։

— Մարուշը փախցուցեր են, արիմարդ, սիրտս կը վկայէ. Մուրատենց տունն է, Մուրատենց տունը։

Կարօ Մարսուպ շանթէն զարնուածի պէս ինքն իր վրայ ցնցուեցաւ, Կ՚ըսես տունն ամբողջ վրան փլաւ։

Վրայ հասաւ դրացի Սուրբիկը, որ պատմեց, թէ Մարուշը Մուրատենց տունն է։ Մուրատ Ակոն ու տիրացու Գէվոն գիշերով քաղաք են գացեր՝ Առաջնորդարանէն թուղթ բերելու համար։

Լուրը գիւղին մէջ շատ շուտ տարածուեցաւ։ Հետզհետէ հաւաքուեցան դրացիները ու սկսան մխիթարանքի խօսքեր ընել։ Կարօ Մարսուպ, ձեռքը գօտիին մէջ, ըսելիք այլեւս խօսք չէր կրնար գտնել։ Ինչ կրնար ընել, քանի որ աղջիկն իր կամքովն է գացեր։

— Ղուկաս, տահա էսքան ատեն իմ կռնակս գետին եկած չէր։ Աղջիկս զիս չամուռին մէջ խոթեց, չամուռին, — խօսեցաւ Կարօ Մարսուպ իր դրացիին ու լռեց` այլեւս չխօսելու համար։

Կէսօրի մօտ էր։ Մուրատ Ակոն երբ քաղքէն վերադարձաւ, իր առաջին գործն եղաւ քահանան գտնել ու խօսիլ պսակի մասին։ Քահանան` Տէր Բենիկ, սրտանց հակառակ էր պսակին։

— Օրհնած, էս պսակը Աստծոյ ու մարդոց դէմ է։ Առանց ծնողքի հաւանութեան աղջիկը ձեր տունն է եկեր. էս պսակը մեղք է, մեղք։ Մենծնաց էսպէս ենք տեսեր։

Քահանան վերջ ի վերջոյ տեղի տուաւ, երբ Առաջնորդարանէն բերուած արտօնագրին տակ կարդաց Առաջնորդի ստորագրութիւնը։ Առաջնորդը չէր կրնար առարկել, քանի որ աղջիկն իր կամքովն էր գացեր։

Յաջորդ օրը պսակի օրն էր։ Մուրատ Ակոն հրաւիրեց իր բարեկամները։ Ոմանք մերժեցին։ Կնքահօր ու իր բարեկամներէն ոմանք ալ գացին պսակի ու հարսնիքին ներկայ եղան։

Առտու էր։ Եկեղեցիէն յետոյ հետաքրքիր ժամուորներէն ոմանք եկեղեցիի բակը հարսին ու փեսին գալստեան սպասեցին։ Ահա կուգան։ Առաջին անգամ երեւցաւ Մուրատ Ակոն, յետոյ տիրացու Գեվոն։ Երեւցան հարս ու փեսայ, կնքահայր ու կնքամայր, նաեւ բարեկամներ։ Էն վերջը երեւցաւ Սարխօշ Գեվոն։

Սարխօշ Գեվոն անկոչ հարսնեւորն էր գիւղի բոլոր հարսնիքներուն, Կ՚երթար, Կ՚ուտէր, կը գինովնար, ինչու չէ, շատ անգամ կռիւ Կ՚ընէր հարսնեւորներուն եւ մանաւանդ զուռնաճուն հետ, եթէ իր ուզած եղանակը չփչէր։ Ամէն անգամ գրեթէ կը լսուէր անոր ձայնը, ըլլար ճամբաներուն վրայ կամ ժամուն բակը. կը պոռար, կը պոռպռար, որ տաւարները գերեզմանոցին ցանկապատին փշերն են կրծեր։ Անոր գլխաւոր զբաղումն էր գինովնալ, կռիւ ընել ու արդարութիւնը պաշտպանել։ Գեվոն գեղին նախրը արածելու ամենախոշոր ցանկութիւնն ունէր, սակայն գիւղացիք իրենց կենդանիները անոր չէին վստահեր։ Գեվոն անկոչ հարսնեւորն էր նաեւ Մուրատի հարսնիքին։ Աճապարեց առաջ անցնիլ եւ հարս ու փեսին ճամբայ բանալ մինչեւ եկեղեցիին դուռը։ Հարս ու փեսան եւ հարսնեւորները եկեղեցիէն ներս ընելէ յետոյ, ինքն ալ յաղթանակէ դարձող հերոսի մը պէս եկեղեցիին դռան քով կանգնեցաւ՝ կարմիր թաշկինակով աւրուած աչքերուն ջրերը սրբելով։

— Պաշ հարսնեւորը Գեվոն է, — խօսեցաւ ժամուն բակը կեցող հետաքրքիրներէն մէկը։

— Հէլպէդ, Մուրատ Ակոն իմ սանահօր հարսին ազգականն է. ըսել է չէիր գիտեր։

— Սանահայրդ ով է, Գեվօ, — վրայ տուաւ ուրիշ մը` բարկացնելու միտումով։

— Իշտէ որ կէնճ Մաքօն ինծի հետ կարգուեր, Թըլկանց Մինասը խօսք տուեր էր ինծի սանահայր ըլլալ, իշտէ Թըլկանց հարսը, որ աղջիկն է։ Իշտէ գնա, հիսապ ըրէ։

— Ծօ, ինտոր հարսնեւոր Կ՚ըլլիս Մուրատ Ակոյին։ Չէ որ Կարօ Մարսուպին աղջիկն է փախցուցեր։

— Արութ, որ քո հօր խաթրը չըլլէր, իշտէ ես գիտէի ըսելիքս։ Ծօ, հայվան, ինչ Կ՚ըլլի եղեր. աղջիկը իր սիրածն է առեր, տաճիկ չէ առեր ա։

Գեվոն բարկացաւ, հայհոյեց Կարօ Մարսուպին եւ բոլոր անոնց, որ հակառակ են Մուրատ Ակոյի հարսնիքին։ Կռիւ մը ընելու լաւ տրամադրութիւն ունէր։

— Իշտէ հոս կեցեր եմ, տեսնեմ, ով է, որ պսակը պի աւրէ։

Ներսը քահանան կարմիր ու ճերմակ նարօտը կը ձգէր եւ կը վերջացնէր Աւետարանը՝ իր խնկոտ ձայնը երկարելով. «Որ Աստուած զուգեաց, մարդ մի մեկնեսցէ»։

Հարսնեւորները Մուրատ Ակոյին տունը վերադարձան, կերան, խմեցին, հարսին ու փեսին կենաց գաւաթներ պարպեցին։ Այդ բոլորի մէջ Սարխօշ Գեվոյի ձայնն էր բռներ.

— Իշտէ էս գաւաթը կը կոնծեմ հարսին ու փեսին կենացը, — կը պոռար ժիր, սակայն զինք մտիկ ընող չկար։

Գեվոն գաւաթը պարպեց, ոտքի ելաւ ու սկսաւ անճոռնի ցատկռտուքներով պար դառնալ.

Հոփ, հոփ նա նա թիրնա նա…

Մուրատ Ակոն նկատեց, որ Սարխօշ Գեվոն սկսած էր կերակուրի ամանները կոխկռտել։ Կամաց մօտեցաւ եւ ուզեց հանդարտեցնել, սակայն Գեվոն անհանգիստ էր։

— Զուռնան ուր է, Ակոբ, խօ էս մեռելի տուն չէ։

Հոփ, հոփ նա նա թիրնա նա…

Ուրիշներ ալ միջամտեցին, որ հանդարտի՝ ըսելով, որ Մուրատը զուռնաճուն ետեւ է գացեր։ Նստեցուցին իր տեղը, մանաւանդ որ մի քանի ամաններ կոտրած էր արդէն։

— Աչքդ լոս, Ակոբ, Տէր մէկ բարձին վրայ ծերացնէ, — կը պոռար հարսնեւոր մը։

— Աչքդ լոս, աչքդ լոս, — նորէն Գեվոյի ձայնն է։— Հէյ Կարօ Մարսուպ, աղջիկդ չես տար, հը, իշտէ մենք ըլ էսպէս Կ՚ընենք. հէմ աղջիկը կը բերենք, հէմ հարսնիք Կ՚ընենք։ Էս զուռնան չեկաւ, Ակոբ, — աւելի բարձր պոռալով։

— Սպասէ, Գեվո, հիմա կուգայ, եա դուռն է, եա երդիքն է, — վրայ տուաւ ճիշդ քովը նստող ժամկոչը՝ քթին տակով խնդալէն։

— Հեղ մը որ նշանուեր էին, ալ ինչ պէտք կար նշանը ետ ընել, — անդին կը շարունակուէր խօսակցութիւն մը։

— Չեկաւ, Ակոբ, էս զուռնան չեկաւ, — նորէն պոռաց Գեվոն ու ոտքի ելաւ աչքը` քիթը, բերանը, օղիով ու գինիով ճմրթքուած եւ ուզեց պարել.

Հոփ, հոփ նա նա թիրնա նա…

Գեվոն չէր կրնար ոտքի վրայ շիփ շիտակ կենալ։ Ուզեցին նորէն հանդարտեցնել։ Գեվոն գինովի յամառութիւն ունէր, կը հայհոյէր զուռնաճուն, որ Կ՚ուշանար այսքան։

Կերակուրները կը լեցուէին, ամանները կը պարպուէին, դրացի կիներ, հաւաքուած, տան տիկնոջ Կ՚օգնէին։ Այդ բոլորին մէջ Խռիկ Գեվոյի ձայնն էր, որ կը լսուէր ժիր.

— Էդ զուռնան չեկաւ…

Հոփ, հոփ նա նա թիրնա նա…

Զուռնան չպիտի գար։ Մուրատ Ակոն այնպէս կարգադրեր էր, որ հարսնիքը առանց դհոլի ու զուռնի ըլլայ։ Եթէ աղջիկը փախցնելու պարագան չըլլար, Մուրատ Ակոն արդէն պատրաստուած էր շատ խոշոր հարսնիք մը ընել։ Փափկանկատութիւն ուզած էր ընել իր խնամուն` Կարօ Մարսուպին։ Էհ, ինչ պիտի զգայ, երբ հեռուէն զուռնի ձայնը լսէ։

— Չէ, չէ, հարսնիքը առանց զուռնի թող ըլլայ։

Եւ այդպէս ալ եղաւ։

Հարսնիքի օրը Կարօ Մարսուպ բարկացեր էր իր կնոջ, բարկացեր էր աշխարհի ու ինքն իր դէմ։ Երեսն առեր գեղէն դուրս էր գացեր՝ մարագին կտուրը շինելու։

***

Ալ ամէն օր Կարօ Մարսուպ, երբ եկեղեցիէն դուրս կու գար, ոչ ոքի հետ կը խօսէր, ոչ ոքի երես կը նայէր, ուղղակի տուն Կ՚երթար, իրեն միակ բարեկամներով՝ եզներով զբաղուելու։ Գիւղացիք զարմանքով կը նկատէին, որ Կարօ Մարսուպ փոխուեր էր, շատ էր փոխուեր։ Երեսը նիհարցեր էր, պեխերն աւելի առատացեր, ու ալ չէր խօսեր։

Եկեղեցիի ճամբուն վրայ յաճախ Նունիկն ու Մուրատ Ակոբի կինը կը հանդիպէին իրարու։

— Քեզի ինչ եղաւ, տնաշէն, օր մը չես շտկիր աղջիկդ տեսնել գալ, — խօսեցաւ Մուրատ Ակոբի կինը՝ քթախոտին տուփը երկարելով։

— Չեմ կրնըր, ղուրպան Թուրիկ, էրիկս որ կայ…, — խօսեցաւ Նունիկ՝ կոպերուն տակ ծոցուորած արցունքները սրբելով։— Էսօր լման ամիս մըն է, որ աղջկանս կարօտը կը քաշեմ։ Ինտոր է Մուրատը։

— Ինչ մեղքս պահիմ, Մարուշը հօր անունը չտար, ֆախաթ մայրը տէի խենթ Կ՚ըլլի։

Մէկ օր չէ, երկու օր չէ, մայր էր, ինչպէս դիմանար։ Օր մըն ալ Մարուշի կեսրոջ հետ տուն գնաց` տեսնելու աղջիկը, նաեւ փեսան, որուն կարօտն ալ զարմանալի կերպով խառնուած էր իր աղջկան կարօտին հետ։

Մարուշ որքան փոխուած էր, Կ՚ըսես հասակն աւելի երկարեր, թեթեւ գիրութիւն մը առեր էր, աչքերն աւելի սեւցեր էին, ձայնը փոխուեր էր։ Լաչակէ քողքին ներքեւ Մարուշ աւելի էր գեղեցկացեր։

— Ինչպէս ես, աղջիկս, հանգիստ ես, — առանձին հարցուց մայրը, արցունքէ եւ ուրախ գրկտուքէ յետոյ։

— Շատ հանգիստ եմ, մայր, — խօսեցաւ Մարուշ` իր մօր լաչակին ձեւը շտկելով։— Կեսուրս ու կեսրարս չեն ձգեր, որ վրաս փոշի իջնայ։

— Երթամ, աղջիկս, հիմա զալըմ հայրդ ուր է, ուր չէ տուն կուգայ, էսօր քաղաք է գացեր։ Լսէ, որ հոս եկած եմ, ալ Աստուած հոն գործ չունի։

— Քիչ մըլ սպասէ, հիմա Մուրատը կուգայ. շորախը մուկ հանել գացեր է։

Նունիկի ոտքը առաջ չէր երթար, Կ՚ուզէր տեսնել նաեւ Մուրատը, որուն կարօտի ու սիրոյ ծանրութիւնը Նունիկի մէջ Մարուշի դէմ դիմաց կշիռք էր բռներ։

— Զոքանջդ վերն է, — խնդումերես լուր տուաւ Մուրատի մայրը, երբ Մուրատ, դորդան մտած, բահը ուսէն վար առաւ։

Մուրատ վրան գլուխը շտկեց, վեր ելաւ անհամբեր ու յարգանքով զոքանջ մօր ձեռքն համբուրեց։ Նունիկ ալ Մուրատի ճակատն համբուրեց, գուրգուրաց։

— Շատ մուկ հանեցիր, — խօսեցաւ Նունիկ` Մուրատի ուսին փոշիները թօթուելով։

Նունիկ Կ՚աճապարէր, արդէն շատ ուշ էր մնացեր, նոյնիսկ կերակուրը դեռ պատրաստած չէր։

— Էսքան ատեն ուր էիր, կնիկ. էս ատեն նէ ժամ կը մնայ, նէ աղօթք, — խօսեցաւ Կարօ Մարսուպ։

Նունիկն ինչ ըսէր։ Ըսէր, թէ Մարուշը փոխուած էր ու աւելի գեղեցկացեր, Մուրատն ալ ըսես ամբողջ շնորհք է։ Ըսէր, թէ երկուքն ալ երջանիկ են։ Աստուած արեւնին երկար ընէ։ Ինչպէս ըսէր։ Եթէ գիտնար…

— Ժամուն ճամբան խաթուն մամային հետ խօսքի բռնուեցանք։

— Ճէհէննմը։ Չես ըսեր, որ տունի տէր եմ։ Աղէկ Կ՚ընէք, Նունիկ. Կ՚երեւայ մէր ու աղջիկ Կարօ Մարսուպին ծերանալուն կը սպասէիք։ Չէ, չէ, տահա ծերացած չեմ…

— Թըդ, թըդ…

— Կնիկ, լեզուդ քեզի քաշէ, թէ չէ…

Նունիկ այլեւս շաբաթը մի քանի անգամ ասեղը շուք Կ՚ընէր եւ իր աղջիկն ու փեսան տեսնելու Կ՚երթար։ Կարօ Մարսուպ նկատեց այդ։

— Կնիկ, հեղ մըն ալ չտեսնեմ, էս առաջին ու վերջին անգամ թող ըլլի, — սպառնաց Կարօ Մարսուպ։— Չես ըլ ամչնար, աղջիկ տէի անունը կուտաս։ Էդ աղջիկը քու կաթը չէ կերեր, շան կաթ է կերեր, շան կաթ։

Հակառակ Կարօ Մարսուպի սպառնալիքներուն՝ Նունիկ աչքկապ Կ՚ընէր ու Կ՚երթար։ Ախր մայր էր, ինչպէս դիմանար. ինչ հոգ, թող ծեծէ, թող սպաննէ, միայն թէ թող չզատէ իր աղջիկէն։

Կարօ Մարսուպ այն օրը որ քաղաք երթար, Մարուշն ալ երբեմն պատեհութիւն Կ՚ունենար իր մօր այցելելու։ Կ՚երթար ամանները կը լուար, մօր լուացքին Կ՚օգնէր, ներս դուրս Կ՚աւլէր ու հօր կերակուրը պատրաստելու համար օճախ կը շտկէր։

— Գնա, աղջիկս, հայրդ ուր է, ուր չէ կուգայ, — կը զգուշացնէր մայրը։

Մարուշ կը վերադառնար էրնանցը։

Նունիկ Կ՚երթար ու կուգար իր աղջկան քով։ Կարօ Մարսուպ գիտէր այդ ու այլեւս չէր խօսեր, մանաւանդ որ քահանան մի քանի անգամ դիտողութիւն ըրած էր։

— Մարսուպ, միսը եղունգէն զատել դժար է, ախր տարիք առած մայր է։

Այդ ձմեռ Մուրատ Ակոբը բարեկամներու միջոցով փորձեց Կարօ Մարսուպն իր տունը հրաւիրել։

— Չէ, չէ, որ գերեզմանիս վրայ մէկ թիզ խոտ բուսնի, գիտցիր, որ էս բաները չեմ մոռցեր, — կը խօսէր Կարօ Մարսուպ, երբ քահանան Ծնունդի առիթով ուզեց երկու խնամիներն իրարու հետ հաշտեցնել։— Ինծի աղջիկ չկայ, տէրտէր, ես աղջիկ չունիմ։

Անցան ձմեռն ու գարունը։ Կարօ Մարսուպ, իր գործին մժղլած, գիւղի գործին այլեւս չէր խառնուեր։ Եկեղեցիին մէջ կը տեսնէր, որ ժամկոչը կանթեղին մէկը վառած չէր։ Վարդերը խաչհամբոյրի կը մօտենար։ Այս անգամ ոչ միայն կապերով կօշիկ ու պասմայով շալվար հագեր, այլ կապած էր նաեւ սպիտակ լաչակ։ Կարօ Մարսուպ կը տեսնէր այս բոլորը ու լուռ Կ՚անցնէր շատ դժուարութիւնով։

Կալի ու կուտի ատեն էր։ Կալերուն մէջ փոշի, աղմուկ, պատ-պատ ոսկեգոյն ցորենի խուրձեր։ Այգիները՝ սարբինաներուն վրայ օրէ օր կը ծանրանային խաղողի կոյզերը լեցուն. ծառերուն վրայ պտուղները հետզհետէ կը ծանրանային ու ցանկապատերէն դուրս կը կախուէին։ Գեղով մեծ ու պզտիկ կալի աշխատանքին լծուած էին իրենց բարի եզներուն հետ։ Մուրատ կալի մէջ խուրձ կը ձգէր. Մուրատ Ակոն խուրձերուն գօտիները կը քակէր։ Կալին ճամբէն, ցանկապատէն վար կախուող պտուղներու շուքին ներքեւէն կալը հաց տանողը Մարուշն էր։

Մարուշի հասակն իր տեղը հանգչած էր այլեւս։ Կուրծքը հետզհետէ կը խոշորնար։ Արեւածաղիկի կլորութիւնով կուրծքին կպած ստինքները օրէ օր կը թուլնային ու պտուկներն աւելի կը թխանային։ Ուսերը աւելի տարածուած էին, կողերն աւելի կը լայննային։ Մարուշ ծոցուոր էր ու օրէ օր կը ծանրանար, ինչպէս սարբինաներէն վար կախուող ողկոյզը խաղողին։ Մարուշ կալի ու տունի աշխատանք չէր ըներ այլեւս, եւ Նունիկ աւելի յաճախ Կ՚այցելէր իր աղջկան։

Երեկոյ մը, երբ Մուրատ Ակոն կալէն տուն վերադարձաւ, լսեց երախայի մը ճիչը։ Մուրատ Ակոբին թոռնիկն էր, որ մի քանի ժամ առաջ աշխարհ էր եկած ու լալու ձայնը աշխարհ էր բռներ։

— Աչքդ լոս, Ակոբ, տղայ է, տղայ, — խօսեցաւ դայեակը` փոքրիկ երախան ափին մէջ լաթի կտորի մը պէս ջուրին մէջ թաթխելով։

Մի քանի դրացի կիներ ալ եկած էին, աղբիւրէն ջուր կը կրէին, լաթեր կը փռէին պարանին վրայ։ Նունիկն ալ դայեակին Կ՚օգնէր։

— Ինչու կուլաս, հը, դէհ, հայտէ լաթեր հագիր, որ մէկտեղ կալ երթանք, — ուրախութենէն կը խօսէր Մուրատ Ակոն ափ մը երախային հետ։

— Տէտէն է ելեր, տէտէն. քիթը բերանը ճիշդ Կարօ Մարսուպին կը նմանի, — դայեակն աւելցուց` իր շատ կանուխ ըրած նմանութեան հեղինակութիւն տալով։

Երեկոյին, երբ Նունիկ տուն վերադարձաւ, ուրախութենէն ինքզինք չկրցաւ զսպել։

— Աչքդ լոս, արիմարդ, Մարուշը տղայ մըն է բերեր։ Դայեակը Կ՚ըսէ, որ քիթն ու բերանը Կարօ Մարսուպին կը նմանի։

Կարօ Մարսուպ, ինքն իր մէջ հետաքրքրուած, լսեց իր կնոջ խօսքերը, սակայն ձայն չհանեց, որպէս թէ ոչինչ լսեց. եզներն ախոռ ըրաւ ու շտկուեցաւ եկեղեցի։

Մարուշ այլեւս մայր էր եղեր` երիտասարդ մօր մը բոլոր շնորհներով ու գեղեցկութիւններով։ Փոքրիկը փաք իստակ կը հագուեցնէր, որուն աչքերը, քիթը, բերանը սկսած էին հետզհետէ ձեւի գալ։

Կարօ Մարսուպն է ելեր, Կարօ Մարսուպը՝ կը խօսէին տեսնողները։

Կարօ Մարսուպ իր խստութենէն բան չէր պակսեցներ, սակայն ամէն անգամ որ տուն Կ՚երթար, տարօրինակ հետաքրքրութիւն Կ՚ունենար։ Կը սիրէր, որ Նունիկ իր թոռնիկին մասին խօսի։

— Հեղ մը տեսնես, արիմարդ, լոսի կտոր է, էնպէս կը խնդայ։

Օր մըն ալ դաշտի մէջ աշխատած պահուն Կարօ Մարսուպ զգաց, որ իր մէջ անհասկնալի ու լաւ տրամադրութիւն մը կայ այնպէս, ինչպէս մարդ Կ՚ունենայ յաճախ ու պատճառը կը փնտռէ։ Պատճառը չի կրնար գտնել։ Լաւ տրամադրութիւնը կը սրբուի յետոյ, երբ կը գտնէ, որ ոչինչ կայ, միայն թէ գիշերը լաւ երազ մըն է տեսեր։ Կարօ Մարսուպ փնտռեց այդ անհասկնալի տրամադրութեան պատճառը։ Հա, գտաւ. երբ տուն երթար, Նունիկ թոռնիկի մասին բաներ պիտի պատմէր։ Երեկոյին երբ գնաց տուն, Նունիկ ոչինչ պատմեց։ Կարօ Մարսուպ անհանգստութիւն մը կը զգար։ Ինչպէս հարցնէր, չէր ուզեր հարցնել. չէ, չէ, իր խստութենէն վար չէր ուզեր գալ, երբ յանկարծ միտքը Կ՚իյնար իր աղջկան արարքը։

— Նունիկ, էսօր ուր էիր գացեր։

— Էսօր տունը լուացք ըրի։

— Տեղ չէիր գացեր։

— Չէ։

— Հիչ տեղ չէիր գացեր։

— Չէ, արիմարդ, ուր ունիմ, որ ուր երթամ։

Կարօ Մարսուպ Կ՚ենթադրէր, որ անպայման թոռնիկին քով գացեր էր Նունիկ, սակայն ինչու չէր պատմեր։ Կարօ Մարսուպ անհանգիստ կը զգար, անհանգիստ։

— Նունիկ։

— Ինչ է, արիմարդ։

— Էսօր Կարուկենց հարսին երախան տեսայ։ Էնպէս աղուոր է։

— Աղուոր է, արիմարդ։

Զարմանալի էր, Նունիկ չէր խօսեր թոռնիկին մասին, կարծես դիտմամբ Կ՚ընէր, որ Կարօ Մարսուպը բարկացնէ։ Նունիկն ալ բնաւ մտքէն չէր անցներ, թէ ինչ ըսել Կ՚ուզէր էրիկը։

Կարօ Մարսուպի համբերութիւնը հատաւ։

— Նունիկ։

— Ինչ է, արիմարդ։

— Նունիկ, թոռնիկդ տեսար էսօր։

Կարծես Նունիկի մէջ լոյս մը ծագեցաւ յանկարծ։ Էրիկն այդ հարցումը բնաւ ըրած չէր, բնաւ, բնաւ…

— Տեսայ, արիմարդ, Կ՚ըսես Աստուած եօթն օր թոռնիկին վրայ է աշխատեր։ Մարուշն ըսաց, որ «ախ» ըրէ։ Տեսնեմ ձեռքը վերցուց ու ինծի զարկաւ…

Ինչն է, որ Կարօ Մարսուպ իր խստութենէն վար իջեցուց ու իր թոռնիկը հարցուց։ Չէր ուզեր իջնել, սակայն չէր կրնար դիմանալ։ Անհանգիստ էր, անհանգիստ։

Երեկոյ մըն ալ Կարօ Մարսուպ եկեղեցիէն կանուխ տուն վերադարձաւ` ցորենը ճըվալներուն մէջ լեցնելու, որ վաղը քաղաք տանէ։ Երբ տուն մտաւ, բա, ինչ տեսնէ, Մարուշը տունն էր՝ փոքրիկը գրկին։

Կարօ Մարսուպի ճակատին կնճիռները թնկճուեցան յանկարծ։ Առաջին անգամն էր, որ շտկէ շիտակ իր աղջկան երեսը կը տեսնէր եւ աւելի թարմ յիշեց անոր արարքները։ Ու քիչ մնաց, որ պոռար աղջկան երեսին. «Անցիր տունէն, դուն իմ աղջիկս չես. ես քեզի պէս աղջիկ չեմ ուզեր»։ Սակայն զսպեց ինքզինք ու ներս մտաւ` ցորենը ճըվալներուն մէջ լեցնելու։

Նունիկ թելադրեց Մարուշին, որ մօտենայ հօրը։ Մարուշ համարձակութիւնը ունեցաւ փոքրիկը գրկին ներս մտնել։

— Հայրիկ։

Կարօ Մարսուպ ձայն չէր տար։

— Հայրիկ, վաղը քաղաք որ երթաս, Մարտիկին կօշիկներ բեր։

Կարօ Մարսուպ նորէն լռեց։

— Հայրիկ։

Մարուշ արցունքոտ աչքերով ուզեց վերադառնալ։ Հայրը նայեցաւ ետեւէն, տեսաւ, որ թոռնիկը, ետեւ ծռած, իրեն կը նայէր ու թաթիկներով բաներ մը Կ՚ընէր։

— Մարուշ, — ձայն տուաւ Կարօ Մարսուպ։

Մարուշ հօրը նայեցաւ. անոր ճակատին կնճիռները սրբուած էին։

— Ինչ տեսակ կօշիկներ, Մարուշ, — հարցուց Կարօ Մարսուպ` թոռնիկն իր գիրկը առնելով։— Ինչքան մեծցեր է, Մարուշ։ Հա, պզտիկ կօշիկներ, կարմիր կօշիկներ, — թոռնիկին ոտքերը ափին մէջ առնելով։— Տէտէն վաղը Մարտիկին պզտլիկ կօշիկներ պիտի բերէ, հա…

ՊՈՒՊՐԻԿԸ


Քաղաքի հասարակաց պարտէզին մէջ` բոցագոյն ծառերով, աշունի շէկ միջօրէ մը կար։ Պարտէզը գրեթէ ամայի էր. գործաւոր մը միայն լայն-լայն իր աւելը կը փարտէր. դեղին տերեւները Կ՚աւլէր ու կը լեցնէր խոշոր տուփի ձեւ կառքի մը մէջ, որ կեցած էր ճամբուն վրայ` ծեր ու սպիտակ ձիով։

Նոյեմբերեան միջօրէի պատկերը կատարեալ ընելու համար կարծես՝ հեռաւոր թաղի երեք ստահակ փոքրիկներ, գրեթէ բոպիկ, պատռած վարտիքներով, ինը կամ տասը տարեկան պատանիներ, քով քովի եկած, լճակին մօտ նաշխուն խեցգետնի մը խորհրդաւոր շարժումները կը դիտէին։

Այս փոքրիկներուն հետ էր բանուոր Թովմասի աղջիկը` գզգզուած մազերով, կարկտնուած ու խոշոր կօշիկներով Հելենան։

— Հելենա, — խօսեցաւ Ժօզէֆ` զգուշութեամբ խեցգետինը վեր բռնելով, — Հելենա, զիս պիտի սիրես, եթէ այս խեցգետինը քեզի տամ։

— Առաջին անգամ ես տեսայ, քարին տակ կը մտնէր, — վրայ տուաւ Մայք` կօշիկ ներկելու փոքրիկ տուփը ուսէն վար առնելով։

— Ես բռնեցի, ես։

— Որ չտեսնէի, դուն չէիր կրնար բռնել։ Հելենա, խեցգետինն ինչ պիտ ընես։ Նոյնիսկ չկրնար խօսիլ այնպէս, ինչպէս հացագործին թութակը կը խօսի։ Հայ, տես, ես աշխարհի լաւագոյն կօշիկի ներկն ունիմ` կարմիր, դեղին ու սեւ։ Ես քու կօշիկներդ կը ներկեմ, Հելենա։ Ասթըր փողոցին ձկնավաճառը իմ լաւագոյն յաճախորդն է։

— Իմ խեցգետինը քու ներկէդ լաւ է։

— Տասը սէնդի գրաւի կուգամ, որ իմ ներկը լաւ է։

— Ես տասը տալերի կուգամ։

— Հարիւր տալերի։

— Հազար տալերի։

— Միլիոն, միլիոն տալերի։

Մեր փոքրիկ միլիոնատէրերը թերեւս սնանկանային յանկարծ, եթէ մօտի ճամբայէն` ծառերուն քովէն, ագարակապանի մը կառքը չանցնէր։ Ագարակապանն իր կառքին մէջ իրարու վրայ դիզած էր լուսնի ձեւ ու լուսնի չափ խոշոր աշունի ոսկեգոյն դդումներ եւ անհոգ ու դանդաղ քաղաք Կ՚իջնէր։ Երեք փոքրիկները վազեցին ու կառքին ետեւ ցատկեցին։ Սակայն հազիւ պարտէզէն դուրս ելած էին, ագարակապանը պոռաց յանկարծ, ու բոլորը մէկ վար թափեցան։

Երեք փոքրիկ վակապոն ներն այս անգամ շքեղ տան մը առջեւ կեցած, երկաթէ ճաղերուն վրայ ցատկռտուքներ կը փորձէին։

Չինական կուռքի մը նման գոհարազարդ, աշունի ծառերուն ու ծաղիկներուն մէջ նստած էր տունը։ Պատուհանները փակ էին. շարժում չկար։ Աջ կողմը կեցած էր հսկայ ու շքեղ Մարմըն օթօմօպիլ մը։ Օթօմօպիլին շատ մօտ` դեղին տերեւներուն մէջ, անփութօրէն ձգուած էր ֆրանսական պուպրիկ մը։

Որքան գեղեցիկ էր պուպրիկը. սպիտակ հագուած, աշունի գոյն վարսերով, կապոյտ-կապոյտ աչքերով։

Հելենան, պուպրիկով յափշտակուած, կը դիտէր անթարթ ու իր մէջ կը զգար բոլորովին տարբեր զգացումի մը շարժիլը, թուլնալը։ Մէկ կողմի վրայ ծռած՝ կը դիտէր նաեւ պուպրիկը…

Արդեօք լքած էին, թէ տան փոքրիկը տերեւներուն մէջ մոռցած էր զայն։

— Մայք, Ժօզէֆ, պուպրիկը, պուպրիկը, — պոռաց Հելենան։— Ճիշդ էն ծառին տակ։ Ախ, որքան կը սիրէի ունենալ։

— Ես կը գողնամ քեզ համար, — խօսեցաւ Ժօզէֆ ու անմիջապէս երկաթէ ճաղերէն ներս ցատկեց։

Մայք թերեւս աւելի շուտ հասնէր պուպրիկին, եթէ երկաթէ ճաղերէն վար չկախուէր ու չպատռէր իր փանդալոն ը։

***

Այդ երեկոյ Հելենայի հայրը տակաւին տուն եկած չէր, ու Հելենան մինակ, միսմինակ ներքնայարկի կազի լամբարին ներքեւ գողցուած պուպրիկին հետ կը խաղար։ Հելենային համար պուպրիկը հետզհետէ կենդանի շարժումներ կը ստանար, կը ծիծաղէր ջերմիկ ու կը դիտէր կապոյտ-կապոյտ աչքերով։ Հեքեաթի աշխարհներէն եկած այցելու մը ըլլար կարծես, որ եկած էր` իրենց սենեակի գորշ պատերուն, լամբարին կարմիր լոյսին տակ սմքած տան առարկաներուն ջերմութիւն տալու։

Հելենան կը գուրգուրար. մօր մը անծանօթ զգացումն էր, որ իր մէջ կը խտղտար։ Պուպրիկին թեւերէն բռնած՝ կը քալեցնէր, կը համբուրէր, կուրծքին կը սեղմէր։ Ախ, ինչ լաւ էր, որ անոր անունը գիտնար։ Եթէ անունով կանչէր, ան պիտի թարթէր իր աչքերը, թերեւս պիտի խօսէր։

Հելենան անոր նոր անուն մը մկրտեց` Միլէ։

— Ալ ձեր տունը չպիտի երթաս, հա։ Քնացիր այստեղ, իմ աղուոր Միլէ։ Երբ հօրս ոտքերուն ձայնը առնես, չարթննաս։ Երբ պոռայ, չվախնաս. ան պուպրիկներուն չբարկանար։ Օրօր, օրօր, իմ աղուոր Միլէ, — կը խօսէր Հելենան, մինչ պուպրիկը կը ժպտէր. այտերուն վրայ երկու սիրուն փոսիկներ կային։

Քնացող զաւկի մը պէս հլու, անոր աչքերը կը գոցուէին, երբ կռնակի վրայ պառկեցնէր։

Հելենան մօր գուրգուրանք տեսած չէր։ Հարբած հօր խնամքին յանձնուած` մեծցած էր փողոցներուն ու ներքնայարկին մէջ։ Ունէր պառաւ հօրաքոյր մը, որ երբեմն միայն Կ՚այցելէր։ Տան առարկաներն ալ, որբ իրեն պէս, աղօտ լամբարի լոյսին ներքեւ աւելի արագ կը մաշէին կարծես։ Տան գլխաւոր կահ կարասիներն էին երկու աթոռներ. պատերազմէն հաշմուած զինուորներու նման մէկին ոտքը կոտրած էր, իսկ միւսին՝ կռնակը։ Կլոր ու մաշուած սեղան մը, որուն վրայ քառկոջ ներ կը վխտային։ Շատ խոշոր ու ժանգոտած վառարան մը կար, նաեւ ցախերը դուրս ինկած երկու անկողին։

Հելենան այս տունին մէջ մեծցած էր իր որբ հասակով։ Սակայն այդ գիշեր մաքուր ու սպիտակ պուպրիկին այցելութիւնը նոյնիսկ տան առարկաներուն ազդած էր։ Անոնց վրայ պայծառ թեթեւութիւն մը կար։ Տունը շէն էր ու թափանցիկ։

Հելենան, գուրգուրանքով մը Միլէի վրայ ամփոփուած, անոր քնանալը կը հսկէր, երբ լսեց իր հօր ձայնը։

— Հելենա, դուռը բաց, Հելենա։

Բանուոր Թովմաս ներս կը մտնէր, մինչ դուրսը` իրենց տան քովէն, աղած ձուկի գործարանին կառաշարը Կ՚անցնէր` բոմբ, բոմբ, չըրըխք, չըրըխք, ձայնն ու ծուխը ամբողջ փողոցը լեցնելով։

— Պատուհանները, այ անիծուած աղջիկ, չես տեսներ՝ ծուխը ամբողջ ներս լեցուցաւ։ Քըխ քըխ քըխ, — կը պոռար հազալէն։

Բանուոր Թովմաս այդ գիշեր սովորականէն շատ քիչ խմած, սովորականէն աւելի բարի ու սովորականէն աւելի կանուխ տուն եկած էր` Հելենային եւ իր կօշիկները կարկտելու համար։

— Այ, այ, անիծուած աղջիկ, — կը խօսէր՝ Հելենային կօշիկները չորս կողմ դարձնելով։ Երեք ամիս չեղաւ առնելս՝ կրունկն ամբողջ ծակեր է։ Ես որ տեղ ձգեմ կարկտան։ Որ դիտմամբ երկաթին քսես, էսպէս շուտ չմաշիր, հա, հա, էսպէս շուտ չմաշիր։ Որ տեղէն էս դրամը։ Էհ, որ էս աղած ձկան գործարանը իմս ըլլար, նորէն քու կօշիկներուդ դրամ չպիտի բաւէր։

Ու լամբարին ներքեւ, թըգ, թըգ, սկսաւ կրունկներուն գամեր զարնել, երբ աչքերը անկողնին մէջ պառկած պուպրիկին հանդիպեցան։

Բանուոր Թովմաս աչքերը աւելի խոշոր բացաւ ու, յօնքերը վար կիտած, հեղ մը Հելենային նայեցաւ, հեղ մըն ալ պուպրիկին։

— Այդ որ տեղէն, հը, գողցար, անիծուած աղջիկ, — պոռաց` տեղէն վեր ելլելով։

Հելենան պատին վրայ ինկած ստուերի մը պէս կը դողար։

— Ըսէ, ըսէ, որ տեղէն այս պուպրիկը, այ շան զաւակ, — կը պոռար` Հելենայի թեւերը ցնցելով, մինչ պուպրիկը աչքերը գոց պառկած էր ու կը ժպտէր՝ կարծես սուտ քուն ձեւացնելով։

— Ես չգողցայ, ես չգողցայ. Ժօզէֆն էր։

— Նորէն Ժօզէֆին հետ։ Էհ, որ բռնեմ՝ կատուի պէս էնոր ականջները էս պատուհաններուն պիտի գամեմ։ Ըսէ, ըսէ, որ տեղէն գողցաք։

Հելենան, դէմքը իր թեւերուն մէջ առած, պատմեց, որ պարտէզին քովի, պատուհանները կապոյտով ներկուած տունէն գողցուած էր։ Բանուոր Թովմաս կը ճանչնար տունը։

Ձուլարանի գործարանատիրոջ տունն էր։ Թովմաս, թէեւ բանուոր ու հարբած, սակայն շիտակ մարդ էր. մտադրեց անմիջապէս այդ մաքուր ու արժէքաւոր պուպրիկը տիրոջ վերադարձնել։

— Հելենա, արդարութիւն չէ ըրածդ. գողութիւնը լաւ բան չէ, Հելենա. էհ, որ Ժօզէֆը բռնեմ, — խօսեցաւ բանուոր Թովմաս ու պուպրիկը ձեռքին դուրս ելաւ։

Հելենան սկսաւ բարձր ձայնով լալ, մինչ պուպրիկը, հսկայ բարձրութենէ մը կախուած, կը ժպտէր Հելենային ու կը դիտէր կապոյտ-կապոյտ աչքերով։

Շատ կարճ, գեղեցիկ երազի չափ կարճ եղաւ այցելութիւնը հեքեաթներու աշխարհներէն եկած փոքրիկ պուպրիկին։ Հելենային հետ կարծես իրենց շրթները կախեցին նաեւ տան առարկաները` գորշ ու մսեցնող։

Դուրսը հով կար։ Բանուոր Թովմաս, սպիտակ պուպրիկը իր սեւցած ու կոշտ ձեռքերուն մէջ բռնած, կը քալէր փողոցի լապտերներուն տակէն` բոլորովին անուշադիր փողոցի ժխորին։

Ինչ լաւ բան է արդարութիւն ընել, կը մտածէր։ Ձուլարանին տէրը պիտի գիտնար, որ բանուոր Թովմաս շիտակ մարդ է։ Ձուլարանատիրոջ կինը, այս արդարութիւնը տեսնելով, ուրախ պիտի ըլլար, ուրախ պիտի ըլլային նաեւ սպասուհիները, մանաւանդ` տան փոքրիկը։ Ու ինք անոնց ուրախութենէն հաճոյք պիտի զգար…

Շքեղ տան առջեւ էր։ Բանուոր Թովմաս երկաթէ ճաղերէն ներս անցաւ ու ճըռ ճըռռ երկու անգամ հնչցուց զանգակը։ Դուռը բացողը սպասուհի մըն էր։ Բանուոր Թովմաս անմիջապէս գլխարկը վար առաւ։

Սպասուհին անակնկալի եկաւ, երբ տեսաւ բոլորովին անսովոր այցելու մը` չսափրուած երեսով, լաթերը իւղոտ ու պատռտած։ Աշունի դաշտերուն մէջ յամառող ու դդումներուն հսկող խրտուիլակի մը երեւոյթն ունէր ու, սպիտակ պուպրիկ մը գրկին, կանգնած էր հովին դէմ…

Անտարակոյս դատարկաշրջիկներէն մէկը, մտածեց սպասուհին, որոնք հասարակաց պարտէզներուն մէջ կը քնանան եւ դռներուն զանգակները կը հնչեցնեն, երբ անօթի են։ Անոնք գնդասեղներով կարկտնուած լաթեր ունին, միշտ կը ճամբորդեն ու աչք կը տնկեն իշխանուհիներու։

— Ինչ Կ՚ուզես, — խօսեցաւ սպասուհին։

— Տանտիրուհին ներսն է։

— Խնդրեմ, ինչ Կ՚ուզէք։

Նոյն պահուն սանդուխէն նռագոյն թաւիշներուն վրայէն վար Կ՚իջնէր տանտիրուհին` թոյլ ու մետաքս շրջազգեստին փէշերը ծաղկէ թաղարներուն քսելով։

— Յարգանքներս տիկինին, — խօսեցաւ բանուոր Թովմաս` խեղճուկ ժպիտով մը, ոտքերը ներս առնելով։ Այս ձեր պուպրիկն է, տիկին, ձեր բակէն իմ անիծուած աղջիկը գողցած է զայն։ Կը ներէք, տիկին, իմ աղջիկը մայր չունի, ստահակ է, ստահակ։

Սակայն տանտիրուհին, բոլորովին անուշադիր Թովմասի խօսքերուն, սպասուհիին կը բարկանար.

— Ես քեզի պէս անշնորհք սպասուհի տեսած չէի։ Դուն ինչու կը բանաս դուռը այս աղտոտ դատարկապորտներուն առջեւ։

— Ես դատարկապորտ չեմ, տիկին. անունս բանուոր Թովմաս է. 14-րդ փողոցի նաւահանգիստը Կ՚աշխատիմ։ Ձեր ձուլարանն աշխատեր եմ, մօտաւորապէս տասն եւ երեք տարի առաջ։

— Ըսէ տեսնեմ, ինչ Կ՚ուզէք, — խօսեցաւ ձուլարանատիրոջ կինը՝ բանուոր Թովմասին դառնալով։

— Ձեր պուպրիկը, տիկին. ձեր փոքրիկը որքան արցունք թափած ըլլալու է այս կորսուած ու սիրուն պուպրիկին համար։

— Կը ստէք, կը ստէք։ Այդպէս են բոլոր դատարկապորտները։ Տան բակերէն շուն կամ պուպրիկ կը գողնան, յետոյ կը վերադարձնեն` մեծ նուէրի մը ակնկալութիւնով։ Բարեբախտաբար, մեծարժէք բան մը չէ գողցածնիդ, թերեւս տան առջեւի մոխիրներու տակառներուն մէջէն հանուած անպէտ պուպրիկ մը։

— Ես, ես, բանուոր Թովմաս, գող…, — կը խօսէր Թովմաս՝ ապշած ու պղտոր աչքերով պիշ-պիշ կնոջ երեսը նայելով։

— Խնդրեմ, ինչ կը նայիս երեսիս։ Հաւնեցաք։ Աղուոր եմ չէ։ Անմիջապէս ձեր աղտոտ ոտքերնիդ առէք ու հեռացէք այս տեղէն։

— Այս ձերն է, տիկին, այս ձեր պուպրիկն է։ Այ սատանան տանի, լեզուն դժոխքի կրակ է, — խօսեցաւ բանուոր Թովմաս ու, պուպրիկը սանդխամատին վրայ դնելով, հեռացաւ։

Դուրսը հով կար։ Հասարակաց պարտէզին մէջ հով ու տերեւ թեւ թեւի պար կուգային։ Հովերը կը սիրէին բանուոր Թովմասին հետ կատակել` անոր վերարկուին փէշերը քաշքշելով։ Դեղին տերեւները, քմայքոտ, անոր ոտքերուն առջեւ շուրջպար կը դառնային ու կը հեռանային՝ բոլորովին անգիտակ բանուոր Թովմասին գլխուն թափուած դժոխք մը կրակին։

Երբ տուն մտաւ, տեսաւ, որ Հելենան, անկողնին վրայ ինկած, տակաւին կուլար։ Բանուոր Թովմաս զգածուած էր, շատ էր զգածուած։

— Հելենա, — ձայն տուաւ գթառատ ձայնով։

Հելենան գլուխը վեր առաւ` պուպրիկը իր հօր ձեռքին տեսնելու պատրանքով։

— Հելենա, մի լար, աղջիկս, ես քեզի Ծնունդին աղուոր պուպրիկ մը պիտի առնեմ։ Մի լար, աղուոր աղջիկս, մի լար։

Բանուոր Թովմաս, կազէ լամբարին ներքեւ նստած, սկսաւ Հելենային կօշիկները կարկտնել։

Թըդ, թըդ, թըդ։

Բանուոր Թովմաս յանկարծ նկատեց, որ այդ գիշեր ճրագը երկար վառեցաւ ու մարեց` մութին մէջ հանուելով։ Էհ, ուսկից պիտի հասցնէ քարիւղի դրամ։ Ինք ձուլարան չունի. աղքատ է, աղքատ…

***

Ծնունդին Հելենան աղուոր պուպրիկ մը պիտի ունենար, Միլէին պէս։ Ախ թէ Ծնունդ գար… Հօրաքոյրը շատ լաւ կը հասկնար Հելենային ցաւը ու ուզեց անոր համար քուրջէ փոքրիկ պուպրիկ մը շինել, մինչեւ որ Ծնունդ գար։

Հօրաքոյրը առաւ փայտի կտոր մը, գլխուն տեղ քուրջեր փաթթեց, երեսին վրայ խաչաձեւ, գունաւոր թելեր կծկեց, ուր երեւան եկան այտեր ու ճակատ, երկու լաթի կտորներ իրար կարեց ու հագցուց, վզէն ալ կախեց կանանչ յուլունք մը։

Պուպրիկի սէրը իր մէջ արթննալէն ի վեր Հելենան այլեւս Ժօզէֆին ու Մայքին հետ չխաղաց, անոնց հետ պարտէզ չգնաց։ Ու միշտ իր քուրջէ պուպրիկը գրկած՝ իր տարեկից աղջիկներուն հետ կը խաղար։ Իր ընկերներուն պուպրիկները սիրուն էին, ունէին դեղձան մազեր։ Երբ շարժէին « մա մա » կը կանչէին, կը քալէին, կը քնանային։

Սակայն Հելենային պուպրիկը քուրջէ ու փայտէ շինուած էր։ Ոտքեր չունէր, չէր կրնար քալել, աչքեր չունէր, չէր կրնար տեսնել։

— Հօրաքոյր, այս պուպրիկը չի խօսիր, չքալեր, աչք չունի, հօրաքոյր, աչք չունի, — լալէն խօսեցաւ Հելենան։

— Պուպրիկները չեն խօսիր, աղջիկս։

— Չէ, հօրաքոյր, Միլէն կը խօսէր, — կը խնդար Միլէն։

Հելենան ճիշդ էր. քուրջէ պուպրիկը հոգի չունէր, թեւերը միշտ կը փրթէին։ Ծիծաղ չունէր, աչքեր չունէր։ Օր մըն ալ բարկացած զայն փողոց նետեց ու սպասեց, մինչեւ որ Ծնունդ գար։

***

Վաղը Ծնունդ է։ Քաղաքին մէջ կայ արտասովոր շարժում եւ խանդավառութիւն։ Առեւտուրի փողոցներուն մէջ մարդերու գետ մը կը շարժէր իջնող ձիւնի խաղաղութեան տակ։ Ամէն տունէ երաժշտութիւն կը լսուէր. վարագոյրներուն ետեւ լոյսերն աւելի փայլուն էին ու ծիծաղն աւելի առատ։ Զանգակատուներու քիւերուն ներքեւ ապաստանող ճնճղուկներն իսկ այդ օր իրենց խմբերգն ունէին։

Այդ օր որբ Հելենային մէջ ալ քաղաքի բովանդակ խանդավառութիւնը կար։ Հայրն իր պուպրիկը պիտի բերէր։ Ախ, երբ պիտի գրկէր փոքրիկ պուպրիկն իր թեւերուն մէջ։ Ինչ հոգ, թէ հացագործին աղջիկը ամբողջ սենեակ մը լեցուն խաղալիքներ ունի ու սպիտակ անկողնին մէջ կը քնանայ։ Ինչ հոգ, թէ քաղաքը շռայլ խրախճանքի մէջ է, սակայն իր կօշիկը կրունկի վրայ ինկած է. նոր լաթեր չունէր, ոչ իսկ մազերու սանտր մը։ Իրեն ուզածը պուպրիկ մըն էր։ Վաղը հօրաքոյրը պիտի գար ու միասին, պուպրիկին հետ եկեղեցի պիտի երթային։

Վաղը Ծնունդ է։

Ձիւնը կը տեղար հանդարտ։ Փողոցի լապտերները սկսած էին վառիլ։

Այդ օր 14-րդ փողոցի նաւահանգիստը ամայի էր, ու հեռուէն Կ՚երեւէին երկար ձողերով ու պարաններով նաւերուն սիլուէթները միայն։ Նեղկակ փողոցի մը մէջ Կ՚երեւէր նաեւ գինետան մը նշանատախտակը` Գինետուն ծովահարսերու ։

Նաւահանգստի գինետունն էր այդ` մաշուած տախտակներով, ներկերը վաղուց մաշուած փոքրիկ շէնք մը։ Պատերուն վրայ կային մի քանի նկարներ, կէս ձուկ ու կէս կին, որոնք լուսնկայի պէս կլոր ու տգեղ երեսներ ու վհուկի երեւոյթ ունէին։

Այս գինետունն էր, ուր բանուոր Թովմաս ամէն երեկոյ կը մտնէր ու ուշ ատեն տուն կը վերադառնար։ Այդ երեկոյ գինետունը շատ մարդ չկար։ Շատեր իրենց տունը եւ կամ հագուած-սգուած քաղաքամէջի հարուստ սրճարանները գացեր էին։ Սակայն, ինչպէս միշտ, այդ երեկոյ ալ հոն էին Պիլը, Ճինը, Ճեքը, Ճանը, Ճիմը, բանուոր Թովմասը, նաեւ` գինեպանին այծը։ Գինեպանը իր ծննդավայրէն` Միսիսիփիի շրջաններէն, բերած էր այծը ու կը պահէր` որպէս հաճոյք եւ որպէս պաք գարեջուրի կենդանի յայտարարութիւն։

Ճեքը` երկար վիզով ու տակառի ձեւ փորը գրկած, գինեպանին հետ կը խօսէր ու Րէքֆէլլըր ի հարստութեան բարդ հաշիւները լուծել կը փորձէր։ Ճանը իր գլուխը` դդումի պէս ծանր, սեղանին վրայ դրած կը քնանար. Ճինը անկիւն մը կապուած գինեպանին այծին դէմ կռմփամարտի ձեւեր Կ՚առնէր։

— Դուն չգիտես՝ ինչ լաւ ձիեր էին մեռելաթաղին ձիերը։ Գերեզմանին ճամբան էնպէս լաւ կը ճանչնային…

Բանուոր Թովմասն էր զառանցողը։

— Դէհ, սատանան տանի այդ ձիերը, — պոռաց Պիլ` իր պարիթոն ձայնով ու աշտարակի պէս իր հասակը երերցնելով։

— Ինձ ով կուտայ տասը տոլար, որ այծը շալակիս, Սալվատոր նաւի կայմերէն վեր մագլցիմ։

— Անտարակոյս այծն իր կոտոշով, պոչով միասին, — վրայ տուաւ ուրիշ մը` գինով աչքերու մարմրուն խնդուքով։

Սակայն ով կը համարձակէր գրաւի գալ։ Պիլը նաւաստի եղած էր ու կրնար խոզ մ՚իսկ շալակին կայմերէն վեր մագլցիլ։

— Ինձ ով կուտայ հինգ տոլար, այծը շալակիս Սալվատոր նաւին կայմերէն վեր մագլցիմ, — կը սակարկէր Պիլ։

Պիլը լուրջ էր։ Եթէ մէկ տոլար տային, ոչ միայն այծը, այլ պիտի փորձէր նաեւ դիմացի կամուրջը վեր առնել ուսերով։ Դրամի շատ պէտք ունէր, որովհետեւ այդ օր մէկ տոլարի փոխարժէք իր վերարկուն Հրէայի մը քով պահ դրած էր։ Դուրսը ցուրտ էր, ու Պիլն առանց վերարկուի էր։

— Դէհ, դժոխք գնա, — պոռաց բանուոր Թովմաս` ոտքի ելլելով ու գլխարկը վար շոպելով։ Սթանտարտ Օյլ ի ձիերուն չափ ժիր ես, գնա, աշխատէ, ձուլարան գնա, ձուլարան։

Ու նորէն թոյլ կերպով աթոռին վրայ ու զառանցանքներու մէջ ինկաւ, մինչ Պիլ բարկացած, պարապին մէջ իր կռուփը երերցնելով բանուոր Թովմասին պիտի մօտենար, եթէ գինեպանը վրայ չհասնէր։ Բանուոր Թովմաս չտեսաւ այդ ու նորէն աչքերը գոց ու գլուխը կախ կը խօսէր.

— Ես տեսած եմ ձուլարանի տիրոջ կինը։ Էնպէս գեղեցիկ կին աշխարհի վրայ հատ մըն ալ տեսած չեմ, — եւ, ոտքի ելլելով ու բարկանալով յանկարծ պոռաց, — դժոխք, դժոխք թող երթան ձուլարանին տէրն ու կինը։ Երբ պուպրիկը տարի, զիս դուրս ըրին` ըսելով, որ ես եմ գողցեր պուպրիկը։ Ես՝ գող, բանուոր Թովմասը՝ գող։ Գողն ինքն է, պարոններ, ձուլարանին տէրը, որ կեղծ մուրհակներով իր հօրեղբօրորդւոյն բոլոր հարստութիւնը խլեց ու ձուլարանին տէր դարձաւ։ Հիմա ալ ելեր քաղաքապետի թեկնածու Կ՚ըլլայ։ Դժոխք, դժխոք…

Գինետունը հետզհետէ դատարկուեցաւ։ Գինեպանը սկսած էր գետինը աւլել, մինչ բանուոր Թովմաս կը շարունակէր խօսիլ…

— Ել տուն գնա, Թովմաս. փողոցի թրամվէ ները կը կանգնին հիմա, ժամը տասնեւմէկ է, — խօսեցաւ գինեպանը։

— Տուն, հա, հա. ատենօք տուն ալ ունէի, կին ալ ունէի։ Կինս ութը տարի է, որ մեռած է։ Ախ, ինչ լաւ կին էր։ Օր մը խոհանոցին մէջ խոշոր աման մը կոտրեց, ես խնդացի ու համբուրեցի։ Ես, ես կին ծեծողներէն չեմ, պարոն գինեպան։

— Ճրագները պիտի մարեմ հիմա, — խօսեցաւ գինեպանը` միեւնոյն ատեն գետինը աւլելով։

Բանուոր Թովմասն ալ գինետան աւլուքին հետ միասին դուրս ինկաւ։

Ձիւնը հանդարտ կը տեղար, ու քաղաքին մէջ ժխորը տակաւին դադրած չէր։

Բանուոր Թովմաս, լապտերի մը ձողին կռթնած, տուն երթալու համար թրամվէյ ի կը սպասէր։ Թերեւս մոռնար Հելենային Ծնունդի նուէրը, եթէ ցուցափեղկէ մը կախուած պուպրիկներ չտեսնէր։

Խաղալիքներու ու պուպրիկներու ընդարձակ աշխարհ մըն էր։ Խանութպանը, վերջի շաբաթուայ ընթացքին շատ խոշոր առեւտուր ըրած, այլեւս ուշ ատեն, անկիւն մը կեցած, դրամները կը համրէր ու Կ՚աճապարէր գոցել խանութը, երբ ներս մտաւ ամենավերջի յաճախորդը` բանուոր Թովմասը։

Բանուոր Թովմաս տեսաւ թմբուկներ, զսպանակով շինուած շուներ, փայտէ գլաններով փիղեր, սպանիական ու ֆրանսական պուպրիկներ, նաեւ փայտէ զինուորներ` տողանցի շարուած։ Գլխարկը վար առաւ ու, փայտէ զինուորներուն առջեւ կեցած, կը փորձէր իր երերուն ոտքերով զինուորական կիրթ ձեւեր առնել։ Կը կանգնէր, զինուորական բարեւի կը կենար։ Մէկ երկու, մէկ երկու, կը քալէր ու հրամանատարի մը ուժգնութիւնով փայտէ զինուորներուն վրայ կը պոռար, երբ անկիւնէ մը լսեց խանութպանը ու մօտեցաւ։

— Ինչ Կ՚ուզես, — խօսեցաւ խանութպանը։

— Դէհ, ոչինչ, ոչինչ։ Հայրս սպանօ-ամերիկեան պատերազմի վեթերաններէն էր։ Պատերազմի մէջ կորսնցուց իր մէկ ոտքը։ Հա, ճիշդ էս տեղէն։ Փայտէ ոտքեր առնելու համար դրամ չունէինք։ Մենք կը շինէինք անոր ոտքը։ Կը տաշէինք փայտը ու կը յարմարցնէինք անոր ոտքին. ահա թէ ինչպէս կը շինէինք։ Յետոյ, յետոյ իր զաւակները ապրեցնելու համար մեռելաթաղի ձիերուն պայտահար եղաւ։

— Խնդրեմ դուրս ելէք այս տեղէն. դուռն հիմա պիտի գոցեմ, — խօսեցաւ խանութպանը՝ աղտոտ գինովի խօսքերէն ոչինչ հասկնալով։

— Պուպրիկ մը կ՚ուզեմ, պարոն, պուպրիկ մը, — բարկացած պոռաց բանուոր Թովմաս։— Դէհ, սատանան տանի ձեզ` խանութպաններդ։

— Ինչ տեսակ պուպրիկ Կ՚ուզէք։

— Սատանան տանի, ես ինչ գիտեմ։

— Պուպրիկներ ունինք, որ կը քալեն. պուպրիկներ կան, որ աչքերնին կը թարթեն. պարող պուպրիկներ ալ ունինք, — կը խօսէր խանութպանը` քանի մը նմուշներ ցոյց տալով։

— Հա, էս մէկը, — խօսեցաւ բանուոր Թովմաս ու ցոյց տուաւ սեղանին վրայ քաուչուէ շինուած պուպրիկ մը, որ, մէկ կողմի վրայ ինկած, կը խնդար ու կը դիտէր կապոյտ-կապոյտ աչքերով։

— Ձուլարանատիրոջ պուպրիկն ալ էսպէս էր, — շարունակեց` դրամը տալով ու պուպրիկն անութին տակ տեղաւորելով։ Չէ, չէ, էն աւելի լաւն էր, շատ սուղ պուպրիկ էր։ Դուն տեսնելու էիր, պարոն խանութպան. էնպէս կին… Դէհ, դժոխք, դժոխք, — բանուոր Թովմաս բարկացաւ յանկարծ։

Խանութպանը անակնկալի եկաւ։

— Խնդրեմ, պիտի գոցեմ դուռը, — խօսեցաւ խանութպանը` Թովմասը դուրս հրելով։

— Դուն ալ՝ դժոխք, պարոն խանութպան, ձուլարանին տիրոջ հետ դուն ալ՝ դժոխք…

Թրամվէյ ի մէջ բոլոր անցորդները, տօնի շքեղ հագուստներ հագած ու խրախճանքէ յոգնած, տուն կը դառնային։

Վաղը Ծնունդ է։

Այդ բոլորին մէջ բանուոր Թովմասն էր միայն, որ իւղոտ հագուստներով ու անկիւն մը կեցած, պուպրիկն անութին տակ, իր գինովի զառանցանքները կը շարունակէր։

— Կ՚ենթադրեմ, որ այն դուռը բացող սպասուհին դուրս ըրին։ Հա, ճիշդ էսպէս` պուպրիկը գրկիս կեցած էի, երբ սանդուխներէն վար իջաւ։ Հա, ճիշդ քեզ պէս գեղեցիկ էր (մի քիչ հեռու նստած կին մը ցոյց տալով)։ Ինչ, դուք ալ ձուլարան ունիք։ Դէհ, դժոխք, դժոխք բոլոր ձուլարան ունեցողները։

Բանուոր Թովմաս բարկացած վար իջաւ՝ գլխարկը դնելով, մինչ թրամվէյ ի ճամբորդները հետաքրքրութեամբ կը նայէին ետեւէն ու կը խնդային…

Ձիւնը հանդարտ կը տեղար։

Դիմացը աղած ձուկի գործարանն էր` իր բարձր պատերով ու երկար ծխնելոյզով. աջ կողմը փլած, աւերակ եկեղեցիի զանգակատունը կը բարձրանար, իսկ ձախ կողմը Կ՚երկննար երկաթուղիին կամուրջը։

Փողոցը ամայի էր։ Միայն բանուոր Թովմասի ձայնն էր, որ կը լսուէր ու կը մարէր արձագանգի մը պէս։

— Դժոխք, դժոխք…

— Հելենա, այ անիծուած աղջիկ, — պոռաց` երերտկալէն դուռը բանալով։

Հելենան դողաց` փոթորիկէն ցնցուող թուփի մը պէս։

— Մինչեւ հիմա ինչու էս ճրագը կը վառես, այ անիծուած աղջիկ. էս դրամ է, Կ՚երթայ, դրամ։ Որտեղէն էս դրամը։ Ես ձուլարան չունիմ, ձուլարանի տէր չեմ, — կը պոռար բարկացած։

Դրացիներուն համար բանուոր Թովմասի հերսոտ ձայնը այնքան սովորական էր, որքան իրենց տուներուն մօտէն անցնող կառաշարի բոմբ ձայնը ու ամեհի արշաւը։

Բանուոր Թովմաս կը պոռար, երբեմն ալ կը ծեծէր իր փոքրիկ աղջիկը, երբ հարբած տուն գար եւ մանաւանդ ուշ ատեն ճրագը վառուած տեսնէր։

— Ըսէ, ըսէ, ինչու չպառկեցար մինչեւ հիմա, ճրագն ինչու վառուած պահեցիր։

— Պուպրիկին կը սպասէի, — խօսեցաւ Հելենան արցունքներու մէջէն։

— Պուպրիկին հա։ Առ քեզի պուպրիկ։

Բանուոր Թովմաս, կատղած շան մը պէս ցնցուեցաւ, պուպրիկը ճմռտեց իր կոշտ ձեռքին մէջ ու վառարանը նետեց…

Հելենան ճչաց ու գետին ինկաւ։

— Դէհ, դժոխք, դուն ալ, պուպրիկն ալ ձուլարանին տիրոջ հետ, ձուլարանին տիրոջ հետ, — պոռաց` ինքզինք անկողնին վրայ ձգելով։

Քաուչուէ պուպրիկը կը վառէր կանանչ բոցով մը, կը վառէր իր ժպիտով, կապոյտ-կապոյտ աչքերով։ Ամբողջ տունը քաուչուի հոտ մը բռնած էր, կարծես հոտն ըլլար մարդկային դիակի մը` հեղձուցիչ ու ոճրային։

Հազիւ ժամ մը անցած էր, երբ բանուոր Թովմաս արթնցաւ` իր կօշիկները հանելու համար։ Տեսաւ, որ մոռցուած կազէ լամբարը կը մարմրէր` պատերուն վրայ ստուերներ խաղցնելով։ Հելենան ալ, գետինը պառկած, քնացեր էր։ Արցունքները տակաւին չորցած չէին աչքերէն։

— Հելենա, — ձայն տուաւ հայրական շեշտով մը, — արթնցիր, Հելենա, ել, աղուոր աղջիկս, վաղը Ծնունդ է, առանց աղօթքի մի պառկիր, արթնցիր, արթնցիր…

ՉՈՊԱՆ ԼԵՌԱՆ ՀԵՔԵԱԹԸ


Գարունին առաջին ծիծաղը Հիրիկն է, որ լեռներու փէշերուն վրայ կը բացուի։ Ու մենք այն առաջին ծիծաղները ժողվելու համար դաշտ ելանք։

Հունա, փոշոտ ճամբան է, ուրկէ թաթառի պէս անցնող նամակատար ձիերը Կ՚անցնին ահա։ Ճիշդ ճամբուն մօտ` հեռագրի ձողի մը քովէն, կը սկսին աղուէսի մը ոտքի հետքերը։

Հետեւած էք աղուէսի մը ոտքի հետքերուն։ Չգիտես, վերջալոյսին, թէ արշալոյսին եւ կամ գիշերուան որ ժամուն եկած անցած է ան այդ ամայութեան մէջէն։

Ու մենք պատանեկան միամիտ հետաքրքրութիւնով հետեւեցանք աղուէսի ոտքերու թարմ հետքերուն։

Հոս` կաղշնաներուն քովէն անցած է. դարձած է Ս. Օհանի քարին ետեւէն ու իջած դարաւանդէն վար։ Ծռած է ան, քալած է դէպի այն փոսը, ուր անձրեւի ջուրն է կօլեր։ Յետոյ բլուրէն վեր ելած է։ Թերեւս բլուրին վրայ միսմինակ նստած, մօտակայ գիւղի աքաղաղներու ձայնին ականջ ծռած եւ կամ աստղերը հոտուըտած է. ով գիտէ։

Դիմացը Չոպան Լեռն է. այլեւս որոշ Կ՚երեւան ապառաժները` գորշ ու մոխրագոյն։

Չոպան Լեռը մեր տանիքէն տեսած էի միշտ. վեղարաւոր հսկայի մը երեւոյթով, երկինքը թիկունքներուն վրայ բռնած էր ան, ու ամէն երեկոյ արեւը իր կռնակին ետեւը կը պահէր։ Ահա թէ ինչու առաւօտ եւ երեկոյ Կ՚ըլլար։ Չոպան Լեռնէն անդին ալ աշխարհ չի կար…

Ինչպէս պիտի զգայիք, երբ բարձր տանիքէ մը, աջ ձեռքերնիդ վեր երկնցուցած, հասունցած թուզի մը պէս աստղ մը վար առնէիք. ճիշդ այնպէս զգացինք, երբ առաջին անգամ Չոպան Լեռան հսկայ ու երկաթագոյն ապառաժները տեսանք։

Անոր բարձունքը աւելի կախարդական էր. հոն, ուր լեռ ու երկինք նարօտով մը իրարու ճակատ ճակատի տուած էին, ինչպէս հարս ու փեսայ։ Մենք լուռ սոսկում մը զգացինք ու այլեւս չհետեւեցանք աղուէսի ոտքի հետքերուն, որ զիկզակ կը շարունակուէին դէպի բարձունքը վսեմ։ Կը վախնայինք խորհրդաւոր ամայութենէն, մեր արձագանգներէն իսկ կը վախնայինք։

— Էծը, էծը, — պոռաց յանկարծ մեզմէ մէկը։

Ձայնը արձագանգեց, ու մենք իրարու երես նայեցանք երկիւղած. յետոյ, նայեցանք քիչ մը հեռու, ժայռի մը վրայ յանկարծակի երեւցող այծին։ Կարծես ապառաժներէն դուրս եկած, մեր ձայնին կենդանի արձագանգն ըլլար եւ, կամ, արձագանգը յօրինող իսկական ոգին։ Որ տեղէն այդ զաւեշտական երեւոյթով այծը, այս ամայի խորհրդաւորութեան մէջ։ Այծը, ապառաժի մը վրայ կեցած, հովիտն ի վար կը նայէր` կարճուկ պոչը արագ-արագ խաղցնելով. մօրուսը հովին դէմ. լեռներու ոգին ըլլալու համար կը պակսէր միայն սրինգ մը, որ նստէր ապառաժի մը վրայ ու առջեւի կճղակաւոր երկու ոտքերով նուագէր համերգը հովին ու մժեղին։

Այծէն յետոյ երեւցաւ պիսակաւոր կովը։ Առաջին անգամ կոտոշները տեսանք. յետոյ` գլուխը, կռնակը։ Ահա բլուրին վրայ է, ինչպէս խորանին վրայ կանգնող կուռք մը ասորական։ Յետոյ՝ յովատակ մը` հովին պէս արձակ ու ոստոստուն. լեռան ոգիներու յատուկ մէկ քանի այլանդակ ու ոտնաթռիկ ցատկումներ ըրաւ. աւելի ճիշդ` լեռնային պար մը դարձաւ ու, կանգնելով յանկարծ, հովիտն ի վար նայեցաւ, ուրկէ արշալոյսի գոյնով ու արշալոյսի պէս ծանր ու դանդաղ Կ՚ելլէր իր մայրը` մատակ ձին։ Ձին բլուրին վրայ ելաւ, գլուխը երկարեց ու, ստեղնաշարի չափ խոշոր ակռաները բանալով, յօրանջեց` կապոյտ պաստառին վրայ յօրինելով նկար մը` գեղեցիկ ու նոր։

Հետզհետէ շատցան կենդանիները. ցուլերը՝ հեթանոսական գլուխներով, էշերը` մռայլ ու այծերը` սատիրական։ Անտարակոյս գիւղին նախիրն էր, որ բլուրէն վար կը մաղուէր ու մեզի կը մօտենար։ Ահա, վերջապէս, նախրապանը` փնթի Մկօն։ Այդ օրը բոլորին կողմէն արհամարհուած փնթի Մկօն մեզի համար դիցաբանական հսկայ մըն էր, կապարճը ուսին, Հայկ Նահապետին պէս հսկայ մը, որ յանդգնած էր նախիրը մինչեւ այս կախարդական լեռներուն մէջ պտտցնել։ Կովերն իսկ այնքան շնորհալի ու դիցային երեւցած չէին մեզի։ Այդ մէկը Մարութենց գոմէշն էր. ահա վերջապէս մեր կովը, որուն հանդէպ յարգալից զգացում մը ունեցայ։

Արդեօք իրենց ամենօրեայ տեղերնին է այս կախարդական աշխարհը։ Մենք անգիտակ էինք, բոլորովին անգիտակ անոնց շնորհքին, նոյնիսկ անգիտակ էինք փնթի Մկօի այս արկածախնդիր ու դիցային կեանքին։

Նախիրը բլուրն ի վար կը մաղուէր։

— Հո, պռոռ է, հո, — լսուեցաւ նախրապանին ձայնը։ Ան ձեռքի հաստ փայտը նետեց երկու ցուլերուն, որ կոտոշ կոտոշի բռնուած էին։

— Ինչ Կ՚ընէք էս տեղուանքը, հը, — հարցուց փնթի Մկօն, — էդ ծաղիկէն էն տեղուանքը պոլ պոլ է, — աւելցուց` ձեռքերնուս Հիրիկները տեսնելով։

Փնթի Մկօն այնքան պատկառելի երեւցաւ մեզի, որ զարմացանք պահ մը, մենք, որ գիւղին մէջ իր ետեւ «փնթի» կը պոռայինք։

— Բոլորն էս Խնկօն էր, Մկօ աղբար, — խօսեցաւ մեզմէ մէկը` յանցանքի մէջ բռնուած աշակերտի մը պէս։

— Հէտէ, ինչ։

— Էս Խնկօն ըսաց` աղուէսի իզ է, — վրայ տուաւ` աղուէսի ոտքի հետքը ցուցնելով։

— Էն տեղուանքը աղուէս շատ կայ, — խօսեցաւ Մկօն` Չոպան Լեռան ապառաժները ցոյց տալով։

— Երէկ հացիս ծրարը տարին։ Երկու բրդոն պանիր, աղի իսօթ, երկու հաց, տարին ու տարին։ Էս օր բարովուկս եկաւ, ըսի՝ քնանամ։ Տեսնեմ` ոտքս խածին. պոռքացի մէկէն, տեսայ աղուէսի ձագ մը թին թինն առեր, էն քարերը կը վազէր։ Էն քարերուն քով աղուէսի բոն շատ կայ, — խօսեցաւ ու փայտով ցոյց տուաւ այն տեղերը, ուր ապառաժներու զանազան ձեւեր կային։

— Չոպան Լեռը էն է։ Վախտնօք էստեղուանքը չայիր ու չիման եղած է, էն տեղ գոմէշի մէջքի չափ հաստ ջուր կը պոռքա եղեր։ Դուք գիտէք Չոպան Լեռան հեքեաթը…

— Հո, պռռռ է, հո, — պոռաց կենդանիներուն` ձեռքի հաստ փայտը գոմէշի մը կռնակին նետելով։

Փնթի Մկօն գնաց գոմէշի կռնակին նետած փայտը բերաւ, նստեցաւ քարի մը վրայ ու պատմեց հեքեաթը այն Չոպան Լեռան։

Ես կը յիշեմ այն հեքեաթը այնպէս, ինչպէս իմ պատանեկութիւնն ու ոտքերու հետքն աղուէսին։ Կը յիշեմ մանրամասն, ինչպէս փնթի Մկօի քթին քովի խալը։

Մկօն այսպէս սկսաւ իր հեքեաթը.

«Կըլլի ու չըլլիր, վախտին, ինծի պէս չոպան մը կըլլի։

Էդ չոպանն իրեն տաւրներուն հետ լեռնէն վար չէր գար։

Հէ, տէ, ինչու գար։

Էն քարերուն քով էնպէս պոռթքան ջուր, էս տեղուանքն ըսես, չայիր ու չիման։

Անտէր գեղն ինչ կար»։

— Հո, հո, — պոռաց յանկարծ։ Նախիրէն ցուլ մը ընդմիջեց, աւելի ճիշդ` վերջակիտեց իր հեքեաթը։ Ցուլը, փնչածակերը լայն-լայն բացած, դունչը կովի մը կռնակին վրայ դրած, կը հոտուըտար ու օտարոտի բառաչներ կը հանէր։

«Էն սուրբ Օհանէն մինչեւ էս ճամբան դրախտ էր, դրախտ։

Ալ ինչ ղուշ խանատ,

Հազար մէկ թէվուր ալ ինչ ծաղիկներ։

Չոպանն էս տեղ էր, ամառ թէ ձմեռ։

Իր սէրն ու սէվտան տավրնուն տուած, էնոնց հետ Կ՚ապրէր, ամառ թէ ձմեռ։

Ղավալ որ բռնէր,

Տաւրներուն հետ՝ լեռսար սուս կեցած, մտիկ Կ՚ընէին։

Ղավալ որ բռնէր, ոչխրներ, էծեր մօտիկ կուգային, կը ժողվէին։

Որը ժեռերէն, որը դէ էնդի դիմի սարերէն։

Ես ըսեմ հազար,

Դուն ըսէ երկու, մօտ-մօտ կուգային ջուրի Կ՚երթային։

Աշխարհն տեսած չէր էնոր պէս չոպան,

Էնոր պէս բանգէտ չոպնի խելքի հետ՝

Հիչ էր Պէզիրկեան։

Աստուած տուած էր, թամ թեմամ դրախտ։

Ֆախաթ, էս չոպան, վրայէ վրայ,

Երկու ծունկ զարկած, աղօթք ըրած չէր։

Ժմուն խորանը թէ ինչ թէվուր էր,

Քանի սոն ունէր, տէրտէրն ինչ Կ՚ըսէր,

Էս թէվուր բաներ էնոր ականջը շատ չէին թրջեր։

Օր մըն ալ Աստուած, հերսոտ՝ ինքնիր հետ, էս զրուցն ըրաւ.

«Հէ տէ, էս ուր կայ.

Եաղմա կայ, ինչ կայ։

Ես եմ տուեր էս չայիր ու չիման։

Ես եմ տուեր էս լեռ սար ու կապան,

Գուն գուն ծաղիկներ, էս ծառեր ճըղեր,

Ես եմ տուեր էս ոչխրներ, էծեր։

Էս բոլորի տեղ, անիրաւ չոպան երկու ծունկ չոքած. աղօթք ըրած չէ։

Նէ խունկ է ծըխեր.

Նէ ըլ, տաճրին մէջ, մոմեր է լուսեր։

Աստուած բարկացաւ. չոպանն անիրաւ դարձի բերելու էս փորձը ըրաւ։

Կէսօրի շողուն, գէվալլ ը չոպան էծեր ոչխրներ ջուրի բերելու ղավալը բռնեց։

Չորս կողմէն էկան, մօտ-մօտ ժողվըւած՝

Ոչխրներ ծանտր-ծանտր դըմակով,

Էծերը շէյթան, շէյթան մօրուքով

Եկան ժողվըւան, հէ տէ, ինչ տեսնան.

Գոմէշի մէջքին նման գուռ պոռքող աղբիւրն է ցամքեր. շիւան են բռներ։

Ցամքեր է կէօլը. կէօլին կրկռան գորտերը բոլոր

Շիւանը ինկաւ տավրներուն մէջ։

Հազար ոչխրներ, հազար նաշխլտուն

Սեւ սպիտակ էծեր աչքերնին տնկած,

Լեզունին ձգած, եզա ու ջորու ձէն կը հանէին։

Չոպանն էս հալին ինտոր դիմանար։

Ախ, թէ ինչ կըլլէր,

Տավրներուն տեղ թող ինք պապակէր,

Լեզուն թող չորնար, կուրնային աչքեր, որ հիչ չի տեսնէր

Էս թէվուր շիւան։

Էս բանին վրայ, չոպանն իր թեւեր Աստըծուն վերցուց

Էնպէս աղօթեց»։

Նախիրին մէջ երկու այծեր իրարու հետ կը ծեծկուէին, յետոյ ջորի մը իր գլուխը բռնած կը հեռանար նախիրէն։ Նախրապան Մկօն ոտքի ցատկեց, ձայն ձգեց թէ չէ, երկու այծերը զատուեցան իրարմէ, ու ջորին դարձուց իր գլուխը ու ինքն ալ մեզի դառնալով շարունակեց.

«Թեւերը վերցուց

Էսպէս աղօթեց.

«Եա, Աստուած, Աստուած,

Կապուտիկ Աստուած,

Էս ինչ շիւան է բերիր մեր գլխին,

Մեղայ քեզ, Աստուած։

Ինչ մեղք ունէի։ Թէ որ ես գիտեմ չարիք չեմ ըրեր.

Միշտ դուռս եմ բացեր, ֆախիր ֆուխարին,

Խոնջած ճամբորդին։

Թէ մեղք ունէի, զարնէիր գլխուս,

Զիս մրեղէիր, փոշի ընէիր.

Էս հայւնկներն ինչ մեղք ունէին,

Կապուտիկ Աստուած.

Մեղայ քեզ, Աստուած, քեզ հազար մեղայ։

Թող ջուրդ պոռթկայ նորէն հինին պէս.

Նորէն հինին պէս թող կէօլը լենայ,

Նորէն հինին պէս թող կուռ կուշտ խմեն տավրներն ամէն։

Ես կը խոստանամ իմ ոչխրներուս

Էն խասը, էստեղ քեզ մատաղ ընել»։

Աստուած վերերէն,

Չոպնի աղօթքը լսեց վարերէն։

Հեղ մըն ալ տեսնես ջրով լեցուեցան

Գուռ, կէօլ ու առու։

Հինին պէս նորէն ջուրը դուրս պոռքաց,

Ջուրը դուրս պոռքաց

Գոմէշի մէջքով, շէն ու խատուտիկ

Ձէնով ձկներով։

Կուռ կուշտ խմեցին տավրներն ամէն։

Թրվռան էծեր քէյֆով իրարու կոտոշ բռնեցին,

Ոչխրներն ըսես, պոռթկացին թեթեւ,

Վեր վեր նետելով ծանր դըմակնին։

Չոպանին քէյֆ ին ալ քէյֆ չէր հասներ։

Փառք քեզ, Աստուած, փառք։

Ինչ լաւ էր նորէն

Ջուխտ աչօք տեսնել

Էծեր, ոչխրներ շէն ու խատուտիկ։

Էս քէյֆ ին վրայ ղաւալը շտկեց,

Ղաւալի ձէնով էնպէս տաղ ըսեց,

Որ լեռներ, սարեր ղաւալի ձէնին

Հետ ձէն ձգեցին։

Խեղճ չոպան, մէկէն,

Ղաւալը ձգեց, երեսը կախեց,

Երբ իր խոստացած մատաղը յիշեց։

Հէտէ, ինչ ընէր.

Աստծու մատաղ էր, ինտոր չի յիշեր։

Աստուած է. նայիս, ծծումբ կը տեղայ.

Էծեր, ոչխրներ, չոպան ու ղաւալ կրակի կուտայ։

Աստուած է. ուզէ, ջրհեղեղ Կ՚ընէ.

Նայիս, էն սաթին, չախմախ կը զարնէ,

Կայծակ կը հանէ,

Էծեր ոչխրներ, չոպան ու ղաւալ ափուչիք Կ՚ընէ։

Աստուծոյ զուլում է։

Չոպանը տխուր, ղաւալը բռնեց տավրներն ամէն

Իր քովը կանչեց։

Էծեր ոչխրներ եկան քով քովի, եկան զարմացան.

Ղաւալի ձէնէն, էնպէս շուտ կանչէն բան չի հասկցան։

Մեր տէրն ինչ Կ՚ուզէ, մտածեցին լուռ։

Տահա արեւը գետինը չինկաւ,

Տահա մեր շուքը շատ չի հեռացաւ,

Ինչ շուտ կը կանչէ, մեր տէրը գթոտ,

Մեր տէրը բարի։

Էս մեր խեղճ չոպան իր ոչխրներուն էն խասը զատեց։

Կէօլին քով տարաւ,

Դանակը սրեց,

Եա, Աստուած, ըսեց,

Ու խեղճ ոչխարը, թըփ գետին ձգեց։

Հէտէ, ինչ ընէր, Աստըծու կամքն էր։

Սիրտը կը հատնէր.

Ինչ կրնար ընէր,

Աստըծու մատաղն ինտոր չմորթէր։

Ոչխարը լեզուն դուրս ձգած՝ մայեց,

Պոռաց պոռպռաց,

Ոտքերը փարտեց։

Ոչխըրի ձէնէն, ձէն տուին՝ հազար ոչխրներ, էծեր.

Կ՚ըսես, ձէն առին էս լեռներ սարեր։

Չոպանը, մէկէն,

Դանակը քաշեց

Հըմը, հըմը պի՝ դանակը ոչխրին

Կոկորդին քըսէր,

Աչքերը ոչխրի աչքերուն դիպան։

Ձեռքերը դողաց,

Սիրտը մրմռաց,

Դանակը մէկէն, գետինը ձգեց

Ու ոտքի կանգնեց։

Մեր խեղճ չոպանին էնպէս թուեցաւ,

Թէ շիտակ՝ մարդու կոկորդին չոքեր,

Դանակ է քաշեր։

Չոպանը, նորէն, դողդղան թեւերն

Աստըծու վերցուց ու էսպէս խօսեց.

— Մեղայ, տէր Աստուած, քեզ հազար մեղայ,

Անձրեւիդ տեղը թող ծծումբ տեղայ.

Կայծակդ շիտակ, թող գլխիս զարնէ,

Թող ես չքանամ բուռ փոշի ըլլամ։

Մեղայ, քեզ, Աստուած, կապուտիկ Աստուած.

Մեղայ, որ տեսայ աչքերն ոչխրին։

Ես որ դանակը դրի կոկորդին,

Ըսէ, չտեսար աչքերն ոչխրին։

Մեղայ քեզ, Աստուած, կապուտիկ Աստուած։

Աստուած հերսոտաւ, յօնքերը կիտեց,

Մօրուքը շըփեց,

Փոթորկի ձէնով

Ամպերու բերնով

Էս խօսքերն ըսեց.

— Այ, յիմար չոպան,

Դէմս կայներ ես,

Լեզու կը փարտես։

Դէ, գնա, չոպան,

Մինչեւ յաւիտեան

Տաւրներուդ հետ

Կեցիր քար կապան»։

Էն հին օրերէն դեռ մինչեւ հիմա չոպանը էնտեղ տաւրներուն հետ կանգնած կը մնայ»։

Նախրապան Մկօն լրացուց հեքեաթը, իսկ մենք ապշած կը դիտէինք Չոպան Լեռան ապառաժները հեքեաթունակ, որոնք կենդանիներու զանազան ձեւեր Կ՚առնէին։

Այն ապառաժները ոչխարներ են` նստած կամ կայնած. այդ փոքրիկը ուլ մըն է, թերեւս, իր մօր կռնակին կպած. հունա, խումբ մը ոչխարներ, դունչերնին իրարու մօտ բերած են, Կ՚ըսես, սարսափի, փոթորիկի մը հոտն առած են։ Իսկ այն մէկը, անտարակոյս, երկնքի ու Աստծու դէմ հսկայի մը պէս կանգնողը, չոպանն է։

Վերջալոյսի մօտ էր։ Փնթի Մկօն ոտքի կանգնեցաւ։ Նախիրին կովերը իրենց բառաչը չորս ձգած էին, հորթերու կարօտով։ Վերջալոյսի պաստառին դէմ ցուլ մը կովի մը կռնակին նետուած էր` լեռան մը պէս հուժկու ու շնորհալի։

— Հո պռռռ է, հո։

Նախրապանը ձէն ձգեց` նախիրն իր մօտ հաւաքելու համար։

ՍԻՄՕՆ ՈՒ ԿԻՐՕ


Էն լեռան բոլոր, շալ գօտիի պէս մէջքին

Փաթթուած ճամբան է ոլոր,

Ուրկէ Կ՚անցնէին ուղտի կար’ւաններ, նուռով

Ու կուժով բեռցած ջորիներ.

Կ՚անցնէին կառքեր, զինուորներ փոշոտ, ծակ

Կօշիկներով։

Էդ ճամբայէն էր, որ կը քալէին Սիմօնն ու Կիրօն։

Կէս օրուայ շողն էր. կար’ւան չէր անցներ.

Ամբողջ միջոցին մէջ չէր երեւեր

Մարդ ու մարդասան։

Վերն երկու ամպ կար, իսկ վարը՝ Սիմօն,

Կիրօն ու էշը։

— Կիրօ ջան, Կիրօ։

— Ինչ է, Սիմօ ջան։

— Էդ էշն յոգնեցաւ, մեղք է, Կիրօ ջան,

Եկ հանգստանանք էս թթենու տակ։

Իրաւ որ, էշը՝ դունչը կախ ձգած,

Ականջին մէկը ետեւ ծալլուած, պարանին

Բեռը հազիւ կը տանէր։

Կէս օրուայ շողուն, վերն արագիլ մը

Ստուերն էր ձգեր գորշ ճամբուն վրայ։

Կէսօրուայ շողուն՝ էշն ալ իր կարգին

Յոգնած, քրտնած ձէնը կը ձգէր։

— Դէհ, քիչ Մ՚ալ քալենք, Կիրօ ջան, քիչ Մ՚ալ։

Ծառերուն մէջէն ինչ որ բուխերկի ծուխ կը նշմարեմ։

Կէս օրը անցաւ։ Ճամբու ճամբորդներ

Մէկ-մէկ դուրս եկան.

Դուրս եկան անցան, մի քանի անգամ

Ետեւ նայեցան. տեսան Կիրոյի ուսերուն

Վրայ թառած ջուխտ աքլոր։

Սիմօնն ալ հսկայ, կայծակէն վառուած

Կաղնու էր նման.

Ու ուսին դրած էր ձող մը բարակ, շիտակ ու երկար։

Էշին վրայ կար շատ հաստ ու ծանր պարան մը դրուած։

Պարանին երկու կողմերէն կախուած կային կօշիկներ.

Կախուած էր նաեւ ջուր խմելու թաս, սեւ կոթ դանակ մը

Քանի մօտեցան բոլորակ ծուխին, լսեցին

Ձայներ գեղէն ու դաշտէն։

Տեսան մշակ մը, որ կը շարժկլտար,

Վար Կ՚ընէր հեռուն։

— Բարեւ քեզ, աղբեր, — ձէն ձգեց Սիմօն։

— Ասծու բարին քեզ, — խօսեց մշակը։

— Էդ գեղն ինչ գեղ է։

— Փէրչէնջն է, աղա։

— Էդ գեղ մեծ գեղ է։

— Հէլպէդ մեծ գեղ է, — եզները կեցուց, խօսեց մշակը, —

Մեր գեղը ունի հարիւր լծվար եզ,

Ժամ ու վարժատուն, երկու մեծ ձիթհանք,

Չորս հինգ հատ ջաղացք, երկու սրբանոց.

Մին Սուրբ Եղիան է, մէկն ալ Սուրբ Վառվառ։

— Աղբեր ճան, ըսէ, էդ գեղն երթալու որն է

Կարճ ճամբան։

— Հը, էդպէս Կ՚երթաք, — ցոյց տուաւ մշակն

Իր ձեռքի երկայն բարակ մասայով։—

Էնտեղ Նոր ջուրն է. Նոր ջուրը Կ՚անցնիք,

Կ՚երթաք, հա Կ՚երթաք։

Հոն մեր սանահօր արտը որ հասնիք,

Կը տեսնէք երկու ճամբայ կը զատուի.

Սաղ կողմի ճամբան բռնեցէք իջէք,

Էնտեղ կը տեսնէք գեղի ջաղցներ։

Մեր ճամբորդները էշին հետ մէկտեղ սանահօր

Արտին քովէն զատուեցան, ջաղցներն իջան։

Ալ կը լսուէին շուներու հաջոց, աքլորներու կանչ,

Ջրաղացներու չախչախի չխկոց։

Հեղ մըն ալ տեսնես, Կիրոյի ուսին թառող

Աքլորներն ալ թափ-թեւ զարկին ու գիւղի

Բոլոր աքաղաղներուն հետ ձէն ձգեցին.

Կու կու կու լի կու։

Ջաղցիպան Նաւօն ջաղցի դրան քով

Քար կը կռանէր։

Ջաղցիպան Ղուկօն դրան մէջ կեցած՝ վրայէն

Գլխէն ալիւր կը թօթուէր` չպուխը բերնին։

Ջաղցիպան Մակար ճաղատ գլուխը դռնէն

Դուրս հանեց, երբ մօտէն լսեց նոր աքլորի ձայն։

— Խէ, խէ, խէ, Նաւօ, հրաշք է ինչ է։

Երկու աքլորներ ուսերու վրայ ձէն կը ձգէին՝

Ձէն ձէնի տուած։

— Խէ, խէ, խէ, խէ, — հաստ Մակար խնդաց`

Իր փորը բռնած։

Ջաղցիպան Նաւօն իր մուրճը ձեռքին

Զարմացած կեցաւ.

— Բա, էդ ինչ մարդ է, էդպէս լայն պեխեր,

Էդպէս խոշոր քիթ.

Ուսին էդ ձողը շիտակ ու երկար։

— Հեյ Ղուկաս, Ղուկաս, Աստուած է վկայ,

Փէհլիվաններ են, — խօսեցաւ Նաւօն իր դրացիին։

— Բարեւ քեզ աղբեր, — խօսեցաւ Սիմօն։

— Ասծու բարին քեզ, — ձէն տուաւ Նաւօն։

Ղուկաս զարմանքով դիտեց Սիմոյի թելլիկը գլխին.

Ու կամաց դիտեց։

Կիրօն քէօսէ էր. երեսին վրայ մազ պեխեր չունէր։

Էնպէս կը նայէր, Կ՚ըսես՝ երկնքի սատանաներուն

Դարվար թափիլը աչքովն էր տեսեր։

Ղուկաս զարմանքով դիտեց Սիմոյի թելլիկը գլխին.

Բանուած էր կարմիր-կապոյտ թելերով զոյգ աքլոր ու լոր.

Ցոյց տուաւ Նաւօն հաստ մուրճը ձեռքին։

Բանուած աքլորներն դէմ դէմի էին` ճանկերով

Մէյմէկ կեռ-կոր թուր բռնած։

— Ամօթ չըլինի հարցնել, աղբեր, որն է ռէսի

Տունը այս գեղին։

— Հը, էդպէս Կ՚իջնես, կը դառնաս սաղիդ.

Ժամտունը հոն է, —

Ցոյց տուաւ Նաւօն հաստ մուրճը ձեռքին։

— Ժամտուն որ անցնիս, փողոցի վրայ ճաղերը

Փրթած սայլ մը կը տեսնես, — աւելցուց Ղուկաս։—

Հը, ճիշդ էնտեղ է ռէս Առաքելի

Մեծ տունը, աղբեր։

— Էնտեղ կը տեսնես Մղտես Ակոբենց ցուիքէն՝

Խորշոր շուն մը հաստ ձէնով դարվար կը հաջէ.

Էնտեղ է, էնտեղ՝ ռէս Առաքելի

Մեծ տունը աղբեր, —

խօսեցաւ Նաւօն։

Սիմօն ու Կիրօն յոգնած էշին հետ ուղիղ գիւղ մտան։

Փողոցի հաւեր թառվառ սկսան կռկռոց հանել։

Շուներ չորս կողմէն, որը հապճեպով,

Մսավաճառի խանութին քովէն,

Որը բակերէն, որը կտուրէն՝ ձէն ձէնի

Տուին աքլորներուն հետ։

— Հէյ գիտէք ինչ կայ, — հեւիհեւ վազեց,

Կտուրէն ցատկեց, լուր տուաւ Կրպօն՝

Իր ընկերներուն։

— Աստուած է վկայ, աչքովս տեսայ. որ սուտ եմ՝

Քոռնամ, խաթուն հօրքուրի ծռած պատն ըլլիմ, —

Հովի պէս ըսես, բիբոսդ կանգնեցաւ կտուրին

վրայ պատանի Սրգօն. —

Որ սուտ եմ, Աստուած թող առնէ հոգիս.

Երկու փէհլիվան…

— Երկու փէհլիվան, — մէջ ինկաւ Կրպօն աճապարանքով, —

Երկու փէհլիվան ռէս Առաքելի դռնէն ներս մտան։

— Մէկին պօյն էնպէս, էնպէս երկար է,

Որ էստեղ կագնի, Աստուած է վկայ,

Գլուխը Թորկանց ցուիքին կը հասնի։

— Հապա պեխերը…, — բաց-բաց աչքերով

Խօսեցաւ Կրպօն։

— Պեխերը հաստ-հաստ՝

Ականջին ետեւ ոլոր են կապեր։

— Ծօ Կրպօ, ինչու սուտեր կը ջարդես.

Ինչ ոլոր, ինչ բան։

— Էհ, դուն ինչ գիտես։

— Ես շատ մօտն էի, ճիշդ ոտքերուն քով։

— Ես ալ մօտն էի. հը, ճիշդ այս ձեռքով

Էն հաստ ու երկար կապը բռնեցի։

— Դուն հիչ չես գիտեր։

— Իշտէ պեխերը ոլոր էր կապեր։

— Իշտէ չէր կապեր։

Հեղ մըն ալ տեսնես, երկու մանուկներ

Աքլորներուն պէս մօտ մօտի եկան։

— Իշտէ կապեր էր…

— Իշտէ չէր կապեր…

Մօտ մօտի եկան ու փաթթուեցան իրարու մէջքին։

Սրգօն փոքր էր, Կրպօն՝ մի քիչ մեծ։

Վար ինկաւ Սրգօն երեսը գետնին՝ քիթն

Արիւնեցաւ ու սկսաւ լալ։

Սրգօն արիւնոտ քիթը սրբելէն՝ Կրպոյէն

Հեռու փախեցաւ յանկարծ ու յամառեցաւ։

— Իշտէ պեխերը ոլոր չէր կապեր…

***

Այդ երեկոյին Սիմօն ու Կիրօն

Ռէս Առաքելի առատ սեղանին մասնակից էին։

Անդին մշակներ ու բանուոր կիներ, սեղան բոլորած,

Մտիկ կուտային Սիմոյի խօսքին։

— Ես ինտոր ըսեմ, ռէս Առաքել ճան.

Լարն էնպէս բարձր էր, որ ղուշի խանատ

Հազիւ կը հասնէր։

Ռէս ճան, էն տարին Սուրբ Կարապետի

Ուխտաւորները էնքան շատ էին,

Կ՚ըսես, ամբողջ հողն ինսան էր կտրեր։

«Եա, Սուրբ Կարապետ…», — ըսի ու ելայ

Պարանին վրայ։

Հազար-հազար աչք ինծի կը նայէ,

Երբ ես պարանէն դարվար նայեցայ,

Ուխտաւորները սեւ բզէզներու պէս կ՚երեւէին.

Կապն էնքան բարձր էր։

Ռէս Առաքել ճան, պարանին վրայ ոտքի

Որ ելայ, Սուրբ Կարապետը, Կ՚ըսես, կռնակիս

Զոյգ թեւեր անցուց։

Ալ ես ինչ գիտեմ. ծտի պէս թեթեւ,

Հազար-հազար մէկ խաղեր ես խաղցայ էն պարնի վրայ։

— Հէյ ղուրպան ըլլիմ Սուրբ Կարապետի

Զօրաւոր զօրքին, —

Ռէսի կինն էր, ձայն տուաւ կամաց։

— Իմ մօր երազն է, Սուրբ Կարապետի

Տուած մուրազն է, հէյրան խաթուն ճան, —

Խօսեցաւ Սիմօն` պեխը սոթթելով ու ռէսի

Կնոջ դէմքը նայելով։

— Հը, էն օրուանէն՝ Պարսիկի Շահը

Լսեց անունս, զիս իր մօտ կանչեց։

Փէհլիվան Սիմօն ծխախոտի մեծ տուփը

Բաց ձգեց ու շարունակեց.

— Զիս իր մօտ կանչեց…

***

Կիրօն ալ, անդին սուս ու փուս նստած,

Մերթ-մերթ կը դիտեր ռէս Առաքելին

Կնոջ լոյս դէմքը ու ձէն չէր հաներ։

Ունքուըները կեռ՝ ճակատին վրայ կամար էր կապեր։

Կինը ճահիլ էր, կարմրուկ թշերով, սեւուկ աչքերով.

Ռէս Առաքելի առաջի կինը դեռ նոր էր

Մեռեր. մէկ տարի չկար։

Ակնայ կողմերէն գացեր բերեր էր էս երկրորդ կինը։

Իւղաբեր խաթուն փափուկ ու իստակ

Տուն կը դարձնէր.

Լուծք գացողներուն, խոտ հնձողներուն,

Քախնքուորներուն կերակուր Կ՚եփէր։

Իրիկուն առտու ժամ աղօթք Կ՚ընէր,

Ժպիտն ալ դէմքէն բնաւ պակաս չէր։

Փէհլիվան Սիմօն շատ բաներ պատմեց։

Էճմու կողմերէն անցաւ Թրքիստան,

Չինու վրայէն խարիսխը մինչեւ Եգիպտոս նետեց։

— Երեք ընկերով մենք հասանք Մսըր.

Մսրայ քաղքին մէջ ընկերներս ինձ դաւաճանեցին։

Գացին լուր տուին Մսրայ մեծին,

Թէ հոս եկած եմ,

Թէ քաղքի տակի մութ ճամբաները

Բերնուց կը սերտեմ, որ երթամ

Գտնեմ գերեզմաններն հին թագաւորներուն…

Ալ ես ինչ ըսեմ.

Գացին պատմեցին Մսրայ իշխանին,

Թէ շատ խոր թաղուած

Ոսկէ կուռքի մը աչքերն եմ գողցեր…։

Աշխարհն էդպէս է, ռէս Առաքել ճան։

Աշխարհ պտըտայ, մեր Կիրոյի պէս

Ընկեր չգտայ։

Կիրօն ընկեր է, հոգիով ընկեր.

Վախ որ մեր Կիրօն էն հին օրերուն ինձ

Չհանդիպեցաւ։

Մէկ տարի առաջ «եալանճի եղբայր» ընկեր

Մ՚ունէի Վանայ կողմերէն։

Երբ պարնին վրայ ես թեւ Կ՚առնէի, ինքն ալ

Պար’նին տակ հազար-հազար մէկ խաղեր կը փորձէր։

Մէկ տարի առաջ հալս էսպէս չէր։

Հալպու քաղքին մէջ Արաբստանի խըռ ձի Մ՚ունէի

Արծաթէ թամբով. քէմերով լեցուն ոսկի ունէի.

Ունէի արծաթ, թանկագին քարեր՝ հազար գոյներով.

Միայն թէ ճանտան ընկեր չունէի։

Մի օր ձիուս դէմ մարդ մը կագնեցաւ,

Խոնարհութիւնով գլուխը ծռեց, էսպէս խօսեցաւ.

«Ապրած կենաս դու փէհլիվան Սիմօ, ծառադ

Վանեցի՝ եալանճի գարտաշ, կրնայ հազար մէկ

Օյիններ խաղալ. դուն պարնի վրայ, իսկ

Ես` պարնին տակ»։

«Վերցուր, գլուխդ, եալանճի եղբայր», — ձիէն վար

Իջայ, խօսեցայ անոր։

(Հեղ մը որ մէկին ես եղբայր ըսեմ, ալ էն մարդը

Իմ եղբօրմէս խաս է)։

Ես էդ Վանեցին տարի բարձր խան, նորոգել տուի

Գլուխն ու վրան.

Դրամով լեցուն քէմերս բացի, բոլոր ոսկիներս

Առջին թափեցի, ըսի. «Աղբեր ջան, ես եղբայր

Չունիմ, դուն ինձ եղբայր ես.

Ես ինչ որ ունիմ, կէս մասը քուկդ է»։

Մէկտեղ դուրս ելանք, պազարը գացինք,

Էն Քէօր Օղլիի խեմպէր ձիուն պէս ես ձի

Մը առի իմ նոր աղբերիս։

Անցաւ հինգ շաբաթ, դեռ Հալ’պու մէջ ենք։

Առտու Մ՚ալ յանկարծ արթնցայ թեթեւ,

Տեսայ իմ մէջքին քէմերը չկայ.

Քէմերիս մէջն էր Պարսիկի Շահին տուած մատնին ալ,

Ու թանկ-թանկ քարեր։

Գոյնս նետեցի Մսրայ կուռքին պէս.

Կամաց ձէն տուի իմ նոր աղբերիս.

Տեսայ ձէն չկայ. ըսի ձիերուն կեր տալ է գացեր.

Վար գացի, տեսայ ձիերն ալ չկան…։

Ռէսի կինը մեր փէհլիվանին խօսքերէն յուզուած՝

«Աչքդ քոռանայ, դու հարամ կաթի անառակ զաւակ», —

Անէծքը կարդաց։

— Էդ շատ լաւ ըսիր, հէյրան Խաթուն ճան, —

Խօսեցաւ Սիմօն, արագ ու ճարպիկ սիկրէթ մը փաթթեց,

Կնոջ աչքերուն մէջ շեշտ նայեցաւ ու շարունակեց.

— Ես ալ էն գիշեր շատ յոգնած էի։

Բա, ինտոր եկաւ իմ բարձի տակէն քէմերս առաւ,

Խելքս չհասաւ։

Սիմոյի ձեռքէն երկնուց թռչունն էր միակ ազատեր։

Սակայն էս մարդը նամարդ կնկայ պէս զիս

Քնած թողուց ու ազատեցաւ։

Դրամ չունէի. էդ օր կէսօրին գացի սրճարան։

Էն սրճարանը, ուր հին օրերուն Աշուղ

Ղարիպը իր սազն է չալեր։

Տեսայ բոլորը ոտքի կանգնեցան, տեղ տուին ինծի.

Որը էնդիէն սուրճ մը հրամցուց, որը նարկիլէ։

Սազանտարներն ալ եկան ու կարգով շուրջս շարուեցան.

Սազանտարներուն վարպետը ելաւ, իր սազը

Լարեց ու էս տաղն ըսաւ.

— Հէյ փէհլիվան, փէհլիվան,

Մուրազի տէր փէհլիվան,

Հալպու քաղքի շէհրէդն ես,

Շան ու շէհրէդ փէհլիվան։

Ես ալ իմ կարգին ոտքի կանգնեցայ, էսպէս

Խօսեցայ.

«Աշուղ Ղարիպը օրհնեց Հալէպը,

Երբ սազը շալկեց, դուրս ելաւ քաղքէն։

Բայց ես Կ՚անիծեմ, ով բարեկամներ,

Հալպու քաղքին մէջ ես հանդիպեցայ նամարդ ընկերի.

Կորուսի իմ ձին, կորուսի քէմէրս արծաթով լեցուն։

Հա, էս օրուանէն կը թօթուեմ փոշին

Հալպու քաղքին»։

Ռէս Առաքել ճան, ինչպէս դանակը յանկարծ

Կը կտրէ վիզը աքլորին,

Էնպէս ալ շուրջիս մարդիկը բոլոր յանկարծ

Մնացին ապշած, կտրուած։

Շատ չերկնցնեմ, էնտեղէն շիտակ պազար գնացի,

Էճմու սուղ շալս ծախու հանեցի

Ու էշ մը առի։

Արծաթ քէմերով, խըռ ձիով մտայ Հալ’պու քաղաքը,

Հալպու քաղաքէն դուրս ելայ էշով։

Գնացի Պաղտատ, Պաղտատէն Մուսուլ

Ու Տիրարպէքիր։

Հը, ճիշդ էնտեղ էր, տեսայ քաղաքի պարսպին

Շատ մօտ, քաղաքէն ելլող ու քաղաք մտնող

Ճամբու ճամբորդներ հաւաքուած էին։

Ես ալ մօտեցայ, տեսայ ճամպազ մը հազար

Հազար մէկ խաղեր կը խաղար.

Երկու աքլորներ կը կռուեցնէր…

Շատ քէյֆիս եկաւ։ Էշէն վար իջայ, ըսի.

«Բարեկամ, փէհլիվան Սիմօնն է, որ կը խօսի.

Ես պար’նի վրայ, դուն ալ պար’նի տակ եալանճի
Եղբայր, եկուր միասին ման գանք էս աշխարհ.

Ըլլանք բարեկամ, եղբայր ու ընկեր. ես ինչ որ

Ունիմ կէսը քեզ կուտամ»։

Հա, գիտէք, ով էր էդ մարդը, ռէս ճան.

Էս մեր Կիրօն էր։

Իմ անտէր գլխէն շատ բաներ անցան.

Ընկեր-բարեկամ ես շատ ունեցայ,

Սակայն Կիրոյի պէս ճանտան ընկեր ես հիչ չունեցայ։

Էս օրուայ էս օր ես ինչ որ ունիմ, Կիրօ

Եղբօրս է, նոյն իսկ իմ կեանքը»։

Ժամանակն ուշ էր. ռէս Առաքելը

Վաղը շատ կանուխ գործի պիտ՚ լծուէր,

Վար-ցան պիտ՚ ընէր։

— Դէհ, կնիկ, շտկէ անկողինները, —

Խօսեցաւ ռէսը։

Էս օրուայ էս օր մեր խաս հիւրերն էք.

Տունը ձեր առջեւ ամէն օր բաց է մեր

Սրտերուն պէս.

Կերէք խմեցէք որքան որ Կ՚ուզէք։

— Ապրած կենաս դուն, ռէս Առաքել ճան։

Ուտել խմելով՝ մարդ մարդու ընկեր չէ, որ պիտ՚ ըլլայ։

Աղ ու հաց ըլլայ, միայն թէ մարդու

Սիրտը բաց ըլլայ, — խօսեցաւ Սիմօն։

Կինը սկսաւ անկողին շտկել։

Հէնց որ կը քալէր, անկողնին բարձը

Վար ձգած պահուն հէնց որ կը ծռէր

Ու վեր կը շտկէր,

Սիմոյի սիրտը կրակի տակին՝ տապկի

Մէջ դրուած ձուկի պէս Կ՚եփէր։

Ախ, ինչ կնիկ էր։

***

Առաւօտ կանուխ ռէսն երբ արթնցաւ,

Խօսեցաւ կնոջ.

— Նայէ որ, կնիկ, սանահօր նման թշնամիները չխնդան վրաս։

Երդիքը քակէ, օճախը շտկէ, դուռը

Կոտրտէ ու սեղան շինէ։

Փէհլիվան Սիմօն Պարսկի Շահի հետ,

Սուլթաններուն հետ նստող կայնող մարդ՝

Էս օրուայ էսօր պատիւ է ըրեր մեր տունն է իջեր։

Ինձ կը թուայ, թէ հեռուէ հեռու,

Ինչ որ եր’զի պէս, լսած եմ, կնիկ,

Էս փէհլիվանին անունն ու համբաւ։

Սանահայր Կարուկ հիմա կռնակէն պիտ՚

Փքի պայթի, երբ որ իմանայ, թէ անունի

Տէր Սիմօն փէհլիվան մեր տունն է իջեր։

Հէյ Կարուկ, դուն ով, ռէս Առաքելին

Հետ չափուողը ով…

***

Յաջորդ առաւօտ բոլոր գիւղացիք

Բերանէ բերան բերնուց գիտէին։

Զրոց Կ՚ընէին արտերու ճամբան, ձէթ քարին քովիկ։

Զրոյցը անցաւ տղամարդերէն մինչեւ

Աղջիկներ ու պառաւներէն մինչեւ սուսուփուս հարսները ճահիլ։

— Մի ըսեր, աղբեր. աշխարքի վրայ նմանը չկայ։

Էն լարին վրայ ծտի պէս, Կ՚ըսես, թառվառ ման կուգայ։

Եօթ տարի առաջ Էճմու Շահին հետ մէկ փայթօնի մէջ

Կը նստի եղեր։

— Փէհլիվան Սիմօ մի ըսեր անցնիր.

Աշխրքի վրայ ջուխտ մարդ է եկեր՝ լաւ մուրազի տէր.

Մէկ Շահ Իսմայիլ, մէկն ալ փէհլիվան Սիմօնն է, Սիմօնն։

— Վախտին Էրզրում թուրք հիւքումէդին երբ ցորէն տարի,

Էն տեղ ես տեսայ փէհլիվան Սիմօն։

Տեսնելու բան էր.

Էնպէս բազմութիւն. հողին համրանք կար,

Մարդոցը չկար։

Փէհլիվան Սիմօն պարանին վրայ թէմամ հրաշք էր, —

Կը խօսակցէին բանգէտ գիւղացիք։

— Քա Ճուվար, տեսար, —

Խօսեցաւ կին մը ցածկեկ տանիքէն։

— Քա ինչը, Թուրիկ։

— Տեսար փէհլիվան Սիմօնի էշը։

— Քա դուն ուր տեսար։

— Աղբիւրը ջուրի գացած ատենս։

Բոլոր գիւղացիք աղբիւրը կեցած, Թուրիկ,

Կ՚ըսէին, որ էշի նալերն արծաթ է արծաթ։

Կարճուկ էշ մըն էր, չոնչլոտ էշ մը՝ հինցած փալանով։

Սակայն Կ՚ըսէին, որ երբ փէհլիվան Սիմօնը հեծնայ,

Էշը հրեղէն ձիու պէս Կ՚ելլէ երկնուց կը թռի։

Գեղի փոքրիկներն այլեւս ռէսի տունին բոլորէն

Չէին հեռանար։

Խեղճ փոքրիկներուն այնպէս կը թուէր,

Թէ ռէսի տունը զուտ ապակիէ շինուած դղեակ Մ՚էր։

***

Ուղիղ վեց օր էր, Սիմօնն ու Կիրօն

Մեծ հիւրերն էին ռէս Առաքելին։

Ալ ինչ պատիւներ կ ’ըսես, որ չըրին։

Իւղաբեր խաթուն մեր փէհլիվանին առջեւ

Կը դնէր մատակի սերը, մածունն ու կաթը,

Կարագն ու մեղրը.

Անուշ մեղրին հետ անուշ ժպիտներ, միամիտ, բարի։

Ախ ինչ կնիկ էր։

— Աշխարհ պտըտայ, Իւղաբեր խաթուն,

Սակայն քեզի պէս ես կին չտեսայ, —

Կը խօսէր Սիմօն։

«Աստուած քեզի հետ եօթն օր է խաղցեր,

Իւղաբեր խաթուն, Իւղաբեր խաթուն»։

Սեղանին նստած՝ Կիրօն ալ ծուռ-ծուռ

Աչքը կը ծռէր, ետեւ կը նայէր։

Բահ, էս ինչ բան է, Իւղաբեր խաթուն,

Մեղրն ու ժպիտը, մածուն ու կարագ

Միշտ ալ Սիմօնին առջեւ կը դնէր։

Կիրօն պէտք չունէր կաթին, մածունին

Եւ ոչ ալ մեղրին.

Միայն թէ ռէսի կնոջ ժպիտը թող իրեն ըլլար։

Էնպէս լիք կռնակ, էնպէս լաւ այտեր,

Էնպէս լաւ ժպիտ…

Ախ, ինչ կնիկ էր։

***

Տասներորդ օրն էր. ռէսը իր կարգին խօսեցաւ նորէն.

— Էս տունը ձերն է. կերէք, խմեցէք որքան որ Կ՚ուզէք.

Մի աճապարէք։

Երկու շաբաթ վերջ Սրբոյն Եղիայի տօնն է էս գեղի։

Մօտի գեղերէն կիներ, աղջիկներ ու տղամարդիկ

Հոս ուխտի կուգան։

Հա, էն ատենը պարան կը կապենք։

— Էդ շատ լաւ ըսիր, ռէս Առաքել ճան,

Մօտի գեղերէն թող հաւաքուին գան։

— Էն ուխտի օրը, եօթը գեղերէ, եօթը

Դհոլի ու զուռնի ձէներ ես կը հաւաքեմ, —

Աւելցուց ռէսը։—

Եօթը գեղերու եօթ ժամերուն մէջ

Ծանուցում կուտանք,

Թէ անունի տէր Սիմօն փէհլիվան

Խաղեր պիտ խաղայ, պարանին վրայ։

— Ապրած կենաս դուն, ռէս Առաքել ճան,

Աստուած գիտէ, թէ Սիմօն փէհլիվան

Ալ այս կողմերը պիտ գայ, թէ չգայ, —

Խօսեցաւ Սիմօն, խաթունին նայեց,

Բաժանումն յիշեց։

Խաթունը, իրաւ, բան չհասկցաւ։

Սիմօն փէհլիվան տուն գալէն ի վեր

Խաթունը Կ՚ուզէր հարցում մը ընել.

Սակայն ինչ ըներ, չէր համարձակեր։

— Սիմօն փէհլիվան, — ձայն առաւ խաթուն,

Ամչկոտ, շիկնոտ։

— Ինչ է, խաթուն ճան, — ձայն տուաւ

Սիմօն ու արագ հաշուեց, որ մարդ-մուրդ չկար։

Ռէսը լուծքն էր, Կիրօն ալ վարը։

— Փէհլիվան Սիմօ, էհ, որ բան Մ՚ըսեմ չըլլի,

Որ նեղուիս, — խօսեց Իւղաբեր` այտերը իսկոյն նռայ գոյն առած։

— Իւղաբեր խաթուն, հրաման ըրէ,

Աշխարհը կլոր նռա պէս բռնեմ ու քեզ նուիրեմ։

Աշխարն պտտայ, քեզի պէս

Խաթուն հիչ տեղ չտեսայ։

Պարսիկ Շահի կինն իմ բարեկամն էր,

Սակայն էն կինը քեզմէ աղուոր չէր։

Փէհլիվան Սիմօն այնպէս հաւատաց,

Որ Իւղաբերը իր մօտ պիտի գար ու ըսէր գաղտուկ,

«Թէ էս տունին մէջ չեմ ուզեր մնալ,

Քեզի հետ Կ՚ուզեմ աշխարհը ման գալ,

Սուրբ Սարգիսին պէս, քաջ եղիր, փախցուր։

Էս քանի օր է հանգիստ քուն չունիմ։

Գիշերը ռէսը իմ կարմիր թուշը

Երբ կը համբուրէ, դէն, դէն կը տանիմ։

Մտքովս Կ՚ըսեմ, փէհլիվան Սիմօն էնտեղ

Չարտախը պառկած է մինակ։

Ախ թէ էն ըլլար, գաղտուկ մօտենար, թուշս համբուրեր»։

— Փէհլիվան Սիմօ, — նորէն խօսեցաւ խաթունը շիկնոտ։

— Ըսէ, խաթուն ճան։

— Դուն որ էդ պարնին վրայ կը խաղաս,

Սուրբ Կարապետը աչքիդ Կ՚երեւայ, —

Հարցուց Իւղաբեր, հարցումն իր բարի ու շատ միամիտ…

***

— Իւղաբեր խաթուն, Իւղաբեր խաթուն, —

Ցորեկ կէս օր մը ձէն տուաւ Սիմօն.

Մինչ Իւղաբերը օճախը վառած կերակուր Կ՚եփէր.

Ու յետոյ մարագ գնաց, որ հաւկիթ

Բերէր ու խաշէր։

— Իւղաբեր խաթուն, Պարսիկ Շահի կին…, —

Խօսեցաւ Սիմօն ու ռէսի կնոջ

Ետեւէն կամաց մարագը մտաւ։

Ռէսի կինը գոյն տուաւ առաւ,

Ամբողջ մարմինը քրտինք մը բռնեց ու չգիտցաւ, թէ

Ինչպէս հաւնոցէն հաւկիթներն առաւ

Ու շուտ դուրս ելաւ։

— Պարսիկ Շահի կինն ըսաւ` եկ փախչինք…, —

Կը շարունակէր փէհլիվան Սիմօն։

Կիրօն չարտախէն տեսաւ, որ մարագէն

Սիմօնն ու ռէսի կինը՝ Իւղաբեր, զոյգ դուրս Կ՚ելլէին։

Ռէսի կինը էնպէս կարմրեր, քունքերուն

Վրայ քրտինք էր պտղեր ու շալվարէն վար

Ցախեր էր փակեր։

«Չէ, էսպէս չըլլար, — մտածեց Կիրօն, —

Մեղրը Սիմօնին, կաթը Սիմօնին,

Ռէսի կնոջ թուշն ալ Սիմօնին»։

Էսօր տասն օր էր իրեն երեսին հիչ նայող չկար։

Կիրօն մտածեց, մտածեց երկար

Ու էս փորձն ըրաւ։

Կիրօն այդ առտու կանուխ արթնցաւ,

Ռէսը դաշտն էր մշակներուն հետ.

Սիմօնն ալ պառկեր խոր կը քնանար։

Իսկ ռէսի կինը ցանկապատին քով կծիկ կը կծկէր։

Կիրօն վար իջաւ, երկու աքլորներն

Ուսերուն վրայ, ուղիղ վեր ելաւ։

«Չէ, էսպէս չըլլար, մեղրն ու կարագը

Ձգեմ Սիմօնին, միայն թէ ռէսի

Կնոջ կարմրուկ թուշը ինձ ըլլար»։

Երկու աքլորներ Կիրոյի ուսէն

Թըռ վար ցատկեցին։

— Իւղաբեր խաթուն, Իւղաբեր խաթուն, —

Սկսաւ Կիրօն հտպիտի ճարպիկ, խօսքով շարժումով, —

Աստուած է վկայ, աշխարն որ ինձ տան,

Էս աքլորներս նորէն ես չեմ տար։

Իմ աքլորներուս կարմիրն որ կանչէ,

Պարսիկի Շահը իր արաբ ծառան

Իր քով կը կանչէ ու էսպէս կ՚ըսէ.

«Հեռու, հեռու տեղ աքաղաղ մը կայ,

Ձայնը կը լսեմ, սակայն չգիտեմ,

Թէ ուր կը մնայ.

Ձի հեծիր արագ, լեռներէ անցիր,

Անցիր ծովերէ,

Շուտ գտիր, հոս բեր։

Որ դառնաս պարապ,

Աստուած է վկայ,

Գլուխդ Կ՚երթայ»։

Էդ արաբ ծառան սեւ ձի կը հեծնայ,

Ծովեր կը կտրէ, աշխարհ կը դառնայ.

Ու պարապ ձեռքով նորէն ետ Կ՚երթայ։

«Ապրած կենաս, շահ,

Անցայ Հնդկաստան, կեցայ Չինաստան,

Սեպ, Պելուճստան,

Հարց ու փորձեցի, սակայն չգտայ։

Առ իմ գլուխը

Քեզ հալալ ըլլայ»։

Էսպէս շարունակ արաբ ծառաներ

Հերթով Կ՚երթան` պարապ ձեռքերով միշտ ետ դառնալով,

Անտէր գլուխնին ալ վրայ կուտան։

Էս ոսկի թեւով աքլորն որ կանչէ,

Թուրքի Սուլթանը իր գահին վրայ

Յանկարծ կը տխրի.

«Ախ թէ չգտայ էս ոսկի թեւով

Աքլորն անիրաւ։

Իմ գահը կուտամ,

Իմ թագը կուտամ, միայն թէ

Աքլորն ինձ բերող Մ՚ըլլար»։

Իւղաբեր խաթուն, ոսկի թեւերով

Աքլորներուս տակ

Հաւը որ ճուկ տայ,

Շատ չէ, տասն օրէն,

Հաւը ոսկիէ հաւկիթ պիտ ածէ…

Իւղաբեր խաթուն թելը վար դրաւ,

Անուշ աչքերով, աղուոր ժպիտով Կիրոյին նայեցաւ։

Ամբողջ տասն օր էր` մեր անտէր Կիրօն

Խաթունի ժպ’տին

Հէսրաթն էր քաշեր։

— Ղուրպան Կիրօ ճան, — խօսեց Իւղաբեր,

Բարի միամիտ։—

Հեքեաթի մարդ էք, մեր տունը քիչ է

Ձեր ոտքի առաջ։

Հաւերս կանչեմ, քու աքլորներուդ

Տակը թող ճուկ տան։

— Կանչէ, խաթուն ճան,

Կանչէ թող ճուկ տան.

Որ ոսկիներ շարք, քու էդ ճերմակուկ

Ծոցէդ վար կախես։

Միայն թէ մարդու մի ըսեր, խաթուն,

Չըլլայ իմանան, Պարսիկ Շահը,

Թուրքի Սուլթանը։

Մի ըսէր ռէսին, ոչ ալ դրացնիդ։

Իւղաբեր խաթուն «ճու ճու» ձայն ձգեց,

Եկան հաւաքուան հաւերը թիփ թառ,

Ու մէկէն տեսան օտար աքլորներ,

Նաշխուն թեւերով, ծիրանի հագած։

Կլօք հա, կլօք, ձէներ ձգեցին, չինական

Նաշխուն հողմահարի ձեւ թեւերնին բացին,

Կըտ, կըտ, մօտեցան շուար հաւերուն։

Կլօք հա, կլօք, հեղ Մ՚նալ տեսնես կապուտիկ հաւը

Աքլորի մէկին տակը ճուկ տուաւ։

Կիրօն ու կինը իրար նայեցան։

Կինը շիկնեցաւ,

Երեսի կարմիրը գետին զարկաւ։

Քովի սենեակին դուռը բացուեցաւ,

Սիմօն դուրս եկաւ։

Տեսաւ Խաթունի երեսը շիկնոտ, Կիրօն ալ քովը։

Ռէսի կնոջ երեսն էնպէս էր, էնպէս կարմրեր։

Կարծես Կիրօի հետ էր համբուրուեր։

— Կիրօ, հէյ Կիրօ։

— Ինչ է, Սիմօ ճան։

— Ռէսը էսօր մշակներուն հետ

Վար-ցան է գացեր։

Վար, ախոռ գնա, իշուն կեր ձգէ։

Ախըր վար գնա, տես ինչ հալի է։

Սուրբ Եղիայի երկու օր մնաց.

Պարանը քակէ, բեր դորդան ձգէ։

Կիրօն վար գնաց, սանդուխի ծայրէն

Ետեւ նայեցաւ,

Տեսաւ Սիմօնը ռէսի կնոջ քովը մօտեցաւ

Էսպէս սկսաւ.

— Իւղաբեր խաթուն, Պարսկի Շահի կինն…

***

Կէս գիշերին էր, Կիրօն չէր կրնար հանգիստ քնանալ։

Դռնէն դուրս ելաւ, գնաց կանգնեցաւ

Կիսապատին տակ, այն սենեակին մօտ,

Ուր կը քնանան ռէսն ու կինը։

Լուռ կէս գիշերին Կիրօն իր երկու ականջը լարեց,

Որ գէթ իմանար շունչը խաթունին։

Ռէսի կնոջ շունչը չէր լսուեր,

Միայն ռէսն էր, որ խոր քունին մէջ խոր կը խռլտար։

Կէս գիշերին էր. Սիմօն չէր կրնար հանգիստ քնանալ։

Դռնէն դուրս ելաւ, որ գէթ իմանար շունչը խաթունին։

— Կիրօ, էդ դուն ես։

— Ես եմ, Սիմօ ճան։

— Ինչ Կ՚ընէս դուրսը, էս կէս գիշերին։

— Ինչ ընեմ, Սիմօ, էս եօթ տարի է

Իմ հարազատ տան կարօտ կը քաշեմ։

Ամէն կէս գիշեր, երեք զաւակներս

Կուգան ու գաղտուկ քունս կը գողնան։

— Ղարիպին համար, եղբայր Կիրօ ճան,

Էդ լուսնկան է տուն ու հայրենիք։

Ուր ալ որ երթաս, ուր որ ալ մնաս,

Միշտ լուսնկան կայ էդ գլխիդ վրայ։

Ես բերնուց գիտեմ, եղբայր Կիրօ ճան

Թէ մեր լուսնկան քանի ձեռ Կ՚առնէ,

Աստղերուն տեղը ես շատ լաւ գիտեմ.

Սակայն ես վաղուց, վաղուց մոռցեր եմ իմ տանը ձեւը։

Դեհ, երթանք Կիրօ, ղարիպի հալ է։

***

Առաւօտ կանուխ, Սիմօն քնած էր,

Իւղաբեր խաթուն օճախին առջեւ

Կերակուր Կ՚եփէր։

— Իւղաբեր խաթուն, ձայն տուաւ Կիրօն, —

Նայէ, ինձ նայէ, Իւղաբեր խաթուն։

Ըսաւ, սկսաւ ճիշդ օճախին քով հտպիտի

Ճարպիկ խաղեր փորձ ընել։

Գլուխը կախեց, ոտքերը վերցուց, ձեռքերուն վրայ

Սկսաւ քալել։ Կիրոյի համար այնքան

Դժուար էր այդ փորձերն ընել։

Վզի երակները տնկուեցան,

Աչքերը Կ՚ըսես, դուրս պիտի գային։

Յետոյ պառկեցաւ իր մէջքի վրայ,

Ճակատը գետնին դպցուց, վեր ցատկեց զսպանակի պէս։

Իւղաբեր խաթուն ապշած, զարմացած,

Հա, Կ՚ըսես հիմա Կիրօն պիտ’ գրկէր ու պիտ՚ համբուրէր։

Սիմօն դուրս ելաւ։

— Կիրօ, հէյ Կիրօ։

— Ինչ է, Սիմօ ճան։

— Վաղը, մէկալ օր մեր խաղի օրն է,

Վար գնա էդ մեծ պարանը քակէ։

Չէ, էդպէս չըլլար, ամէն անգամ, որ

Կիրօն ռէսի կնոջ հետ խօսէր,

Տեսնես Սիմօնը վրայ կը հասնէր։

Արդէն չորս օր էր Կիրոյի աչքին

Մեր Սիմօն աղբեր մեծ Սադայէլի կերպարանք ունէր։

Որ ուժ ունենար, Աստուած է վկայ,

Աքաղաղի պէս Կիրօն պիտ՚ անցնէր

Սիմոյի դիմաց ու պիտի ըսէր.

«Հայտէ ել մէյտան ինչով որ Կ՚ուզես,

Սուրով, թէ թուրով։

Մէյտան ել կռուինք. էդ ռէսի

Կինը կամ ինծի Կ՚ըլլայ եւ կամ թէ քեզի…»

Կիրոյի մտքէն բնաւ չէր անցներ,

Թէ Իւղաբերին իսկական տէրը

Ռէս Առաքելն էր։

Այնքան էր տարուեր, որ վերէն անցնող արեւն էր մոռցեր։

Ախ, ինչ կնիկ էր։



Կիրօն վար իջաւ, պարանը քակեց

Ու յանկարծ, ծանր մուրճի պէս գլխին սեւ միտք մը խփեց։

Դէմքը տժգունաւ, ձեռքերը դողաց,

Պարանը ձգեց ու չարտախ ելաւ։

Ախ թէ ինչ տեսնէ. խաթունը փափուկ մատներով կամաց,

Սիմոյի ուսէն շիւղ մը վար Կ՚առնէր։

Կիրոյի սիրտը կարծես փրթեցաւ,

Փորին մէջ ինկաւ։

Սեւ միտքը նորէն մուրճի պէս գլխին`

Պարնին մօտ գնաց, նորէն հեռացաւ ծանր պարանէն,

Որ կարծես աչքին՝ օձի ձեւ Կ՚առնէր։

Այդ օր մինչ իրիկուն,

Կիրօն անհանգիստ վար Կ՚իջնէր Կ՚ելլէր։

Սեւաւոր մտքի մուրճի հարուածին

Ցաւը սաստկացաւ։

Չէ, չէ, ոճիր է, Սիմօն լաւ ընկեր,

Լաւ բարեկամ է։

Այդ երեկոյին ռէսը դաշտէն արդէն տուն եկած,

Եզներն ու արօր, մշակներուն հետ

Ներս՝ դորդան Կ՚առնէր։

Սիմօն ու Կիրօն կիսապատին քով

Կեցած էին լուռ։

— Աղբեր, Սիմօ ճան, — խօսեցաւ Կիրօ։

— Ինչ է, Կիրօ ճան։

— Եկուր համբուրեմ։

— Քեզի ինչ եղաւ, ընկեր Կիրօ ճան։

— Եկուր համբուրեմ, ախ ինչ ընկեր ես,

Ինչ լաւ բարեկամ։

Սիմոյի սիրտը շարժեցաւ յանկարծ։

— Համբուրինք, ընկեր, աչքերս ուզէ, որ փորեմ հանեմ.

Հէնց սիրտս ուզէ,

Հանեմ ու ափիդ մէջ տեղաւորեմ։

Ռէս Առաքելը տան սանդուխներէն

Վեր Կ՚ելլէր յոգնած։

— Օ, հազար բարով, ռէս Առաքել ճան, —

Մէկ ձայն խօսեցան երկուքը մէկանց։

— Էս օր մշակին մէկը հիւանդ էր. ես աշխատեցայ։

Էնպէս յոգնած եմ, — խօսեց ռէսը` բարձին կռթնած։—

Օդն ալ շատ շող էր.

Մտքէս անցուցի, թէ մեր հիւրերը

Տան մէջ պիտ’ նեղուին։

Որ իմ ձեռքէն գար,

Շահի պալատը հոս կը բերէի

Պաղուկ ջրերով ու պարտէզներով։

Աղջի Իւղաբեր, գինի, սեր, կարագ, մեղր

Այստեղ բեր։

Իւղաբեր խաթուն սեղանը շտկեց.

Դդումով գինին, մեղր, սեր, կարագ

Դրաւ սեղանին, իր կարգին նաեւ ժպիտը աղուոր։

Ախ, ինչ կնիկ էր։

Մեր Կիրոյի մէջ սեւաւոր մտքի

Հարուածը գլխին նորէն սաստկացաւ.

Ռէսի կինն է, որ կարծես բարի

Ժպիտով, մուրճ մը բռնած էր ծանր,

Կը հարուածէր միշտ ու միշտ կը կրկնէր.

«Գնա, կտրէ դուն էդ հաստ պարանը։

Ասեղով թելով կտրած պարանը էնպէս մը կարէ,

Որ յայտնի չըլլայ…

***

Մեծ ուխտի օրն է։

Մօտի գեղերէն եկան հաւաքուան

Աղջիկներ աղուոր՝ նաշխուն լաթերով,

Ու տղամարդիկ՝ քոլոզ գլխարկով.

Գոյն-գոյն արախչի, փէշով էնթարի,

Ասեղնագործուած ելկէկ ու միլթան։

Կիներ` գլուխնուն արծաթ դրամով թէքէլթի շարած։

Վերն աղաւնիներ կը թռվռային, վարն ալ` աղջիկներ։

Եօթը գիւղերէն եօթ զուռնի ձէն կար

Ու եօթ դհոլի։

Սուրբ Եղիայի քարէն մինչեւ գեղ՝

Մարդոց երփներանգ շարան Մ՚էր բռներ։

Սուրբը` Եղիան, էդ գիւղին վրայ իջնելէ ի վեր,

Էդքան բազմութիւն բնաւ տեսած չէր։

Սուրբէն զօրաւոր մեր փէհլիվանին

Գեղէ գեղ՝ լսուող հզօր համբաւն էր,

Որ էդքան մարդիկ քաշած բերած էր։

— Փէհլիվան Սիմօն իր մօրը

Ուխտն է, որ կը կատարէ, —

Պատասխանեց մեր վիզը ծուռ Մլքոն,

Ռէսի սանահօր կասկածոտ հարցման։

«Մայրն ուխտ է ըրեր, որ գեղեր շրջի

Ու էդ դրամով ճամբաներուն քով աղբիւրներ շինէ,

Որ ճամբու ճամբորդն հոն հանգիստ առնէ,

Կուռ կուշտ ջուր խմէ

Ու իր մօր հոգուն ողորմիս հանէ։

Թէ չէ, Կարուկ ճան,

Էս մարդը էնքան, էնքան հարուստ է,

Որ եթէ ուզէ,

Շահին պալատը դրամով Կ՚առնէ»։

Սուրբ Եղիայի քարն ուխտի եկող

Հարսները ծոցուոր՝

Մոմ կը զարնէին ու Կ՚աղերսէին մտքով ակամայ,

Որ մեր Սիմօնին պէս մուրազի տէր

Զաւակ Մ՚ունենան։

Գեղէն քիչ հեռու` Մղտես Ունանենց բակին մէյտանը,

Փէհլիվանի հաստ կապին մէկ ծայրը ծառին կապեցին,

Իսկ միւս ծայրը խոշոր հաստ ցցին։

Դէմ դիմաց չորս հատ խաչաձեւ

Ձողեր վեր-վեր տնկեցին։

Նաճար Նիկողոս շատ կապ էր կապեր.

Գիտէր, թէ որքան ժիր պէտք է ըլլայ։

Կապը կարճ կուգար, այնպէս որ Ուստան

Չէր կրնար ձողերը վեր վերցնել ու բարձր տնկել։

— Ուստա Նիկողոս, կապի բարձրութիւնն

Էսքան պիտ ըլլայ, —

Շատ լուրջ հարց տուաւ Մղտեսի Զաքար։

— Ես ինտոր ընեմ, Մղտեսի Զաքար,

Երթամ մեր էծի մազերը կտրեմ,

Եւ նոր կապ շինեմ։

Էհ միտս կուգայ, տաս տարի առաջ,

Քսան տարեկան փէհլիվանի մը կապը կապեցի.

Էս տեղէն երկու անգամ բարձր էր։

Ուխտաւորները Կ՚ակնկալէին

Տեսնել փէհլիվանին կապը շատ բարձր, երկնի հաւասար։

Թէեւ ցած գտան, սակայն կարծեցին հրաշքն էստեղ է։

Ու նոյնացուցին Սիմօն փէհլիվի

Չոնչլոտ ու կարճ էշի համբաւին։

— Սիմօն փէհլիվան կապի պէտք չունի,

Միայն թէ գետնէն մի քիչ վեր ելլէ.

Ալ անկէ յետոյ անոր մարմինը բաց օդին մէջ է։

Դժուար թէ ոտքերն այդ կապին դպին, —

Խօսեց ուրիշ մը։

Կապը պատրաստ էր։

Ուխտաւորներուն կէս մասը՝

Ռէսի տան շուրջ հաւաքուած,

Սիմօն փէհլիվին ելքին անհամբեր,

Դրացիներուն կտուրին վրայ

Շարուած էին խիտ։

Պատանիները ծառերու ծայրէն մինչեւ յատակը՝

Իրարու ետեւ համրիչի նման վար կախուած էին։

Հեղ մըն ալ տեսնես, Վանայ Մհերի քարէ դրան պէս,

Մեր ռէսի դուռը բացուեցաւ կամաց։

Առաջին անգամ դուրս ելաւ Կիրօն,

Հտպիտի ճերմակ, կարմիր ու կապոյտ՝

Քոլոզ տարազով։

Երկու աքլորներն ուսերուն վրայ թառ էին եկեր։

«Հոս, քոս», —

Ձէն հանեց Կիրօն ծեր այծի մը պէս,

Ու այծի մը պէս փռաց փռնգտաց։

Գլխին վրայ շինած էր եղջիւր,

Շինած էր դէմքին՝ բամպակէ մօրուս

Ու այծի մազով սեփ ու սեւ պեխեր։

Դէմքին կէս մասը ներկած էր կարմիր,

Իսկ միւս մասը ածուխի պէս սեւ։

Կռնակէն կախ էր այծի ճերմակ փոսդ,

Որուն վրայ կար նկարը երկու աքաղաղներու,

Որպէս թէ երկու աքլորներ դէմ-դէմ,

Ակիշի նման կեռ մագիլներով կռիւ Կ՚ընէին։

«Հոս քոս», —

Ձէն տուաւ նորէն, ծեր այծի մը պէս,

Էս տեղ ցատկռտեց էն տեղ կից տուաւ

Ու ճամբայ բացաւ Սիմօն փէհլիվին։

Բայց թէ ինչ զարմանք,

Աքաղաղները ուսերուն վրայ ժիր կեցած էին։

Վերջապէս ելաւ Սիմօն փէհլիվան,

Երկար հասակով,

Փէհլիվանի նեղ ու սեղմ տարազով։

Հասակը ամբողջ սրունք էր կարծես.

Այնքան երկար էր։

Աջ ուսին վրայ ձողը կար երկար.

Ձեռքին կշիռն էր։

Աջ ու ձախ կուրծքին՝ շարք-շարք

Շարած էր յուռութքներ գոյն-գոյն։

Մէջքը կաշիէ գօտիով սեղմած՝

Կ՚ըսես շատ հսկայ միջատ Մ՚է Կ՚անցնի։

Աջ կուրծքին կային պատուանշաններ,

Երեք կարգ շարած,

Պարսիկի Շահէն, Թուրքի Սուլթանէն, Մսրի իշխանէն…

Ձողն ուսին բռնած՝ Սիմօն փէհլիվան

Կը քալէր շիտակ։

Ձեռքերը ոսկրուտ, շատ խոշոր էին։

Գիւղը լեցուն էր եօթ զուռնի ձէնով ու եօթ դհոլի։

Ուխտաւորները փողոց թափուեցան հրմշտկուելով,

Որը կտուրէն, որն օրուայ Սուրբի

Մեծ քարին քովէն։

Այդ մեծ թափօրին հետ խառնուեցան

Հաւ-ճուտեր, բադեր, փողոցի շուներ։

Ճամբուն եզերքը, ծառերուն կապուած

Ցուլեր ու կովեր ետեւ նայեցան,

Ականջնին չթած՝ ձէներ ձգեցին,

Թէ ինչու չէին կրնար մասնակցիլ այդ մեծ թափօրին։

Սիմօն փէհլէվին ճիշտ մօտէն քալողն

Ռէս Առաքելն էր։

Օդը թէեւ տաք,

Բայց էդ օր ռէսը իր գայլի մորթէ

Մուշտակն էր հագեր,

Փուշիէ սեփ-սեւ փայլուն ծոպերով արախչին կապեր,

Քիթը վեր տնկեր՝ ծանր կը քալէր։

«Թող երթայ գիտնայ սանահայր Կարուկ,

Թէ ռէս Առաքելին հետ չափուիլ չըլլար…»

Հանդիսականներն Ունանենց բակին շուրջն էին բոլոր։

Եօթը դհոլի, եօթը զուռնի ձէն կար։

Սիրուն աղջիկներ, հարսներ ու կիներ,

Գոյն-գոյն լաթերով ծիածան կապեր

Նստեր էին լուռ։

Բայց այդ բոլորին մէջ ջահի մը պէս

Վառուող, չհատնող,

Ռէս Առաքելի կինը` Իւղիկն էր։

Փէհլիվան Սիմօն ձողը վար առաւ. աչքը շուրջն ըրաւ,

Տեսաւ՝ Իւղաբեր նստած էր հեռուն։

Ախ, ինչ կնիկ էր։

Սիմօն փէհլիվին էնպէս թուեցաւ,

Թէ բազմութեան մէջ ուրիշ մարդ չկար։

Միակ խաթունին համար պիտ՚ խաղար։

Ձողը ձեռքն առաւ, երկու ձեռքերուն

Մէջ կշիռք բռնեց, մօտեցաւ պար’նին։

— Սիմօ ճան, Սիմօ, — կամաց մօտեցաւ,

Ձէն տուաւ Կիրօն։

— Ինչ է, Կիրօ ճան։

Կիրոյի շրթները կը դողային։

— Սիմօ… ճան… Սիմօ…

— Ախր ինչ ունիս, ըսէ, Կիրօ ճան։

Կիրօն ինչ ըսեր, քիչ մնաց ըսեր,

Թէ մի ելլեր էդ պարանին վրայ։

Սակայն շարունակ մուրճի հարուածն էր

Որ միշտ կը զարնէր։

«Չէ, չէ, մի ըսեր»։

Ներկն ու տարազը պարտկեր էին

Վիշտն ու սարսուռը, սէրն ու ոճիրը իր բաց աչքերուն։

Սիմօն փէհլիվան «Եա Սուրբ Կարապետ»

Ըսաւ ու ելաւ,

Ելաւ նստեցաւ խաչաձեւ դրուած ձողերուն վրայ։

Այդ ճիշտ այն պահն է, երբ գիւղացիներ

Դերձան Կ՚երկարեն, որ փէհլիվանը

Դերձանին վրայ հանգոյցներ շարէ,

Ափսոն փսփսայ գլխացաւերու,

Դեղնուկի, պէս-պէս ցաւերու համար։

Եօթ զուռնի ձէն կար ու եօթ դհոլի։

Սիմօն կանգնեցաւ կշիռքը ձեռքին,

Ուսերը թօթուեց, կուրծքը դողացուց.

Իր հետ դողացին յուռութքներ կուրծքէն

Վար շարք-շարք կախուած։

Կշիռքը ձեռքին, պար’նին մէկ ծայրէն միւս կողմն անցաւ։

Էս անգամ ուզեց ոստում մը փորձել։

Ցատկեց եօթը թիզ։

Հեղ Մ՚նալ ոտքերը պարնին վրայ դրաւ չդրաւ,

Քարով զարնուած թռչունի մը պէս

Թաւալուեց յանկարծ ու թըփ վար ինկաւ…

Ինչպէս որ մեղուի խիտ պարսին վրայ

Անձրեւի ուժգին տարափ մը կուգայ,

Էնպէս ալ մարդիկ իրար խառնուան։

Կիներ ճչացին. աղմուկ հրմշտուկ ու իրարանցում։

Պարանն էր կտրեր…

Կտրուած պար’նին երկու ծայրերը

Փէհլիվանին հետ գետին քսուեցան,

Ու միջոցին մէջ մնացին մինակ

Չորս երկար ձողեր՝ խաչաձեւ դրուած…

Շուտ հասաւ Կիրօն։

— Սիմօն ճան, Սիմօն, — ձայն տուաւ Կիրօն։

Սիմօն ձայն չէր տար.

Կարծեցին՝ յանկարծ մեռել էր կտրեր։

Զով ջուր հասցուցին, թաշկինակներով հողմահարեցին։

— Ախ ես կը մեռնիմ, եղբայր Կիրօ ճան, —

Ձայն հանեց Սիմօն։

Սիմօնի մարմինն ամբողջ կը ցաւէր,
Ինկած ատենը այնպէս մը շխկաց,

Կ՚ըսես կմախք Մ՚էր չոփ-չոփ վար ինկաւ։

Ապշած կտրուած ուխտաւորներուն

Մէջ մինակ սան’հար Կարուկն էր, որ իր

Իր հաստ փորը բռնած՝

Քահ-քահ կը խնդար։

— Չէ, չէ, բան չկայ, Էճմու Շահի կինն

Իր միտքը ինկաւ…

— Կարուկ, հէյ Կարուկ, լեզուդ քեզ քաշէ, —

Ռէս Առաքելը ձայն տուաւ յանկարծ։

— Աղա Առաքել, էսօր Սիմօնն է, վաղն ըլ Սուլթանը։

Տան դուռդ լէնցուր,

Տեսնես մէկալ օր մեծ պէզիրկէնը,

Դաւիթ Ջիվանշիր քարուան կը քաշէ,

Տանդ առջեւ Կ՚իջնէ։

— Ծօ Կարուկ, Կարուկ, ինծի Մարուքենց

Առաքել Կ՚ըսեն։

Արտը աղ ցանող, հօրդ զաւակն ես,

Այ դու, դու ով ես, որ դէմս կեցեր լեզու կը փարտես։

Ռէս Առաքելին աչքերը դարձան

Խենդ եզա նման.

Քիչ մնաց չոքեր սան’հօր կոկորդին,

Եթէ գեղացիք շուտ չհասնէին։

«Ամօթ է, ամօթ. էս տեղ եօթ գեղէ ուխտաւորներ կան.

Ախր ամօթ է մեր գեղի պատուին,

Ռէս Առաքել ճան»։

Ուխտաւորներէն մի քանի մարդիկ հասան օգնեցին։

Որը թեւերէն, որը ոտքերէն բռնեցին կամաց

Ու մեր փէհլիվին լխկած մարմինը

Կիրոյի ծռած շալակն հանեցին։

— Աղա ճան, աղա, ոտքերը բռնէ, գետին չքսուի, —

Խօսեց մեր Կիրօն ծանր բեռան տակ։

Ժամկոչ Թագուորը ոտքերէն բռնեց.

Տարին ու ռէսին դորդան վար դրին։

Սիմօն փէհլիվան դիակի մը պէս անշարժ էր ու լուռ.

Վերցուցին տարին ախոռի սէքուն։

Ռէս Առաքելը ներս մտաւ հերսոտ,

Քիչ վերջն ալ` կինը։

Բայց ինչ երեւոյթ, ծաղկած նշենին կարկուտն էր զարկեր։

Ան ալ իր կարգին, սանահօր կնոջ խօսքերն էր լսեր։

— Ինծի մեռնիլ է, մեռնիլ է, կնիկ, —

Խօսեցաւ ռէսը։—

Սանահայր Կարուկ լեզուն փարտելու ատենն էր գտեր.

Ախ թէ ինչ ըսեմ, իրաւունք ունէր։



Իրիկուայ դէմ էր.

Ուխտաւորները ալ ցրուած էին։

Հանդարտ միջոցին մէջ միայն կային փրթած պարանը,

Նաեւ խաչաձեւ ձողերը ցցուած.

Իսկ ճամբուն վրայ պառաւ մամիկն էր, որ կը տնտնար,

Ձիւթը կը ծամէր կապոյտ լինտերով ու կը դրդրար.

— Թու հողիմ գլուխն ես էդ փէհլիվին.

Հաւի ճուտի պէս պուկը ոլորեց

Ու թըփ վար ինկաւ։

***

Այդ գիշեր ամբողջ ուռենիներու

Սիլուէդներուն հետ

Կարծես գորտերու մեծ կռկռուք կար։

Ռէս Առաքելին էնպէս կը թուէր,

Թէ եօթ գիւղերու ուխտաւորները

Գորտեր են կտրեր ու զինքը Կ՚ուզեն

Անհանգիստ ընել։

Այդ առաւօտուն ռէս Առաքելը

Սովորականէն աւելի կանուխ

Մշակներն առաւ ու դաշտը գնաց

Որ մարդու երես չտեսնէր բնաւ։

Սիմօն ու Կիրօն գոմի սէքուէն դուրս չեկան այդ օր։

Կիրօն նստած էր Սիմօնի կողքին,

Սակայն ականջը միշտ դրան կողմն էր։

Հը, սանդուխներէն խաթունը իջաւ,

Դռնէն դուրս ելաւ, կուժով ջուր բերաւ,

Հը, դորդան աւլեց։

Կիրօն անհանգիստ դուրս ելաւ գոմէն։

— Իւղաբեր խաթուն, — ձայն տուաւ Կիրօն.

