Հայ մատենագրության էլեկտրոնային համաբարբառը

Համաբարբառները, ներկայացնելով երկում գործածված բոլոր բառերը              բնա­գրային համապատասխան վկայություններով, զգալի նշանակություն ունեն         լեզ­վա­կան տարբեր իրո­ղութ­յունների քննության համար:

Հայ համաբարբառային գրականությունը նկատելի զարթոնք ապրեց նախորդ դարի վաթսունական թվականներին, երբ ՀՍՍՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս Արարատ Ղարիբյանի գլխավորությամբ ստեղծված բանասիրական կրթություն ունեցող մասնագետների հատուկ խումբը քարտագրում էր դասական և հետդասական գրաբարի բազմաթիվ հեղինակների երկեր: Հետագայում կազմվեցին մեծա­թիվ հեղինակների երկերի բնագրային համաբարբառներ. լույս են տեսել  Եզնիկ                 Կող­բա­­ցու, Կորյունի, Ագաթանգեղոսի, Փավստոս Բուզանդի,  Մովսես                  Խորենա­ցու, Եղիշեի, Ղազար Փարպեցու, Գրիգոր Նարեկացու,  Ասողիկի և այլոց երկերի համաբարբառները։  Էլեկտրոնային եղանակով հրապարակվել են ինքնուրույն և թարգմանական գրա­­կա­նության ներկայացուցիչների երկերի համաբարբառ­ները։

Ակնհայտ է, որ  առանց տեխնիկական որևէ օժանդակության` կատար­վել է հսկայական աշխատանք, սակայն համաբարբառների կազմման ավանդա­կան եղանակն այլևս չի համապատասխանում բառարանա­գրութ­յան առջև դրված                       խնդիր­ներին։ Հետևաբար հարկ է կի­րա­ռության տեսակետից սահմանափակ                 հնա­րա­վորութ­յուններ ունեցող նախկին մե­քե­նագիր համաբարբառները փոխարինել համակարգչա­յին ծրագրերով ստեղծված, որոնո­ղական ճկուն համակարգ ունեցող, համացան­ցում հասանելի էլեկտրոնային հա­մա­բար­բառներով:

Այս համատեքստում էապես կարևորելով ձևով և բովանդակությամբ նոր, արդի բառարանագրության պահանջներին համապատասխան, համացանցային ինքնուրույն կայքում գործող  էլեկտրոնային համաբարբառների ստեղծումը, ձեռնամուխ եղանք concordance.am կայքում գործող «Հայ մատենագրության էլեկտրոնային համաբարբառի»  ստեղծմանը:

Էլեկտրոնային նոր համաբարբառները նախորդների համեմատությամբ ունեն նկատելի տարբերություններ, որոնք վերաբերում են  հեղինակներին և նրանց երկերի ընդգրկման ծավալին, բառահոդվածի կազմությանն  ու ներկայացման ե­ղանակներին, ինչպես նաև լեզվական տարբեր  իրողությունների քննության ժա­մա­­նակ համաբարբառների կիրառությանը:

Նախկինում ստեղծվել են առավելապես դասական և հետդասական շրջանի գրա­բարագիր  ինչպես ինքնուրույն, այնպես էլ թարգմանական գրա­կանության ներկայացուցիչների երկերի բնագրային համաբարբառներ։ Սակա­վաթիվ են միջին հայերենով ստեղծագործած հեղինակների համաբարբառները, փոքր թիվ են կազմում աշխարհաբար երկերի համաբարբառները: Անհրաժեշտ չափով ուշադրություն չի դարձվել նաև ժամանակակից հեղինակների երկերի հա­մաբարբառների կազմությանը։ Հետևաբար, էլէկտրոնային համաբարբառը ստեղծելիս ամենից առաջ նպատակ ենք ունեցել ներառել լեզվի պատմության տարբեր շրջաններն ընդգրկող հնա­­րավորինս մեծ թվով հեղինակներ:

Կայքում համաբարբառները, ըստ երկի բնագրի լեզվի, ներկայացրել ենք հետևյալ դասակարգմամբ`  ա. գրաբար (գրաբարագիր հեղինակների երկերի                    հա­մա­բարբառներ),  բ. միջին հայերեն (միջին հայերենով գրված երկերի                                    համա­բար­բառներ), գ. աշխարհաբար` իր արելահայերեն և արևմտահայերեն                      տարբե­րակ­ներով (արևելայերենով և արևմտահայերենով գրված երկերի                       համաբար­բառ­ներ):

Տեխնիկական միջոցների բացակայությամբ պայմանավորված` նախորդ                        շրջա­նում կազմվել են հեղինակի միայն գլուխգործոցային համարվող երկերի                            հա­մաբարբառները, որոնք բավարար չեն նույնիսկ տվյալ հեղինակի լեզվի և ոճի                  լիար­ժեք ու առավել ամբողջական քննության համար: Ոստի էլէկտրոնային                           համա­բար­բառում  առավել կարևորվում է հեղինակի ամբողջական երկերի բնագրային համաբարբառները ներկայացնելու հանգամանքը:

Մեքենագիր և տպագիր համաբարբառների համեմատությամբ էլեկտրո­նային համաբարբառի տարբերություններն  առավելապես նկատելի են բառահոդ­վա­ծի կառուց­ված­­քի, բառաձևերի ներկայացման ժամանակ:

Էլեկտրոնային համաբարբառում բառահոդվածի կառուցվածքը մշակելիս հաշվի են առնվել քերականական և բնագրային համաբարբառներում առկա վերոնշյալ բացթողումները: Ըստ այդմ՝ էլեկտրոնային համաբարբառը կարող է համարվել և՛ քերականական, և՛ բնագրային: Դրանում բառաձևերը ներկայացվում են տեքստից առանձին, համակարգված, ինչպես քերականական համաբարբառներում, և ամբողջական պարբերությամբ, ինչպես բնագրային համաբարբառներում:

Էլեկտրոնային համաբարբառում երկում գործածված հեղինակի ողջ բառապաշարը ներկայացված է հիպերտեքստային հղումներով, գլխաբառերի տակ թեքվող խոսքի մասերի դեպ­քում խմբավորված են համապատասխան բառաձևերը, բառաձևերի տակ՝ բնագրային օրի­նակները` գործածության համա­պա­տասխան ցուցիչով:

Մեքենագիր համաբարբառներում օրինակ-նախադասությունները ներկայացվում  են կրճատ, որի պատճառով շատ հաճախ հատկապես գրաբար խրթին տեքստերում բազմի­մաստ բառերի իմաստը ճշտելու համար հետազոտողը ստիպված էր կարդալ բնա­գիրը: Էլեկտրոնային  համաբարբառներում բոլոր օրինակները տվյալների հենքից ընտրվում և ներկայացվում են մեքենական եղանակով և ամբողջական նախադասութ­յուններով` նշելով բառաձևի գործածության քանակը։ Եթե բերված օրինակները բավական չեն, և հետազոտողը ցանկանում է տեսնել բառի գործածության համատեքստը բնագրում, սեղմելով օրինակ-նախադասություններում գործածված որոնված բառաձևերի վրա` կբացվի բնագիրը:

Կայքն ունի նաև որոնման շատ օգտակար հանարավորություն, քանի որ մուտքագրելով ցանկացած բառ կամ արտահայ­տություն, կարելի է տեսնել որոնված բառի գործածության բոլոր օրինակները բոլոր հեղինակների երկերում:

Վստահ ենք, որ «Հայ մատենագրության էլեկտրոնային համաբարբառը» փաստական հարուստ նյութ կապահովի ինչպես առանձնին հեղինակների լեզվի և ոճի ուսում­նա­սիրության համար, այնպես էլ կնպաստի լեզվական իրողությունների  համա­ժա­մանակյա և տարաժամանակյա քննությանը: