Դիւցազնօրէն
Դիւցազնօրեն
Այնքան արշալոյսներ կան, որ տակաւին չեն ծագած…
Ռիկ—Վետա
ՅՈՅՍԻՆ ՃԱՄԲԱՆ
Ու անոնք, հսկայաձեւ ռահվիրաները մարմարեղէն Յոյսին,
Ըմբոստացումներու ապառաժներէն իրենց ճակատներն արիւնած,
Բայց աչուըներէն անասելի արհաւիրք մը արձակելով
Ու իրենց փշրող ակռաներուն տակ հրաշէկ դաշոյններ տրորելէն՝
Աւերակներու քառուղիի մը վրայ, այս իրիկուն,
Տժգունութեանս հետ երես երեսի, ինծի ըսին.
«Ով դուն, որ քու մատուըներովդ աչուըներդ փորեր՝
Այս ընդվզումի ու խօլ երիվարումներու պահուն
Վճռական փոթորկումներուն անտարբեր՝
Այսպէս շրթունքներըդ դէպի Ցաւը կարկառած՝
Ու բազուկներդ, պաղատանքի մէջ, յոգնածօրէն դէպի վեր,
Առաւօտէ առաւօտ ու իրիկուընէ իրիկուն,
Անշարժ, մեզի համար զոհուածներուն վրայ, եղբօր մը պէս, բայց վայրապար՝
Քու վէրք դարձած նայուածքներուդ բոլոր արիւնը տուիր…
Օ, նախ քու փորուած բիբերդ անհուն,
Մեր պաշտամունքի ջահերուն դարձուր
Ու մտածումովդ մեզի ունկնդրէ,
Գիտենք որ դուն երազող մըն ես ու այլուրներէն սթափեցար,
Ոգեվարներու աղերսող հռնդիւններէն հրաւիրուած
Ու իրենց քարուքանդ մարմիններուն գալարանքէն սարսափահար,
Անոնց վրայ քու երգերուդ եղերական հանգիստին հետ
Ձեռուըներուդ հանգչեցնող անդորրությունը տարածելու…
Բայց նուիրական Ցաւը ինքն իր մէջը ձգէ,
Ով դուն, ողջակիզումներու ուխտուած սպիտակ տղայ,
Երբեք պէտք չէ խաղաղութիւնը խռովել ինկածներուն,
Եթէ նոյնիսկ նայուածքներուդ արիւնին աղբիւրներովն ալ ըլլայ։
Ու դուն մտածումովդ այսուհետեւ, յաւերժապէս
Փառքերու ճակատագրին սահմանուած
Աստուածային մարմարներու զանգուածներէն՝
Քու ձեւերուդ իմաստութեանը համեմատ,
Եթէ կ՚ուզես, Տառապանքը, դարերուն համար, քանդակէ.
Բայց մի մոռնար, Անոր աչուըներն ու բերանը ու հոգին, տարփօրէն,
Ընդվզումի ստինքներուն կարկառելու…։
Ու յետոյ ու մանաւանդ ըլլալու համար Ան՝ որ պէտք է ըլլալ վերջապէս,
Այս մաքառումի ու ակնկալութեան օրերուն,
Ամբողջ երկիրը, ստուերիդ մէջէն, հոգիիդ հետ, առանձին,
Հորիզոնէ հորիզոն քալէ դուն,
Աւաններէն, ու դաշտերէն, ու արտերէն անծայրածիր
Դէպի քաղաքներն, ու գիւղերն, ու հնձաններն հեռաւոր.