Սիրտը դոդոշի կոկորդի նման կը խփուէր արագ։

Սանդխամատերէն կիսով վեր ելաւ, նորէն վար իջաւ։

Կ՚ուզէր մօտենալ Իւղիկ խաթունին։

Ախ թէ ինչ ըսէր, ինչպէս սկսէր։

Տունը մարդ չկար, մինակ խաթունն էր,

Մէկ Մ՚ալ հաւերը։

Տունն ինչ նման էր Կիրոյի սրտին.

Մէկ կողմ իր ոճրին զոհը պառկեր էր,

Իսկ միւս կողմը թագուհւոյ մը պէս

Խաթունն էր նստեր։

— Իւղաբեր խաթուն։

— Քա ինչ է, Կիրօ, եկ կերակուր տամ

Վար Սիմօնին տար։

— Իւղաբեր խաթուն…

Խաթունն հասկցաւ, որ մեր Կիրոյի

Ձայնին մէջ ուրիշ օտար ձայն մը կար,

Շունչը բառերուն հետ շուտ կը հատնէր։

— Հիւանդ ես, Կիրօ։

— Իւղաբեր խաթուն…

Խաթունն հասկցաւ, երեսը յանկարծ շառագունեցաւ…

— Ույ, տունդ աւրուի, քոռանաս Կիրօ, —

Ձայն ձգեց խաթուն, ելաւ ձայն ձգեց

Կէս պատէն անդին։

— Մանան, Թուրվանտա, Թուրիկ, հէյ Թուրիկ…

Թուրիկ վեր ելաւ շերեփը ձեռքին.

— Ինչ է, Իւղաբեր։

— Էս մարդը, Թուրիկ… Չեմ կրնար ըսել…

— Այ դու քոռանաս, քոռ պապի զաւակ։

Կիրօն շուարած, արձանի մը պէս,

Չարտախին մէջտեղ կեցեր էր անշարժ։

— Իւղիկ չըլլայ որ…, — խօսեցաւ Թուրիկ։

— Թուրիկ, ինչ ըսեմ, էս մարդը եկեր

Երեսը ժրեր ինծմէ պաչ Կ՚ուզէ։

Թուրիկն իր կարգին ձայն ձգեց էրկան։

Հաց եփոց տեղէն Վարդերն ալ լսեց։

Որը դռնէն ներս, որը տանիքէն

Եկան ձեռք առին մեր անտէր Կիրօն։

Թուրիկ շերեփը գլուխին նետեց,

Վարդերն ալ կօշիկը հանեց ու զարկաւ.

Մանանն աւելով։

Զարկին, թակեցին, Կիրոյի ձայնին ականջ չդրին։

Այնպէս ծեծեցին, որ մեր խեղճ Կիրօն

Շունչն հազիւ առաւ բաց սենեակէ մը ներս,

Դուռն ետեւէն նիգով մը գոցեց։

Կիները հերսոտ դուռը թակեցին,

Քիչ մնաց դուռը տեղէն հանէին,

Եթէ Թուրիկի էրիկը չգար։

Կար ամուն եկաւ, եղածն իմացաւ,

Ու անուշ լեզուով խօսեց Կիրոյին.

— Կիրօ, հէյ Կիրօ։

— Ինչ է, աղա ճան։

— Կիրօ, դուռը բաց, բան ըսող չկայ։

— Որ ինձ չծեծեն, կը բանամ, աղա։

— Չէ, չէ, չեն զարներ, ել փռթիդ թոփէ հեռացիր գեղէն,

Քանի դեռ ռէսը դաշտէն եկած չէ։

Սարսափը բռնեց Կիրոյի սիրտը,

Ռէսը որ տուն գայ…

Կիրօն դուրս ելաւ՝ ոտքին մէկը կախ,

Գլուխն արիւնոտ.

Երեսն ու աչքեր կապուտցեր էին։

Դրացի կիներ էգ վագրերու պէս կեցեր էին հոն.

Մէկն իր աւելով, միւսը փայտով,

Մէկալն ալ խոշոր ապ’րին շերեփով։

— Հայտէ տեղերնիդ. ինչ Կ՚ուզէք դուք աս ֆուխարա մարդէն, —

Խօսեց Կար ամուն հերսոտ կիներուն։

— Ֆուխարա մարդուն փորը կշտացեր

Պաչիկ ալ Կ՚ուզէ. թող տուր շերեփով տասը պաչիկ տամ, —

Բարկացած խօսեց կիներէն մէկը։

— Ղուրպան, աղա ճան, վրաս հալ չկայ.

Ընկերս Սիմօն ներսը պառկեր է.

Ինձ օգնէ, էշին կռնակին կապենք։

Թուրիկի էրիկը ախոռ մտաւ,

Դուրս հանեց էշը։

Գացին միասին Սիմօնը բերին,

Էշի կռնակին ժիր մը կապեցին։

Մեր փէհլիվանին հսկայ մարմինը

Թոյլ էր լաթի պէս։

Չէր կրնար խօսիլ, չէր կրնար շարժիլ.

Միայն գիտցաւ, որ էշի կռնակին

Կը կապէին զինք, բայց չգիտցաւ, թէ

Կիրոյի գլխէն ինչ անցաւ դարձաւ։

Կիրօն ներս մտաւ, երկու աքլորներն

Բռնեց դուրս բերաւ,

Ոտքերէն կապեց՝ ուսէն վար ձգեց։

Կար ամուն էշի փալանին վրայ

Տեղ գտաւ թէ սեւ մաշած տապակին,

Թէ ջուրի թասին, թէ երկայն ձողին

Եւ թէ անունի տէր փէհլիվանին։

Ու ճամբու դրաւ Սիմօն ու Կիրօն։

Գիւղը մարդ չկար, ամբողջ դաշտն էին.

Շուները միայն ցած տանիքներէն

Վար կը հաջէին։

***

Էն լեռան քովը, ճապուկ օձի պէս՝

Ճամբան է գեղին։

Հեռուէն կը լսուէր ձայնը հօտաղին,

Գեղի աքլորին ու արտը վարող ժիր մշակներուն։

Էն ճամբայէն էր, որ կը քալէին Կիրօն ու էշը։

Սիմօն ալ էշի կռնակին փակած՝

Բնաւ չգիտցաւ, թէ ինչ պատահեց,

Թէ ինչ երեւոյթ ունէր մեր Կիրօն.

Միայն գիտցաւ, որ հեռացան գեղէն։

Հաւատացէք, որ էշն ալ չգիտցաւ՝

Ինչ անցաւ դարձաւ տէրերու գլխէն։

— Սիմօ ճան, Սիմօ.

Ախ, ինչպէս ըսէր. էս անգամ խիղճն էր,

Որ մուրճի խոշոր հարուածի մը պէս կը զարնէր գլխին։

Կիրօն Կ՚ուզէր լալ փոքրիկ տղու պէս

Ու Կ՚ուզէր ըսել.

«Սիմօ ճան, ներէ, ախ, ես կտրեցի ու ես կարեցի

Էդ հաստ պարանը։ Էն Առաքելի կինն էր,

Սիմօ ճան, որ միշտ կը զարնէր իմ անտէր գլխին»։

Ախ, ինչ կնիկ էր…



Կէսօրուայ շողն էր. կար’ւան չէր անցներ.

Ամբողջ միջոցին մէջ չէր երեւեր

Մարդ ու մարդաստան։

Մինակ Կիրօն էր, կը քալէր կաղլիկ`

Գլուխը փաթթած, մէկ մըն ալ էշը մեր փէհլիվանին`

Ծանր բեռան տակ յոգնած-քրտնած։

Վերն արագիլ մը ստուերն էր ձգեր

Գորշ ճամբուն վրայ։

Հեղ մըն ալ տեսնես՝ Սիմօն սրունքը

Կամաց մը շարժեց ու ցած ձայն տուաւ

Էշի կռնակէն։

— Կիրօ, ճան Կիրօ։

— Ինչ է, Սիմօ ճան։

— Իւղաբեր խաթուն քեզ բան խօսեցաւ։

Վայ ոսկորներս…

— Չէ, Սիմօ ճան, չէ։

— Ախ, հիչ բան չըսաւ…

ԶՐՈՅՑ ՇՈՒՆԻ ՄԸ ՀԵՏ


Անձրեւոտ ու մութ գիշեր մըն էր։ Դուրսը աշունի տերեւներուն հետ անձրեւի ձայնը կար։ Անտաշ փայտերով շինուած խուցին մէջ միսմինակ նստած կը ծխէի ու պատէն կախուած գանկը կը դիտէի, երբ լսեցի քու կաղկանձը աղաչաւոր։

— Այս ով է, ով, այս ուշ գիշերին, այս մութ գիշերին, — ըսի ինքնիրենս։

Երբ դուռիս ձայնն իմացար, ինձ մօտ վազեցիր, հովին ու անձրեւին հետ իմ ոտքերուս քսուեցար եւ թոյլ տուիր, որ շոյէի գլուխդ, դունչդ ձեռքերուս մէջ առնէի։

Չգիտէի՝ ինչ անուն տալ քեզ։ Ճակատդ սուրբի մը ճակատին էր նման։ Ես տեսած էի Սուրբ Անտոնիոսի նկարը` ձեռագիր Աստուածաշունչի մը մէջ նկարուած. աջ ձեռքը կուրծքին վրայ, խոշոր աչքերը երկինք վերցուցած էր այնքան աղաչաւոր ու աղօթաւոր։ Քու աչքերդ Սուրբ Անտոնիոսի աչքերուն բարութիւնն ունէին, անոր աչքերուն պէս միւռոնաւոր։ Այդ գիշեր ոտքերուս քով ապաստան գտած՝ կը նայէիր ինձ ջերմեռանդ հաւատաւորի մը պէս. այնպէս՝ ինչպէս Սուրբը երկինք կը նայի։

— Բարի Անտոնիոս։ Չգիտեմ՝ որքան սիրեցիր այդ անունը։

Երբ անունդ կուտայի, լայն ցատկռտուքով ինձ մօտ կուգայիր, ու ես կը սիրէի քեզ՝ քու անճոռնի ձեւերուդ մէջ։

Անձրեւէն վերջ ինչ անուշ է անտառի հոտը։

Յաջորդ օրը աշունի անտառին մէջ պտոյտի ելանք, երբ թուփերը բոցի գոյնով բռնկած էին, երբ մեր ոտքերուն տակ տերեւները կը խշրտային։ Պահ մը մոռցած ամէն ինչ՝ ես սկսայ սուլել ու ձեռքիս անտաշ գաւազանը աշունի ծառերուն նետել։

Այդ օրը տերեւները թափել ինձ համար հաճոյք էր, եւ դուն գաւազանիս ետեւէն կը վազէիր իմ հաճոյքին ու քու հաճոյքիդ համար։

Մենք շատ լաւ բարեկամներ եղանք, իրարու բախտակիցներ` ես ու դուն։ Որ անծանօթ ալիքը քեզ ինձ մօտ նետեց, իմ բարի Անտոնիոս։

Երեկոյ մը ինձ հաճելի ըլլալու համար, խեղկատակ շարժումներ ըրիր, վար ձգեցիր իւղէ լապտերս ու կոտրեցիր, մինչ ես պատէն կախուած գանկը կը դիտէի ակնապիշ։ Յանցաւորի մը պէս անկիւնը նստեցար լուռ, եւ այն ատեն միայն մօտեցար ինձ, երբ քու անունը տուի ու ժպտեցայ քեզ։

Ահաւոր ալիք մըն ալ զիս այս ափերը նետած է, իմ բարի Անտոնիոս, ու հալածական ոտք քաշած եմ Տէր Էլ Զօր, Հալէպ, Ալճերի, Մարսէյլ ու օր մըն ալ Փարիզի փողոցներուն մէջ ինկայ իմ խոշոր կօշիկներով։ Երէկ Հողդարն էր, ուր սերմ կը նետէի, կարմուճը, ուր ամէն առաւօտ ձեռքիս հաստ մականով լծվար գոմէշները կը զսպէի։ Այսօր՝ Նոթրտամ, Ս. Միշէլ, Լիւքսէմպուրկ, ուրկէ անցայ իմ խոշոր կօշիկներով։

Այսօր արեւոտ է. երթանք անտառ` շագանակ քաղելու։ Մենք հեռուները, դիմացի հսկայ, սեպաձեւ լեռները Կ՚երթանք, ուրկէ, գիշեր ատեն, լուսնկան կը կախուի, ինչպէս ոճրագործ մը կառափնատէն։ Ու ես, գիշեր ժամանակ, այն ահաւոր պարապութեան մէջ, լուսնեակին սպիտակ ցոլքերուն տակ ցատկռտող սեւ արջեր տեսած եմ։

Ինչ լաւ է արջերու դրացի ըլլալ, ապրիլ ամայութեան մէջ ու դրացնանալ Աստուծոյ։

Այս գիշեր դուրսը նորէն թանձր մթութիւն մը կայ։ Հովը աշունի տերեւներ կը զարնէ պատուհանիս։ Եկ, նստէ ոտքերուս մօտ, իմ բարի Անտոնիոս, ես քեզ պիտի պատմեմ հեքեաթը իմ աշխարհին ու կեանքին։

***

Քսան տարու էի, շէն տունի զաւակ։ Առաւօտ մը, երբ արեւը դեռ նոր ծայր կուտար ու իմ յաղթ ստուերը դիմացի բլուրը կը նետէր, ես սերմ կը նետէի Հողդարի արտին մէջ ու իմ սիրած աղջկան՝ Տէր Մարուքանց տանիքը շարուած, աշունի ոսկեգոյն դդումներուն մասին կը մտածէի։ Կը մտածէի, որ, երբ երեկոյին անոնց դրան առջեւէն անցնէի, գոմէշներուս ձայն պիտի տայի, ու անոնք իրենց երկաթեայ սամիները պիտի զնգացնէին։ Այն ատեն իմ սիրածը պիտի գիտնար, որ ես Կ՚անցնէի իրենց դրան առջեւէն։

Այդ շէնշող մտածումներուն մէջ էի, երբ ճամբէն անցնող ձիաւոր ոստիկաններ մօտեցան ինձ, գոգնոցիս սերմերը թումբին վրայ թափեցին ու տարին զիս։ Արօտին մէջ արածող գոմէշներս հպարտ՝ իրենց վիզերը տնկեցին ու իմ ետեւ նայեցան՝ խոտը բերաններուն։ Ես հպարտ էի իմ լեռներու պէս գոմէշներով։ Արքայական էր անոնց քալուածքը. նայուածքները տիրական ու հպարտ էին, հպարտ, ճիշդ իմ հոգիին պէս։

Ու ոստիկանները տարին զիս գորշ ճամբէն, անյայտ ճամբէն։

Ես չտեսայ իմ մայրը, որ իր հոգին ստուերիս պէս իմ ոտքերուն էր կապեր։

Ես չտեսայ իմ հայրը, որ մէկ երկինք կը նայէր, մէկ իմ հասակին։ Ու վերջին անգամ Տէր Մարուքանց տանիքը շարուած աշունի ոսկեգոյն դդումները մնացին իմ աչքերուն մէջ։ Երազի հետ խառնուեցաւ սիրականիս ժպիտը գաղտուկ, վարսերու խուրձը հիւսուած ու սպիտակ ձեռքերը հինայուած։

Անոնք պատերազմի տարին զիս։

Եւ ես տեսայ կտրտուած մարմնի կտորներ, ցրեխուած գանկեր հոտած ուղեղներով, ուր իշամեղուներ Կ՚իջնէին։ Տեսայ խելագար վազքեր, լսեցի ահաւոր ճչոցներ։ Տեսայ, թէ ինչպէս մարդիկ, կոկորդ կոկորդի չոքած, կը սպաննէին իրար` առանց իրար ճանչնալու։ Տեսայ, ինչպէս այլայլուած դիմագծերով մարդիկ կը փախչէին, ու ինչպէս ձիերը, անոնց կողերուն ու գանկերուն վրայէն կոխելով, Կ՚արշաւէին։ Տեսայ իմ կողքի ընկերը, որ մահէն շատ կը վախնար, վիրաւոր հողը կը ճանկռտէր ու ինձ կը նայէր զարհուրելի աչքերով։ Տեսայ, ինչպէս ձիեր վայրենական խրխինջներով կը վազէին ու իրենց ասպանդակէն կախ զինուորներ վիրաւոր՝ քարէ քար կը զարնէին։

Ու ես ապշահար, վայրի փոթորիկներէն գզգզուած խրտուիլակի մը պէս կեցած էի։ Չէի զգար, չէի մտածեր։ Միայն գիտէի, որ հեռուէն թնդանօթ կրող կառքեր Կ՚անցնէին, ու ինծի այնպէս կը թուէր, թէ բզէզներ Կ՚անցնէին ամպին վրայէն։

Յաջորդ առաւօտ, երբ փոսի մը մէջէն աչքերս բացի, արեւը դեռ նոր կը ճեղքուէր։ Օհ, օրհնութիւն արեւին ու կեանքին։ Այդ գիշեր կարծես ամբողջ դար մը քնացեր էի։

Դաշտին մէջ վիրաւորուողներու հծծիւններ կային. մի քիչ հեռուն վիրաւոր ձի մը` կարմիր ու ուռեցած փորով, ինկած էր ծանր ու ծանր կը հեւար։ Մատղաշ արեւ մը կար դաշտին ու ձիուն դէմքին վրայ։ Եւ հովիտն ի վար շրջուեցայ ու քալեցի երեք օր, լեռներու ճամբայէն, ամայի ճամբայէն։

Երեք օր վերջը ես հասած էի այնտեղ, ուրկէ ցեղիս կարաւանն էր անցեր։

Ինչպէս պատմեմ, իմ բարի Անտոնիոս։ Իրիկուան դէմ էր։ Անապատին մէջ կար թեթեւ փոթորիկ մը։ Այդ փոթորիկին մէջ ես տեսայ արեւէն ճերմկցած գանկերու պարը խելագար։ Անոնք հովին առջեւէին կը քշուէին, գանկերը դատարկ, անհունի պէս պարապ ու խոռոչաւոր։ Անոնք քարերու կը զարնուէին, անոնք իրարու զարնուելէ յետոյ փոթորիկին հետ բոլորակ կը դառնային։ Անոնց հետ ձայն մը կար, ձայն մը` խորունկ ու ահաւոր։

Ես տեսայ կմախքներ, ամբողջական, անհամար, օհ, հազարաւոր կմախքներ։ Տեսայ կիներու վարսեր գլխի թասի վրայ միայն։ Տեսայ վիզեր, ոտքեր, բազկոսկրեր, կոնքեր, կողեր` իրարմէ զատուած։

Մութը հետզհետէ կը թանձրանար, փոթորիկը դեռ կը դառնար, ու ես սարսափեցայ, իմ բարի Անտոնիոս։ Շունչիս մէջ դեռ վառօդի հոտը կար։ Մութը որքան թանձրանար, կմախքները այնքան երկար ու հսկայ Կ՚երեւէին։ Անոնք կը շարժէին կարծես, ոտքի Կ՚ելլէին, իրարու կը մօտենային, օհ, ինչ բարձրահասակ են, երկնքի չափ, երկնքի չափ։ Ու բոլորը մէկ, մութին մէջէն, սաւանի պէս ճերմակ ոսկորները շխկացնելով, իմ շուրջը հաւաքուեցան ու բոլորը մէկ իմ անունը տուին.

— Օվանի տղայ, Օվանի տղայ։

Անոնք մեր գիւղացիներն էին, ու ես չճանչցայ զանոնք, իմ բարի Անտոնիոս։

Այն մէկը, այնքան հսկայ, թերեւս քահանան էր գիւղին, աղեղնաւոր ու լայն ոսկորները, կարծես, երկնքին դպած։

— Օվանի տղայ, Օվանի տղայ, եկեղեցիին կանթեղը վառուած թողուցի ելայ։

— Օվանի տղայ, Օվանի տղայ, իմ արտը կէս վար ձգեցի ելայ։ Որ գիւղը դառնաս, վարը լրացուր, բամպակին հունտը` ճըվալով լեցուն, վերը` չարտախն է։

Թորկանց Մակարն էր։

— Օվանի տղայ, Օվանի տղայ, եզները լուծքով Հողդարի ճամբան թողուցի ելայ. այգիս այդ օրը չջրած ելայ։

— Օվանի տղայ, արեւուդ ղուրպան, գեղէն երբ ելար։ Լաւ մը նայեցար, բանջարանոցս էծ, կով մտած էր։

Խաթուն մաման էր։

— Օվանի տղայ, Օվանի տղայ, տանս բանալին ճամբան կորուցի. տղայ, չտեսար։

— Օվանի տղայ, Օվանի տղայ, այ, քեզի ըսեմ, սերմը, որ նետես, բթամատդ միշտ աջ ու ձախ շարժէ։

Հովկուլ Կիրօն էր` վարպետ սերմցանը։

Ու ես, արմուկս ապառաժի մը կռթնցուցած, կը տեսնէի այդ հսկայական կմախքները աղեղնաւոր։

Այդ մէկը Թեթէ Կարօն էր` վարպետ սայլագործը. միւսը՝ Ուստա Անտոնը` կամուրջներ շինող. մէկալը՝ դհոլ զարնող Խաչերը։ Որը ըսեմ, իմ բարի Անտոնիոս։

Հոն տեսայ կմախքները իմ ծնողքին. իրարու մօտ կեցած էին, ինչպէս արեւոտ պատին ներքեւ քով քովի կը կենային յաճախ։ Գլուխս թեւերուս մէջ առի, որ չտեսնէի սրսփալը անոնց ոսկորներուն։ Անոնք չխօսեցան ինձ հետ. անոնք չէին կրնար խօսիլ։

Երբ աչքերս բացի, բոլորը մէկ հեռացած էին։ Մութին մէջ ֆոսֆորի կանաչորակ լոյսեր կային ու յետոյ` չագալներու աղմուկ եւ լուսաններու աչքեր վառվռուն։

Ես անցուցի այդ գիշերը զարհուրելի, իմ բարի Անտոնիոս։ Եւ առաւօտուն ես շարունակեցի իմ ճամբաս։

Կէսօրուան շողն էր։ Տեսայ Արաբի մը բանջարանոցին մէջ ձողի մը ծայրը ցցուած գանկ մը խոշոր. ուրիշ շատ գանկեր եւս ցցած էին՝ բանջարանոցը աւերիչ թռչուններէն պաշտպանելու համար։ Սակայն այն մէկին վրայ ակռաներու ժպիտ մը կար իմաստուն, հեգնանք մը` նուրբ ու բարի. իմաստուն հեգնանք մը երկնքի ու երկրի դէմ։

Ամբողջ օր մը թագնուեցայ այն տեղերը ու վերջապէս առիթը գտայ գողնալու այն գանկը խոշոր։ Պայուսակիս մէջ դրած՝ պտտցուցի Պաղտատ, Հալէպ, Եգիպտոս, Թունուզ, Մարսէյլ ու Փարիզ։

Այդ գանկն է, իմ բարի Անտոնիոս, հիւղակիս պատէն կախուած, ու ես ամէն օր կը նայիմ` սերտելու համար գաղտնիքը անոր նուրբ ու իմաստուն հեգնանքին։

Տեսայ ցեղիս որբերը մերկ՝ Շամի փողոցներուն մէջ։ Մէկը, աչքերը լայն-լայն բացած, անկիւն մը կեցած, գողցած նարինջ մը կը կեղուէր։ Ուրիշներ, կենդանիներու նման անբան, կեցած էին հացագործի մը խանութին առջեւ։ Մօտեցայ անոնց, իմ ու իրենց լեզուով խօսեցայ։ Անոնք հայհոյեցին ինձ ու իմ ետեւ քարեր նետեցին։ Անոնք անհամար էին։ Երբ աղմուկը կը քաշուէր պազարներէն, անոնք խանութներու էշիկներուն վրայ կը քնանային, նապաստակի նման մէկ աչքերնին բաց, քաղաքի պահապաններու մականին ձայնէն ընդոստ արթննալու համար։

Քաղաքէն քիչ հեռու` կիսափուլ տան մը մէջ, տեսայ ցեղիս աղջիկները սեւաչեայ, ուր Կ՚այցելէին գողերն ու հարբածները քաղաքին, Կ՚այցելէին զինուորները զօրանոցէն փախած, աւազակները ճամբաներէն։ Ու գիշեր մըն ալ կիսապատէն վար աղջկայ մը մերկ դիակը ճամբուն վրայ նետելնին տեսայ։

Տեսայ այդ բոլորը, իմ բարի Անտոնիոս։

***

Իմ գիւղի սահմաններն էին. արեւելքէն Ս. Օվան լերան ուսերուն վրայ նստող արեւը. արեւմուտքէն՝ վերջալոյսի ներկը՝ դեռ նոր ցանուած բամպակներուն վրայ, նաեւ այն քարանձաւը, ուր արեւը իր խարիսխը կը ձգէ. հիւսիսէն՝ գորշ ճամբան, ուրկէ Կ՚անցնէր ջորիներու կարաւանը զանգակաւոր. հարաւէն՝ այգեպանին հիւղը` ուռիներով շինուած եւ կամ Օվկանց Կիրօն, որ ամէն իրիկնադէմին լուծքէն կը դառնար ու իր խոշոր կօշիկները ծառին կը զարնէր` արտին հողը մաքրելու համար։

Հեքեաթ էր իմ գիւղը, իմ բարի Անտոնիոս, ու ես չգիտէի, թէ երկնքի որ ճամբէն կուգային այն մարդիկը ու ինչպէս կը ներկէին հազար-հազար գոյները դաշտերուն։

Կ՚ըսէին, որ փոքրիկ, մօրուսաւոր, մարդեր էին ու տերեւներուն վրայ կրնային կանգնիլ։ Անոնք՝ կռնակնին թիթեղէ մեծ ամաններով ներկեր կապած՝ լուսնկի լոյսին տակ, կը ներկէին ոսկեգոյն դդումները աշունին, բոցագոյն տերեւները ալուճին. կը ներկէին ծաղիկները վայրի հազար-հազար գոյներով։ Անոնց մօտէն Կ՚անցնէր ջուրը արտերուն ու ջրաղացներուն, Կ՚ըսես, հողին լայն սիրտն էր, որ կը խայտար ջուրերուն հետ ցայտուն։

Եւ ինձ կը թուէր, թէ կարմիր ու երկար փետուրներով աքաղաղը, կիսապատին վրայ թառած, աշխարհին կը ձայնէր. թէ Տէր Մարուքենց աղջիկը աշխարհի էն գեղեցիկ աղջիկն էր, երբ խուրձ վարսերը ետեւ կը ձգէր ու աղբիւր Կ՚երթար. թէ՝ Չայի կամուրջը աշխարհի հրաշալիքներէն էր։

Կամուրջն ունէր երեք բոլորակ կամարներ` յղկուած քարերով։ Ճակատի քարին վրայ, կարծես Ս. Մեսրոպի ձեռքով, քանդակուած էր.

Կամուրջը շինուեցաւ յամի Տեառն 1795-ին,

Կամօքն Հռոփի դուստր Հաճի

Յակոբ Առաքելի։ Ձեռամբ Ուստա

Անտոնի։

Կամուրջը ուխտավայրի մը չափ խորհրդաւոր էր, ու մենք` մանուկներս յաճախ կամուրջին տակէն ձէն կուտայինք, էնդի դիմէն ձէն առնելու համար։ Խեչեփառներ արեւին դէմ կը բռնէինք, աւազին վրայ կը ձգէինք` մանկական հաճոյքով մը դիտելու անոնց չարչարանքն ու շարժումները խորհրդաւոր։

Այդ՝ մեր գիւղի կամուրջն էր, Չայի կամուրջը, ուրկէ Կ՚անցնէին այծերն իրենց անճոռնի ցատկռտուքով, մատակ ձին, իր ձագով. Կ՚անցնէին կովերը նախիրին, վերջալոյսի շերտ մը կռնակնուն վրայ, Կ՚անցնէր նախրապանը՝ դեռ նոր ծնած հորթը գրկին. Կ՚անցնէր ցուլը` հպարտ գլուխով, էշը՝ դդումի քաղուած թուփերուն տակ կորսուած. Կ՚անցնէին հնձուորները, ջրուորները գեղին. Կ՚անցնէր Հով Արութը ու կը տնտնար կամուրջին վրայ, որովհետեւ վարը` ջուրին մէջ, սրունքնին վեր սոթթած բոպիկ ոտքերով գիւղի հարսները լուացք Կ՚ընէին. Կ՚անցնէր եւ ռէնջպէր Թորոն` լծուոր եզներն իր առջեւ ձգած, նաեւ դեռ նոր բացուած բամպակի ծաղիկը արախչիին ծալքերուն մէջ դրած։

Թորոն գանգատ ունէր ընելիք, թէ կոչնակը ճեղքեր է ու ձայնը մինչեւ Հողդար չի հասնիր։ Եկեղեցիէն յետոյ Թորոն տուն Կ՚երթար, բամպակի ծաղիկը իր կնոջ երեսին, աչքերուն կը քսէր՝ բամպակը բուսցնող հողին ժպիտով։ Երեկոյին, ձէթի ճրագին առջեւ մի քանի գլուխ «Եկեսցէ» կը կարդար ու կը պառկէր կնոջ քով` համբուրելու անոր թուշը, բամպակի ծաղիկն արգասաւորող հողին պէս արգասաւորելու վաղուան լծվարը, սերմնացանը, նաճարը, քահանան, մշակը։

Վաղը անոնք պիտի անցնէին միեւնոյն կամուրջէն, սերմնացանը իր սերմի գոգնոցով, լծվարն իր մեծղի գոմէշներով։

Շատ էին իմ գիւղի ճամբաները, իմ բարի Անտոնիոս։ Մէկը սայլերու ճամբան Հողդար կը տանէր, ուրկէ, իրիկնադէմին, բանուորները գիւղ կը դառնային երգով, հէքեաթներով։ Բարկ միջօրէի պահուն, երբ կրիան Կ՚անցնէր մժեղներու պարս մը իր վերեւ, կը տեսնուէր սայլ մը` ետեւ շրջուած, դեռ նոր հնձուած ցորեաններով լեցուն։ Գերեզմանոցին ճամբան, ուրկէ ամէն մեռելաթաղի ժամկոչն իր խնկամանը կը տանէր։ Երկնքի ճամբան էր, ուրկէ մեր երանելի մեռելները երկինք Կ՚երթային։

Վանքի ճամբան, ուրկէ յաճախ իմ եզները արածելու կը տանէի։ Շար ի շար ծառերուն տակով Կ՚անցնէի սուլելով։ Կ՚անցնէի` «Կար ու չկար» հէքեաթի աղջկան ջերմութիւնով բռնկած։ Իմ վերեւ Կ՚անցնէր երամը վանքի աղաւնիներուն։ Մի քիչ հեռուն` խոզաններուն մէջ, Կ՚արածէր բաց պղինձի գոյնով վանքի ծեր ջորին։

Այգիներու ճամբան, անտառին ճամբան, Թէք թութին ճամբան, որոնք յաճախ սպիտակ աղջիկներու նման կը հանուէին ու հրճուանքով անձրեւին տակ կը մտնէին։

Օհ, անձրեւը մեր գիւղին, լիառատ ու օրհնաբեր։ Անձրեւը չսկսած՝ ճնճղուկները վանքի քիւերուն տակ կը մտնէին։ Տանտիկին Մարիամը իր տանիքէն լաթերը կը հաւաքէր։ Ագռաւը ծառերուն տակով Կ՚անցնէր արագ՝ իր բոյնին հասնելու։ Անձրեւը Կ՚իջնէր յորդ։ Երանիկ Աղբար չարտախ Կ՚ելլէր ու անձրեւը կը դիտէր։ Անոր դէմքին վրայ կար գոհութիւնն ու հրճուանքը դաշտերուն։ Դաշտի բանուորները` կիսով թրջուած, գիւղ Կ՚աճապարէին՝ ճըվալներ գլուխնուն քոլոզ ըրած։

Անձրեւը Կ՚իջնէր խոզաններուն վրայ, այգիներուն մէջ, կամուրջին վրայ, ջուրերուն մէջ, որթատունկի տերեւներուն վրայ, որոնց ներքեւ, նապաստակները, ապաստան գտած, անձրեւի երաժշտութիւնը Կ՚ունկնդրէին։

Անձրեւէն վերջ՝ նորէն արեւ, եւ տանտիկին Մարիամը սպիտակ լաթերը տանիքին վրայ կը փռէր։ Ճամբաներուն մէջ՝ նորէն կեանք։ Անձրեւէն վերջ ջրաղացքի դուռին վրայ նոր բեռներ կը փլէին, կամուրջի կամարին տակ արեւին արտացոլացումը կը շարմղէր։ Անձրեւէն վերջ ջաղացպան Նաւօն դուռին վրայ Կ՚ելլէր` վրայէն գլխէն ալիւրը թօթուելու։

Ինչպէս պատմեմ իմ գիւղին բարութիւնը հէքեաթային, իմ բարի Անտոնիոս, աղջիկները իմ գիւղին, այգիները իմ գիւղին, արշալոյսը, միջօրէն, վերջալոյսը իմ գիւղին. սէրը, քէնը, հարսնիքն ու պարն իմ գիւղին. քահանան, վարժապետը, վանքն ու դպրոցն իմ գիւղին. ցանկապատերէն յորդող պտուղները, երգերը երդիքներէն լսուող, շորոր քալող հարսներն իմ գիւղին։

Ինչպէս պատմեմ, կալը, կուտը, ցանն ու ցանքը, ցուլն ու ցորեանն իմ գիւղին. գիշերը, որ յանկարծ նորածին երախայի մը լացը կը լսուի, եւ լուսնկին տակով կռունկները Կ՚անցնին երկար վիզերով. կօշկարը, նաճարը, կապ շինողը, քոլոզ Արութը, Կիրակոս Պաճին, Աղցանող Գեվոն, Քամի Փչող Մակարը. էրիկ կնիկ` Հռնոն, Տոնոն մեր գիւղին. արեւոտ օրերու թռիչքը աղաւնիներու, մեղուներու պարսը, տօնական օրերը, գոմէշներու կռիւը, թումբին վրայ ձգուած թամբը ձիուն։

Ինչպէս պատմեմ երկու աքաղաղներու կռիւը աղբանոցին վրայ, երկու ձիերու կռիւը արօտին մէջ, երկու մանուկներու կռիւը կամուրջին մօտ, երկու ծերերու հանգիստը արեւոտ պատին տակ, երկու աղջիկներու հնչուն ծիծաղը աղբիւրի ճամբան, երկու եզներու սիլուէթը հորիզոնին մօտ։

Իմ սիրտն ալ, իմ բարի Անտոնիոս, բախտաւոր սիրահարներու սրտին պէս շէն է իմ գիւղով։

Ես կը տեսնեմ սայլերը` ալիւրով բեռնաւոր, կը տեսնեմ ջրաղացները, որ կը դառնան, աղմկոտ ու խուլ, եկեղեցիին մէջ արձագանգուած երգերու ձայնով։

Կը տեսնեմ լուսնկան, որ կալին վրայէն Կ՚անցնի, բարտիները հովին առջեւ կը ծռին։ «Ջերմութիւն ի ջրոյ» առաջին անգամ ձիւներու տակէն Ս. Սարգիսի քարը կը տեսնեմ։ «Ջերմութիւն ի հողոյ»։ Գոմէշներ ու ցուլեր թումբեր կը փորեն, եւ, վիզերնին տնկած, երկինքն ու երկիրը կը հոտուըտան։

Հիմա, իմ բարի Անտոնիոս, ինձ Կ՚ըսեն, որ այն շէն գիւղը, դժբախտ սիրողներուն սրտին պէս աւերակ է դարձեր. արագիլը Թլկանց փուշերէն վաղուց է հեռացեր, ջրաղացներուն ջուրը ցամքեր է ու առուին մէջ գորտերու դիակներ կան, ցեխերու հետ չորցած. ջուրին վար թափած տեղը սարդի թելեր կան։

Ինձ Կ՚ըսեն, որ եկեղեցին քանդուած է. տաճարին տեղը աղուէս մը իր բոյնն է փորեր. մկրտութեան պատուհանին մէջ այժմ կանանչ մողէզներ կը սլուըլտան ու, բարկ արեւին տակ, քարը կը լիզեն. բարի քահանային կեցած տեղը «ապրիմ մեռնիմ»ն է բուսեր. վայրի խոտ մըն ալ կեցած է հոն, ուր երէցփոխ Վարդանը կը կենար իր փոքրիկ սնտուկով. երկար, կարծես շիլ, անանուն խոտ մըն ալ Քէլ Մինասին տեղն է տնկուեր։ Ու խոտեր ժամուորներու տեղ ժամուորներու պէս կեցած։

Ինձ Կ՚ըսեն, որ փլած է վարժատունը։ Դեռ շատ մանուկ, այնտեղ հեգեցի իմ առաջին գրերը։ «Աղիւսակի» քրտինքը այնտեղ եմ թափեր. յետոյ՝ Գափամաճեան, Զապէլ Ասատուր, Խաչկոնց, Նարեկ ու Խորենացի։

Կ՚ըսեն, որ Մարկոսանց կողմի պատը կը մնայ տակաւին, ուր դպրոցի սեւ պատն էր. դեռ կը մնայ նաեւ պատուհանը, ուր Մեծ Պահքի օրերու արեւի վերջին շողը կը տնտնար, ու մենք կը սկսէինք հաւաքուիլ իրիկուան արձակուրդի համար։

Կ՚ըսեն, որ տակաւին կիսով քանդուած սեւ պատին վրայ կան ու կը մնան մի քանի վանկեր, վարժապետին ձեռքով գրուած՝

«րա տը շխ ր հի ամ նա ղեցիկ լեռ»։

Կ՚ենթադրեմ, վարժապետը գրած է, թերեւս քերականական վերլուծումի համար՝

«Արարատը աշխարհի ամենագեղեցիկ լեռն է»։

Յետոյ՝ թիւեր. 4+13+22…

Կ՚ըսեն, որ տուներու հատուկտոր պատերը կը մնան։ Արագիլի ձեւով կանգնած պատը Պաղտօենց տունն է։ Քրիստոսի խաչելութեան ձեւ առած պատը Մարուքենցն է։ Ճամբուն վրայի ծառերը գօսացած են, ու տերեւները՝ երկաթի գոյն առած։ Աղբիւրին քովի ծառին վրայ կախուած դեռ կը մնայ գոյնը նետած վերարկուի մը կտորը։ Անտարակոյս, երէցփոխին վերարկուն էր, որ ամէն տօն օրերուն կը հագնէր։ Այդ բոլորին մէջ կոթողի պէս կը մնայ Թորկանց ձէթհանքին սիւնը…

***

Հէքեաթային երազէն արթնցող բանտարկեալ մըն եմ, իմ բարի Անտոնիոս, ու կը սերտեմ ժպտիլ ճիշդ այս գանկին պէս։ Յաճախ պատէն վար Կ՚առնեմ զայն ու կը դիտեմ՝ երկու ձեռքերուս մէջ առած։ Կը փորձեմ ժպտիլ, ախ, ինչպէս ժպտիլ անոր պէս բարի, անոր պէս իմաստուն ու անոր պէս հեգնոտ։ Թերեւս մեր գիւղի Օհան Նիկոյի գանկն է, որ եկեղեցիին մէջ «Դանիէլ» կը կարդար, եւ կամ Տափան Մարգարինը, որ արտոյտին հետ դաշտ Կ՚ելլէր, արեւին հետ, արեւին պէս իր թեւերը կը տարածէր ու արտերուն մէջ սերմ կը նետէր…

Ու ես յաճախ կը մենախօսեմ առանձնութեանս մէջ, կը խօսիմ Համլէթի մը իմաստուն խոհերով՝ գանկը աջ ձեռքիս մէջ բռնած։

Գանկը` լայն ճակատով, փոս աչքերով ու մաշած քթով կը ժպտի միշտ։

Ախ, ինչպէս ժպտիլ անոր պէս բարի, անոր պէս իմաստուն ու հեգնոտ։

***

Վաղը, իմ բարի Անտոնիոս, վայրի այծի փոսթէ միլթան կը շինեմ ինձ, կը շինեմ տրեխներ։ Վաղը այս աշունի անտառէն ճամբորդի գաւազանս կը կտրեմ։ Մախաղիս մէջ կը դնեմ գանկը։ Այս մենաւոր հիւղին դուռը բաց կը ձգեմ հովերուն ու շնագայլերուն առջեւ, ու մենք ճամբայ Կ՚իյնանք դէպի իմ Հայրենի գիւղն աւերակ, ես ու դուն։

Մենք Կ՚անցնինք Պաղտատէն, Մուսուլէն, Ուրֆայէն, Տիարպէքիրէն. Կ՚անցնինք լեռներու ճամբէն, կը քնանանք բնութեան տարրերուն հետ. Կ՚արթննանք արշալոյսէն առաջ, ճամբայ Կ՚իյնանք աստղերու տոմարով ու կը քալենք, ես ու դուն։

Երբ ուղտապանները հեռուէն տեսնեն, որ այծի փոսթ հագած մէկը լեռներու ճամբէն շունի մը հետ կը քալէ, այդ մենք ենք։

Երբ վրանաբնակ գնչուներ տեսնեն մէկը, որ գետափին ծռած ջուր կը խմէ շունի մը հետ, այդ մենք ենք։

Երբ որսորդը տեսնէ, որ անտառներուն մէջ անցորդ մը ճաշ Կ՚ընէ շունի մը հետ, այդ մենք ենք։

Երբ վայրի այծեամը սոսկայ յանկարծ ու տեսնէ, որ լեռներուն մէջ` առուակին քով, մէկը կը քնանայ, ու շունը կը հսկէ անոր, այդ մենք ենք։

Երբ դաշտեցին տեսնէ այծի փոսթ հագած մէկը, որ կը մօտենայ շունի մը հետ ու Կ՚օգնէ սայլը ճահիճէն հանելու, այդ մենք ենք։

Մենք մեր ճաշը անօթիին հետ կը բաժնենք ու մեր իմաստութիւնը` անմիտին հետ։ Մենք գիւղերու եւ քաղաքներու մէջ կը մտնենք, կը կենանք դարպասներուն առջեւ, ու ես Կ՚երգեմ գեղեցկութիւնը արեւին ու աշխատանքին։

Օհ, եթէ գիտնան, թէ որքան բարի է այն արեւը, որ ամէն օր նշխարքի նման իրենց ձեռքերուն ու ճակատներուն վրայ Կ՚իյնայ։ Եթէ գիտնան, թէ որքան բարի է աշխատանքը հողին… Եթէ սերտեն վանկերը արտոյտին, անոնք այլեւս չպիտի սպաննեն։ Որսորդը իր հրացանը պիտի ձգէ, երբ տեսնէ, թէ ինչպէս այծեամը վերջալոյսի պաստառին վրայ իր ձագուկներով ապառաժէն վեր կը ցատկէ։

Պիտի ըսեմ անոնց, թէ սովորական չէ խոտը, որ կը ծլի. ծառը, որ իր ճիւղերը երկինք կը բանայ աղօթքի ձեւով. թռչունը, որ կը թռչի կապոյտին միջով. արեւին շերտը, որ ամէն առաւօտ պատուհանին մէջ Կ՚իյնայ. եզը, որ օրն ի բուն իր արօրը կը քաշէ։

Ու ես պիտի երգեմ երգը եզին, արօրին, խոփին, երգը հպարտ գոմէշին, ցորեաններով լեցուն սայլին, այգիի ճամբուն, խաղողի բեռան տակ իր ականջները թոյլ ձգող էշին։ Պիտի երգեմ երգը հնձուորին, կալին, հունձքին, մանգաղին։ Պիտի երգեմ արեւին տակ խլրտացող երգը սերմին, երգը կամուրջին, առուին, ջրտուքին, երգը հողէ տուներուն։

Առաջին անգամ, երբ իմ աւերակ գիւղը տեսնեմ, իմ սիրտը պիտի փլի, իմ բարի Անտոնիոս։ Կոտրուած սրտով ես պիտի կենամ ձէթհանքի սիւնին քով ու պիտի հնչեցնեմ իմ երգը` աւելի հզօր ու աւելի գեղեցիկ։ Աշխարհի չորս հովերուն ցրուած իմ ցեղակիցները պիտի լսեն իմ երգը ու պիտի գան։

Պիտի գան եօթը վարպետներ` գիւղին եկեղեցին շինելու համար։ Անոնք ժառանգորդներն են մեր հինաւուրց վանքերը շինող վարպետներուն։ Պիտի գան կամուրջ շինող Ուստա Անտոնի աշակերտները, պիտի գան հազար-հազար բանուորները, աղիւս թափողներ, գերան տաշողներ, ջուր կրողներ, փայտ կտրողներ, որմնադիրներ, տախտակ շինողներ, գամ գամողներ, աղիւս կրողներ, քարակոփներ, ցուիք կապողներ։

Պիտի գան առու շինողներ, վար ընողներ, սերմ նետողներ, հնձուորներ, մանգաղ շինողներ, սայլագործներ, կալ կապողներ։

Մենք բահերով, դհոլ զուռնով պիտի երթանք ու փորենք ակը ջուրին, որ պոռթկայ յանկարծ, արտերուն քովէն անցնի ու նորէն լեցնէ արտն ու արօտն օրհնութիւնով։

Պիտի գան ջրաղացպաններ, քար կռանողներ, ճամբայ շինողներ, այգի տնկողներ, շարական երգողներ, մեղուաբոյծներ, արջառ բուծանողներ ու բանաստեղծներ։

Ճամբէն պիտի անցնին հայ աշուղները հինաւուրց կիթառով, պիտի կենան աղբիւրին քով ու երգեն ստուերի պէս ճկուն հասակը մեր սեւաչեայ աղջիկներուն. պիտի երգեն գինին, պիտի երգեն արգասաւորութիւնը մեր այգիներուն ու հարսներուն. հայ աղջիկները հեզանազ պիտի պարեն պարը եօթը ջրաղացներու։ Պարը մեղուներու պարսին, որ մայիսեան երկնքով Կ՚անցնին։ Անոնք պիտի պարեն յուլիսեան հովին առջեւ ճուկ եկող պարը ցորեաններուն։

Հայ բանաստեղծները հանգիստ պիտի առնեն ուռիներու շուքին տակ, ու Նարեկեան ներշնչումով բանաստեղծութիւններ պիտի նուիրեն կամուրջներ շինող Ուստա Անտոնի յիշատակին։ Պիտի տաղերգեն որմնադիրին աշխատանքը, զանգակատունը կապողներուն աշխատանքը. պիտի տաղերգեն շարժունութիւնը եօթը ջրաղացներուն ու հազար-հազար բանուորներուն։

Ու այն ատեն, իմ բարի Անտոնիոս, ես ամէն առաւօտ արշալոյսին հետ դաշտ պիտի ելլեմ իմ վիթխարի գոմէշներով։ Թեւերս ու ոտքերս սօթթած չայէն պիտի անցնիմ իմ հպարտ գոմէշներով։ Արեւը պիտի ճեղքի, պիտի կոտրի փարջի մը պէս ու լուսեղէն գոյներ պիտի թափէ գոմէշներուս եփենոսեան կռնակներուն վրայ։ Զով հովին մէջ պիտի զնգան ու հնչեն երկաթեայ սամիները իմ անզուսպ գոմէշներուն։ Ու ես պիտի հերկեմ հողը արեւին չափ բարի ու արեւին չափ արգասաւոր։

***

Օհ, մարդիկ զարհուրելի են, զարհուրելի, իմ բարի Անտոնիոս։ Անոնք, եթէ կոտոշներ ունենային, հպարտ պիտի ըլլային գոմէշներուն պէս։ Եթէ գիշատող ակռաներ ունենային, ազնուական պիտի ըլլային առիւծներուն պէս։ Եթէ գիշատող մագիլներ ու կտուցներ ունենային, պիտի ուզէին իրենց թեւերը երկնքին քսել արծիւներու պէս։

Ես տեսայ անոնք պատերազմի դաշտին վրայ, տեսայ քաղաքներուն մէջ, տեսայ խեղճ, պարտուողներուն կմախքները ճամբուս վրայ։

Մարդիկ ահաւոր են ու զարհուրելի, իմ բարի Անտոնիոս։

Երբ իմ աւերակ գիւղը հասնինք, անոնք իրենց գլուխները որջերէն դուրս պիտի հանեն։ Երբ ձէթհանքի սիւնին քով կեցած հնչեցնեմ իմ երգը հզօր, անոնք արեւէն թագնուող խլուրդներու պէս իրար պիտի անցնին, պիտի ըլլան ամբոխ ու վրաս պիտի խուժեն. որը մզկիթներէն, որը դաշտերէն, որը ճամբաներէն, որը բիրերով զինուած, որը սուրերով։ Անոնք քարերով, բռունցքներով պիտի ծեծեն զիս, եղունգներս պիտի քաշեն, շամփուրներով կռնակս պիտի այրեն, սուրերով կողերս պիտի ծակծկեն ու պիտի գամեն զիս ձէթհանքի սիւնին, այն հսկայ սիւնին։

Եթէ ճամբորդներ տեսնեն հեռուէն աւերակ գիւղի մը մէջ` ձէթհանքի սիւնին խաչուած դիակ մը, այդ ես եմ։

Եւ դուն, իմ բարի Անտոնիոս, գիշեր ժամանակ, գանկին մօտ ու ոտքերուս ներքեւ կծկուած, դունչդ դէպի երկինքի ամեհի պարապութիւնը, պիտի ոռնաս երկնքի ու երկրի ձայնով։

Այն ատեն միայն, իմ սիրելի Անտոնիոս, ես պիտի կարենամ ժպտիլ բարի ու իմաստուն հեգնանքով մը, ճիշդ այս գանկին պէս, ճիշդ այս գանկին պէս…