Ու քայլիդ վրայ անխոնջօրէն նորէն վերադարձիր
Եւ մոլեգնաբար Մահը հոտոտէ,
Գիտես որ պէտք է բախուիլ անկէ,
Բանալու համար մեծ ճամբաները Յոյսին,
Որպէսզի, վերջապէս, Երազին երիվարները փոթորկանման
Մեր կամքին ձեռուըներէն դիւցազնաբար վարուելեն՝
Յաղթանակին կատարներուն վրայ արձանանան…։
Եւ վայրկեան մը մթաստուերին մէջէն,
Եթէ կրնաս, անհունօրէն ետիդ դարձիր
Ու տես մեռելներուն հողէն ժայթքումն յանկարծական,
Որ գերեզմաններուն ու քանդուած քադաքներուն տակէն,
Մէկէն ի մէկ փրկութեան ոգումներէն շնչաւորուած՝
Մեր ետեւէն, այս իրիկուն, տենդոտօրէն ոտքի՝
Դէպի Յոյսի բացաստանները պիտի քալեն։
Ու անոնց հաւատքին հրայրքը նայէ ու սիրտ առ,
Տես իրենց ծանր քարերն ու սեւ խաչերը փայտէ
Հողէն յոգնած ուսերնուն վրայ,
Տես իրենց պատանքներն իրարու արիւնէ կարմիր՝
Խաւարներու հովերուն տարածած,
Ու տես, տես, բոլորն ալ մէկ մէկու առջեւ կարծես թէ ծնրադիր, տես,
Իրարու համար անգամ մը եւս մեռնելու երդումները կ՚ընեն…։
Ու ամէնքն ալ հոն պիտի ըլլան, այսօր մեզի հետ,
Անոնք, որ կոյր են ու անոնք, որ անկար,
Ու անոնք, որ իրենց վիզերը խելահեղօրէն
Մէկ մէկու հոգիի համար
Դէպի Եղեռնը երկարեցին…։
Ու անոնք ալ, որ մեր վարդապետներն եղան ընդվզումի,
Որոնց խօսքերը մեր խօսքերն են, այս իրիկուն,
Ու իրենց հոգին մեր պաշտամունքն առ յաւէտ։
Ու տակաւին ամբոխը կայ անոնց, որոնց սարսափին աղէկ որ չընդհարեցար դուն,
Միայն մենք գիտենք թէ անոնց մարմինները որչափ ամեհի են,
Ու իրենց աչուըներն ու շարժումները՝ որչափ ահարկու…
Ու այն արիւնը, որ եղբայրներու գլխատումէն իրենց մտքովն ըմպեցին,
Օ, անոնց գանկերուն մէջը յաղթանակներու ծարաւէն գինով արծիւներու
Անսահման թեւաբախումները բացաւ…
Ու դեռ մայրերը կան, արգասաբեր ու հերարձակ,
Որ վերը, վրաններուն մէջը դաշտավայրին,
Իրենց յուռթի ու լայն ու լուսաւոր կողերուն տակ,
Մեր վաղորդայնները նորէն փառաւորելու համար
Մոլեգին Դիւցազուններու կարմիր երկունքը կ՚ապրին…։
Բայց հիմա որ առաւօտը պայծառօրէն մօտեցաւ,
Ու դուն մեր հոգիները ճանչցար,
Ով երազելէն ոգեվարող եղբայր,
Եկուր, որպէսզի մեր շրթունքները քու շրթունքներդ ընդունին…
Վայրկեանի մը ու յաւերժութեան մը համար…։
Ու դեռ Արիւնին նուիրական պղծումէն չկարմրած
Սա փայյակէ սուրը կտրիճօրէն ձեռքդ առ
Ու անով մեր ամէնուն սուրերը այս աստղերուն մաքրութեանը տակ,
Երդումներուն երդումը ընելէն խաչաձեւէ…
Ու գէթ անգամի մը համար՝ ինքնիրմէդ դուրս գահավիժելէն՝
Եթէ կրնաս, մեզի հետ քալէ։ Ահաւասիկ ճամբան»։
ԱՍՏՈՒԱԾԱՑՈՒՄԸ
Ըմբոստացողներու ամբոխը երբ առաւօտին մէջէն խելայեղօրէն կը յառաջանար
Դէպի բախումները նորանոր ու Նպատակը սրբազան,
Տեղափոխուող անտառներու զարհուրանքը տարածելէն
Ու նուաճելով հորիզոնները սարսափահար,
Յանկարծ երկու Ձեւեր, դաժանօրէն սպառազէն,
Իրենց սուրերը արեգակին՝ ու ծանրադէմ մեզի ըսին.
«Եղբայրներ, այսօր օրերուն Օրն է, ու գիտենք որ պատրաստ էք դուք Արհաւիրքին,
Բայց մեր երկաթէ դաստակներն անոր կուրծքին աղեղելէ առաջ,
Սա կործանուած տաճարին խաչքարերուն վրայ,
Հոն, ուր Անոնց ոսկերոտին կը յաւերժանայ,
Փառքերու աստուածացումին ունկնդրեցէք,
Զոր մեր ձայները ձեզի համար ու անոնց հոգիին՝ պիտի երգեն։
Ով դուք, որ ձեր գարուններն, ձեր արշալոյսներն ու հոգիներն անհուն՝
Մեր ամէնուն փրկութեանը համար
Այնչափ այլասիրօրէն արիւնելով անմահացաք
Ու անցաք Իտէալին ոսկի գագաթներէն, ազատարար խոյանքներով,
Մտածումնիդ ու աչուընիդ անընկճելի Յոյսին կարկառած,
Բոլոր մեր ցաւը ու բոլոր քայքայումը մեր սեւ օրերուն
Ձեր ներսիդին մոլեգնաբար տառապելէն…
Ու ձեր նայուածքին ու հաւատքին փայլակները գերբնական,
Ազատութեան նորածին որբի մեր խեղճ աչքերը լուսաւորելէն՝
Հոս, մեր ամէնուն հոգիին մէջ, ձեր պատգամները քանդակեցին…։
Անձնուրացումի ու ադամանդէ փառքի այդ օրերէն ի վեր,
Սա չորս կողմի լեռնաշղթաները բոլոր,
Իրենց ճակատներուն վրայ քանդուող մրրիկներուն պէս,
Ձեր անունները սարսափագին՝
Դողահար իրենց կողերուն խորը կ՚ապրին…
Դուք, այլեւս անմահօրէն՝ ԺԻՐԱՅՐ, ու ՊԵՏՕ ու ՓԱՐԵԱՆ կ՚աղաղակուիք
Ու ԳՆՈՒՆԻ, ու ԱՐԱՄԵԱՆ, ու ՍԵՐՈԲ, ու ԴԵՒԵԱՆ…
Դուք էիք որ կործանումի ու փրկութեան երկաթէ ժամերուն
Շղթայազերծումներու ահազանգերը հնչեցուցիք
Պատնէշներէն պատնէշներն ու, ահեղապէս, աշտարակէ աշտարակ,
Ու բանտերէն, բերդերէն ու թիարաններէն անդին
Դէպի քաղաքներն Ստրկութեան…
Ու երբ, գիշեր մը, անձնազոհումներու եղերական ժամը վրանիդ ինկաւ,
Դուք, ազատութեան ճանապարհները մեզի համար հարթելէ յետոյ,
Ձեր ձեռուըներով, աւաղ, մեր անկարեկիր նայուածքներուն դիմաց
Ձեր վաղուան խարոյկները պատրաստեցիք…
Ուրեմն փառք եւ օրհնութիւն ձեզի,
Դուք՝ մեր կուռքերը մարմարեղէն ու մեր Սուրբերը պայծառ.
Դուք՝ Հսկաները, դուք՝ Առաքեալները, դուք՝ Ահաւորներդ բոլոր,
Փառք ես Օրհնութիւն ձեզի.
Հոս, ձեր հողին առջեւը ծնրադիր ու աչքերնիս աղօթքով լեցուն,
Ձեր պատանքները մտքերնուս մէջ երկիւղածօրէն քակելեն՝
Թոյլ տուէք որ մեր բերանները ձեր դիւցազնի գանկերուն՝
Ընդունինք ձեր կմախքները մեր ուխտուածի իրաններուն վրայ
Ու ձեզի խնկենք աչուընուս մէջի Վրէժէն սառած արիւնը Ցաւին,
Որպէսզի երբ յամարօրէն շարունակենք յառաջանալ,
Ձեր մահերուն յաճախանքն ալ չի կառչի մեր քայլերուն…
Փառք եւ օրհնութիւն ձեզի, նորէն ու նորէն,
Ու հիմա կը բաժնուինք ձեզմէ՝ աւետելէն,
Թէ ձեր բազուկները ձեր ընդվզումի զաւկըներուն բազուկներն են այսուհետեւ,
Ու ձեր հաւատքը մոլեգնութիւնն է անոնց,
Որ մոխրակոյտերու ու դիակի մինչեւ աստղերը բրգաւորումներէն խելայեղած,
Սա չորս կողմի բոլոր առապարներէն, բլուրներէն ու ապառաժներէն վեր,
Ձեր աստուածացումը օրհներգելով պիտի երիվարեն, ահաւասիկ,
Ով գիտէ, դէպի որ յաղթանակները կամ դեպի որ պարտութիւնները փառաւոր…»։
ԱՐՇԱԼՈՅՍՆԵՐԸ
Ու արհաւիրքով լեցուն Մեռելներն այն ապառաժուտ բլուրներուն տակէն,
Որոնց վրայ ըմբոստացումի մեր կարաւանը կը լեռնաւորուէր,
Յանկարծ իրենց մերկ բազուկները դէպի մեզի տարածելէն,
Նորէն կեանքը վերագտածի իրենց երգերը ցնորաբեր,
Ամէնքը մէկ, անշարժ ու երկիւղած ու մղձաւանջային,
Տարօրինակ երջանկութիւնով մը երգեցին.
«Օ, կանգ առէք ձեր վերելքին վրայ, ով դիւցազունները վաղուան,
Ու մտիկ ըրէք անոնց, որոնք փառքի Օր մը մահն անարգեցին
Ձեզի ու մեր ամէնուն համար…
Մենք, մեռելներս, ձեզի հետ ենք այս առաւօտ,
Այլեւս մեր բազուկի ոսկորներուն ճարճատիւնները, գիտենք, դիւային,
Մեր սրունքներուն երկայնքն ի վար ու ձեր ականջին
Մահագուժօրէն պիտի չի հնչեն…։
Քանզի մեր կմախքները՝ ալ դագաղներէն ու աւերակներէն դուրս,
Սա ծաղիկներուն նման, վերէն յորդող լոյսերուն տակ,
Օ, աւետիս ձեզի, աւետիս ձեզի, ալ կը սկսին պայծառօրէն մսաւորուիլ…։
Ու նորէն մեր այսչափ ատեն,
Խաւարով ու հողով ու յուսահատութիւնով լեցուն,
Մեր կոպերուն տակ, այս պահուն,
Մեր նայուածքները լիճերու նման կը բացուին,
Ու մեր խեղճ շրթունքները մահէն տրորուած,
Օ, գթացեք, ձեր հրավառ ճակատներուն եղբայրութեանը պէտք ունին…։
Մեր գերեզմանի քարերն ու խաչերն արիւնլուայ,
Որոնք մեր մահը ու այս կեանքը մեզի հետ ապրեցան,
Սպասեցէք որ ձեր դիւցազնի գլուխներն անոնց վրայ
Գէթ վայրկեան մը զարհուրանքէն իրենց խոնջէնքը հանգչեցնեն…։
Նորէն կ՚ըսենք, մենք անոնք ենք, որոնք Օր մը փրկանքի
Իրենց կեանքը ձեզի համար Եղեռնին տուին…
Ու անոնք դարձեալ, որոնց դուք ձեր այսօրուան երգերովն ամեհի,
Աւերակներու ծանրութեանը տակ, ուր ցաւին հետ վատաբար կը կքէինք,
Ձեր արարչագործ շունչովը մեզի կեանքը տուիք։
Ուրեմն ձեր երգերը մեր երգերը թող ըլլան,
Բայց թոյլ տուէք որ ձեր ամէն մէկուն պատեանէն մերկացած սուրը պողպատէ
Սա մեր քարուտ, ու դաժան, ու մութ ու անողորմ ճամբան
Ծիածանի մը հանգոյն մինչեւ Նպատակը լուսաւորէ…»
Ու ես բլուրներուն վերէն ու դաշտավայրին վրայ,
Անհունօրէն ոտքի, ինչպէս աշտարակ մը կրանիթէ,
Տեսայ որ բիւրաւոր ու բիւրաւոր ծննդաբեր մայրեր սեւահեր
Իրենց նորածին զաւակները ձեռքերնուն մէջ ու խելայեղօրէն դէպի վեր
Արիւնոտած հորիզոններուն ամբարձուցին,
Զանոնք առաւօտին ճառագայթներուն խորը մխրճելով,
Աստուածածին լոյսերուն մէջ մկրտելու համար…։
Ու բոյորը մէկ իրենց ջինջ ու ծանր ձայնովն այսպէս երգեցին.
«Ով դուք, նորածիններ, որ մեր մարմարէ կողերուն մայրութենէն ստեղծուեցաք,
Ձեր կեանքին առջեւ փակ աչուըները սա լոյսերովը ոռոգելէն՝
Խմեցէք նախ այդ շողերէն, որ արիւնն է ձեր փառաւոր հայրերուն,
Ու յետոյ ամէն Օր մեր առոյգ ստինքներուն կաթը կենդանարար
Ձեր ամէն մէկը պիտի ընէ այնպէս, ինչպէս որ ձեր հայրերը մեզի համար
Սա դաշտերուն մէջն անձնուրացօրէն եղան…։
Ուրեմն Ովսաննայ ձեզի, դուք՝ մեր միսը, ու դուք՝ մեր հոգին,
Ու Ովսաննայ անոնց, որոնք զձեզ մեզ համար փառքի Օր մը ստեղծեցին…»։
Երգերը դադրեցան, մինչդեռ յանկարծ՝ յայտնուեցաւ որ,
Անդին, անծայրածիր ու հեռաւոր արտերուն վրայ,
Բոլոր երիտասարդ ու լայն ու հուժկու հերկողները մեր վաղնջական հողերուն,
Իրենց խելայեղ եզներն երկաթներուն լծած, ու յամառօրէն,
Ադամանդեայ արգասաւոր Արշալոյսները կ՚արօրեն…։
ՃԱԿԱՏԱՄԱՐՏԸ
Մարմարի որ ապառաժներէն արդեօք իրենց իրանները կառուցին…
Ու որ գինիէն, որ թոյնէն եւ կամ որ արիւնէն հրավառ,
Այսպէս իրենց աչուըներն ու մտածումը սա խենթութեանը յանգեցան…
Որ սալերուն վրայ ու ինչ կռաններով այս արշաւանքի գիշերուանը համար
Իրենց սա կայծակներու հանգոյն սուրերը կարողացան դարբնելու…
Ու վերջապես, ըսէք, որ խաւարներուն երկինքէն է որ նուաճելով սանձեցին
Այս բիւրաւոր երկաթէ երիվարներն ահարկու…
Ու հորիզոններուն ու հողերուն բոլոր գօտիներէն,
Այսպէս, վայրագօրէն ու քինայոյզօրէն ու յաղթականօրէն
Եկան, եկան, եկան Անոնք, իրենց դռոյթովը դժոխային
Սասանելէն դաշտավայրը, ուր մենք բոլորս առաւօտին լոյսերէն գինով,
Վճռական օրուանը համար, որ «օրերուն Օրն է» ըսին,
Իրենց խառնուեցանք զանգուածելու համար այդ Փոթորիկն ապերասան.
Որուն անողոք ճամբան արդէն մեր ամէնուն ալ ճամբան էր…։
Ու երբ լուսինը եղերականօրէն դէպի երկինք կ՚ամբառնար,
Խաւարներուն անդունդները իր հրդեհներն անտառելէն՝
Յանկարծ՝ հորիզոնին վրայ, Ուրուական մը, թերեւս արքայ մը՝ մեր հին փառքի օրերէն,
Որ հողէն յառնած ըլլալու եղերական երեւոյթն ունէր,
Իր խոյրը ձեռքը՝ զրահը արեգակի նման կուրծքին՝
Ու իր վահանը ըմբոստներուն դէմը բռնելէն,
Կոյր Աստուածի մը հանդիսաւորութեանը համեմատ, ծանրադէմ, ըսաւ.
«Զաւակներ, նախ սպասեցէք որ իմ խաւարեալ աչքերուս մէջէն, դարերէ ի վեր,
Գերեզմաններէն լեցուած դեղին հողը վար թափելէն, ձեզի խօսիմ…
........................................................................................................................
........................................................................................................................
Ու ահաւասիկ, ձեր հոգիները կը ճանչնամ ձեր ճակատներուն բոցէն
Ու ցեղիս արիւնին ձեր մէջ եռալը երջանկօրէն մտիկ ըրի…
Գիտեմ ձեր Ցաւը, որուն մոլեգին ծնունդն է ձեր ըմբոստացումն այսօրուան…
Իմացայ, գլուխս ձեռքերուս մէջ ու դագաղիս տախտակներուն արմնկած,
Իմացայ բոլոր ճիչերն ու հծծիւններն Անմեղներու անագորոյն կոտորածին…
Ու սերունդներուս սրտերէն հոսած արիւնը կրակէ,
Աւաղ, հողին մէջէն սուզուելով իջաւ, եկաւ իմ խեղճ ճակատըս թրջելու…։
Բայց արշաւելէ առաջ, նախ՝ հորիզոններուն առագաստեցէք
Սա դրօշը, որ Դրօշն եղաւ ձեր հայրերու Յաղթանակին,
Ու ձեր քայյերն շտապելու եւ հոգինիդ դեռ փոթորկելու համար,
Ոսկեշեփորիս ունկնդրեցէք, որ շունչիս մէջէն մեր վրէժը պիտի հնչէ…։
Ուրեմն, Յառաջ, Յառաջ, ով Ըմբոստացումի զաւկըներս արիւնաբիբ,
Ես գիտեմ որ կեանքին հանգիստն ու խաղաղութիւնը այս երկինքին տակ
Ձեր Յաղթանակէն վերադարձին ցնծութիւնով պիտի երգէք…»։
Յետոյ՝ հրեղէն Անցեալին տեսիլքն իր ոսկեկուռ պատանքը ուսին,
Հորիզոնին մէջէն հանդարտութեամբ անյայտացաւ,
Մինչդեռ գերագոյն խռովքին փողերը ռազմին համար հնչեցին,
Ու ձիերը մեր երկաթէ ազդրերուն տակը ծառացան.
…Ու գունդերը բախուելէն Վրէժին ու Եղեռնին,
Մարմին մարմինի ընդխառնումը փոթորկեցաւ։
Օ, այն ընդհարումները, օրեր ի բուն, մէկ մէկու վրայ փլչող իրաններու…
Ու պաղատանքներն ու գալարումները, զոր մեր կրակներն անոնցմէ կը կորզէին.
Ու դեռ անպատում ճարճատիւնը յօշուտուող լանջքերուն…
Ու ագռաւներուն բազմութիւնը, սեւ անտառի մը այնչափ նման,
Որ յարատեւ՝ իրիկուընէ իրիկուն՝
Մեր սուրերէն ինկած դիակներուն վրայ խաւարին պէս կը տապալուէր…։
Գիշեր մը, արիւնռուշտ կատաղանքի ու կորուստի գիշեր,
Ուր ամէն դի արիւնին ազատարար սահանքները մեր ձեռքերովը պեղուեցան…
Քանի քանի վիրաւոր մարտիկներ
Իրենց հերոսի փառաւոր պարտութենէն ամօթահար,
Մեր բոլորին առջեւ, սարսափին տակ ու թշնամիին դիմաց
Նորէն ապարդիւնօրէն չի մեռնելու համար,
Իրենց քանդուած մարմինները դէպի զմեզ շարժելէն՝
«Յաղթանակին, Յաղթանակին, Յաղթանակին…»
Մոլեգնաբար որոտալէն,
Իրենց պողպատէ սուրերը ակռաներուն տակ փշրելով՝ կեաքէն յուսալից մահացան…։
Այսպէս մեր արհաւիրքի կարաւանները կամքի զօրաւորներուն
Պղինձէ ու կապարէ աննուաճելի պատնէշներն եղան,
Որոնց դիմաց Ոճիրն իր մարմինը բախելէն պարտասած՝
Օր մը, վախճանական անկումի չարաշուք Օր,
Իր ձեռուըներովն իր ոսկրակոյտերը քաղաքներու նման,
Մեր փառքի պատուանդանին տակն ահաւոր
Գերիաբար ծունկի եկած՝ կնդրուկի տեղ հրկիզեց…
Եւ արծաթեայ առաւօտի մը ընդմէջէն,
Մեր կարմիր քղամիդներովն անհունօրէն փաթթուած,
Բոլորովին յամրաբար ու յաղթական՝ ռազմադաշտը նկատելու համար՝
Մեր խօլական երիվարներն թշնամիին բեկորներուն վրայ,
Փոթորիկին պէս ու քառարշաւ արձակելէ յետոյ…
Դարաւանդի մը գագաթը բարձրացանք,
Տարփօրէն, մեր ռընգունքներն Ազատութեան հորիզոնին՝
Ալ վերջապէս Եղեռնին ծովատարած տաք արիւնը հոտոտելու…։
ՅԱՂԹԱՆԱԿԷՆ ՅԵՏՈՅ
Բայց մէկը, դարաւանդին վրայ, իր արիւնաթաթաւ քղամիդը հովուն
Ու իր ջահին բոցովը մեռելակոյտերը լուսաւորելէն,
Իր կերպարանքը դէպի մեզ՝ քաղցրաբար ըսաւ.
«Եղբայրներ, թէեւ գիտեմ որ ձեր անձնուէրի ճակատներն այս պահուն,
Խաւարներէն նոր ծնանող սա արշալոյսին դիմաց,
Յաղթանակին հուրերովը կ՚ադամանդուին…
Թէեւ գիտեմ որ ձեր աչուըները տակաւին
Ծովատարած Արիւնին նկատումէն չարբեցան,
Բայց այսօր Հանգրուանին վրայ, մեր մայրերուն գիրկը ժամանելէ առաջ,
Եկէք, նախ մեր ուսերուն արիւնոտած վերարկուներովը հրավառ,
Այս փառքերու Փառքին գագաթէն, անմիջապէս,
Գանկերու, բազուկի ու տրորուած իրաններու,
Գթութիւն հայցող սա փլատակները պատանքենք.
Ու հողին ընդերքը յաղթանակին լուրովը լուսաւորելու համար
Բոլորդ մէկ ձեր սուրերուն կրակը անոր խորքը մխրճելէն՝
Թաղեցէք զանոնք անոր մէջ, ուրկէ մեզի մեր յաղթանակը բերին…
Ու յետոյ, վերջապէս, ինծի հետեւեցէք դէպի քաւութիւնը սա մրրկոտ ջուրին,
Որ մեր հայրերուն դիակներովը բեռնաւորուած,
Իր արհաւիրքէն զանոնք այնչափ ատեն սա ապառաժներուն դիմացը կը փշրէր...
Եկէք ձեր արիւնոտ դաստակներն հուժկու,
Իմ արիւնոտ դաստակներուս հետ,
Անոր սրբագործող ալիքներուն մէջը մաքրելու,
Քանզի, այն Իտէալը, զոր մեր երիտասարդի մտածումը պայծառ
Մեր դարաւոր հողին համար սրբօրէն քանդակեց,
Երբեք, եւ ճշմարիտ, ճշմարիտ կ՚ըսեմ ձեզի,
Այլեւս ոչ յաղթանակներու ազատաբեր սուրերուն
Ու ոչ ալ արիւնին ահեղութեանը պէտք ունի»։
Իր խօսքերն աւարտեցան, մինչդեռ,
Առտուան հովին թեւերուն հետ, որ ոգեվարները կը սարսէր,
Գիշախանձ անգղերու փոթորկի մը այնչափ նման,
Մեր վերարկուներն իրենց կարմիր նախճիրին տակ
Բովանդակ ռագմադաշտը մեր նայուածքներէն դիապատեցին…։
Ու մեր ձեռքերէն արձակուած սուրերը բիւրաւոր
Հեռաւոր հողին վրայ կայծակի պէս սուզուեցան։
ՀԱՆԳՐՈՒԱՆԸ ԵՒ ՎԱՂՈՐԴԱՅՆԸ
Բացաստաններու ընդմէջէն երբ մարտախումբը դէպի հանգրուանը կ՚ընթանար,
Վճռական ու յամառ գնացքովն այն մարդերուն,
Որոնց ուղիին վրայ ուրիշ նոր ու մեծ Երազներ իրենց թեւերը կը բանան…
Յանկարծ լայն ու արգաւանդ առաւօտի մը նման՝ մեր մայրերուն ծագումը յայտնուեցաւ,
Որոնք սնուցանող կուրծքերնին իրենց քողերէն մերկացուցած՝
Արմաւենիի ոստերով բեռնաւոր, մեր ճակատներուն համար,
Մեր սպասումէն գինով ու մեր կարօտէն արբշիռ, այսպէս երգեցին.
«Զաւակներ, նախ մեզի մօտեցէք, վասնզի գիտենք որ
Ձեր յոգնած ու խռովեալ ու յաղթական
Ճակատներն ազատաբեր հերոսի
Այլեւս հիմա մեր մայրական լուսեղէն ծոցերուն
Հանգչեցնող քաղցրութեանցը պէտք ունին…։
Ու ահաւասիկ շուշաններն անբասիր
Ձեր դեռ արիւնլուայ ոտուըներուն տակ,
Արշալոյսին հետ, ձեր փառաւորումին համար,
Մեր մայրական ձեռուըներովն հնձուած…։
Ու ահաւասիկ արծաթեայ խնկամանները սրբազան,
Ինչպէս վաղնջական մաքրակրօն քրմուհիներ,
Այսպէս մեր անշարժ ձեռուըներուն բարձունքէն,
Թող ձեր յաղթողի կերպարանքներուն առջեւ
Մեր պաշտամունքն արտաբուրեն…։
Ու ահաւասիկ մեր հինաւուրց հնձաններուն
Աստուածային ու անապակ գինին,
Զոր ձեր յագուրդին համեմատ,
Այս տօնական ու ցնծութեան օրերուն,
Մեր հողէ սափորներէն պիտի ըմպէք…
Ու ահաւասիկ հոսանքը կրակէ արիւնին
Սեւ ու հանդիսական ու աննուաճելի ցուլերուն,
Զոր ձեր հայրերու հոգիին ու ձեր աստուածացումին համար
Անոնց գերեզմանաքարերուն վրայ, այս առաւօտ,
Մեր զօրաւոր ու սպիտակ ձեռուըները զոհեցին։
Ու ահաւասիկ ոսկիէ որաները աւետարանական ցորեանին…
Ու հեռուներէն արգասաւոր դաշտերուն տարածումը անսահման,
Ահաւասիկ գարունէն բարձրացող հողին հոտը կենսաբեր,
Ու ահաւասիկ հօտերուն տողանցումը բլուրներէն վեր,
Ու ծաղիկներու ածուներ ձեր սպիտակ վրաններուն համար»։
Երգերը դադրեցան, ու հայ մայրերն իրենց զաւակներուն հետ,
Սրբազան Արարատներուն դէմ ծնրադիր ու բազուկնին դէպի վեր,
Յաղթանակը տօնելէ առաջ, նախ ազատութեան Հողին համար,
Դարերու անձայն սուգէն յետոյ իրենց պաշտամունքը մատուցին։
Առաւօտ մը նորէն, նոյն իտէատանջ ու դարաւոր ցեղին,
Բոլորս մէկ պայծառօրէն մեկնեցանք հանգրուանէն,
Մինչդեռ մեր երիտասարդի երկաթէ ուսերը կը լայննային…
Արդարութեան եւ Զօրութեան եւ Լոյսի վաղորդայնին՝
Կրանիթէ յաւիտենական ու ճշմարիտ Ոստաններուն
Աստուածադիր հիմնաքարերը կարենալ կրելու համար…։
1899—1901