ԱՆՁՐԵՒՈՏ ՕՐԵՐ

Համաբարբառ
ԱՆՁՐԵՒՈՏ ՕՐԵՐ

Շաբաթներէ ի վեր կը տեղար անձրեւը։

Քովի առուին ուռած ջուրերը կը յորդէին եզերքներէն ու մեծ աղմուկով կը սուրային լերան կողերն ի վար, դէպի հովիտ։ Մերթ ընդ մերթ, կրակէ բոցեր կը ճաթռտէին սեւ ու խոժոռ ամպակոյտերը, որ զարնուելով լեռներուն՝ սանձարձակ քամիին հարուածներէն քշուած՝ ցիրուցան կ՚ըլլային։ Ագարակին բնակիչները, պահ մը մոռցած իրենց վէճերը, արձաններու պէս կ՚անշարժանային, վերահաս աղէտի մը սպասող մարդոց շլմորուն նայուածքներով։ Իրենց այդ դիրքերուն մէջ, կամազուրկ խրտուիլակներու կը նմանէին անոնք։ Կարճ լռութենէ մը վերջ, որուն ընթացքին քովի հեղեղին մոլուցքն անգամ չէր լսուեր — այնքան որ ահռելի կը թուէր սպասուածը, — որոտումը կը պայթէր յանկարծ, կը թաւալէր, տարածուելով մթագնած երկինքին մէջ, որ կարծես փուլ պիտի գար երկիրին վրայ։ Այն ատեն, որոտումին բացած ճեղքերէն՝ անձրեւը կը թափէր, նախ շռնդալից, հետզհետէ միապաղաղ եւ անդրադրում աղմուկով մը։

Արահետներուն մէջ վտակները կը փրփրէին, վազ տալով դէպի վար։

Պահ մը բացուեցաւ ագարակատան դուռը, ու Տկն. Արմտիքեան դուրս հանեց գլուխը, բայց իսկոյն ձեռքերը տարաւ սպիտակ մազերուն։ Տանիքէն դոյլ մը ջուր թափած էր գլխուն վրայ.

— Շան զաւակ, — պոռաց ան, ետ ետ քաշուելով, — վերջնաշխարհ է, ինչ է։

— Երկինքը ծակեր է, երկինքը, — ձայն տուաւ ներսէն Վարսենիկ, Տկն. Արմտիքեանին կրտսեր աղջիկը՝ որ երեսունըհինգի մօտ կին մըն էր, թուխ ու չոր, համակ ջիղ։ Պատերազմի չորս տարիներուն, ամուսինը գերի մնացեր էր Գերմանիա։ Այդ շրջանին, երկու տղոցը հոգն ու մանաւանդ մինակութիւնը քայքայեր էին իր առողջութիւնը, որ տակաւին կը մնար խախուտ, հակառակ բժշկական լուրջ խնամքներուն ու լեռնագնացութեան։

— Տղուս շորերը չորցած չունին, — Վարսենիկը սկսաւ նորէն իր գանգատները։— Այս ուր տեղերը բերիր մեզ, մայրիկ։ Լեռ ըսիր գացիր. ահա քեզի լեռ, եւ ինչ լեռ, ամէնէն մօտ տունը երեք հարիւր քայլ է։

— Քեզի ինչ եղեր է, աղջիկ, — ըսաւ մայրը սրտնեղած։— Հարկաւ ատեն մըն ալ պիտի կենայ այս անձրեւը։ Ան չէ ամմա, ինչ եղեր է քեզի քանի մը օր է, կռիւ կը փնտռես։ Ձայն չհանեմ ըսի, բայց ալ չափը անցուցիր։ Որդնոտած պանիրի պէս կը վխտաս կոր։

— Չորս շաբաթ է՝ չորս օր արեւի երես չտեսանք։ Տանը մէջ իրարու վրայ մնացինք։ Պէպէքիս ոռը ուռեցաւ։ Ալ ինչ կ՚ուզես, դեռ չխօսինք։

— Է, պիտի խօսիս, պիտի խօսիս որ ինչ պիտի ըլլայ։ Բան մը կրնանք փոխել։ Այս տարի բախտ չունեցանք. այսքան։ Արդէն, ուր որ ալ երթայինք՝ միեւնոյնն է. ամբողջ Ֆրանսայի վրայ ջուր կը թափի։ Դուն էիր լեռ ուզողը նորէն, անցեալ տարի քիչ մը վրայ գալուդ համար։ Մէյ մը երեսիդ նայէ, չիրոզ դարձեր ես։

— Բայց այս լերան գագաթը, մայրիկ, մարդ մարդասանքէ հեռու …

— Մենք մարդ չենք, բան մը ըսած ունինք։ Եղեր է, ինչ ընենք։ Երկինքը ծակեր է եղեր. աւելի լաւ է որ երկինքը ծակի, քան թէ մենք իրարու գլուխ ծակենք։ Հապա Զապէլս ինչ պիտի ըսէ, խեղճ աղջիկս։ Ամերիկաներէն եկաւ մեզ տեսնելու եւ ջուրի հանդիպեցաւ։

— Այդ ինչ ըսել է, մայրիկ, աւելորդ խօսքեր կ՚ընէք։ Ձեզ տեսնելու եկայ, է, ձեզի հետ եմ, ամէն օր միասին ենք։ Ալ ինչ կ՚ուզենք։ Հարկաւ վաղն ալ արեւ կ՚ըլլայ։

— Արեւ, արեւ, — արձագանգեց Ժեռմէն, — օդ, բաց օդ, հոգինիս մգլոտեցաւ խոնաւութեան մէջ։

— Ահ, — ըրաւ Վարսենիկ, սրտնեղութեան կեդրոնը փոխադրելով Ժեռմէնին վրայ, դիւրին զոհ մը գտած ըլլալու անասնական բնազդով մը ու շարունակեց մեղմ ու ոլորապտոյտ ձայնով։— հաշիւիդ եկածը կը հասկնաս։ Եդուարդին կինը ջուրի պէս հայերէն կը խօսի։ Դուն յամառ ես. յամառութենէդ՝ չես ուզեր սորվիլ. ատոր համար ալ չկրցար մեր սիրտը գրաւել։

Եւ անմիջապէս աւելցուց հեգնական.

— Բայց ինչ ընենք, եղբօրս կինն ես՝ պիտի տանինք…։

Բոլորին գլուխները մեքենաբար դարձան Ժեռմէնին ուղղութեամբ՝ սոսկալի պրկում մը իրենց դէմքերուն վրայ։ Տիգրան, որ իր խոհուն դէմքը վերցուցած էր գիրքին վրայէն, նայեցաւ կիներուն կողմը, յետոյ դանդաղ շարժումով մը աչքերը յառեց կրակին բոցերուն եւ պահ մը մնաց անայլայլ՝ ընթերցանութեան վերսկսելէ առաջ։ Բայց չէր կարդար։ Կը զգար թէ ներսն ալ, ինչպէս դուրսը, փոթորիկը պատրաստ էր, հասունցած՝ իր համախմբուած տարրերուն մէջ, ու պայթելու համար կը սպասէր որ ուրականը ուժգին փչէր։ Ինչ պիտի ընէր, հիմա որ կռիւը անխուսափելի ըլլալ կը թուէր քրոջը եւ կնոջը միջեւ։ Առայժմ նախընտրեց լռել։ Միայն լռութիւնը կրնար արգիլել մոլուցքը զոր տեսած էր քրոջը նայուածքին մէջ։ Եւ այդ մոլուցքը այնպիսի տարրերային բան մըն էր, որ իր զուսպ երեւոյթին տակ հազիկ կրցաւ սեղմել իր մեծ խռովքը։ Ծունկին վրայ բաց գիրքին էջերը կը փախչէին իր նայուածքէն։ Տողերը իրարու կը խառնուէին. բայց կրցաւ պահել գլուխը՝ ընթերցողի մը կեցուածքին մէջ։

— Տիգրան, — ընդմիջեց Տկն. Արմտիքեան, խօսքը ուղղելով տղուն, աւելի՝ խօսակցութեան նիւթը փոխելու համար։— Տիգրան, ինչ կ՚ըսէ Եդուարդը, Հայաստան ալ ասանկ անձրեւներ կը տեղան եղեր։

— Անձրեւը Ֆրանսայի յատուկ բան մը չէ, մայրիկ, — պատասխանեց Տիգրան, ձայնին տալով վերջին ծայր հանդարտ հնչիւն մը։— Հայաստան ալ անձրեւ կը տեղայ, այստեղ ալ, ամէն տեղ ալ։

— Ասանկ անձրեւ, հեղեղ է, հեղեղ։

— Իհարկէ, մայրիկ։ Եդուարդը կ՚ըսէ թէ նախորդ տարին անանկ անձրեւ մը տեղացեր է Երեւան, որ հաւաքուած ջուրերը լեռներու կողերը ճեղքելով արշաւեր են քաղաքին վրայ, իրենց հետ գլորելով հսկայական ապառաժներ։

Տիգրան սրտաբուխ հառաչեց, երբ խօսքը լմնցուց։ Ամէն անգամ որ Հայրենիքին խօսքը կ՚ըլլար, խորունկ ցաւ մը կ՚ունենար։ Բերանը պիտի բանար նորէն, սակայն եւ այնպէս զգուշացաւ։ Մթնոլորտը ըստ բաւականին ելեկտրականացած էր արդէն առանց ատոր ալ, ուրեմն ուզեց հրաժալիլ իր թաքուն այլ մնայուն վիշտը արտայայտելէ։ Բայց չկրցաւ։ Երբ մայրը «վախ-վախ» մը նետեց օդին մէջ, յուզուելով Երեւանի հեղեղին շուրջ ըսուած խօսքերէն, որոնք անշուշտ շատ հեռու էին պատկերացնելէ անոր երեւակայութեանը մէջ յորդող Նոյեան ջրհեղեղը, Տիգրան՝ երազկոտ, մրմնջեց, աւելի ինքնիրեն ուղղելով իր խօսքերը.

— Եւ ըսել թէ, եթէ ամէնքով ուզէինք, հիմա եօթը ամիս է Երեւան պիտի ըլլայինք։

— Նորէն սկսար, — ջղայնացաւ Վարսենիկ, որ պահ մը մէկդի ձգուած էր՝ մօրը դիտումնաւոր ընդմիջումովը։— Ես քեզի բան մը ըսեմ, չեմ ուզեր որ անգամ մըն ալ այդ Եդուարդին հետ տեսնուիս։ Ան է քու միտքդ պղտորողը, գիտեմ։ Հայաստանէն գալէն ի վեր, Երեւանը այսպէս, Երեւանը այնպէս։ Ինչ հանգիստ էինք, պէ, առաջ։ Այս բանաստեղծները չկան…

— Եդուարդը շատ հին բարեկամս է, դպրոցէն…

Վարսենիկ թոյլ չտուաւ որ խօսքը լրացնէր։

— Ես ալ շատ ընկերուհիներ ունէի դպրոցը, բայց կեանքին մէջ պէտք է ընտրել գիտնալ իր ընկերները, օգտակար ընկերներ։

Յայտնի կերպով նեղուած էր Տիգրան։ Չուզեց պատասխանել քրոջը, որ ամէն ըսուածի մէջ բորբոքումի պատճառ մը կը փնտռէր, ներքին անհեթեթ պահանջքէ մը մղուած։ Բայց գոհ էր որ վէճը պահ մը հեռացեր էր կնոջը գլխէն, մօրը կողմէն՝ ատենին եկած ընդմիջումովը, եւ քիչ մնաց տեղի պիտի տար Վարսենիկին հրաւէրին, որպէսզի այդ պահը աւելի երկարէր։ Կը զգար թէ Վարսենիկ պատրաստ էր, բոլորովին հասուն՝ իր կնոջը հասցէին վիրաւորական խօսքեր ընելու, նոյնիսկ գիտէր թէ ատոր պատճառը Ժեռմէնին անձը չէր այնքան, որքան՝ Արմտիքեաններու տանը մէջ իր տեղը գրաւած ըլլալը։ Իրեն համար՝ յափշտակիչ մըն էր ան։ Աններելի կը նկատէր իրեն ուրիշ անուն մը տալը։ Չէր կրնար վարժուիլ, չէր կրնար ընդունիլ Արմէնեան անունը, որ իրեն համար դրժումն էր մեծ Եղեռնին ջարդուած հօրը հանդէպ ունեցած անհուն իր պաշտամունքին։

Հակառակ տասնըհինգ տարիներէ ի վեր ամուսնացած ըլլալուն, տակաւին իր նամակները կը ստորագրէր Վարսենիկ Արմէնեան-Արմտիքեան։ Պրն. Արմէնեանը իր ամուսինը չէր, այլ շըվալիէ֊սերվան-ը։ Երբ ծանօթի մը կը հանդիպէին, այսպէս կը ներկայացնէր իր ամուսինը.

— Ահաւասիկ իմ շըվալիէ֊սերվան֊ս։

Տիգրան փորձ մըն ալ ըրաւ քրոջը պատասխանելու համար ու նորէն չկրցաւ։ Տունը վրան փլելու պէս կ՚ըլլար։ Նեղուեցաւ։ Այն ատեն՝ ոտքի ելաւ։ Գիրքը դրաւ դարակին վրայ, մնաց անշարժ, վարանոտ։ Գիրքերու շարքին վերեւ կախուած հայելիին մէջ, Տկն. Արմտիքեանը նշմարեց տղուն դէմքը՝ որուն վրայ խորունկ տրտմութիւն մը կար։ Կտոր կտոր եղաւ սիրտը։ Ատենէ մը ի վեր, տղուն վրայ ինկեր էր կարծես մեծ վարագոյր մը եւ դարձուցեր էր զինք ստուերոտ, ամբողջովին անտարբեր՝ իր շուրջը անցած դարձածներուն։ Տկն. Արմտիքեանը լաւ գիտէր ատոր պատճառը։ Այն օրէն ի վեր, երբ դժուարացաւ կարաւաններու մեկնումը՝ միջազգային կացութեան կնճռոտումովը եւ դեռ անկէ առաջ՝ Ֆրանսական հպատակներու վրայ դրուած արգելքովը, ու երկիր մեկնելու իրենց յոյսը դարձաւ աւելի քան խնդրական, գոնէ երկար ժամանակի մը համար, Տիգրանին բնաւորութիւնը մէկէն դառնացաւ։ Թակարդը ինկած անասունի մը պէս տապըլտկելէ վերջ, հնազանդեցաւ իր բախտին, բայց ցաւագին եղաւ այդ համակերպումը։ Սկիզբները շատ պայքարեցաւ՝ հաւաքելու համար ամբողջ ընտանիքը, ջանալով նուաճել դիմադրութիւնները, փարատել անհասկացողութիւնները. բայց յետոյ պարտուած՝ որոշեց մեկնիլ իր սեփական ընտանիքովը միայն։ Նոր արգելքը, սակայն, ամբողջութեամբ ձախողութեան մատնեց իր ծրագիրը, քանի որ կինը եւ տղան, ֆրանսացի ըլլալով, պիտի չկարենային իրեն հետեւիլ։

Տիգրանին ոտքի ելլելովը՝ սենեակին մթնոլորտը խաղաղեցաւ պահ մը։ Բայց Տկն. Արմտիքեան ստիպուեցաւ խզել լռութիւնը, թօթափելու համար խռովքը զոր ունեցեր էր զաւակին արտայայտութենէն, երբ իր նայուածքը հանդիպեր էր անոր՝ պատի հայելիին խորը, որուն շրջանակին մէջ աւելի ողբերգականօրէն խտացուած էր Տիգրանին տրտմութիւնը։

— Ինչ ընենք, տղաս, — ըսաւ ան, ողոքիչ շեշտով մը ու վախնալով միանգամայն թէ լռութեան խզումը կրնար վերարծարծել վէճը։— Տխրելու պէտք չկայ։ Ես ինչ ըսեմ այս տարիքիս, իմ ալ միակ փափաքս է Հայրենիքի մէջ փակել աչքերս։

— Վերջ ի վերջոյ, ամէնուս տեղն ալ հոն է, աճապարելու պէտք չկայ, — մէջ ինկաւ Զապէլը իր քաղցրահունչ ձայնով, ուր յայտնի ճիգ մը կը զգացուէր աւելի անոյշ ըլլալու։— Վարդանն ալ իմ կարծիքէս է, — աւելցուց, — քու կարծիքէդ, Տիգրան։

Զապէլ Տիգրանին երէցն էր։ Պզտիկութենէն հանդարտաբարոյ եւ ամէն բանի համակերպող աղջիկ մը եղած էր։ Ուր որ ալ գտնուէր, իր շրջանակը անմիջապէս անուշութիւն մը կը զգենուր։ Տարիքին հետ՝ անոր մարմինը ստացեր էր ներդաշնակ փարթամութիւն մը։ Խաղաղ եւ անկնճիռ սէրը ամուսնութեան մէջ՝ յետոյ մայրութիւնը՝ աւելի կշիռ տուեր էին իր քաղցրութեան, ու դարձուցեր էին ձայնը աւելի հոգեպարար։ Բայց Տիգրան, ներսէն կրծող իր որդին ենթակայ, առաջին անգամ ըլլալով, այդ պահուն, իր երէց քրոջը մատոնայի ձայնին մէջ զգաց կեղծուած շեշտ մը։

— Զապէլ, — պոռաց, ձայնը հետզհետէ բարձրացնելով, — Զապէլ, մի ստեր, գիտես թէ կը ստես։ Կը կարծես, որ ես չեմ գիտեր թէ ինչ յետին մտածումներ պահուած են այդ «աճապարելու պէտք չկայ»ին ետեւը։ Քառորդ դար սպասեցինք, ու երբ առիթը եկաւ՝ չօգտուեցանք։ Որովհետեւ, կ՚ուզես որ ամբողջ մտածումս ըսեմ, որովհետեւ, ոչ թէ հոգիով այլ մեր լեզուին ծայրովը ուզեցինք։ Առիթը անցնելէն վերջ միայն …

— Առիթը նորէն կու գայ, տղաս, Հայրենիքը մերն է, մենք ալ հայրենիքինը։

— Չէ, չէ, — աղաղակեց Տիգրան, ինքնիրմէն ելած, — դուք խօսքերով կը խաբէք ձեզ ու կը կարծէք թէ ուրիշներն ալ կը խաբէք։ Դուք դրամէն չէք կրնար բաժնուիլ, դրամը ձեր կեանքն է, ձեր հոգին, ձեր ձեռքը խոթեր էք մէջը ու ետ չէք կրնար քաշել։

— Հապա, — հեգնականօրէն ըսաւ Վարսենիկ, որ հեռուէն եկողի մը երեւոյթը ունէր, — այնտեղ երթանք, որ քու հաճոյքիդ համար հասարակ գործաւոր դառնանք։

Մէկ ոստումով՝ Տիգրան հասաւ դրան առջեւ։ Ալ ինչ պէտք ունէր պատասխանելու, երկար բարակ բացատրելու։ Գիտէր թէ անօգուտ էր։ Փոթորիկը ուռած էր հոգիին մէջ, պարպեց՝ լմնցաւ։ Դուռը բացաւ բրտօրէն ու նետուեցաւ դուրս, անձրեւին տակ։

— Ահա այս է իր երջանկութիւնը, — շարունակեց Վարսենիկ, թեւերը բացած, դերասանի մը պէս որ բեմին եզերքը կը յառաջանայ, խօսքը ուղղելով սրահին։— Չորս շաբաթ է՝ անտառէն փայտ կրել, փայտ կոտրել ու կարդալ։ Կարծես թէ մուժիկի տղայ ըլլար, Արմտիքեանի տղայ չըլլար։ Կատարեալ կոլխոզնիկ։

Վարսենիկին խօսքերը ինկան ընդհանուր անտարբերութեան մէջ։ Տիգրանին երթալը բնաւ չեկաւ իր հաշւոյն։ Հազիւ կռիւին ճոթէն բռնած՝ ձեռքէն փախցուցեր էր զայն։ Բարկութենէն կը դողար, մանաւանդ որ կը զգար թէ երկինքին մէջ նոր փոթորիկ մը կը պատրաստուէր։ Եւ իրապէս, փայլակը իրարու ետեւէ քանի մը անգամ լուսաւորեց պատուհաններուն ապակիները կապտաւուն բոցերով, ու երկինքը կարծես կը պատռտէր՝ աղեխարշ գոռգոռոց մը հանելով։ Վարսենիկ մռընչեց սեղմուած ակռաներուն մէջէն.

— Կոլխոզնիկ։

Դուրսը, Տիգրան պահ մը ապաստանեցաւ քիւին տակ։ Սեւ ու ցած՝ կը դիզուէին ամպերը, ահեղ տեսարան մը պատրաստելով նորէն։ Թեւերը կարճ շապիկ մը եւ շորդ մը հագած, գլխուն կը կրէր պեռէ մը, եւ ոտքերուն՝ լեռնային կօշիկներ։ Մէջքին պլորած էր չուան մը՝ ուրկէ փոքրիկ կացին մը կախուած էր։ Տանիքը կուտակուած անձրեւը յորդելով թափեցաւ ճիշդ Տիգրանի ծխամորճին վրայ եւ անոր կրակը մարեց։ Արդէն ամպերը սկսեր էին գոռալ, մինչդեռ օձապտոյտ կրակներ կը վազէին միջոցին մէջ։ Յանկարծ, իբրեւ թէ երկինքին դուռերը բացուած ըլլային, սկսաւ սոսկալի տեղատարափ մը։ Տիգրան ճամբայ ելաւ։

Նոյն պահուն, ագարակատան վերի յարկէն լսուեցաւ տղոցը կռուըտուքին աղաղակը։ Ժեռմէն պատկեց տեղէն։ Սենեակը տակն ու վրայ վիճակի մէջ էր։ Իր աղջիկն ու Վարսենիկին տղան իրարու փաթթուած կը կռուէին։ Ժեռմէն տուաւ ուժգին ապտակ մը փոքրիկ Կարպիսին որ անմիջապէս ձգեց աղջնակին մազերը, ու ձեռքը դրած ութամեայ այտին վրայ՝ վազեց սանդուխներէն վար, պոռալով.

— Մամա, դանդիկը ծեծեց ինծի։

Միւսները, անոր ետեւէն, կարկուտի պէս վար թափեցան։ Զապէլ թեւերուն տակ էր առեր իր երկու վերջնեկ ճուտերը, մինչ Ժեռմէն կը հանդարտեցնէր իր աղջիկը։ Վարսենիկ թեւերուն մէջ սեղմած իր տղան, օրօրելով կը խօսէր անոր հետ.

— Վախ, տղաս, վախ, դանդիկը ծեծեց քեզ, հա, դանդիկը ծեծեց քեզ։

Ու մէկէն դառնալով Ժեռմէնին.

— Քեզի ինչ եղեր է որ տղաս ծեծելու ելեր ես։ Քու աղջիկդ ծեծէիր։

—Յանցաւորը Կարպիսն էր։ Ես յանցաւորը պատժեցի։ Տղաքը բոլորն ալ մերն են, իմս քուկդ չկայ։

— Սըւոր նայէ, — պոռաց Վարսենիկ քըրքջալով։ «Տղաքը մերն են»։ Ձերը ինչու պիտի ըլլան եղեր։ Անոնք հայու տղայ են։

— Այսինքն, նոյն ընտանիքին կը պատկանին անոնք։ Ես յետին միտք մը չդրի ըսածիս մէջ։ Եւ յետոյ, հանդարտէ, — ըսաւ Ժեռմէն, իր խաղաղ ձայնին մէջ թեթեւ գրգիռ մը դնելով, — պոռալու պէտք չկայ։

— Հապա, — պատասխանեց Վարսենիկ, — քեզի պէսները պոռալ չեն գիտեր, դուք հանդարտ էք, քեզի պէսները…

— Քեզի պէսները…, — արձագանգեց Ժեռմէն՝ երազկոտ տխրութեամբ մը, ու լացը արգիլելու համար խածաւ վարի շրթունքը։

— Հա, քեզի պէսները, — կրկնեց Վարսենիկ, ըմբոշխնելով իր խօսքերը։

— Ինչ են եղեր ինծի պէսները։

— Քեզի պէսները, ահա…, — ըրաւ Վարսենիկ, ինքնիրմէն ելած, ու ձեռքը բրտօրէն նետեց Ժեռմէնին գլխուն։ Ու երբ գոց բռունցքը ետ քաշեց՝ խուրձ մը ոսկեծամ մնացեր էր անոր մէջ։

Հարուածը այնքան անսպասելի եւ արագ էր եղեր, որ բոլորը ապշած մնացեր էին, մանաւանդ ինքը՝ Վարսենիկ՝ որուն նայուածքը կառչեր մնացեր էր իր բռունցքին, ուրկէ շէկ մազերուն խոպոպներուն փունջը կը ճառագայթէր ափ մը արեւի նման, այդ գորշ ու թախծոտ սենեակին մէջ։ Յետոյ, Վարսենիկին նայուածքը, սեւեռած մնալով հանդերձ սեղմած ձեռքէն արձակուող ճառագայթներուն, քիչ քիչ կը կորսնցնէր իր խստութիւնը, տեղի տալով ներքին անզուսպ դողի մը որ տեսանելի էր միայն իր շրթունքներուն վրայ։ Տեսարանը՝ պահ մը ձիգ՝ սրտաճմլիկ բան մը ունէր հիմա։ Ժեռմէն կը փորձէր տիրել իր ուժերուն որ քաոս մը կը ներկայացնէին այդ պահուն։ Կը խորհէր թէ կ՚անցնէր ամէն ինչ, բայց պէտք էր չթողուլ որ զղջումը հաստատուէր անոր տեղը։ Զղջումը՝ որ խէժի նման կը փակչի սիրտին մէկ անկիւնին եւ այլեւս փրթիլ չի գիտնար։ Կը մնայ հոն ծուարած, բոյն կապած, անդադար իր վրայ հրաւիրելով զինք կրողին ամբողջ ուշադրութիւնը։ Գիտէր այդ բանը, բայց քանի կը փորձէր զսպել իր խառնափնդոր ուժերը, կամքը աւելի կը տկարանար, միտքը կը մթնագնէր՝ ցաւին յաջորդող անարգանքին զգացումէն։ Ու չգիտցաւ թէ ինչպէս պատահեցաւ. գիտէր միայն թէ գէշ բան մըն էր եղածը, երբ ձեռքը ինքնաբերաբար գնաց Վարսենիկին ու գետինը նետեց զինք։ Յանկարծ, փրթած չուանի մը նման, բոլորը մէջտեղ ինկան՝ Տկն. Արմտիքեանը, յետոյ Զապէլը, եւ ահա իրարանցում մըն է փրթաւ սենեակին մէջ։ Վարսենիկ ոտքի ելաւ կայծակի արագութեամբ, մօրը եւ քրոջը մէջ մտնելէն ոյժ առաժ, ու նետուեցաւ Ժեռմէնին վրայ։

— Ձգեցէք, պիտի խեղդեմ այս ջատուն, ձգեցէք … պիտի ըսեմ ամէն բան, սիրտիս միջինները ամէնն ալ պիտի ըսեմ այս ջատուին …

Իւրաքանչիւր բառին կ՚ընկերացնէր հարուած մը որ կ՚իյնար մէյ մը Ժեռմէնին կուրծքին, մէյ մը դէմքին։ Բայց արդէն Ժեռմէն գտած էր տիրակալութիւնը իր ուժերուն վրայ եւ չէր պատասխաներ այլեւս, ոչ խօսքով, ոչ ալ հարուածով. այնպէս որ՝ Վարսենիկ ազատ համարձակ ընթացք կու տար իր մոլուցքին։ Կատարեալ փոթորիկ մը։ Բայց երբ վայրկեան մը կեցաւ յոգնած, բարկաճայթ աչքերուն առջեւ պարզուեցան Ժեռմէնի կապոյտ ջուրերու գոյն աչքերը, որոնք կը լողային արցունքի մէյ մէկ խոշոր կաթիլի մէջ, ոչ այնքան կերած ծեծէն՝ որքան իր ներքին անծայրածիր պարապութենէն։ Արցունքի այդ կաթիլները չէին ուզեր վար գալ. կառչեր մնացեր էին երկար թարթիչներուն ծայրը, դողդոջուն ու բիւրեղային։

Փոքրիկ Կարպիսը կծկուեր էր մօրը սրունքին դէմ, դունչը կախած ու լալու պատրաստ։ Վարսենիկ բառեր փնտռեց տղուն համար ու չգտաւ։ Հիմա տեղի կ՚ունենար իր մէջ տարօրինակ բան մը, որ իրեն կու տար տեսակ մը գարշանք ամէն բանէ, եւ մանաւանդ ինքնիրմէն։ Չէր կրնար պաշտպանուիլ զինք ամբողջութեամբ պաշարող այդ զգացումին դէմ. ընդհակառակը, յամրօրէն կը խրէր անոր մէջ, ընկղմող նաւու մը պէս։

Ժեռմէն քաշուեցաւ իր սենեակը, հանդարտօրէն թափել կարենալու համար իր արցունքները։ Վարսենիկ մնաց միշտ անշարժ, նոյն տեղը, կարծես իրաւունք անգամ չունենար շարժելու. այնքան որ զրկուած ըլլալ կը կարծէր ինքզինք արժանապատուութեան տարրական զգացումէն։ Յանկարծ, ջղային ցնցում մը ունեցաւ. դարձաւ՝ ուժեղ ապտակ մը տուաւ տղուն, չէր գիտեր ինչու համար։

— Դուն ալ, — պոռաց անոր, — ինչ պոչէս կախուեր ես, գնա խաղա, գնա …

— Համը փախցուցիր, — ըսաւ Տկն. Արմըտիքեան, երբ ամէն ինչ խաղաղած կը թուէր այլեւս։

— Ասանկ բաներ կը պատահին, — ըսաւ Զապէլ, — կարեւորը սիրտ չկոտրելն է, անգամ մը որ սիրտը կոտրեցաւ …

Բայց չկրցաւ աւարտել խօսքը։ Նորէն ամպերը սկսած էին գորգոռալ դուրսը։ Կարծես երկինք ու երկիր իրարու խառնուեր՝ կռիւ կը մըղէին։ Նորէն կայծակը փալփլեցաւ պատուհաններու ապակիներուն վրայ։

— Երէկ գիշեր, — սկսաւ պատմել Տկն. Արմտիքեան, որ ինք ալ իր կարգին իմացեր էր դրացի ագարակապանուհիէն, կաթ առնելու գացած միջոցին, — երէկ գիշեր կայծակը վարի գիւղէն այծ մը եւ կով սպաններ է, իսկ գիւղին մէջտեղի հրապարակին հաստ ծառը սղոցի պէս երկուքի բաժներ նետեր է։

— Ահ, քա, — ըրաւ Զապէլ, — ան հաստափոր սօսին՝ որ կ՚ըսեն թէ Նաբոլէոն տնկել տուեր է։ Ինչ աղուոր ծառ էր, մօրուքը սանկ գետինը փռած՝ կաղանդ պապայի պէս …

Վարսենիկ բոլորովին անտարբեր կը մնար շուրջի խօսակցութիւններուն։ Փոթորիկին շառաչուն աղմուկը ծրարեր տարեր էր զինքը հեռուները։ Կզակը կը կափկափէր։ Յանկարծ, անդամները թեթեւ գալարում մը ունեցան, ու մէկէն, իրականութեան դարձի շարժումով մը, աղաղակեց.

— Ախ, այս փոթորիկը, այս փոթորիկը։ Մայրիկ, ուրտեղները բերիր մեզ։


Մարսէյլ, 25/11/1949


ՏԻՏԸՌՈՅԻ ԱՐՁԱՆԸ
Սէն Ժեռմէն պողոտային 139 եւ 147 թիւերուն մէջտեղ խորշացած մասէն կը սկսի Կոզլէն փոքրիկ, շատ փոքրիկ փողոցը, կորսուելու համար անմիջապէս Պոնաբարդ փողոցին մէջ, շինելով անկիւն մը՝ ուրտեղ կը գտնուի լուսանկարչատունը։ Այդ լուսանկարչատան առջեւ ժամանակին յաճախ կանգ առած էր Պետրոս սպասելով որ անկէ ելլէր դուրս Նէնէթ։ Կոզլէն փողոցին քովէն կը սկսի, թեթեւ վայրէջքով մը, Մկրատներու փողոցը, որ ինչպէս անունը կ՚ըսէ, կը պարունակէ երկաթագործի կրպակներ, որոնք իրենց ճակտին կը կրեն երկաթէ նշանակներ՝ խոշոր մկրատ մը կամ բանալի մը ներկայացնող։ Այս հին, բայց խաղաղ փողոցը յանգելով Տիւֆուռ աղմկոտ փողոցին, գրեթէ կը շարունակուի Սրուակներու քիչ մը տօնավաճառ յիշեցնող փողոցով։ Թէ ուրկէ առած էր սրուակներ անունը, շատ զբաղեցուցած էր Մելքոնի միտքը՝ որ նախապատուութիւն տըւած ըլլալով Հայաստանի եւ իր շուրջի ժողովուրդներու պատմութեան, քսան տարի վերջ դեռ այդ հարցականը թաղուած կը մնար մտքին խորքը։ Օրուան ամէն պահերուն աղմկոտ էր Սըրուակներու փողոցը հացագործներով, աժան ճաշարաններով, գինետուններով, սրճարաններով, գարեջրատուններով, լուացարաններով, նպարեղէնի եւ բանջարեղէնի կրպակներով, պանդոկներով։ Այդ պանդոկներէն մէկուն ձեղնայարկը կը բնակէր Մելքոն քսան տարիէ ի վեր ու այդ փողոցը քիչ մը իր հայրենիքն էր եղած։ Կը սիրէր իր փողոցը։ Կը սիրէր մանաւանդ քիչ անդին բացուող Սէն Սիւլբիսի հրապարակը՝ որուն վրայ իր ստուերը կը նետէր նոյնանուն պատկառելի եկեղեցին իր զոյգ կլոր զանգակատուներով։ Հոն էր որ կ՚երթար յաճախ նստիլ — ծառերուն հովանիին տակ, նստարանի մը վրայ, դէմքը դարձուցած խոշոր յուշարձանով աղբիւրին ու հացի փշրանքներ կը բաշխէր ընտելացած աղաւնիներուն։

Այդ իրիկուն Մելքոն կանգ առած էր պողոտային կողին վրայ բացուած խորշին մէջ, ինչպէս մակոյկ մը կ՚ապաստանի ծովախորշի մը անդորրը, երբ ծովը յանկարծ կ՚ալեկոծի։ Ընկճուած, տրտում, տաղտուկ վիճակ մը ունէր։ Կանգնած էր Տիտըռոյի յուշարձանին պատուանդանին մօտ։ Դիմացը Սէն Ժէռմէն տէ Բռէ եկեղեցին սկսած էր, արդէն գորշ, բոլորովին գորշանալ իրիկուան իջնող ստուերներուն մէջ եւ մութը կը հաստատուէր զինքը պողոտայէն բաժնող երկաթէ ցանկապատին ետեւ եւ հակառակ սլացող անհամար ինքնաշարժ կառքերուն, գիւղի մը երեւոյթը կը ստանար, անջատուելով աղմուկէն ու շարժումէն։ Բարձր պատուանդանին վրայ, պրոնգէ Տիտըռոն բազմած թիկնաթոռին մէջ, դէմքը փողոցին դարձուցած, արմուկը ծունկին, խորասուզուած մտածումներու մէջ, այդ վայրին կուտար գոց պարտէզի մը տեսքը։ Նոյեմբերի իրիկունը կանուխ մը կ՚իջնէր։ Արձանին չորս դին ցցուած ծառերուն տերեւները, աշունէն դեղնած, ինկեր էին սալայատակին վրայ հաստ ու կակուղ գորգ մը կազմելով անցորդներուն ոտքերուն տակ։ Օդը թաց էր ու արգելք կ՚ըլլար որ տերեւները խշրտային՝ քայլերուն տակ ճզմուած ատեն։ Խուլ շրշիւն մը միայն կ՚ունենային դալկահար տերեւներու դէզերը՝ աճապարող քայլերէն հրմշտկուած։ Գլխահակ ու մսկոտ, Մելքոն նայուածքովը կը հետեւէր մայթին վրայ անցորդներու ոտքերէն հոս հոն շպրտուած տերեւներուն խժալուր աղմուկին, որ կարծես ոտնակոխ համեստ սիրտի մը կսկիծը ըլլար։ Թէեւ Նոյեմբերի օդին թացութեանը կպչող ցուրտը տրտում արտայայտութիւն մը կուտայ մարդուն, բայց Մելքոնի տրտմութեան պատճառը ուրիշ էր։ Ամբողջ օրը դիմեր էր ծանօթներու, փոքրիկ փոխառութեան մը համար բայց ամէն անգամ որ ուզած էր յայտնել իր այցելութեան նպատակը, անմղելի զգացում մը արգելք հանդիսացած էր։ Շրթունքները բացուելու տեղ, աւելի գոցուեր էին, դէմքը ցաւագին արտայայտութիւն մը ստացած՝ իր խօսակցին վրայ այն տպաւորութիւնը ձգելով թէ Մելքոն հիւանդ էր։ Բայց ան հիւանդ չէր, միայն թէ ուրիշէն փոխ դրամ ուզելը հիւընդցնող է։ Ամէնքն ալ գիտէին Մելքոնին ինքնաբաւ ըլլալը։ Արեւելագիտական հազուագիւտ գիրքերու առուծախը միշտ ալ բարեկեցիկ տնտեսութիւն մը ապահոված էր իրեն։ Խանութէ խանութ, Սէնի եզերքներու երկայնքին շարուած գրավաճառները, աճուրդները այցելելով ամէն օր, կոկիկ պահեստ մը ունէր թանկարժէք գիրքերու, որոնք շնորհքով դրամագլուխ մը կը կազմէին։ Բայց վրայ հասաւ պատերազմը ու գիտութեան այս համեստ սիրահարը գրաւման շրջանին իբրեւ դատարկապորտ ձերբակալուած Գերմանիա աքսորուած ըլլալով, մարդիկ կողոպտեր էին սենեակը եւ ահա, առանց իր դրամագլուխը կազմող այդ գիրքերուն, վերադարձէն ի վեր շատ դժուար կ՚ապրէր։

Ամէնէն աւելի մտահոգիչը ապաստանի մը հարցն էր։ Քսան տարուայ բնակութիւնը ինքնին պարկեշտ յաճախորդ մը կ՚ընէր զինք։ Ամիսէ մը աւելի է պարտական էր իր անցեալ եռամսեան եւ արժանապատուութեան վիրաւորանքէ մը կը տառապէր։ Գիտէր, կը ճանչնար պանդոկապետները։ Իրեն կը թուէր թէ ամէն անգամ դռնէն ներս մտնելուն պանդոկապետը անոր ձեռքերուն կը նայէր ու երբ կ՚անցնէր առանց վճարելու յետնեայ եռամսեան, իր ձեռքերուն նայող աչքերուն մէջ շփոթ, անախորժ ժպիտ մը կը տեսնէր։ Այդ ժպիտին յաճախանքէն ազատելու համար առաւօտուն դուրս ելած պահուն խոստացած էր նոյն իրիկունը վճարել, յոյս դնելով բարեկամներու օգնութեան վրայ։ Բայց չէր կրցած իր հպարտութիւնը յաղթահարել։ Դիւրին էր հեռուէն հաշիւ ընել, միայն թէ երբ դէմ դիմաց գտնուեր էր բարեկամի մը, չէր համարձակուած։ Մտքին մէջ նախապէս կազմած նախադասութիւնները փլեր էին մէկէն։ Ինչ հարկ կար նուաստանալու, երբ գիտէր թէ մարդիկ հազար ու մէկ պատճառաբանութիւններ ունէին դրամ չտալու համար։ Գործերը գէշ կ՚երթային, պատրաստի դրամ կ՚ուտէին եւ քիչ մնար որ իրենք քեզմէ դրամ ուզէին։ Աւելի լաւ է չնուաստանալ։ Ազատել գոնէ իր արժանապատուութիւնը։

— Եղբայր, կ՚ըսէին իրեն, ինչ շուտ կ՚երթաս, եկուր, նստիր, քիչ մը խօսինք։

Խօսքը դրամ չէր բերեր։ Եւ ատիկա իրենք աւելի լաւ գիտէին։ Մելքոն դեռ ուրիշ բարեկամներ ալ ունէր փորձելիք։ Անոնցմէ մէկը, իրեն աւելի մօտիկ բարեկամ մը, պնդեր էր նոյնիսկ կէսօրուայ ճաշին պահել։ Պարտուած՝ հետեւեր էր անոր, կառափնատուն գացող ոչխարի մը պէս։ Ու հիմա, Տիտըռոյի արձանին շուրջ դառնալով չէր կրնար իր զզուանքը պարփակել։ Կը զզուէր ինքզինքէն, իբրեւ տկար մարդ։ Միշտ տեղի տուող։ Կը վախնար մինակութենէն որ կը խորացնէր իր զզուանքը։ Ինքն իր հետ դէմ դիմաց գտնուելու վախը ու այդ վախով հանդիպիլ պանդոկապետին նայուածքին՝ որմէ քրտնող թաց ժպիտը պիտի հալեցնէր զինքը աղի պէս։ Մինչդեռ ինքը այդպէս կը տրորուէր, բարձր պատուանդանին վրայէն պրոնզէ Տիտըռոն իմաստասէրի իր հանդարտ արտայայտութեամբը կը հրաւիրէր Մելքոնը զսպելու իր ալեկոծութիւնը։ Բայց Մելքոն չէր հասկնար իմաստասէրին խրատները, իր խռովքին պատճառաւ։ Իմաստասէրին ներկայութենէն աւելի անոր նուիրուած այդ անդորր անկիւնին վրայ իջնող իրիկուան կիսաստուերին մէջ փաթթուելու պէտքն էր որ զինքը կը պահէր հոն, քանի որ չէր համարձակեր պանդոկ վերադառնալ առանց վճարել կարենալու։ Եւ իր բարկութիւնը կ՚երթար վերջին բարեկամին՝ որ զինքը ժամավաճառ ըրած էր ճաշ հրամցնելով։ Եւ ինչ ճաշ … ոչ աղանդերը պակաս էր, ոչ խորտիկը, ոչ պանիրը, ոչ պտուղը եւ ոչ ալ գինին։ Մելքոն հաշիւ կ՚ընէր, կը գումարէր ու կը գտնէր որ այդ գումարը իրեն փոխ տրուելով, կրնար զինքը ազատել անել կացութենէն։ Այդպէս են մարդիկ, կը ծախսեն, բայց դրամ չեն տար, նոյնիսկ՝ փոխ։ Ու յետոյ, ինչպէս փոխառութեան վրայ խօսիլ աղուոր ճաշի մը անուշ մթնոլորտին մէջ։ Ամէն ինչ խանգարուած էր եւ իր վերջին յոյսն ալ՝ ջուրը ինկած։ Ինչպէս չընդվըզիլ ինքն իր դէմ, երբ տարրական դիւանագիտութիւնը կը պակսէր իրեն։ Եթէ ճաշը մերժած ըլլար, կրնար յաջորդ օրը վերադառնալ եւ կամացուկ մը հասկցնել որ քանի մը օրէն, թերեւս երկու, թերեւս վաղը …

Այդ պահուն աղջիկ մը, անձրեւի վերարկուին մէջ սեղմուած, խոշոր պայուսակ մը ձեռքին, եկաւ Տիտըռոյի արձանին ոտքը, պայուսակը գետին դրաւ ու սեւ աչքերուն կրակը ուղղեց Մելքոնին աչքերուն։

—Պարոն, կրնաք ըսել թէ ուր է Պոնաբարդ փողոցը։

—Հոս, անմիջապէս հոս է, ըսաւ Մելքոն գրեթէ մեքենաբար, անակնկալի եկած։

—Ահ, ըրաւ աղջիկը։

—Որ թիւը, հարցուց Մելքոն, աւելի ճիշդ տեղեկութիւն մը տալու համար։

—Տասնըեօթը, պատասխանեց աղջիկը անտարբեր։

—Այն ատեն, այս կողմը, Սէն գետի կողմը, պատասխանեց Մելքն մասնաւոր հոգածութեամբ մը։

Աղջիկը ձգեց որ Մելքոն լրացնէ, կտրուկ պատասխանելու համար, միշտ անտարբեր՝

—Գիտեմ։

Մելքոն ապշած մնաց։ Լռեց, ըսելիք չգտնելով այլեւս։

—Գիտեմ, կրկնեց աղջիկը, հիմա անկէ կուգամ, բայց տունը մարդ չկայ։ Ժամը եօթէն վերջ աշխատանքէ կը վերադառնան։

—Ժամը հինգն է, ինչ պիտի ընէք մինչեւ եօթը։

Մելքոնին ձայնին մէջ մտատանջութիւն մը կար։ Երբ կ՚ըսէր «Ինչ պիտի ընէք», մտքին մէջ արկածներու ամբողջ հանգոյց մը քակուեցաւ։ Սիրտը կսկծաց։ Կարծես իր սեփական քոյրն էր որ յանձնուած ըլլար այս հսկայ քաղաքին յորձանքին՝ անախորժ անակնկալներով լեցուն, վտանգաւոր հանդիպումներով վխտացող։ Քայլ մը, ահա, դէպի սա գետի պէս հոսող պողոտան ու պիտի կորսուէր, նախասահմանուած որսի մը պէս։ Մելքոնի սիրտը մէկէն բացուեցաւ աղջկան վրայ, գարնան արեւի նման, զայն իր պաշտպանութեան տակ առնելու համար, մինչեւ ժամը եօթը, մինչեւ որ զայն իր ազգականներուն յանձնէր, աւելի իր սիրտը հանդարտեցնելու համար, քան թէ օգտակար ըլլալու միտքով, քանի որ, մոռցած էր իր իսկ անձկութիւնը, գաւառի խաղաղ մէկ անկիւնէն եկած աղջկան անձկութիւնը իրն էր ըրած ու անոր պաշտպանութիւն խոստացած ինքն իրեն։ Բայց աղջիկը մտիկ չէր ըներ անոր խօսքերուն ու կը շատախօսէր անդադար, մեղմ ձայնով մը, գրեթէ մենախօսութիւն մը որ Նոյեմբերի թաց օդին կպչած, չէր հեռանար, կը մնար կախուած տերեւաթափ ծառերուն մերկ ճիւղերէն Տիտըռոյի մտածկոտ ու անտարբեր դէմքին շուրջ։ Գլուխը թեթեւ մը ծռած, ձեռքերուն հետ խաղալով, աչքերուն մէջ կենդանի մշոյլ մը, վառվռուն՝ ուրկէ բացակայ էր ամենադոյզն վտանգի մը կասկածը։ Ան կը պատմէր, կը պատմէր. «Տարիներէ ի վեր սպասեր եմ այս վայրկեանին։ Քսանըմէկ տարեկան։ Երէկ իրիկուն քսանըմէկ տարեկան եղայ։ Այս առաւօտ ժամը չորսին ճամբայ ելայ, գաղտնի, ետեւի դուռէն, կամացուկ մը փախչելով։ Քսանըհինգ քիլօմէթր քալեցի մեծ ճամբուն վրայ առաջին գնացքը առնելու համար։ Պայուսակս ծանր էր, բայց վրաս այնքան ուժ կար, խորհելով որ շուտով ազատ պիտի ըլլայի։ Քսան մէկ տարեկան … հիմա ալ ազատ եմ, ոչ ոք կրնայ խառնուիլ իմ գործերուս, մանաւանդ ան, խորթ մայրս, ջատուն, բայց հայրիկս կը սիրեմ։ Հիմա ան պիտի տխրի ինծի տունը չտեսնելով։ Խեղճ հայրիկս, այդ կնոջ ձեռքը։ Հիմա քսանըմէկ տարեկան եմ, ազատ …» ու աղջիկը գլուխը վերցուց չորս դին նայելով ու Մելքոնի սիրտը դողաց աղջկան վերջին բառէն։

Ազատութիւնը վերահասու վտանգի մը պէս կը սպառնար աղջկան։ Առաջին հանդիպողը պիտի քաշէր զայն ու օգտագործէր անոր ազատութիւնը, քանի որ գինով էր աղջկան հոգին, տրամադրելի՝ բոլոր խօլանքներուն, կուսական հետաքրքրութեամբը պղտորած։ «Քեզի ինչ» կ՚ըսէր Մելքոն մտովին «քու վրադ մնացեր է կորստեան մատնուած աղջիկներուն պաշտպանութիւնը։ Դուն Ռոչիլտ ես, ինչ ես, հազարաւոր աղջիկներ այս պահուս այս համայնակուլ ոստանին մէջ իրենց կուսութիւնը կը զոհաբերեն սիրոյ տաճարներուն մէջ որ սա անհամար պանդոկներն են»։ Ու աչքերը ետ քաշեց աղջկան փարթամ կուրծքէն՝ ուր գացեր էին անոնք ակամայ։ Բայց աղջկան միամիտ, այլ՝ իմաստալից ժպիտը կառչեցաւ անոր խուսափող նայուածքին, ինչ որ քաջալերական մը եղաւ Մելքոնին որ ծռեցաւ, վերցուց պայուսակը եւ առաջարկեց աղջկան երթալ դիմացի սրճարանը, մինչեւ ազգականներուն վերադարձը։

Սրճարանին փոքրիկ սրահը պարապ էր։ Մելքոն պայուսակը տեղաւորեց անկիւն մը ու ամենայն գուրգուրանքով աղջիկը նստեցուց կակուղ նստարանին վրայ ու ինքը նստաւ դիմացը, աթոռի մը վրայ։ Հոգին լեցուն էր քնքոյշ բաներով այդ պահուն։ Զգաց որ ամէն ինչ նուէր էր իր մէջ։ Եթէ տիեզերքը իրեն պատկանէր, անպայման նուէր պիտի ընէր աղջկան։ Ինչ հաճոյքով երկինք պիտի երթար քաղելու աստղեր, փունջեր կապելու աղջկան համար։ Ծռեցաւ սեղանին վրայէն ու հարցուց թէ ինչ կ՚ուզէր խմել.

—Տաք բան մը, ցուրտ է, ըսաւ։

Բայց աղջիկը կը նախընտրէր ախորժաբեր մը։ Օհ, տղայ չէր, վարժուած էր։ Սրճարան մը ունէին մեծ ճամբուն վրայ՝ ուր կանգ կ՚առնէին կառքերը եւ ճամբորդները կը յագեցնէին իրենց ծարաւը, որ մեծ էր ամառուան տօթէն ու փոշիէն։ Ինքն ալ այսպէս կրնար սպասարկել. աչքին ծայրով ցոյց տալով սպասաւորը որ կռնակը դարձուցած էր սեղանին վրայ դնելէ ետք Մարթինի մը եւ հասարակ գարիէ սուրճ մը — խորհելով որ դրամը չէր բաւեր, պարզ հինգ ֆրանքնոց զախարինով սուրճ մը ապսպրեր էր իրեն համար, պատճառաբանելով որ ալքոլը արգիլուած էր իրեն, աքսորին ստամոքսը խանգարուած ըլլալուն համար — … Միայն թէ ինքը անոր, սպասաւորին պէս, չէր կրնար մէկ ձեռքով բռնել ափսէն։ Երկու ձեռքով կը բռնէր։ Պանդոկին բոլոր գործերը ինք կ՚ընէր, սենեակները մաքրելը, յարդարելը։ Միայն ճաշը ինք չէր պատրաստեր։ Ճաշը խորթ մայրը կը պատրաստէր։ Կը ճանչնար խորթ մայրը, անշուշտ չէր ճանչնար. «Խենթ եմ, ըսաւ խնդուքը զսպելով, հարկաւ չէք ճանչնար, ինչպէս պիտի ճանչնայիք»։ Ու ձեռքի պայուսակը դրաւ սեղանին վրայ, բացաւ, երկու ձեռքերը մխրճեց անոր մէջ ու փնտրածը գտնելու համար ստիպուեցաւ դուրս հանել մէջինները, սանտր, շրթունքի կարմիր, բրնձափոշիի տուփ մը, թաշկինակ մը, թուղթի կտորներ, փոքրիկ տետրակներ, մանր դրամ, թղթադրամ, զանազան առարկաներ, ամբողջ շուկայ մը, Կալըռի Լաֆայէթ մը, մինչեւ որ վերջապէս գտաւ փնտռածը՝ լուսանկարներու տրցակ մը։

Ասիկա իրենց պանդոկն է, ահա, այս ալ իրեն սենեակն է, սա ճաշասրահն է, ետեւը՝ պարտէզին մէջ հայրն է, — «Խեղճ հայրիկս, հիմա այնքան պիտի տխրի» — միւսը՝ խոհանոցին դրան առջեւ, խորթ մայրն է, փառաւոր կին մը ու Մելքոն անմիջապէս հասկցաւ, որ միւս նկարին մէջի տխեղծ մարդուկը ուրիշ բան չէր կրնար ընել եթէ ոչ խաղալիկ մը ըլլալ այդ յորդահոսան էգին ձեռքերուն մէջ։ «Չէ, միւսները չեմ ցուցըներ» ամչկոտ ծեքծեքումներ ըրաւ, սեղանին վրայ շարելով մէկտեղ երեք չորս լուսանկարներ, որոնք կը ներկայացնէին իր մանկութիւնը։ Աղջնակ մը՝ որ դեռ կին չէ եղած, մարմինը տակաւին ձեւ չէ առած, քիչ մը գունտ ու կլոր, բումբերը հաստկեկ, իրանը կոճղի մը նման՝ որուն վրայ հարուստ, քիչ մը շատ հարուստ կուրծք մը կը բլրանար։ Ոչ, ուրիշ պատկեր չունէր, այս ինքն՝ ունէր հատ մը, բայց չէր համարձակեր ցուցնելու, որովհետեւ … ահաւասիկ գտաւ։ Պատկերին կէսէն վերէն վար մկրատով կտրուած, անհետացնելու համար այն պատահական երիտասարդը, որ մէջքին վրայ ձգեր էր իր ձեռքը, մատնելու համար արարք մը զոր զղջացած էր յետոյ։ Ինչպէս ատենին չէր զգացած, որ տգեղ արարք մըն էր ըրածը։ Հիմա կը ցաւէր, շատ կը ցաւէր, որ ըրած էր նման բան մը։ Յանցանքը իրը չէր։ Յանցանքը Ազատագրութենէն ետք Ազգային առաջին տօնինն էր, Յուլիս 14ին, երկու տարի առաջ, երբ տասնըինը տարեկան էր։ Այդ նկարին մէջ արդէն կին էր եղած։ Մարմինը ձգեր էր աղջնակի միակտուր ձեւը եւ ստացեր՝ կնոջական կորութիւններ, որոնք յստակօրէն կը պարզուէին ամառնային թեթեւ շրջազգեստին տակ։ Կուրծքը աւելի դիւթական էր իր ծանրութեամբը ու մէջքը բարակցած. նայուածքին մէջ կնոջական խորամանկութիւն մը կար, ինչ որ՝ միտքէն կուգար, հասունցած միտքէն, որ կ՚ըսէր թէ գիտէր, ինչ որ բան գիտէր, եւ որուն ինք տէրն էր, բացարձակ տէրը՝ ընդունելու կամ մերժելու։ Ինչպէս այդ օրը ընդունած էր։ Բայց ըսաւ թէ Յուլիս 14ն էր։ Փողոցները պար կար, ոգեւորութիւն, ով կը նայէր մանրամասնութիւններուն։ Լեցուն զինուորներ կային, ամերիկացի զինուորներ։ Ան որ իր ձեռքը ձգեր էր մկրատով կտրուած պատկերին մէջ, ան ալ ամերիկացի էր, խափշիկ մը, բայց գեղեցիկ, վագրի պէս ճկուն, օձի պէս գալարուն ու սուլող՝ սպիտակ ակռաներուն մէջէն։ Այն օր է, որ ամէնէն աւելի ատած էր խորթ մայրը ու վճռած փախչիլ հասուն տարիքը հասնելուն պէս։ Ոչ, օր մը իսկ չպիտի կենար երբ քսանըմէկ տարեկան ըլլար։ Ինչու կենար, հէ, ինչու պիտի կենար ատանկ տփոց մը ուտելէն վերջ, ան ալ ուրիշներու առջեւ։ Հարկաւ, ինչ պիտի ըլլայ, ատանկ բանտապահ մը, հօրը բանտապահը — Խեղճ հայրիկ, հիմա ինչքան պիտի տխրի երբ փախած ըլլալս իմանայ։ Դուք ինչ կը հասկնաք որ, հարկաւ, կը խնդաք քթերնուդ տակէն։ Եղբայրս արդէն այդ ջատուին երեսէն փախաւ, բայց ան տղամարդ էր, ան կրնար։ Ես գիտեմ թէ հայրիկս ինչքան տառապեցաւ, բայց այդ կինը կ՚արգիլէր, որ հայրս ցաւ ունենայ, կ՚արգիլէր որ տրամի, այդ ինչ տեսակ տղայ է, որ տունը կը ձգէ ու կը փախչի։ Այդ ինչ տեսակ հայր է, որ անառակ զաւակի մը համար նստեր կուլայ։ Կուլայ, կը հասկընաք, կնիկի պէս կուլայ։ Հը, կնիկի պէս։ Գիտէք ինչ կ՚ընէր հայրիկս. սիրտը պարպելու համար։ Գաղտնի սենեակս կուգար, թեւերուս մէջ կ՚իյնար ու կուլար, աղուոր մը կուլար ու կը մեկնէր։ Խեղճ հայրիկս, հիմակուան պէս կը զգամ գլխուն կուրծքիս վրայ ցնցուիլը լացէն։ Ու ես մխիթարական խօսքերով գլուխը կը շոյէի։ Զարմանալի, կարծես թէ ես անոր մայրը ըլլայի եւ ոչ թէ աղջիկը…»։

Մելքոն ափ ի բերան կտրած մտիկ կ՚ընէր։ Աղջիկը լարուած կռամաֆոնի պէս կը խօսէր, կարծես ինքնիրենը կը խօսէր, կարճ ընդհատումներով, որ Մելքոնը աւելի անհամբեր կը դարձնէր։ Իրեն այնպէս կը թուէր թէ հրաշալի ճամբորդութեան մը ելած էր անծանօթ աշխարհի մը մէջ՝ ուրկէ այլեւս վերադարձ չկար։ Ամէն ինչ փոխուած էր իր շուրջը, միջոցն ու ժամանակը։ Ինքն ալ պզտիկցած էր կարծես, պատանի եղած, պատանի մը, որ մայրական գգուանքներու կարօտն ունի։ Զրկուած մանկութեան մը յիշատակը արթնցած էր անոր մէջ։ Մտքով փոխադրուած էր երկիր, մինչեւ 1905ի ջարդերը, որ զինքը որբացուցած էին։ Չարքաշ կեանք մը եղած էր իր կեանքը, ապրելու, սորվելու համար։ Սորվելու ծարաւը շատ բաներէ զրկած էր զինքը ու երբ կրցած էր կեանքին մէջ տեղ մը շինել իրեն, յանկարծ ծերացած գտած էր ինքզինքը։ Այդ զգացումին համաձայն նկարագիրը շինուած, այսինքն՝ խոնարհ, համակերպած մարդ մը եղած էր, ինչ որ ուրիշներուն ըսել կուտար թէ «Մելքոն բարի մարդ էր»։

Ամէն մարդ ակնածանք մը ունէր Մելքոն Մելքոնեանի այդ բարութեան հանդէպ։ Բայց այդ պահուն Մելքոն ինքզինքը պատանեցած զգալով, իր մէջ տեղ բռնած էր պատանեկութեան յատուկ եսասիրութիւնը, որ կ՚ուզէ ամէն ինչ սեփականացնել, իրեն ծառայեցնել։ Եւ սակայն սոսկաց այն մտածումէն թէ սեփական օգուտ մը կ՚ակնկալէր իր օգնութենէն, թէ կ՚ուզէր օգտագործել մինակ աղջիկ մը ու այդ՝ անոր մինակութեանն իսկ պատճառով, քանի որ մինակութիւնը իր մէջ կը պարունակէ տկարութիւն։ Ուրեմն տկարն է, որ կ՚ուզէր օգտագործել եւ ոչ թէ սիրել աղջիկ մը, որ իր մէջ նոր դռներ էր բացեր անսպասելիօրէն, հին ծարաւ մը արթնցուցեր էր սրտին մէջ՝ ուր տարածուելու, յափշտակելու տենչը կը մտրակէր թմրած, որջին մէջ ծուարած կեանքը։ Բայց, ափսոս, մերժեց ներքին մղումը եւ զայն խեղդելու մը կտրեց աղջկան խօսքը եւ պնդեց որ անպայման այդ օրն իսկ հօրը գրէ, զայն տեղեակ պահէ իր կեանքին, ապահովեցնելով անոր անհանգիստ սիրտը։

Մէկէն աղջիկը լուսաճաճանչ դէմք մը վերցուց Մելքոնի վրայ ու երազի մէջ արտայայտուած խօսքի մը պէս, ըսաւ.

—Ինչ բարի էք։

Մելքոն շփոթի մատնուեցաւ։ Չէր գիտեր ինչ պատասխանել, ինչպէս մերժել իրեն առաջարկուած գովասանքը, որուն արժանի չէր զգար ինքզինքը։ Եթէ բացատրելու ըլլար այն բաները որ տեղի կ՚ունենային իր մէջ, ինչ որ գազանային, չար … բարեբախտաբար, ճիշտ այդ պահուն սրճարանին դուռը բացուեցաւ եւ զոյգ մը ներս մտաւ։ Բարձրահասակ մարդ մը, վաթսունի մօտ տեսքով ու երիտասարդ աղջիկ մը, որ կրնար 20էն 25ի շուրջ ըլլալ։ Մարդուն աղջկան տեղ բանալու համար ըրած մեծարանքէն հասկցուեցաւ, որ անոնք հայր ու աղջիկ չէին եւ այդ բանն է, որ ինքնաբերաբար խնդուք մը տուաւ մեր գաւառացի գեղջուկ աղջկան, որ բնազդով կը զգար անմիջականօրէն, ինչպէս զգացած էր ձեռքը վրան դրածի պէս, թէ Մելքոն իրեն համար ամէն զոհողութիւններու պատրաստ էր։ Զոյգը նստաւ իրենցմէ քիչ մը հեռու։ Մարդը կոկոզավիզ, լամբակին վրայ Պատուոյ Լէգէոնականի կարմիր ժապաւէնով, իսկ աղջիկը գլուխը կուրծքին վրայ հակած, ամօթխած արտայայտութեամբ մը։ Երբ սպասաւորը մօտեցաւ, մարդը արժանաւոր շեշտով մը, ըսաւ.

—Սովորականին պէս։

Սպասաւորը, հազիւ թէ կռնակը անոնց դարձուցած էր, դժուարաւ զսպեց երեսին վրայ չարակամ ժպիտ մը, որ շատ անախորժ եկաւ Մելքոնին, երբ, իր կարգին, յանկարծ վերյիշեց նոյն ժպիտը (նշմարուած հայելիին մէջէն) այն ատեն երբ իրենց կռնակ կը դարձնէր պատուէրը առնելէ վերջ։ Մէկէն տխրեցաւ։ Աղջիկը կը խնդար չես գիտեր ինչու համար։ Այդ խնդուքէն ազդուած՝ Մելքոնի դէմքը աղիողորմ արտայայտութիւն մը ստացաւ։

Յոգնած սիրտով մըն է, որ նկատի առնել տուաւ աղջկան թէ ժամը եօթը քառորդ կ՚անցնէր արդէն։ Ատեն էր ազգականներուն երթալու։ Բաժանումի գաղափարը աւելի խորտակեց Մելքոնը՝ որուն անհանդուրժելի կուգար այլեւս մինակութիւնը։ Անոր ամայի կեանքը հիմա մարդկային էակի մը բնակութիւն տուած էր, ինչ որ ալ ըլլար ան, իբրեւ իր աղջիկը, իր բարեկամուհին կամ նոյնիսկ իբրեւ իր կինը։ Ոտքի ելլելու վրայ էին, վճարելէ ետք — անհուն գոհունակութեամբ մը թէ դրամը բաւած էր — երբ յանկարծ աղջկան ձեռքը առաւ ձեռքին մէջ ու սիրազեղ շեշտով մը խնդրեց, նայուածքը անոր նայուածքին ուղղած.

—Ինծի նայեցէք, հիմա պիտի մեկնիք ու խառնուիք սա քաղաքին չորս միլիոն բնակիչներուն։ Ով գիտէ, մէյ մըն ալ երբ կը հանդիպինք իրարու։ Կ՚ուզեմ յիշատակ մը պահել այս հանդիպումէն, կ՚ուզէք ինծի տալ ձեր անունը։

—Ժանէթ, ըսաւ աղջիկը, առանց սպասցնելու, Ժանէթ Վէռտիէ։

—Ժանէթ, կրկնեց Մելքոն ժպտագին նայելով աղջկան եւ այդ պահուն իրեն խորապէս զգալի եղաւ, որ այնուհետեւ բոլոր կիներուն դէմքին վրայ Ժանէթի դէմքն է, որ պիտի տեսնէր, թէ ամբողջ քաղաքը պիտի լեցուէր հազարապատիկ, միլիոնապատիկ Ժանէթներով։

Յետոյ վերցուց անկիւնէն կաշեպատ պայուսակը եւ դուրս ելան։ Հասնելով Տիտըռոյի արձանին առջեւ, Մելքոն Ժանէթին յանձնեց պայուսակը։

—Հիմա դիմաց կ՚անցնիք, բայց ուշադրութիւն դիմաց անցած ատեննիդ։ Այս ժամուն պողոտային այդ անկիւնը ճշմարիտ փոթորիկ մըն է։ Յետոյ կ՚երթաք եկեղեցիին առջեւէն եւ հրապարակին միւս կողմը Պոնաբարդ փողոցին շարունակութիւնն է։

Յիշեց որ աղջկան ծանօթ էր թէ տունը եւ թէ փողոցը, բայց ներքին անզուսպ պահանջ մը իրեն պաշտպանի դեր խաղալ տակաւին։ Երբ ձեռքը երկարեց աղջկան, չկրցաւ չարտայայտել իր զգացումները եւ ըսաւ վիրաւոր ձայնով մը.

—Գիտէք, զարմանալի զգացում մը կայ մէջս։ Ես ինծի ձեր պաշտպանի դերը տուեր եմ ու կը թուի թէ ուր որ ալ երթաք առանց ինծի, կորսուած էք, թէ անհաճոյ բան մը պիտի պատահի ձեզի, ամէն վայրկեան վտանգ մը ձեզ պիտի հետապնդէ։ Ատոր համար է, որ ներսիդիս ձեզ ամէն տեղ հետեւելու փափաք մը կայ։

—Հի, հի, ըրաւ Ժանէթ, կլթիկի պէս խնդուք մը, որ անդրադարձաւ Մելքոնին տրտմութեան վրայ եւ քանի որ տխրութիւնը տհաճ բան մը եւ վանողական ուժ մը ունի միայն երջանիկ եւրոպացիին համար, Մելքոն բռնազբոսիկ զուարճութիւն մը տուաւ ինքզինքին եւ ուղղակի հարցուց.

—Ժանէթ, ինծի կ՚առնէիք եթէ երիտասարդ ըլլայի։

Ժանէթին դէմքը լրջացաւ։ Փողոցին լապտերին լոյսը կ՚ողողէր անոր գլուխը, լայն ճակատը, լեցուն կարմրախայծ այտերը, կարճ ու մսուտ կզակը զոր բարձրացուցած էր, սեւ մանրիկ աչքերուն լուսեղ նայուածքը Մելքոնին ուղղելու համար, կը պարզէր փափուկ, ողորկ ու կաթնաթոյր վիզ մը։ Մելքոն անհամբեր կը սպասէր պատասխանին, որ չէր գար, բայց տեսաւ Ժանէթի դէմքին վրայ շրթունքներուն դանդաղ կորացումը, որ յանկարծ ճաթեցաւ շատ հասուն միրգի մը նման, դուրս տալով շշուկ մը, որ կ՚ըսէր «այո»։

—Բայց ծեր եմ, չէ, շատ ծեր, յիսուն տարեկան։

Այս անգամ պատասխանը անմիջական եղաւ, առանց վարանումի, միեւնոյն բառով.

—Այո։

Ինչքան անգութ է երիտասարդութիւնը, որ ստել չի գիտեր, որ չունի կեանքի փորձառութիւնը, մտածումը փափկութեամբ արտայայտելու գաղտնիքը։

—Գացէք, գացէք, ըսաւ աղջկան ձեռքերը սեղմելով ձեռքերուն մէջ, հիմա ձեզի կը սպասեն ձեր ազգականները։

—Բայց անոնք ազգականներ չեն։ Ես Փարիզ ազգական չունիմ։

Ոչ, չէր կրնար ուրեմն թող տալ, որ երթայ։

Այս ինչ փորձութիւն էր խեղճ Մելքոնի գլխուն։ Նորէն պաշտպանի դերը առաջին գծի վրայ եկաւ, իր կեանքը պատնէշ ըրաւ աղջկան կեանքին առջեւ, որոշ իրաւունքներ տալով ինքզինքին։

—Այն ատեն պէտք չունիք անոնց երթալու։ Ըսիք, որ նամակատան պաշտօնեայ են ու փոքրիկ բնակարան մը ունին։ Ես խոշոր սենեակ մը ունիմ, ձեղնայարկի վրայ։ Քանի մը օր բարեկամներու մօտ կը մնամ, մինչեւ որ ձեզի գործ մը գտնենք։ Անկէ վերջ պանդոկի մէջ սենեակ մը կը վարձենք ձեզի։ Կը տեսնէք, շուտով փարիզուհի կ՚ըլլաք ու մեզի ալ չէք հաւնիր։

—Հի, հի, ըրաւ Ժանէթ։ Գոհ խնդուք մը, որ դողդղաց հրեշտակային վզին մէջ։

—Բայց շուտ մը գացէք լուր տալու, որ եկած էք։ Ես ձեզի կը սպասեմ հոս։ Ձգեցէք պայուսակը։

Ժանէթ ցատկեց տեղէն։ Քանի մը ոստումով անցաւ դիմացի մայթին վրայ, ուր այդ պահուն մէթրոյէն ելլող բազմութենէն կլանուեցաւ։ Երբ ալ չտեսաւ զայն, Մելքոն տեղէն շարժեցաւ, դարձաւ Տիտըռոյի արձանին շուրջը, նայեցաւ անոր ձեռքին մէջ գտնուող առարկային, սրունքներուն գեղեցկութեան, կարծես այս բոլորը կ՚ընէր չմտածելու համար։ Չէր ուզեր անդրադառնալ իր անսպասելի երջանկութեան, որ կրնար թռչնիկի մը պէս փախչիլ։ Առ այժմ կարեւորը այն էր, որ Ժանէթ իրեն պէտք ունէր։ Այնքան ատեն, որ ան իրեն պէտք ունէր, ինք պիտի կրնար անով զբաղուիլ եւ իմաստ մը տալ իր կեանքին, ապրելու նպատակ մը դնելով անոր մէջ։

Մինչ այդ, վազելով վերադարձած էր Ժանէթ։ Երեկոյեան զովութիւնը իր վազքին հետ աւելի կարմրցուցեր էր անոր այտերը։ Առանց այլեւայլի Մելքոն վերցուց պայուսակը, թեւը անցուց Ժանէթի թեւին ու միասին մտան Սրուակներու փողոցը։

—Կը հասկնաք, կ՚ըսէր Ժանէթ սեղմուելով Մելքոնին, մեզի յաճախորդ էին։ Ազատագրութենէն յետոյ երկու ամառէ ի վեր արձակուրդին մեզի կ՚անցընեն։ Ես կը յարդարէի անոնց սենեակը, ճաշը կը սպասարկէի եւ շատ բարեկամ եղած էինք։ Յաճախ կը թղթակցէինք, ուտեստեղէնի ծրարներ կը ղրկէի իրենց, անշուշտ վճարովի, չէ, ատ էր պակաս, թէ ղրկել, թէ վճարել։ Կինը շատ լաւ բարեկամուհիս է։ Իրիկունները միասին կը պտըտէինք, իր ամուսինը հօրս եւ ուրիշ բարեկամներու հետ պըլոթ կը խաղար։ Հի, հի…»։ Պահ մը լռեց։ Ապա նորէն «հի, հի» ըրաւ։ Գաղտնիք մը կար, որ չէր կրնար իրեն պահել։ Բայց որովհետեւ դիւրին դուրս չէր գար այդ գաղտնիքը, որ բացայայտօրէն զուարճութիւն կը պատճառէր իրեն, Ժանէթ նորէն «հի, հի» կ՚ընէր մինչեւ որ դժուարութիւնը քակուեցաւ կամաց կամաց։

—Գիտէք, ըսաւ վերջապէս, օր մը ամուսինը ինծի աչք ըրաւ։ Կինը տեսաւ եւ անանկ ապտակ մը իջեցուց երեսին, որ ինքն ալ զարմացաւ թէ ինչպէս կրցած էր ապտակել։ Յետոյ, գլուխը տնկած, խիստ ձայնով մը ըսաւ. «Մէյ մըն ալ ասանկ պզտիկ աղջիկ մը գլխէ չհանես»։ Բայց երկու օր վերջ, սանդուխներուն վրայ, ծիծիս ծայրը անանկ մը կսմթեց որ …։

Մելքոն ցնցուեցաւ։ Արդեօք Ժանէթ դիտմամբ անոր մտածումը կ՚ուզէր քաշել այդ բաներուն շուրջ։ Ուզեց աւելի աղջկան միամտութեանը վերագրել այդ։ Այսպէսով միտքը կը ձերբազատուէր անկէ եւ կը զբաղուէր իր պաշտպանի պարտականութիւնով։

Անցեր էին փողոցէն ու արդէն, ահաւասիկ, սա էր պանդոկը։ Պանդոկին վրայ խոշոր ու մաշած գիրերով գրուած էր Օթէլ։ Ներս մտնելով՝ երկար նրբանցք մըն է ու ձախին, ապակեդարանի մը ետեւ՝ գրասենեակը՝ որուն խորքին մէջ կ՚երեւէր ճաշասենեակը։ Պանդոկապետը իր ամբողջ ընտանիքով եւ երկու սպասուհիներով սեղան նստած էին։ Մելքոն ու Ժանէթ անարգել անցան եւ բարձրացան չորս յարկի նեղ սանդուխներէն։

Երբ սենեակ մտան, Ժանէթ ուղղակի նետուեցաւ անկողնին վրայ, ձեռքերը գլխուն տակ, սկսաւ պիշ֊պիշ նայիլ չորս դին եւ մերթ ընդ մերթ շարժում մը կ՚ընէր, որ անկողնին մէջ կը մխրճէր զինքը, կարծես հոն արմատ նետելու համար։

—Շատ լաւ է այստեղ, ըսաւ լռութիւնը խզելով, մինչդեռ Մելքոն, կազը վառած, վրան ջուր դրած էր, որպէսզի նախ եւ առաջ Ժանէթ լաւ մը լուացուէր։ Անդադար շարժման մէջ էր, բան մը ընելու վրայ էր, վախնալով անշարժութեան մէջ աղջկան հետ դէմ դիմաց գտնուելէ։

Երբ ջուրը եփ ելաւ ու սենեակը քիչ մը կարգ ու կանոնի դրաւ, գնաց նստեցաւ մաշած թաւիշէ թիկնաթոռին մէջ։ Ժանէթ, տեղէն ցատկելով, լուացարանին առջեւ անցաւ։ Տաք ու պաղ ջուր իրար խառնեց, ձեռքը բարեխառնուած ջուրին մէջ խօթեց հանեց, գոհունակ շարժումով մը գօտին քակեց ու մէկ անգամէն շրջազգեստին քղանցքը գլխուն վրայէն անցընելով, հանեց շրջազգեստը ու զայն հեռուէն շպրտեց անկողնին վրայ։ Զուարթ տրամադրութիւն կար վրան։ Արդէն իր տան մէջ էր։ Բնաւ նորեկի երեւոյթ չկար վրան ու չէր քաշուեր Մելքոնէն, որ անտարբերութիւն կը ձեւացնէր, իբրեւ թէ չէր նայեր կիսամերկ աղջկան, բայց արդէն իր անօթի աչքը ամէն մէկ մանրամասնութիւն չափած էր։ Աղջկան անտարբերութեան մէջ ձեւականութիւն չկար, բնական պարզութիւն մը, որ այրին ծերութենէն կուգար թերեւս, անոր անվտանգութենէն։ Լուացքի պահուն թեւերուն տակէն ուրուագծուող փափուկ մսի կորութիւնները, յորդող կաթին պատճառած աճապարանքովը կը լեցնէին Մելքոնին սիրտը։ Ու Մելքոն, քաղաքավարութեան տուրքը վճարելու համար, նայուածքը կը քաշէր լուացքի տեղէն, կը թափառեցնէր զայն հոս հոն, սենեակին մէկ անկիւնէն միւսը, առանց կարենալ հետը տանելու սիրտը, որ կը մնար աղջկան մօտ, դողդոջուն եւ հեւասպառ։ Բայց այս խաղը չէր կրնար տեւել այսպէս։ Լուռ էր Մելքոն, մեղքը իր հոգիին մէջ ումպ ումպ ըմբոշխնելով, մինչդեռ աղջիկը լեզուանի, կաչաղակի մը պէս կը ճախրէր, պատմելով հինէն ու նորէն, չնչին բաներու մէջ ծանրակշիռ շեշտ մը դնելով, երբ անգամ մըն ալ, շապիկին ուսակապերը վար իջեցուցած, կուրծքը լուալու վրայ էր, անոնց նայուածքները իրար հանդիպեցան եւ ատկէ յառաջ եկաւ շատ պղտոր ու խռովեցուցիչ կացութիւն մը։ Ժանէթ մէկէն դադրեցաւ խօսելէ, բերանը բաց մնաց ու ձախ թեւը կայծակի արագութեամբ գնաց կուրծքին վրայ, ծածկելու համար ինչ որ հաւանաբար բնաւ պէտք չէր ցուցնել։

Մելքոն տեղէն ելաւ, գնաց պատուհանին առջեւ, ուրկէ փողոցը չէր տեսնուեր, որովհետեւ փոքրիկ քառակուսի պատուհանը բացուած էր տանիքին ծուռ մասին վրայ եւ տանիքին քիւը կը յառաջանար ծածկելով իրմէ փողոցին տեսարանը, բայց ոչ աղմուկը, որ նեղ փողոցին պատերուն զարնուելով, արձագանգ տալով, կը բարձրանար ազատ օդին մէջ։ Մելքոն կը սիրէր տանիքներու տեսարանը եւ անոնցմէ վեր, Սէն Սիւլբիսի զոյգ թագաձեւ զանգակատուներուն զանգուածը, որ լուռ ու խոժոռ է իրիկուան, երբ աղմուկը քիչ կը պակսի քաղաքին մէջ ու կը նաւէ դէպի գիշերային խաղաղութիւնը։

Պատուհանին առջեւ, Մելքոն իր մտածումներուն անձնատուր, կը ճգնէր մոռացութեան տալ ետեւը երկու երեք մէթր անդին, սանին մէջ գաղջ եւ օճառոտ ջուրը ճողփացնող աղջիկը՝ որուն թեւերուն տակէն ստինքներու ամէնէն գեղեցիկ, ամէնէն յանկուցիչ տեսարանը յայտնուեր էր իրեն եւ թարթիչներուն ծայրը կպած, ալ չէր ուզեր հեռանալ։ Հիմա, գգուանքներու, ցանկութիւններու ամբողջ աշխարհի մը հանգոյցը քակուեր էր ու կը գլորէր Մելքոնեանը, կը գլորէր հեշտանքներու զառիթափն ի վար։ Չէր հասկնար թէ ինչու համար աղջկան հեռացումը տաղտուկ մը կը բերէր մտքին մէջ։ Չտեսնել այլեւս Ժանէթը, գիտնալ թէ իր անտարբեր երիտասարդութիւնը կը պտտցնէ իրմէ հեռու, իր տեսողութենէն դուրս ու ինք չպիտի կրնայ հսկել անոր վրան, խորհիլ այն բոլոր փորձանքներուն … ինչ փորձանք … ով է այս հարցը տուողը։ Մելքոն շշմեցաւ։ Ինչպէս։ Ինքնիրեն հարց կուտար։ Ինչ կրնար ըլլալ այդ փորձանքը։ Աղջիկ մը երբեք անպատսպար չի մնար, միշտ, ամենուրեք, ամէն պահուն մէկը, ծեր կամ երիտասարդ, անոր տրամադրութեան տակ է։ Ալ ինչ վախ կար։ Հաւանաբար աւելի լաւ պայմաններու տակ, քան թէ իր նուիրածը։ Ինչ պիտի կերցնէր, օրինակի համար, այս իրիկուն, վաղը։ Սենեակ մը ունի։ Ինչ մեծ բան։ Կարծես միայն ինք սենեակ ունէր։ Ժանէթին մանկամարդ անձը աւելիին արժանի էր։ Ձգել, աւելի լաւ է ձգել, որ երթայ։ Երթայ իր լաւագոյն բախտին ետեւէն։ Ոչ, բան մը կար, որ կ՚արգիլէր իրեն ըսելու, իսկոյն, ետեւը դառնալով.

—Ժանէթ, հիմա որ լուացուեցար, մաքրուեցար, եթէ կ՚ուզես միասին կ՚երթանք Պոնաբարդ փողոց եւ ձեռքերովս քեզի կը յանձնեմ բարեկամներուդ։ Այո, պէտք է որ ձեռքովս յանձնեմ, պէտք է որ ստոյգ ըլլայ ինծի համար, գիտնամ թէ ապահով ձեռքերու մէջ ես։

«Ապահով ձեռքերու մէջ» կրկնեց ինքնիրեն, հեգնանքով։ Բայց ինչքան ատեն, մինչեւ երբ բարեկամներուն խնամատարութեան տակ պիտի մնար։ Երախայ չէր։ Մինչեւ գործ մը գտնելը, մինչեւ սիրուն երիտասարդի մը հանդիպիլը։ Տարօրինակ բան մը տեղի ունեցաւ Մելքոնի հոգիին մէջ։ Մէկէն ի մէկ նստած տեղէն ցատկողի մը նման եղաւ, ոտքը գետինը զարնելը եւ «ոչ» աղաղակելը մէկ եղաւ։ Երկուքն ալ իրենց ետեւը դարձան ու ապշահար իրար նայեցան։ Աղջկան դէմքին վրայ զարմանքը երկնային լոյս մը իջեցուցած էր ու այնքան գեղեցկացուցած, որ Մելքոն զգաց թէ Ժանէթէն զրկուելով կեանքը կը խուսափէր իրմէ, կաթիլ կաթիլ արիւնը կը պարպուէր երակներէն։ Եւ ունեցաւ հանճարեղ Գաղափար մը։

Այո, քանի որ անկարելի էր իր կեանքը օրինական կապերով միացնել անոր կեանքին, կարելի էր իրեն ծանօթ տղու մը կապել, այսպէսով ամէն օր կրնար զայն տեսնել, խօսիլ անոր հետ, գրեթէ հայրը ըլլալ։ Երբեմն երբեմն հայրական ձեռք մըն ալ կ՚երկարէր անոր, թաքուն կերպով զգալու համար արգիլուած հպումներու զգլխիչ յուզումները։ Եւ այդ տղան գտաւ, ահա, անոր պատկերը աչքերուն մէջ էր եւ ծափ կը զարնէր մտիկ ընելով Մելքոնեանի առաջարկը։ Տիգրան սեւ աչքերով, սեւ յօնքերով թուխ տղայ մըն էր։ Հեռու չէր։ Եւ ահա կ՚իջնէր սանդուխներէն, արագ արագ, երթալ կանչելու համար Տիգրանը, որ Ֆլորիա ճաշարանը կը սպասարկէր։ Նոյնիսկ կրնար ըսել ճաշարանապետին, հին բարեկամ մը, սանկ կէս ժամ մը առաջ գործը ձգել տալու համար։

Բայց հազիւ թէ փողոց էր ելած, յիշեց թէ Տիգրան անպայման հայ աղջկան մը հետ կ՚ուզէր ամուսնանալ, որովհետեւ ներգաղթի արձանագրուած էր եւ կը փափաքէր անպայման առաջին կարաւանով մեկնիլ։ Չեղաւ։ Չգիտցաւ ուր տանիլ քայլերը։ Չհամարձակեցաւ սենեակ վերադառնալ, քանի որ ուտելիք գնելու համար դուրս ելած էր եւ այդքան շուտ առանց պաշարի վերադառնալը անպատուաբեր կը գտնէր։ Ուստի, դանդաղաքայլ, երազկոտ, եկաւ մեծ պողոտային վրայ ու սալայատակին վրայ դիզուած աշնան տերեւներուն հետ ոտքերուն խաղը հոգեկան խաղաղութիւն մը կը բերէր իրեն եւ մասնաւոր հաճոյք մը ունէր խառնուելով ամբոխին, քալելով անոր կշռոյթովը, մինչեւ որ նորէն եկաւ այն փոքրիկ խորշին մէջ՝ ուր կը գտնուէր Տիտըռոյի արձանը։ Բայց ընդվզեցաւ անոր դէմ։ Բարկութիւնը անկէ պիտի առնէր ու երբ իր արհամարհոտ դէմքը վերցուց իմաստասէր֊գրագէտին անհունօրէն խաղաղ նայուածքին, զինաթափ եղաւ։ Նոյն պահուն նոր Գաղափար մը յղացաւ։ Անպայման ամուսնանալու հարկ չկար։ Տիգրան կրնար Ժանէթը պահել իբրեւ հոմանուհի։ Չէ որ կարեւորը իրեն համար Ժանէթը ապահով ձեռքերու մէջ տեսնելն էր, փոխանակ թափառելու անպաշտպան, առանց աշխատանքի։ Բայց յանկարծ «մեղայ, մեղայ» բացագանչելով հեռացաւ։ «Ծօ, ատ էր պակաս, եթէ ուղղակի տուն երթալու քաջութիւնը ունեցած ըլլայի, այս բանը պիտի չպատահէր եւ ես… մեղայ, մեղայ… ինչ պիտի ըսեն մարդիկ, Մելքոն, արհեստդ փոխեր ես… մեղայ, Աստուած իմ, մեղայ, սատանան փորս է մտեր»։

Եւ Մելքոն, գլուխը ծուռ, հեռացաւ Տիտըռոյի արձանէն, մտաւ նորէն Սրուակներու փողոցը, որ իրեն հորի մը պէս եկաւ թաց մութին մէջ եւ արագ քայլերով անցաւ իր փողոցին երկայնքէն ու հասաւ եկեղեցիին հրապարակը, դարձաւ աւազանին շուրջ, սուր նայուածքը պտտցնելով չորս հսկայ երախաբաց առիւծներուն վրայ, որոնցմէ վեր կանգնած է սուրբին յուշարձանը։

Ժամ մը անցաւ, երբ նորէն ինքզինքը գտաւ իր պանդոկին դրան առջեւ։

Սանդուխներուն վրայ հանդիպեցաւ պանդոկապանին.

Պանդոկապանը բերանն անգամ չբացաւ. միայն գոհացաւ ժպիտով մը, որ կարծես ըսել կ՚ուզէր թէ վարժ էր խուսափողական խօսքեր լսելու։ Այս հանդիպումը պահ մը ընդմիջեց Մելքոնի մտածումները, որ վերին աստիճանի բորբոքած վիճակի մը մէջ էին։ Բանաստեղծական թռիչք մըն էր անոր հոգին ամբողջութեամբ այդ պահուն, ուր ներքին մենախօսութիւնը դադար չունէր։ Այո, պարզապէս անխոհեմութիւն էր զայն իրմէ հեռացնելու մասին խորհիլը։ Թռչուն մը երջանիկ է իր վանդակին մէջ։ Կ՚երազէր իր մեծ սենեակին մէջ փոփոխութիւններ ընել, լոյս ու երանգ դնել եւ ականջ տալ աղջկան ամենափոքրիկ փափաքներուն եւ գոհացում տալ անոնց։ Ողողել սիրածը բարիքներով, անոր քմայքներուն գերին դառնալ։ Պէտք է, որ Ժանէթ ինքզինքը այնքան երջանիկ զգայ որքան կարելի չէ ըլլալ ուրիշ տեղ։

«Կը տեսնես, կը տեսնես, կը կրկնէր ինքնիրեն, այս ձեղնայարկը անոր արքայութիւնը պիտի ըլլայ»։

Թերեւս արքայութեան տեսիլքը աւելի բորբոքած վիճակներու հասնէր իր ուղեղին մէջ, եթէ չորրորդ յարկի սանդուխին վրայ զիլ աղմուկ մը չընդհատէր զայն։ Ժանէթին ձայնն էր, խիստ ու քմայական, չար անասունի մը խրատ տալու շեշտով։ Մելքոն քայլերը դանդաղեցուց եւ սրեց լսողութիւնը։ Վիզը երկարած ու աջ ձեռքը բազրիքին վրայէն սահեցնելով կը բարձրանար։ Իր սենեակը ձախ կողմի նրբանցքին խորն էր։ Երբ սանդուխին գլուխը հասաւ, տեղն ու տեղը մնաց։ Դուռը բաց ըլլալու էր։ Ձայնը նրբանցքին մէջ ուռելով իրեն կը հասնէր, խառնուած արու ձայնի մը, որ երկչոտ էր, որ համարձակ չէր, հնազանդ էր, փոխանակ տիրական ըլլալու։

Մելքոն թեւերը կոտրած զգաց, սաստիկ ընկճուած էր, քայլ մը աւելի նետելու անկարող։ Բայց ժողվեց ուժերը եւ սկսան քալել ոտքերը տախտակամածին քսքսելով, հասաւ սենեակին առջեւ, կանգ առաւ բաց դրան մէջ։

Ժանէթ զայն տեսնելով աղաղակեց.

—Ուհ, եկաք։

—Ոչ, ոչ, ըսաւ Մելքոն, շարունակեցէք, շարունակեցէք, ինծի կարեւորութիւն մի տաք։

Ու դառնալով փախաւ։

Ժանէթ ետեւէն պոռաց, բայց ան իջաւ սանդուխներէն արագ արագ։ Հասնելով երրորդ յարկը, չկրցաւ շարունակել։ Նստաւ վերջին սանդխամատին վրայ եւ ջանաց չմտածել, միտքը պարպել, պարպել … որովհետեւ մտածումները սրածայր դանակներու պէս կը ծակծկէին անոր ուղեղը։ Չէր գիտեր թէ ինչքան կեցաւ հոն։ Ժամանակը անցած ըլլալուն մարդ չէր անցներ, մինչեւ որ վերջապէս մէկը վեր կ՚ելլէր։ Ելաւ տեղէն ու վերադարձաւ սենեակ, վճռելով որ միայն ներգաղթը կրնար լուծել այս հանգոյցը։ Տիգրան ամենախելացի որոշումը առած էր։ Ինք ալ տուաւ այդ որոշումը եւ կարծես վրայէն ծանր բեռ մը վար ինկաւ։

Երիտասարդը, որ իր դրացին էր, վարի հացագործին աշկերտը, գացեր էր։ Սենեակը մաքուր էր, կարասիները փոխեր էին իրենց տեղերը, կարգ ու կանոն մտեր էր ամէն տեղ, սեղանը դրուած էր, նոյնիսկ շիշ մըն ալ գինի վրան եւ առատ չոր ուտելիք։ Ժանէթի ճամբու պաշարն էր։ Սենեակը աղուոր մը սարքաւորելէ ետք, իր ուզածին պէս, վերջնականապէս տեղաւորուեր էր եւ Մելքոնի ներս մտած ատեն իր հանդերձանքը կը զետեղէր պահարանին մէջ։ Երբ Մելքոն ներս մտաւ կատուի քայլերով, Ժանէթ անակնկալի եկած.

—Ա, ըրաւ։

Պահ մը լռելէ վերջ, կարծես Մելքոնը հանդարտեցնելու համար.

—Գնաց, ըսաւ։

Մելքոն նստաւ մաշած թիկնաթոռին մէջ, անխօս եւ ընկճուած, անկարող գրեթէ բերանը բանալու։

—Հոգ մի ըներ, նորէն կուգայ, ըսաւ շրթները թեթեւ մը բանալով։

Յետոյ ուզեց բացատրել թէ ինչու ձեռքերը պարապ վերադարձած էր, բայց ուժ չկար վրան։ Վերջապէս արտայայտուեցաւ, անոր համար, որ սուտը միշտ դիւրին է արտաբերել։

—Ներողութիւն, Ժանէթ, սպասցուցի քեզի։ Ժամանակը ուշ էր, խանութները գոց էին երբ վերադարձայ բարեկամներուս տունէն եւ անոնք ալ բացակայ էին։

Ժանէթ լմնցուց հանդերձանքը զետեղելը, պայուսակը քշեց մահճակալին տակ, քաշեց վարագոյրը, որ մահճակալը կը զատէր սենեակին միւս մասէն։ Լայն շունչ մը քաշելով եկաւ նստաւ սեղանին առջեւ։

Ախորժակ չունէր։ Հակառակ աղջկան փաղաքշական պնդումներուն, անդրդուելի մնաց։ Մանկական հպարտութիւն մըն էր այդ մերժումը, ձանձրացուցիչ իր տարիքին համար եւ զգալով հանդերձ անոր ծիծաղելիութիւնը, չկրցաւ շարժում մը ընել, մօտենալ սեղանին ու ճաշակել գրեթէ անասունի ախորժակով ճաշող աղջկան հետ եւ միասին վայելել ճաշին հաճոյքը։ Մելքոն ինքն ալ դժգոհ էր այդ կացութենէն, ինքն իրեն անճանաչելի էր դարձեր, զզուելի։ Կ՚ուզէր փախչիլ, փախչիլ ու գիշերուան մութին մէջ պարտկել իր դէմքը։ Կարծես աւելի ծերացած էր մէկ երկու ժամուան ընթացքին։ Նախապէս հաշտուած էր ամբողջ գիշերը փողոցը անցնելու գաղափարին հետ, քանի որ պանդոկի մը մէջ սենեակ վարձելու դրամ չունէր։ Հիմա չէր կրնար նոյնիսկ խորհիլ այդ մասին։ Չէր կրնար հեռանալ Ժանէթէն։ Ժանէթ մինակ պիտի չըլլար եւ մինակ չըլլալով իր վրայ պիտի չկրնար մտածել, աւելին՝ ծիծաղելի առարկայ մը պիտի ըլլար եւ այն ալ ստահակի մը կողմէ։ Ոչ, անկարելի էր. նախանձը գամեր էր Մելքոնը թիկնաթոռին։ Ծեր ըլլալը չէր նշանակեր հրաժարիլ իր տարրական իրաւունքներէն եւ ծիծաղելի դառնալ ատոր համար։ Աչքին տակէն կը դիտէր աղջկան ախորժակով ուտելը եւ սիրտը կը տրորուէր խորհելով, որ վաղը անոր մեկնելովը իր օճախը պիտի մարէր ու անապատ դառնար կեանքը։ Անհանդուրժելի բան մը կար կուրծքին տակ, բան մը որ փղձկեցուց Մելքոնը եւ յանկարծ չկրնալով կեցնել աչքերուն մէջ կուտակուող արցունքները, նստած տեղը, անշարժ ու լռին, սկսաւ լալ։

Արցունքները կը թափէին խոշոր կայլակներով ու կը զովացնէին սրտին երաշտը։ Այդ անսովոր երեւոյթը տարիքոտ մարդու մը քով, լալ ու լացը արգիլող ծամածռութիւնը յուզեց աղջիկը։ Ժանէթ չկրցաւ կլլել պատառները։ Նայեցաւ Մելքոնին, սիրտը մռայլեցաւ ու թերեւս յիշելով հօրը լացերը եւ իր մխիթարողի պարտականութիւնը, գնաց Մելքոնին մօտ, նստաւ անոր ծունկերուն վրայ ու մխիթարական խօսքեր շռայլելով սրբեց անոր աչքերը։ Յետոյ առաւ Մելքոնին գլուխը իր սպիտակ ու կլոր թեւերուն մէջ, մինչեւ որ Մելքոնին փղձկած սիրտը դադրեցաւ ուժգին բաբախելէ ու սենեակին մէջ արտասովոր լռութիւն մը հաստատուեցաւ։

Լռութեան հետ վերադարձաւ Մելքոնի սովորական բարութիւնը եւ դիտելով Ժանէթին ժպտուն դէմքը, երախտագիտական զգացումներ արտայայտեց, ըսելով որ իրաւունք ունէր Ժանէթ, քիչ առաջուան տղան, հացագործին աշկերտը կը ճանչնար, ազնիւ, աշխատասէր տղայ էր, ինչու չէ … Ժանէթ չձգեց, որ վերջացնէ խօսքը, ձեռքը դրաւ Մելքոնին բերնին վրայ, սաստելով.

—Ոչ, ոչ, ես չեմ սիրեր երիտասարդ տղաքը, ապուշ են։

Յոգնած՝ յուզումներուն դէմ տարած պայքարէն, Մելքոնի քունը տարաւ թիկնաթոռին մէջ։

Ժանէթ սեղանը վերցուց, մաքրեց, ման եկաւ հոս հոն սենեակին մէջ։ Արդէն տեղացի էր, կարծես երկար ատենէ ի վեր հաստատուած հոն։ Նոր դէպքի մը տպաւորութեան տակ չէր, իր սովորական առօրեան էր։ Երբ ամէն բան կարգին էր, բացաւ վարագոյրը, անկողինը երկուքի բաժնեց, կէսը գետինը փռեց, օգնեց Մելքոնին, որ մտաւ անկողին, միշտ լուռ, սրդողած տղու մը պէս եւ երբ լոյսը մարեցաւ, լսողութիւնը այնքան սրուած էր, որ հանուող աղջկան շշուկներէն կ՚երեւակայէր անոր շարժումները, ձեւերը ու նորէն թմրած սիրտը արթնցաւ ու հառաչեց։ Բայց յանկարծ — արդեօք պատրանք էր — զգաց որ սենեակին մութին մէջ կանգնած աղջիկը մերկ էր։ Մելքոնի մարմինէն զօրաւոր ցնցում մը անցաւ, եւ շուտ, վերմակը գլխուն քաշելով ուզեց մերժել, ուրանալ իր զգայնութիւնները, իրականութիւնը՝ թէ այդ պահուն զինքը խռովող փորձութիւններ կը թափառէին իր շուրջը, ճանկերը բացած։ Բայց ահա բոպիկ ոտքերու աղմուկը տախտակամածին վրայ, մինչ Մելքոնի ականջները կը հետեւէին, մրափող շան մը զգուշաւորութեամբ, այդ աղմուկին, որ զարմանալի, չէր մօտենար մահճակալին, որուն ուղղուած էին Մելքոնի ականջները։ Անակնկալի եկած, չէր կրնար հաւատալ իր զգացածին։ Գետինը փռուած անկողնին վերմակին ծայրը բացուած էր կամաց կամաց, զգոյշ, Ժանէթ կը սահէր անոր մէջ, ծով վերադարձող ջրանոյշի մը պէս, եւ ահա կ՚երկննար անոր մարմնին երկայնքին։ Մելքոն չէր ուզեր հաւատալ եղածին, չէր ուզեր գիտնալ նոյնիսկ թէ Ժանէթ ընդուներ էր, ընտրեր էր զինքը, այնքան կը սոսկար պատրանքէն, բախտի չար խաղերուն վարժուած, բայց ստիպուեցաւ հաւատալու երբ զգաց, որ թեւ մը կը սպրդէր գլխուն տակէն եւ կռնակին վրայ զոյգ մը գաղջ ստինքներու կորութիւնը կը ճզմուէր։ Այս իրողութեան հետ հազիւ հաշտուած, Մելքոնի սիրտը ուռեցաւ, ուռեցաւ եւ յանկարծ սկսաւ դանդաղ, շատ դանդաղ հոսիլը աչքերէն առատ արցունքներու։

Միշտ լուռ, Ժանէթ ձեռքերովը սրբեց հոսող արցունքները, որ քաջալերուած այդ անսպասելի գուրգուրանքէն, սկսան աւելի առատ հոսիլ։

Բայց ատոնք երջանկութեան արցունքներ էին։


ԱՂՈՒՈՐ ՄԱՐԴ ՄԸ
Այդ օրը հոգիիս մէջ լոյս մտցնելու ծարաւը իր տագնապին հասած էր։ Ուրիշ միջոց չկար, եթէ ոչ փախուստ տալ գործէս, տուն հասնիլ եւ առանձնութեան ամբողջական զգացումով մը անցնիլ սեղանին առջեւ ու գրել, գրել … մինչեւ ներքին կուտակումներուն յետին ծուէնին անհետանալը, մէկ անգամէն։

Կը յիշեմ, ինչպէս լոյս ծագեցաւ, օրը բնաւ արեւ չտեսնող գրասենեակին մէջ։ Տժգոյն կարասիներն անգամ կը պսպղային ներսէն բխող լուսեղէնութեամբ մը։ Այսօրուան պէս աչքիս առջեւ է երկայն սեղանին վրայ նետուած մելանի եւ այլ բիծերով աղտոտ կանանչ ծածկոցը, որ գարնան թարմ մարգագետնի նման կը փայլէր ոգեւորուած նայուածքիս տակ։ Նորոգուած աթոռներն ու սեղանները, պատերն ու դարակները, ուրախ տեսք մը ունէին ու խորքին, բակին վրայ բաց դրան մէջէն զուարթ երգ մը կուգար եւ կը լեցուէր հոգիիս մէջ։

Ամառ էր։ Փարիզի հեղձուցիչ ամառը։ Արեւը թափեր էր փողոցներուն մէջ ու կը հալեցնէր մայթերուն կուտրոնը։ Գատէի մեթրոյին գլխուն ժամացոյցը չորսը կը ցուցնէր։ Ժամը չորս ու կէսն էր երբ կ՚անցնէի Բօն֊Նէօֆի կամուրջէն եւ հասեր էի արդէն Հանրի Դ. ի յուշարձանին մօտ, Ֆրանսայի այդ թագաւորը, որ ամէն մէկ տան կաթսային մէջ ամէն կիրակի խաշած հաւ մը կը ցանկար։ Առջեւի սմբակները օդը բարձրացուցած իր նշանաւոր ձիուն վրայ բազմած, կը ներկայացնէր անոր Փարիզ յաղթական մուտքը, վերջ տալով եղբայրասպան կրօնական կռիւներուն։ Բայց իմ անօրինակ զուարթութիւնս, այդ պահուն, իրմէ աւելի իր ձին էր, որ ուշադրութիւնս գրաւել տուաւ։ Գաղափարաց զուգորդութեան օրէնքին բերումով միտքս ինկաւ անոր կապուած ժողովրդական կատակը եւ քթիս տակէն մռլտացի. «Ինչ գոյն ունէր Հանրի Դ. ի ճերմակ ձին»։ Ու կանգ առի ինքզինքիս վրայ խնդալու համար։ Կանգ առեր էր նաեւ հոգեկան այն մղիչ ուժը, որ ինծի այդքան հեռուները տարած էր։ Ու կատակը հիմա մտքէս ամէն բան աւլած տարած էր եւ հոն կար միայն, յստակ եւ դրական, պարտականութեանս թերացումին գաղափարը։ «Ոչ, իրաւունք չունիմ» կ՚ըսէի ինքզինքիս։ Նկատեցէք, որ այս թերացումովս գործ մը կորսնցնելու կամ չկորսնցնելու վախը երբեք չունեցայ, թէեւ շատ ալ արդարացի պիտի ըլլար ատիկա, այս անկայուն աշխարհին մէջ։ Բայց իրաւունքի գաղափարն էր, որ արթնցեր էր մտքիս մէջ ինձմէ անկախաբար։ Իրաւունք ունէի թէ չունէի։ Ոչ, իրաւունք չունէի ամէն բան իմ հաշուոյս եկածին պէս դասաւորելու եթէ կային ուրիշներ, որ ինծի վստահեր էին պարտականութիւն մը՝ որուն լիուլի կատարումը կը պահանջուէր ինձմէ։ Ժամը վեցին գրասենեակը ժողով ունէինք։ Իմ ներկայութիւնս անհրաժեշտ էր։ Առանց ինծի ժողովը ջուրը պիտի իյնար։ Ջուրը ըսի եւ աչքերս ինկան Սէնի ջուրերուն վրայ։ Վարը՝ կղզիին ծայրը, ծառերու ստուերին՝ արձակուրդէ զրկուածներ օդ կ՚առնէին, մեծ մասամբ ծերեր։ Նայուածքս յանձնեցի դանդաղահոս ջուրերուն, որոնք կ՚երթային կամուրջներու համրիչին տակէն դէպի լայն հորիզոնը՝ Շայեոյի բլուրէն անդին՝ ուրկէ կը բարձրանար արեւէն խանձուած երկինք մը։ Կարծածիս պէս խանգարուած մտածումներս ետ չէին գար։ Օդին մէջ ծուարած երազայնութիւնը, որ միտքս կը տանէր Պռաքի նկարներուն, մշուշի պէս կը ծանրանար հոգիիս վրայ։ Բարեբախտաբար հասեր էի կամուրջին ծայրը, կիսակլոր հրապարակը եւ դիմացէն Տոֆին փողոցը իր յարակից հին ու նեղ փողոցները՝ որոնց անսովոր եռուզեռը զարմանք պատճառեց ինծի։

Հրապարակն ու փողոցները լեցուեր էին խայտաբղէտ ցնցոտիներով, արագաշարժ, ծփացող բազմութեամբ մը։ Վաճառորդներու, բախտախաղի շաղակրատներու, հնարիչներու, կաղերու, կոյրերու, գետնաքարշ անդամալոյծներու խառնիճաղանճ աղմուկը։

Խաբեբաներ, գողեր, անպիտաններ, չարաճճիներ, ձեռնածուներ մաքոքի պէս կ՚անցնէին, կուգային ամբոխին մէջէն։ Յանկարծ ինծի թուեցաւ թէ սա տղան էր, ձեռքը սատանային ծախող տղան։ Այնքան սիրուն էր անիկա, ճակտին վրայ խռիւ եկած մազերուն տակ պճըլտացող զոյգ մը աչքերով, որ ափ ի բերան կը հետեւէի անոր երբ զգացի թէ մէկը ականջիս ծռած բաներ մը կը փսփսար։ Ժերար տը Ներվալն էր, որ ինծի կը պատմէր «Հմայուած ձեռքին» պատմութիւնը։ Այդ պահուն ետեւէս եկող մը բարձրացաւ։ Ետ դարձայ։ Երկձի գեղեցիկ կառք մը կը սուրար։ Քովէն կը վազէր երիտասարդ մը, ձեռքին բռնած թուղթէ տոպրակ մը զոր կառքին մէջ բազմած փափկասուն տիկնոջ ուղղելով, կ՚աղաղակէր.

—Տիկին, խորոված գետնախնձոր, հրամմեցէք, խորոված գետնախնձոր։

Ճանչցայ, Պոտլէրն էր։ Կանչելս եկաւ։ Գիտէի որ Հանրի Չորրորդի յուշարձանին դիմացի տան ձեղնայարկը կը բնակէր։ Ձեռքին ծրարը իր օրուան ճաշն էր։ Հոգին սաստիկ խռոված էր իր աղքատութիւնը այդպէս փարթամ կնոջ աչքերուն առջեւ պարզուած ըլլալէն ու կատակի էր տուեր.

—Տիկին, խորոված գետնախնձոր …

Կայտառ երիտասարդ մըն էր, յանկուցիչ նայուածքով։ Տակաւին չէր եղած այն խման մարդու կապարագոյն դէմքով տիպարը, որ պիտի ըլլար հետագային դառնացած բանաստեղծը։ Կառքը կը սուրար առանց որ ան ակնարկ մը խլած ըլլար գեղեցկուհիէն։

Ձեռքս տարի աչքերուս։ Սիրտս կսկծաց։ Չէի ուզեր տեսնել բանաստեղծին կրած անարգանքը. բայց ահռելի աղմուկ մը կը խլացնէր ականջներս։ Ձեռքս վար առի դէմքէս։ Ինքնաշարժերու շարանը կանգ առեր էր, մեքենավարները բոլորը միասին թէ կը հայհոյէին եւ թէ կը հնչեցնէին սուլիչները։ Փողոցին նշանացիցը կանաչ լոյսը վառեր էր, մինդեռ ես գամերու անցքէն դուրս կը խափանէի փողոցին շարժումը։ Ետ նետուեցայ ու ցատկեցի մայթին վրայ։ Նոյն ատեն տարօրինակօրէն փափուկ, նրբացած գոյացութեան մը զգայնութիւնը ունեցայ ինքզինքէս, մտածումս պայծառացած վիճակ մը ունէր, այնքան ջինջ, եթերային որ մարմնիս գոյութիւնը ցնդած էր մտքիս մէջ, իրեն տեղը տալով կռփամարտիկ Յակոբին, որ կը վազէր, գլուխը ծռած, տեղատարափ անձրեւին տակ եւ որ բուռն կամք մը կը յայտնէր դուրս գալու իր անել կացութենէն։ Որեւէ միջոց չունէի իրեն օգնութեան հասնելու եթէ ոչ զայն յանձնելով տունը սեղանիս վրայ դիզուած թուղթերուն։ Ուստի սկսայ վազել։ Տոֆին փողոցը անցայ թեթեւոտն եւ կարծես աչքերս գոց։ Առաջին բանը որ տեսայ, մեր բնակած շէնքին հին, միջնադարեան դուռն էր։ Օձապտոյտ սանդուխներէն վեր ելած ատենս էր, որ խորհրդածելու տարուեցայ թէ ինչու համար այդ օր միայն հին բաներ կը յամառէին երեւակայութեանս մէջ։ Անտարակոյս բարերար ոգի մը սպրդած էր ներսս եւ անկէ կը վտարէր ներկան յիշեցնող ամէն տարր, քանի որ ներկային հետ մտքիս պիտի ներկայանար քիչ վերջը գրասենեակը տեղի ունենալիք ժողովը, ջլատելով մտային երկունքի աշխատանքը։ Այդ նպատակով էր նաեւ որ այդպիսի ճշգրտութեամբ ու կենդանութեամբ յայտնուած էին ինծի կամրջագլխի հինաւուրց անճոռնի բայց հնարամիտ ամբոխը, Ժերար տը Ներվալ, Պոտլէր։ Ժողովը ինկած էր ջուրը, Սէնի ջուրերուն մէջ, որ զայն միշտ աւելի հեռու կը տանէին, մինչդեռ անհուն հրճուանք մը հոգիիս մէջ, ու գրեթէ պարելով կը բարձրանայի մեր սանդուխներէն, երբ տեսայ կինս որ, ոտքիս ձայնը առած, եկեր էր յարկաբաժնի տան առջեւ եւ անհամբեր, դեռ վերէն, հապճեպ շարժումներով կը փսփսար։ Զուարթութիւնս այնքան մեծ էր, որ բան չէի հասկնար կնոջս խորհրդաւոր երեւոյթէն, մինչեւ որ իրեն մօտ եղայ եւ ան ձայնը աւելի ցածցընելով, ըսաւ.

—Աղէկ եկար, հիւր ունիս, աղուոր մարդ մը։

Մէկէն վրաս քրտինք թափեցաւ, սաստիկ ողողումով մը։ Նպատակս խանգարուած էր։ Դէմքս խոժոռեցաւ։

Խաչիկ Աթանասեանն էր։ Նստեր էր բազմացին մէջ, երբ ներս մտայ, ոտքի ելաւ խելոք տղու մը պէս, անուշ ժպիտը երեսին։ Զինաթափ ընող բան մը ունէր Խաչիկին ժպիտը, հեզ, մանկունակ, մէկ մեթր ութսուն հասակին վերեւը դէպի աջ հակող դէմքին վրայ՝ ուր ատամներու երկու անաղարտ շարքեր ձիւնի պէս կը փայլէին։ Եւ այս՝ յիսունը անցած տարիքին՝ զարմանալի հակասութիւն մը կը ներկայացնէր իր մանկական հոգիին հետ։ Այդ պահուն անոր ուսերուն շարժումները կը յիշեցնէին երախայ մը՝ որուն մայրը կ՚ըսէր կարծես.

—Գնա տղաս, գնա, քեռիին ձեռքը պագ։

Եւ ողջագուրուեցանք։ Բայց իմ քրտինքներս աւելի առատօրէն կը հոսէին։ Շատ նեղուած էի այս անակնկալ այցելութենէն, որ ծրագիրս տակնուվրայ կ՚ընէր։

—Այս անիծեալ շոգը, կ՚ըսէի քրտինքներս սրբելով, բայց նստիր, Խաչիկ, նստիր, ինծի մի նայիր. սարսափելի է այս ամառ ջերմութիւնը, շնչելիք բան չէ մնացած օդին մէջ։

Խաչիկ նստաւ անմար ժպիտը երեսին։ Թաւ յօնքերուն ներքեւ մանրիկ աչքերը անպատում քաղցրութեամբ մը լեցուն էին։ Ձայնը բարակ, քիչ մը գլխային, կը լրացնէր համեստութեան ընդհանուր երեւոյթը, երբ մանաւանդ կ՚ըսէր.

—Քանի քանի անգամներ ըսի, մէյ մը երթամ։ Գերմանիայէն վերադարձիդ անգամ մը եկայ։ Թերթերուն մէջ կարդացի։ Բայց դռնապանը ըսաւ, որ գաւառն էիր։

Կարճ լռութենէ մը վերջ շարունակեց, մէկէն ոգեւորուած ձայնով մը.

—Ինչպէս ես, ինչ կ՚ընես … շատ գիրցեր ես, տղայ …

Ուսերուն ծեքծեքումէն յայտնի էր որ հաճելի ըլլալու տրամադրութեան մէջ էր։

—Մի նայիր այդ գիրութեան, պատասխանեցի, կեղծ գիրութիւն է, տառապանքէն չորցած մարմին մը փոքրիկ բարեկեցութենէն անմիջապէս կ՚ուռի. կեանքը զայն իր ճիշդ սահմաններուն կը բերէ ետքէն։

—Գործերդ լաւ են գոնէ։ Գիտես թէ ինչքան կը փափաքիմ, որ մեր գրողները որեւէ մէկէն աւելի ապահով կեանք մը ունենան, որպէսզի աղուոր գործեր տան։

—Ճիշտ այդ ապահովութիւնն է որ մեզի արգելք կ՚ըլլայ գրելու, քանի որ ապահովութիւնը պահպանելու համար պահանջուած ժամանակի կորուստը, երբ ուրիշ պատասխանատուութիւններ ալ կան, կին, տղայ …

Մասնաւորապէս շեշտեցի պատասխանատուութիւն բառը, անմիջապէս աւելցնելով.

—Միշտ ամուրի։

Խաչիկ ոտքի ելաւ, իբր թէ իմացած չըլլար հարցումս։ Գիտէի, չէր սիրեր որ հարց տրուէր իրեն ատոր մասին։ Սրբազան երկիւղ մը կուգար վրան երբ մտածէր իր կեանքին վրան կեանք մը աւելցնել։ Հազիւ իրենը կրելու ուժը ունէր, այն ալ ինչպիսի զգուշութեամբ նետելով քայլերը, մէկին հաստատուն տեղ մը ապահովելէ ետք՝ կը նետէր միւս քայլը եւ այսպէս շարունակաբար։ Նոյն ձեւով ալ քալեց դէպի գրադարանս եւ անկէ գիրք մը առաւ։

—Եթէ պատասխան չկայ, տակը անպայման բան մը կայ, ըսի խնդալով։

—Տակը բան մըն ալ չկայ, պատասխանեց վերջապէս։ Կեանքը ինծի այդ բախտը չտուաւ։

Ուղիղ կանգնած էր սենեակին մէջտեղը, գիրքը երկու ձեռքերուն մէջ։ Այնպէս ինչպէս որ դիմացս էր, իր հոգեպայծառ կեցուածքովը, սրտէս հանած էր նեղութիւնս։ Քրտինքս չորցած էր։ Զարմանալի երիտասարդութեան հով մը կար սա յիսուննոց մարդուն վրայ, մանաւանդ երբ կը փորձուէր սեւեռել մշտական ժպիտին կիրթ արտայայտութիւն մը տալու համար։ Ամէն անգամ, որ Խաչիկ կը տարուէր ներսէն այդ աւելին դուրսին վրայ դնելու, հաւասարակշռութիւնը կը խախտէր։ Մարմնական տեսքը կը գտնէր իր յիսուննոցի երեւոյթը, մինչդեռ ժպիտը դէմքին խորանալով հետզհետէ աւելի ու աւելի երախայական կը դառնար։ Չէի հասնար թէ ինչպէս արմատախիլ, գաղթական մարդը ֆիզիքապէս կը զարգանար, կը մեծնար, առանց որ մէջի հոգին հետեւի իրեն եւ կրնար տեղքայլ ընել։ Եւ սակայն Խաչիկ Աթանասեան այդ մարդն էր։ Արդէն նշանակալից չէ հետեւեալ պարբերութիւնը որ յաճախ կը նետէր երեսիդ «սըւոնց նայէ, ինքզինքնին մարդու տեղ դրեր են, գաղթական։ Ծօ, գաղթականէն մարդ կ՚ըլլայ»։ Ոչ, չըլլար։ Չըլլար մանաւանդ երբ գաղթականութիւնը անցողական կացութիւն մը նկատելով կը մտնես սպասման վիճակի մը մէջ, որ հանգրուան չունի, ինչպէս Հայուն սպասումը եւ կը մնաս հոգիով մանուկ, տարիքը առած մարմինով։

Վերջին խօսքերը աւարտելուն պէս Խաչիկ լռեց, քէն ըրածի պէս։

Մինչ այդ՝ կինս ափսէն բերաւ, զետեղեց փոքրիկ սեղանին վրայ զոր քաշելով մօտեցուց Խաչիկին։ Խաչիկ ձախ ձեռքովը վերցուց գաւաթը պնակին հետ միասին, երբ կինս զայն լեցնելէ վերջ իրեն հրամցուց։ Նշմարեցի, որ կնոջս ձայնն ալ փոխուած էր այդ պահուն։ Կարծես ան կը խօսէր փոքրիկ տղու մը հետ։ Ձայնը մեղմ ու համոզիչ ըլլալ կը փորձէր։ Խաչիկ սկսաւ խառնել շաքարը պզտիկ դգալով, դանդաղօրէն եւ շիկնելով մանուկի մը պէս, երբ կը մերժէր իրեն հրամցուած պիսքիւին։ Բայց ձեռքը գրպանը տանելով, անկէ հանեց ափ մը պիսքիւի եւ ստիպեց մեզի որ մենք ընդունինք իրենիններէն։

—Կը նեղանամ, ըսաւ, ասկէ առէք։

Եւ գրպանը եղածը փռեց սեղանին վրայ։

Ստիպուեցանք առ ի քաղաքավարութիւն մէկդի դնել մեր սեւ շուկայի ճերմակ ալիւրով պիսքիւին եւ կրծոտել անոր սպիտակ շուկայի սեւորակ պիսքիւիները։

Արդարեւ, քսան տարիէ ի վեր Խաչիկ կէտ մը չէր փոխած կեանքին մէջ։ Սկիզբները քանի մը տարի աշխատեցաւ Ռընոյի գործարանը, բայց երբ, լաւ հաշուակալ, հինգերորդ թաղամասի դրամատան մը մէջ գործ գտաւ, չորս ձեռքով պլլուեցաւ անոր։ Հազուագիւտ դէպքերով միայն կը հեռանար թաղամասէն։ Օրերը կ՚անցընէր դրամատունէն ոչ հեռու, սահման ունենալով վերէն՝ Լիւքսէնպուրկի պարտէզը, վարէն՝ Սէն գետը եւ Նոդր֊Տամի տաճարը։ Երբեմն կը կանգնէր կամուրջի մը վրայ ուղիղ եւ անշարժ, նայուածքը պաղած սեւ ու թաւ յօնքերուն տակ, կը նայէր ու կը նայէր հորիզոնին որ երբեք չէր մօտենար, այլ կը մխրճուէր հետզհետէ անհունին մէջ։ Եւ ինք կը սպասէր։ Կը սպասէր որ բան մը փոխուի ինքնիրեն։

Խաչիկ խօսակցութիւնը փոխեց։ Խօսեցաւ մեր գրականութեան վրայ ու մէկէն ընդմիջելով.

—Վերջին գրքէդ չունիմ, ըսաւ, ինծի հատ մը պիտի տաս։

—Հարկաւ, պատասխանեցի, քեզի պէս գրասէր ընկերոջ չտամ, որուն պիտի տամ։

Անվաճառ մնացած գրքերուս դէզէն հատ մը առի, ձօնագրեցի եւ իրեն երկարեցի։ Բացաւ գրքին առաջին էջը եւ կարդաց ձօնագրութիւնը։ Լուրջ դէմք մը առաւ։ Գրպանէն դրամապանակը հանեց ու հազարնոց մը դնելով սեղանին վրայ, կը պատրաստուէր մեկնելու։

—Այս բանը չեմ ընդունիր, Խաչիկ, աղաղակեցի վիրավորուած։ Վերցուր, պնդեցի, Խաչիկ, եթէ ոչ կը նեղանամ։

—Սիրելիս ըսաւ հանդարտ շեշտով մը, որ զիս զինաթափ ըրաւ, իմ մէկ շատ սիրած ուսուցիչս, որ ինքն ալ գրող էր, մեզի խրատ կուտար ըսելով որ «մարդ ոչ միայն բանիւ ապրի, այլեւ հացիւ»։

Եւ առանց այլեւայլի ուղղուեցաւ դէպի դուռ։

—Բայց, Խաչիկ, պոռացի երեսին, գոնէ հինգ գիրք առ, ասիկա հինգ գրքի արժեգինն է։

Մտիկ չըրաւ։

—Առ, եղբայր, նուէր կ՚ընես։

Լուռ, քար կտրած էր։ Միայն երբ իրեն ընկերացանք սանդուխին գլուխը, մինչ ինք կը շարունակէր իջնել սանդուխներէն, դէմքը վերցուց եւ ըսաւ.

—Կ՚աղաչեմ, անհանգիստ մի ըլլաք, ինչ պէտք կայ ինծի համար նեղուելու, գացէք, ներս գացէք։ Մնաք բարով։

Հազարնոցը սեղանին վրայ էր տակաւին, երկուքի ծալլուած։ Ձեռքս առաջ չէր երթար։ Բարկութիւնը կ՚ուռէր ներսս։

Կինս խոհանոցէն եկաւ, ժպտուն ու արտօրանօք, մտքին մէջինը չկարենալով իրեն պահել.

—Ինչ աղուոր մարդ է բարեկամդ, ըսաւ։

—Գետինը անցնի աղուորութիւնը, պիտի նախընտրէի որ չար ըլլար, գոնէ այդ պարագային պիտի կարենայի մերժել այս անարգանքը։ Ինչու համար չկրցայ հազարնոցը երեսին նետել, ինչու։

Այդ օրը գրականութիւնը ինծի համար եղաւ վերջին ծայր խոտելի բան մը։ Երբ կը խորհիմ թէ սրտի ինչպիսի զեղումով տուն եկած էի գրելու համար ու հիմա այդ մասին մտածելն անգամ նողկանք կը պատճառէր ինծի։ Ասոր հետ մէկտեղ նորէն փորձեցի գրել, թօթափելու համար հետզհետէ ներսս ամբողջութեամբ պաշարող նողկանքը, նմանը նմանով բուժելու գաղափարէն մղուած։ Ամբողջ օրը տունը մնացի, սեղանին առջեւ նստած, գրիչը ձեռքս, տող մը դուրս չեկաւ անկէ։ Խաչիկին պատկերը աչքիս առջեւէն չէր հեռանար։ Կծու սինիզմ մը կը տեսնէի անոր մեկնումին քար լռութեանը մէջ, «կ՚աղաչեմ անհանգիստ մի ըլլաք, ինչ պէտք կայ ինծի համար նեղուելու»։ Կար արդեօք իր մէջ ալ զիս նուաստացուցած ըլլալու զգացումը։ Կ՚ըմբռնէր, կը զգար թէ որքան վիրաւորած էր զիս։ Մոռցայ իր մէկ խօսքը, երբ կը մերժէի տրուած դրամը «Եղբայր, դուն ասոր դրամ ծախսեր ես…» որուն պատասխանած էի «այո, բայց ինծի վերապահելով նուէր ընելու իրաւունքը»։ Ատոր վրայ է, որ իր ուսուցչին խրատը մէջ բերելով, լաւ մը կոտրած էր դիմադրութիւնս եւ մեկնած՝ օգտուելով այդ առիթէն։

Հետեւեալ օրը անցուցի փողոցները, խառնուելով մայթերու բազմութեան, ինքզինքս անոր մէջ մոռնալու միտքով։ Բայց տրամադրութիւնս թունաւորուած էր։ Չէի կրնար շիտկէ շիտակ վայելել ազատութիւնս, ես որ այնքան կը սիրեմ փողոցները թափառիլ, կռահել ամէն մէկուն մէջ կուչ եկած երազը, ամէն մէկուն վէպը, թէ կարծես մարդիկ ապակիէ ըլլային։ Ծովը նետուող լուղորդին պէս ցատկելով անոնց կեանքերուն մէջ, կ՚ապրիմ բազմաթիւ կեանքեր միանգամայն ու ատկէ կը ստանամ ապրելու գերագոյն զուարճութիւն մը, մանաւանդ երբ հոգիէս շունչ տալով անոնց ծուարած երազներուն, կատարեալ ծաղկեփունջերու կը վերածեմ զանոնք։ Գիտեմ որ կեանքը կը պտըտի կացին մը ձեռքին, զոր փարտելով աջ ու ձախ մարդոց ներսի վէպերը կը գլխատէ, ես, երեւակայութեանս ուժովը, զանոնք իրենց աւարտումին բերելով՝ անհուն գոհունակութեամբ մը կը լեցնեմ հոգիս։ Այսպէս տուածս առած կ՚ըլլամ աւելիով, նորէն տալու անոր եւ առնելու համար շարունակաբար։ Այդ օր կորսնցուցած էի հարստութիւնս, աւելին՝ եղեր էի չափազանց աղքատ, բոկոտն՝ որ չէր կրնար հաղորդուիլ անցորդներուն։ Անոնց ամէն մէկուն մէջ կը տեսնէի Խաչիկը եւ կը զգուշանայի կարթուելէ անոնց նայուածքներէն։ Վասնզի գիրքը, ահ, գիրքը ուրիշ բան չէ եթէ ոչ այն ձեռքը զոր մուրացիկը կ՚երկարէ անցորդին։ Հայ գրողին գիրքը հայցողին ձեռքն է։ Կ՚երեւակայէի այն անսահման գոհունակութիւնը զոր Խաչիկինն էր իր ձեռքը երկարած ըլլալուն դէպի իրեն ուղղուած ձեռքը, քանի որ անընդունելի է վերագրել աղքատին նըւէրի մը ժէստին ընկերացող հաճոյքը։ Օրուան ժամերը անցան Խաչիկին գոհութեան ու նուաստացումիս հանդիպման կէտ մը գտնելու ճիգով, որպէսզի այդ երկու զգացումները իրարու հետ հաշտուելով, հաշտեցնէի նաեւ զիս այն բանին հետ, որ իմ ապրելու եղանակս էր, ինչ իմաստով ալ որ առնուի այս վերջին բառը։ Քանի մը անգամ մերթ ընդ մերթ կը զգայի, որ փոփոխութիւն մը տեղի պիտի ունենար։ Աղօտ լոյս մը կը վառէր ու կը մարէր ներսիդիս։ Այդ պահուն նորէն անցորդները ինծի կը բանային իրենց գաղտնիքներուն վարագոյրը, որ կրկին կ՚իյնար ծանրօրէն։ Իրիկունը ուշ ատեն, տուն վերադարձիս, վերջապէս տեղի ունեցաւ տենդագին փնտռուած փոփոխութիւնը։ Ահա թէ ինչպէս։ Կեցեր էին Օտէոնի հրապարակը, ճիշդ Տանդոնի արձանին տակ, դիտելով մէթրոյին բերնէն դուրս թափող ամբոխը, տուն հասնիլս ուշացնելու համար պարզապէս։ Այն ատեն ամբոխին մէջ տեսայ Խաչիկը, իր բարձր հասակը շիփ֊շիտակ բռնած, աչքերուն բարի ժպիտը բաշխելով ամէն մէկուն, արագ արագ ուղղուեցաւ Սէն Միշէլի կողմը։ Տանդոնին յուշարձանին ետեւը կեցայ, անկէ չտեսնուելու համար։ Բայց երբ անցաւ, չկրցայ տեղի չտալ հետաքըրքրութեանս եւ աչքերովս հետեւեցայ իրեն։ Ահա այդ ատեն է, որ տեղի ունեցաւ այնքան սպասուած փոփոխութիւնը։ Ըսի արդէն, որ արդէն որ ոեւէ բան գրելու անկարող էի Խաչիկին գործած արարքէն ի վեր։ Ձայն մը ներսէս ըսաւ եւ յիշեցուց ինծի, որ պարտական էի սա օտար ամբոխին մէջ յառաջացող հայրենազուրկ Հայուն պատմութիւնը գրելու։ Մանաւանդ երբ մտքիս զարնուեցաւ, մութին մէջ մէկէն ի մէկ բացուող լոյսի մը պէս, այն գաղափարը թէ Խաչիկին այնքան առինքնող ժպիտը ոչ մէկ արմատ ունէր հոգիին մէջ։ Անիկա զրահ մըն էր զոր կը պտտցնէր դէմքին վրայ պարզապէս պատսպարելու համար իր հայու խոցուած հոգին դուրսէն գալիք հարուածներուն դէմ։

Այսպէս նոր գիւտէս քաջալերուած, գոհունակ սիրտով տուն վերադարձայ։ Յաջորդ օրը առտուանց գացի Լիւքսէնպուրկի պարտէզը, խաղաղ եւ արեւոտ օդին մէջ մտածելու համար։ Այլեւս խօսք չէր կրնար ըլլալ գործի երթալու։ Ամբողջ էութեամբ կլանուած էի ստեղծագործելու հուրով մը։ Հոս հոն կը նստէի, կը քալէի պուրակներուն տակ, անդադար մտածումիս կառչած ունենալով Խաչիկին պատկերը որ երեւցածին չափ դիւրամարս չէր։ Այն ատեն երբ զայն ըմբռնած կը կարծէի, յանկարծ կը ճողոպրէր մտքիս արձակած լոյսերէն։ Նորանոր կը սկսէի խուզարկութիւնս։ Անոր այնքան դիւրաթափանց կարծուած ժպիտն էր, որ ետ կը մղէր փորձերս, իբրեւ թէ ան պողպատէ եղած ըլլար։ Բայց եւ այնպէս համոզուած էի թէ անկէ լաւ նմոյշ պիտի չկարենայի գտնել եւ քիչ քիչ, հակառակ անոր դիմադրութեան, կ՚ամփոփէի տիպարը կազմող տարրերը զորս սկսած էի զետեղել պատմութեան կմախքին մէջ, երբ մէկէն տեսայ զինքը, որ պարտէզին ետեւի դուռնէն ներս կը մտնէր։ Ընդոստ շարժումով մը նետուեցայ ծառերուն ետեւ, կարծեմ Վեռլէնի արձանին կողմը մեկուսի անկիւն մը։ Վախը սրտիս մէջ՝ թէ ան արդէն տեսած էր ինծի, որովհետեւ այնպիսի ժպիտ մը կար դէմքին վրայ, որ ինծի անպայման տեսած էր։ Բայց ան շարունակեց ուղղակի դէպի աւազանին բացատը։ Պահուըտելով հետեւեցայ իրեն, որոշ հեռաւորութիւն մը պահելով իրմէ։ Խաչիկ գնաց աւազանին մօտ, նստաւ քարէ նստարանի մը վրայ՝ որուն շուրջ տղաներ կը խաղային փոքրիկ առագաստանաւերու հետ։ Ժպիտով մը՝ որուն մէջ կարծես անոր ամբողջ սիրտն էր ծաղկած՝ ան կը հետեւէր տղոցը խաղերուն, երբեմն հրճուելու ձեւեր կ՚առնէր ու երբ տղոցմէ մէկը իրեն մօտեցաւ, թեթեւ մը շոյեց անոր գլուխը, բաներ մը ըսաւ ու գրպանէն բան մը հանեց եւ անոր տուաւ։ Քիչ վերջը անոր մտերիմն էր արդէն եւ նոյնիսկ խաղընկերը։ Յայտնի էր որ տղան աւելի ուրախ էր տարէց խաղընկերոջմէն, որովհետեւ ան աւելի հնազանդ էր իր քմայքներուն քան թէ իր տարեկիցները։ Քովի նստարանին վրայ նստող կինը՝ որ տղուն մայրը ըլլալ կը թուէր, չբողոքեց, տղան ետ չկանչեց, ինքն ալ նոյնքան ջերմութիւն կը զգար տղուն ու անծանօթին մտերմութենէն։ Այնքան քաղցր էին Խաչիկին ժպիտն ու ձայնը։ Մերթ ընդ մերթ կինն ու Խաչիկը բառեր կը փոխանակէին, կը խնդային, իրենց նայուածքը տղուն վրայ կեդրոնացուցած։ Ժամանակը կ՚անցնէր ու սկսած էի յոգնիլ Ֆրանսայի թագուհիներէն մէկուն քարէ քղանցքին ետեւ անոնց անհամ խաղին հետեւելով։ Կը պատրաստուէի մեկնելու։ Տեսայ, որ կինն ալ ժողվեց իր ձեռագործը ու ոտքի ելաւ։ Անշուշտ պիտի մեկնէր։ Մնացի տեղս, քիչ մը կծկուած ինքզինքիս վրայ, վախնալով որ Խաչիկն ալ տեղէն կ՚ելլէր ու կը տեսնէր զիս։ Գուշակածիս պէս ալ եղաւ։ Երբ կը հեռանար տղուն հետ, Խաչիկը մանուկին փաղաքշանքներ շռայլելով կը քալէր անոնց կողքին։ Չէի իմանար թէ Խաչիկը ինչեր կ՚ըսէր անոնց։ Ձայնը հազիւ իմանալի էր քովիններէն, դէմքը կը ծամածռէր ու կը ժպտէր, միշտ նոյն զինաթափ ընող մանկական ժպիտը։ Բայց երբ անոնք քովէս կ՚անցնէին, իմացայ որ կինը անկեղծ յուզումով մը կ՚ըսէր Խաչիկին.

—Vous etes trop bon, Monsieur.

Սանդուխներէն բարձրանալով դանդաղաքայլ ու օրօրուն, գլխաւոր դուռը տանող պողոտան առին։ Ես դեռ չէի համարձակեր թաքստոցէս դուրս գալու, բայց եւ այնպէս որոշած էի հետաքրքրութեանս մինչեւ ծայրը երթալ։ Երբ պողոտան հասայ, անոնք արդէն մեծ դուռնէն անցեր ու խառնուեր էին փողոցին բազմութեան։

Ահա անցեր էին դիմացի մայթը ու կ՚իջնէին պուլվար Սէն Միշէլէն։ Իրապէս յուզիչ բան մը կար այդ տեսարանին մէջ։ Խաչիկ տղուն ձեռքէն բռնած կը քալէր։ Միւս կողքին կինն էր։ Բոլորը ուրախ կ՚երեւէին այդ կազմուած երրորդութենէն։ Եթէ իմացած չըլլայի կնոջ խօսքերը պարտէզին սանդուխներուն վրայ, պիտի խորհէի թէ Խաչիկ մեզմէ կը պահէր իր ընտանիքը տարիներէ ի վեր, մեղք մը գործածի պէս։ Սուֆլօ փողոցին անկիւնը անոնք դարձան դէպի աջ։ Խորհեցայ թէ Պանթէոնի ետեւի փողոցներէն մէկը պիտի երթային։ Արագ արագ հակառակ մայթին վրայէն կը դիմէի Ֆրանսայի մեծ մարդոց դամբարանը, երբ յանկարծ մեր երրորդութիւնը կորսնցուցի աչքերէս։ Հաւանաբար քովնտի փողոցը մտած էին։ Շնչասպառ, քանի մը հոգիներ ալ հրմշտկելով մտայ այդ փողոցը եւ ուղիղ կը շարունակէի, երբ ձախիս նշմարեցի զանոնք, որ կը բարձրանային Մալպրանշ փողոցի աստիճաններէն ու կանգ առին 5 կամ 7 թիւին առջեւ։

Կինը, տղան ներս մտցուց եւ հիմա իմ կողմս դարձուցած էր դէմքը, կարմրած, ժպիտներէն կլորցած, անդադար կը խօսէր, կը խօսէր համոզելու համար, որ մարդը իրեն չհետեւէր այդ սեմէն անդին ու հետզհետէ հրաշալի գեղեցկութիւն մը կը ստանար։ Խաչիկը կռնակն էր ինծի դարձուցած։ Այդ կռնակին մէջ կիրթ կեցուածք մը կար, բայց յամառ։ Կնոջ երկար բացատրութիւններուն ընթացքին, ան ոչ մէկ շարժում ըրաւ։ Բայց այդ անշարժութիւնը խուլ ու համր պաղատանք մըն էր։ Չեմ գիտեր ինչպէս զգացի թէ Խաչիկ կուլար։ Ինծի կը թուէր թէ անոր արցունքները կռնակէն վար կը թափէին։ Ու մէկէն շարժեցաւ։ Կինը դռնէն ներս մտեր էր արդէն ու Խաչիկ կը հետեւէր անոր։

Ամբողջովին մոռցեր էի նախորդ օրը Տանդոնի արձանին մօտ ստացած ցնցումս։ Սիրտս բացուեր էր պահ մը ընդունելու համար տխուր հայորդիներուն պատմութիւնը, բայց վերջին տեսարանէն ետք, ան նորէն գոցուեր էր ինքն իր վրայ ու մնացեր էր թափուր, եւ գրիչս՝ անգործ։ Երկու տարիներ անցան։ Չեմ գիտեր ինչ եղած պիտի ըլլար այդ պատմութիւնը, եթէ այն ատեն գրած ըլլայի զայն։ Բայց կարեւորը անոր ինչ ըլլալը չէր, այլ՝ անոր տրուած ըլլալովը, այսօր շատ մը ուրիշ պատմութիւններ եւս պիտի ունենայինք։ Հիմա, որ, ահաւասիկ աս լրացաւ, կարելի պիտի ըլլայ գրել նաեւ միւսները. եթէ անշուշտ ժամանակը, կորուստէ փրկէ միեւնոյն ժամանակ սա հայորդիները, որոնց պատմութիւնը ի հարկէ ուրիշ պիտի ըլլար, եթէ անոնք գտնուէին հարազատ երկրին մէջ, ուր արդէն անոնց կեանքը ունէր իր գծուած ճամբան։


ԽՕՍԱԿՑՈՒԹԻՒՆ ՍԱՓՐԻՉԻ ԿՐՊԱԿԻՆ ՄԷՋ
Բիւզանդին

Դրան կապոյտ ուլունքներով հիւսուած վարագոյրէն ներս նետեցի գլուխս։ Վարագոյրը հնչիւն խշրտուք մը հանեց։ Քեռի Արշակ մինակ էր եւ զբաղուած՝ ածելի սրելով, միշտ նոյն հալած ժպիտը դէմքին ուռածի ձեւ առած միսերուն մէջ։

—Ահ, ըսի, առիթէն օգուտ քաղենք, քեռի, քանի մարդ չկայ։

—Մտիր, մտիր, ըսաւ քեռին, որ ալ ծերացեր էր։ Այդ օրէն ինծի յայտնուեցաւ իսկապէս անոր ծերութեան խորութիւնը։

Արշակ քեռին, առանց ատոր ալ, միշտ ծեր էր եղած, բայց իրապէս ինչ է ծերը, ես այդ օր միայն հասկցայ։

Քսանըհինգ տարուան մէջ գնդասեղի մը չափ բան չէր փոխուած անոր Սալօնին մէջ, ոչ աւելի մգլոտած՝ քան ինչ որ էր եւ ոչ ալ քիչ մը աւելի բարելաւուած, բայց միշտ նոյն մտերիմ, խոհանոցին մէջ հիւր ընդունող տան մը մթնոլորտը։ Իսկապէս ալ մուտքի դրան դիմացն էր խոհանոցին դուռը՝ ուրկէ երբեմն կը յայտնուէր քեռիին կնոջ թուխ ու չոր դէմքը՝ հարց տալով.

—Բաթլըճանին աղը չդրիր եա…

Ճիշտ այդ գլխուն տեսնուած տեղին վերեւը, անփոփոխ, մնացած էր Շէռամի անուշահոտութեան ռէքլամը՝ որ նորաբաց վարդագոյն արշալոյսի մը վրայ ցիրուցան վարդերուն քովնտի մանկամարդ աղջկայ մը առինքնող ժպիտով դէմքն է։ Այս էր քեռի Արշակին վարսավիրատան միակ լուսաւոր մասը։ Մնացեալը համատարած գորշութիւն էր։ Թաղին ծերերն ու պզտիկներն էին անոր յաճախորդները։ Երբ մեծցայ ու երիտասարդի հովեր առի, գլուխս ծռելով սկսայ անցնիլ անոր Սալօնին առջեւէն, երբ, նոյնիսկ, յետագային տղան ալ եկաւ գրաւել հօրը հայելիին քովինը։ Հայր ու տղայ միեւնոյն ճաշակի տէր էին եւ հետեւաբար անկարող՝ գոհացնելու իմ աղջիկներուն ժպտիլ սկսող երիտասարդութիւնս։ Այսպէս էր նաեւ եմ բոլոր տարեկիցներուս համար։ Բայց երկար տարիներու հեռացումէ ետք, երբ նոր պատերազմ մըն ալ նետեր էինք մեր տարիքին վրան, յոգնած էի սափրիչներու կրպակներուն մէջ աքլորի ձեւեր առնելէն։ Հաճոյք մըն էր այլեւս շուտ եւ արագ սափրուիլն ու մազերը կտրել տալը քեռի Արշակին անպաճոյճ կրպակին մէջ, առանց երկար բարակ ձեւականութեան։ «Բարեւ, ասծու բարին» ըսելու պէս դիւրացած էր խնդիրը։ Բայց կար բան մը, որ երբեմն զիս անկէ կը հեռացնէր, երբեմն ալ անոր կը տանէր։

Քեռի Արշակ մինակ էր հիմա իր տան եւ Սալօնին մէջ, քեռիին տղան՝ Աբգարը մեռեր էր ճակատը, պատերազմի առաջին օրերուն իսկ։ Տըղուն ցաւին չդիմանալով, մեռեր էր նաեւ մայրը։ Ու հիմա սմբուկներու այս եղանակին չէր լսուեր անոր ձայնը խոհանոցին դրան մէջ.

—Բաթլըճանին աղ չդրիր եա…

Սրտաբեկ բան մը կար Քեռի Արշակին վարսավիրատան մէջ։ Անոր մինակութիւնը տրտմաթախիծ շեշտ մը դրեր էր կռնակին կուզին մէջ, իր հողին քսքուող քայլափոխին մէջ, ծռած վզին շուրջ թռչունի վիրաւոր թեւերու պէս շարժտկող ձեռքերուն մէջ, որոնք ածելին կը մօտեցնէին դէմքիդ, քեզի վախ պատճառելով։ Բարեբախտաբար այս դժնդակ տպաւորութիւնները կը կորսուէին կլոր եւ ուռ դէմքին վրայ արհեստին քառասուն տարիէ ի վեր կազմած ժպիտին մէջ, որ զինաթափ ընող գրաւչութիւն մը ունէր։ Ու յետոյ, ինչպէս կ՚ըսէր Պրն. Ժավըլօ, իր դրացին, «ամէն մարդ ապրելու իրաւունք ունի»։

Հակառակ իր սովորութեան, քեռի Արշակ լուռ էր այսօր։ Կարծես քէն ըրած էր։ Շրթունքները կախ, աչքին բիբը մտածկոտ, կը գործէր։ Լռութեան մէջ, իմ միտքս ալ կը նաւարկէր, ուշադիր՝ այսուհանդերձ՝ մկրատին երգին, որ հաճելի է երբ լռութիւնը խզող չկայ։ Նայուածքս ազատօրէն կը պտտէր անոր դէմքին շուրջ, որ լուսինին պէս կլոր էր, քիչ անգամ ածիլուած, գլխուն մազերը սպիտակ, ոչ աւելի ոչ պակաս, այնպէս ինչպէս որ միշտ ճանչցած էի։ Սա տարբերութեամբ սակայն, որ չեմ գիտեր ինչ մը եկաւ սիրտըս ճմլել։ Անոր պեխին թելերը, գլխուն ցանցառ ու երեսներուն առատ մազերը, քիչ անգամ ածիլուած, սպիտակ չէին ուրիշ ծերերու մազերուն պէս, տարբեր տեսակի ճերմակութիւն մը ունէին անոնք, ճերմակութիւն մը, որ մազին արմատին վրայ մեռելային գոյն մը գրեր էր։

Այդ սրտաճմլիկ տեսարանը մտքէ հեռացնելու համար, լռութիւնը խզեցի.

—Ինչ, քեռի, մեկնեցան ձեր հիւրերը։

Քեռի Արշակին դէմքին վրայ լոյս ծագեցաւ։

—Հա, գացին, ըսաւ, առջի օր գացին։

Ու պահ մը կանգ առաւ ածելին ձեռքին մէջ բարձր բռնած։ Տեսայ թէ ինչպէս այտերուն ժպիտը կարագի պէս հալեցաւ, իջաւ քթին եզերքներէն դէպի բերնին անկիւնները, կոպերուն ծայրը աղօտ լոյս մը վառելով։ Այդ աղօտ լոյսին մէջ ալ զարմանալի հարցական շեշտ մը կար։ Գլուխը նորէն փարտեց ու աւելցուց.

—Հա, գացին … բայց չորս շաբաթ աղուոր մը վայելեցին։

—Ազգական են ձեզի։

—Ոչ, մեզի գեղացի են, լաւ բարեկամներ, ազգականէ աւելի լաւ։ Շատ անգամ բարեկամները իրարու աւելի կը սիրեն քան թէ ընտանիքի մը անդամները։ Ան մեծ գործադուլին տարին էր։ Գիշեր մը հոս բարեկամներու գացեր էինք, ինչ տեսնեմ, այս մեր գեղացիին տղան, փաթթուեցանք իրար, պագինք։ Կարծես մէկէն մեր գիւղն էինք։ Միւս տարին նորէն եկաւ, հարսն ալ հետը բերաւ։ Անկէ վերջ պատերազմը եկաւ, բայց պատերազմէն անմիջապէս վերջը եկան։ Միւս բարեկամները Ամերիկա, Առճանթինա գացած ըլլալնուն, բռնեցի մեզի բերի, էհ, փառք Ասծու, տեղ ունինք։ Ահ, տեսնէիք, ինչ աղուոր բաներ եփեցի, կերցուցի, պտտցուցի։ Հարկաւ, ամէն ծախսերը չըրի, ան ինչ կնիկ ունի, գիտես, աչքին ծայրովը կը տեսնէր թէ շուկայ կ՚երթայի, անմիջապէս ետեւէս կը վազէր … հա, փարան կուտային ես ալ ծախսեցի, բայց անոնք աւելի ծախսեցին, ունին, կը բռնեն, մարդը շօֆէօռութիւն կ՚ընէ իր հաշուոյն. բայց աղուոր մարդ է, կնիկն ալ աղուոր յարմարած է իրեն։

—Իսկ աղջիկը, կատարեալ փարիզուհի մը։

Քեռի Արշակ բերանը բաց կը հրճուէր, օդին մէջ ձեռքի պզտիկ հարուածներ կուտար, իբրեւ խօսքերուն հաւանութիւն, բայց ոչ ամբողջովին, քանի որ գաղտնիք մը վրայ տուողի պէս այլայլած երեւոյթ մը ունէր։

—Այնպէս չէ, ըսաւ, կամաց կամաց յարմարուելով եղելութեան, կատարեալ փարիզուհի մը, խելացի, ամէն բան գիտցող, եւ տասը տարեկանին, պարոն, տասը…

—Տասը… ես նոյնիսկ տասնըհինգ պիտի տայի։

—Ոչ, ոչ, տասը տարեկան է, տասը տարեկան եւ երեք ամիս։ Ան ինչ աղջիկ էր, կեանք կը ցանէր ամէն կողմը։ Եւ հպարտ ալ չէր։ Դիր առջեւը ինչ որ կ՚ուզես, կ՚ուտէ, անանկ ձեւեր չունի։ Մասնաւոր, Մարսիլիական կերակուրներ եփեցի, ըհ չըրաւ, կերաւ ու գովել ալ գիտէր, չարաճճին։ Գիտէք, առջի իրիկուն, ծառաստանն էինք, ըսինք, քիչ մը զովանանք, սանկ պզտիկ պտոյտ մը. Թագուհիս միշտ առջեւէն կը քալէր, առաջնորդի պէս, մեզի ուզած տեղը կը տանէր, մէյ մըն ալ ետ դառնալով, սանկ հասուն կնիկի ձեւեր առած, ըսաւ. «Արշակ, այեօլիդ շատ լաւ էր, գալ անգամուն նորէն կրնաս պատրաստել…»։ Հը, հը, ըրաւ ծերունի սափրիչը քթին տակէն, ինքնիրեն խնդաց, մռլտալով. «Արշակ… Արշակ»։

Երազկոտ դէմք մը կախեց քեռի Արշակ գլխուս վերեւ ու երբ կը պատրաստուէր վերջապէս ածելին երեսներուս մօտեցնելու, միտք մը յղացաւ, ներս գնաց արտորանքով վերադարձաւ, ձեռքին մէջ բռնած լուսանկարները ինծի երկնցընելով.

—Քանըպիէռին վրայ քաշուեցանք, ըսաւ, առանց կարենալ բաժնուելու անոնցմէ։ Ձեռքը կը դողար։ Արեւով ողողուած պողոտային վրայ իրենց բնական քայլուածքին մէջ քով քովի լուսանկարուած, քեռի Արշակ թեթեւ մը աղջկան վրայ ծռած, զայն սեփականացնելու ճիգով մը, մինչդեռ աղջնակը, իր արքենի կեցուածքին մէջ, գլուխը վեր բռնած, հաստատ ու ինքնավստահ քայլ մը առաջ նետելու վրայ՝ որուն շարժումը անդրադարձած էր անոր մերկ սրունքին պրոնզացած մկանունքին վրայ, պիրկ, ողորկ ու պսպղուն, սլացիկ՝ նորափթիթ լոյսի մը նման ու գիտակից արդէն՝ պաշտամունքի առարկայ ըլլալուն։ Լուսանկարիչը գտեր էր ճիշտ լուսանկարելու պահը, հաւանաբար այն ատեն երբ աղջնակը կ՚ըսէր քեռի Արշակին. «Արշակ, այեօլիդ շատ լաւ էր …»։ Կոկորդին վրայ ըրած ճիգէն յայտնի էր, որ սխտորին պատճառած կազերը բաւական մը վեր ելեր էին։ Գիտեմ, մինչդեռ ես կը նայէի լուսանկարին վառվրուն աղջնակին, անոր պիրկ ու արեւէն թխացած մերկ սրունքներուն, իրանը սեղմող անթեւ թրիքոյին՝ որուն տակէն կաղինի մեծութեամբ երկու ծիլեր բուսեր էին, իրարմէ հեռու կտուց տալով ներսէն դուրս, ան, քեռի Արշակը կը հետեւէր մտքին մէջ թաւալող ժապաւէնին՝ որուն վրայ կը տեսնէր Ռէնը («ահ, ոչ, թագուհին, Ռէնը գաղիացիներուն համար է») բայց եթէ Ռէնը կուգար միտքը, անոր համար էր որ այդ պահուն զինքը կը տեսնէր յաճախորդներուն հետ, մէկէն միւսին երթալով, խնդացնելով զանոնք իր միամիտ պատմութիւններովը՝ որոնց միամտութիւնը կը կայանար կարծիքներուն սանձարձակ ազատութեանը մէջ եւ կամ թէ բարձր աթոռին վրայ բազմած, դրամարկղի գզրոցին առջեւ, կը գանձէր երջանկաժպիտ, քթթուած աչքերով, երբ քեռի Արշակ ուժ տալով մերթ ընդ մերթ ձեռքին օճառուած վրձինին, կը յայտարարէր. «Ռէն, Պ. Վալէթէն 95 ֆրանք, 30 ֆրանք Պ. Բոնսէն, 60 ֆրանք Պէռնառտիէն…»։ Ռէնի — ոչ, Թագուհիին — փոքրիկ ձեռքերը կը լողային գզրոցին մանր դրամներուն մէջ։ Յաճախորդը ժամավաճառ կ՚ըլլար, բայց՝ համբերատար, նոյնիսկ աւելորդ նկատելով սափրիչին ներողութեան խօսքերը, քանի որ Թագուհին ամէնուն ալ զբօսանքն էր։ Հպարտ էր քեռի Արշակ երեւակայութեանը առջեւէն անցնող այդ պատկերներէն։ Երկարաձիգ հառաչ մը հանելով պարպեց կուրծքը, որ սաստիկ ուռած էր մեծցող զեղումով մը եւ տրտում շեշտ մը տալով ձայնին, խզեց լռութիւնը.

—Առջի իրիկուն կայարանը, տեսնելու բան էր, այնքան մինեօն, այնքան խելացի էր Թագուհին, հասկցաւ, որ տխուր էի, լեզուս պապանձած էր, Թագուհիս վար իջաւ կառքէն, եկաւ, ինծի համբուրեց, ըսաւ. «Քեռի Արշակ, պէտք չէ որ տխուր ըլլաս, ես նորէն պիտի գամ, Ծնունդին պիտի գամ նորէն …»։ Կը տեսնես, ինչ ոսկիի պէս աղջիկ է, բայց չեմ գիտեր, ուրախութենէս էր թէ ինչէն, աչքերս թրջուեցան։

Սափրիչը գլուխը ծռեց դէպի ականջս, ձայնին միջանկեալ խօսքի մը շեշտը տալով, ըսաւ.

—Ինչ մեղքս պահեմ, ես շատ զգայուն մարդ եմ, շուտ մը կուլամ։

—Շուտ մը կուտաք սիրտերնիդ ու դժուար ետ կ՚առնէք, ընդմիջեցի։

—Հա, ատանկ է, բացագանչեց ան եւ աւելի քաջալերուած՝ շարունակեց.

—Ինչպէս ըսեմ, սիրտս չէր կրնար կենալ, լացի, լացի, ու ան աղուոր կնիկն անգամ չդիմացաւ, այսինքն Թագուհիիս մայրը, կառքին պատուհանէն պոռաց. «Արշակ քեռի, տխրելու պէտք չկայ, արդէն մեր մէկ ոտքը հոս է, Ռէնը պիտի գայ Ծնունդին, Նոր Տարին ալ ձեզի հետ կ՚անցնէ …»։

Ու երկվայրկեան մը քեռի Արշակ ինքզինքին մտիկ տալէ վերջ, աւելցուց խորհրդաւոր ձայնով մը, աւելի համոզուելու համար որ, այո, պիտի գայ.

—Ինչ կը խորհիք, կուգայ, հէ…

Բայց յանկարծ կեցաւ։ Սոսկաց քիչ մը չափէն աւելի առաջ գացած ըլլալուն։ Սիրտը շատ բացած էր օտարի մը առջեւ եւ իսկոյն, ետ֊դարձ մը փորձելով, ուզեց աւրել իր խօսքերը.

—Ահ, եթէ գալու բախտը ունենայ …»։

Հոս, ի հարկէ, կեղծեց քեռի Արշակ, ինքն ալ անհանգիստ կը թուէր իր սուտէն, աչքին մէկը վար, միւսը՝ վեր, արտայայտութիւն մը որ կը չափէր սուտին տարողութիւնը ու այնքան ալ մեծ չէր գտներ, հազիւ թէ գիրէ մը աւելի տարբերութիւն՝ «ահ, եթէ բախտը ունենամ, որ գայ …» ու մէկէն.

—Ինչ խորհուրդ կուտաք ինծի, ամսեգլխուն անոր ծննդեան տարեդարձն է, կ՚ուզեմ աղուոր նուէր մը ղրկել։

—Տեղական յիշատակ մը, ըսի, բան մը, որ միեւնոյն ժամանակ քեզի յիշեցնել տայ։

Անշուշտ խօսք չըրի իր ինն ամսուան սուտին շուրջ, որովհետեւ անիկա պարզապէս քեռի Արշակին սիրոյն ճշմարտութիւնն ու զօրութիւնը կ՚ապացուցանէր։ Աղջնակին տարիքը իննը ամիս պզտիկցնելով, անոր խելացիութիւնը կը մեծցնէր։

—Անանկ նուէր մը ըրի, ըսաւ, գացած ատեննին, ոստրէի կեղեւներով շինուած գեղեցիկ կաղամար մը, գիտէք, սանկ, լայն ճեղքով եւ վրան Նոթր֊Տամի ոսկիէ Աստուածամայրը։ Աժան բան չէ, վեց հարիւր ֆրանք վճարեցի։ Ծնունդին ալ միտքս դրած եմ տօնավաճառէն մսուր մը նուիրել, երկու կամ երեք հազար ֆրանք։ Փարիզ ասանկ բան չկայ։ Սանդոններու տօնավաճառը միայն հարաւային Ֆրանսայի մէջ է։ Փարիզ Կաղանդը կը տօնեն, հոս ալ աւելի ծնունդին կարեւորութիւն կուտան։ Օհ, ըրաւ ձայնին շեշտը փոխելով եւ գոհ՝ ինքնիրմէն, քանի որ ատեն չկայ, այս անգամ պզտիկ բան մը ղրկեմ։

Աւարտած էր վերջապէս թէ մազերուս կտրելը թէ սափրելը եւ թէ խօսակցութիւնը։ Բացաւ դուռը զոր ժամը տասներկուքէն ի վեր գոցած էր։ Դուրս գալու ատենս յաճախորդ մը ներս խուժեց.

—Չեմ կրնար, ըսաւ քեռի Արշակ, գլուխը քովնտի ծռած, ճաշի ատեն է, ալ կէսօրէն վերջ։

—Կէսօրէն ետք ժամանակ չունիմ, հոգ չէ, ուրիշ անգամ, ըսաւ յաճախորդը որ, յուսաբեկ, մեկնելու վրայ էր, երբ ծերունի սափրիչը, թերեւս խորհելով սանդոններու տօնավաճառէն գնելիք երեք հազարանոց մսուրին, համակերպեցաւ.

—Էհ, ինչ ընենք, նստեցէք, այս կէսօր ալ չենք ճաշեր, յաճախորդին խաթերն համար։


ՊԱՆԴՈԿ ՈՎԱՍԻՍ
Բաբգէն Պոտոսեանին

Օր մը բարեկամուհիիս կ՚ընկերակցէի դէպի իր աշխատանոցը։ Գորշ ու տխուր օր մըն էր։ Վեցերորդ Թաղամասի փողոցներէն մէկուն մէջ էինք։ Հակառակ շատ բանուկ փողոց մը ըլլալուն, հինաւուրց ծուռ ու մուռ շէնքերու գորշութիւնը տրտում տպաւորութիւն մը կը ձգէր անցորդին վրայ։ Դարերու անձրեւն ու փոշին մաշեցուցեր էին պատերը։ Պատմութեան հին յուշեր՝ խարխուլ ծեփերու ծուէններէն կախուած կը մնային, անտեսանելի չղջիկներու պէս։

Նեղ մայթին եզերքը, մէկէն կանգ առաւ բարեկամուհիս, ու «պաչիկ մը տուր» ըսաւ։ Ահ, բարեկամուհիիս համբուրուելու այդ սովորութիւնը իրաւ է թէ փարիզուհիին մասնայատուկ բան մըն է, բայց եւ այնպէս ինք հասցուցած է զայն ծայրայեղ աստիճանի մը։ Կատարեալ տատրակ մը՝ բարեկամուհիս։ Կարճ կապելու համար, պիտի խոստովանիմ անմիջապէս թէ այնքան ալ անհաճոյ բան մը չէր ինծի համար՝ գոհացում տալ իրեն, ամէն անգամ, որ «պաչիկ մը տուր» ըսելով, կարմիր շրթունքները ամփոփած՝ ինծի կ՚երկարէր իր սիրուն դէմքը։ Այնպէս որ, շրթունքներս մեքենաբար մօտեցուցի իր բերանին եւ, նոյն պահուն, դիմացի շէնքին դրան վրայ կարդացի «Պանդոկ Ովասիս» բառերը։

Ձախ կողմի մայթին վրայ էինք։ Բարեկամուհիս աջ կողմս էր։ Երբ իրեն դարձայ, համբոյր մը դրոշմելու համար իր շրթունքներուն կազմած մատնոցին վրայ, շիփ֊շիտակ դիմացս էր պանդոկը։

Խոշոր գիրերով այդ բառերը, ամէն բանէ առաջ, զարմանք մը տուին ինծի։ Պատճառը չեմ գիտեր։ Ամէն պարագայի, անմիջական դեր մը չունեցան անոնք։ Կրնամ ըսել թէ մոռցած էի, բացի քանի մը կցկտուր պատկերներէ, որոնք իրարու զուգորդուելով միտքիս յատակը կ՚իջնէին, մրուրի նման։

Փողոցը ճամբուս վրան էր։ Գրեթէ ամէն օր կ՚անցնէի հոնկէ։ Երբեք սակայն մասնաւորապէս ուշադրութիւնս չէր գրաւած «ովասիս» պանդոկը։ Համբոյրէն վերջն էր, որ սկսած էի աչք մը նետել վրան, քովէն անցած ատենս։ Ինչպէս նկատի առած չէի «ովասիս» պանդոկը։ Հոդ էր, կը խորհիմ, զարմանքիս պատճառը։ Գորշ փողոցին մէջ՝ միակ ծիծղուն շէնքը։ Ճերմակ ներկուած, մաքուր պատուհաններով՝ ուրկէ հորիզոնագոյն վարագոյրներ կախուած էին։ Իրական ովասիս մը՝ հնութեան այս գորշութեան մէջ։ Պանդոկին երեսը, վերէն վար, ողողուած էր վառ լոյսով մը, անձրեւէն ետք փայլող արեւի լոյսին պէս, որ ջինջ է, միապաղաղ եւ հոգեպարար։ Այդ լոյսը ունէր ինքնայատուկ առաքինութիւն մը։ Փոխանակ դուրսէն եկած ըլլալու, կը թուէր թէ ան ուղղակի պատերու կիրին սպիտակութենէն կը բխէր ու խորունկ խաղաղութիւն մը կուտար հոգիիդ։

Անշուշտ, ովասիսի գաղափարն ալ լրացուցիչ բան մը ունէր պանդոկին արտաքին տեսքին վրայ, բայց կասկածամտութիւնս սկսաւ քիչ քիչ չարափոխել այդ գեղեցիկ երեւոյթը։ Ուրիշ ինչ կրնար ըլլալ, եթէ ոչ խաղաղ պանդոկ մը՝ ուր մարդիկ օրուան մը աշխատանքէն ետք իրենց յոգնած մարմինը հանգչեցնելու կը բերեն, իրիկունէ իրիկուն։ Միայն թէ, երեւակայութիւնս, համբոյրին պատուհանէն դիտուած այդ պանդոկը բնակեցուց պղտոր պատմութիւններով։ Եւ ասիկա՝ քիչ֊քիչ, հատուած առ հատուած, կարծես չխրտչեցնելու համար առողջ եւ բնականոն մտածումս, դիմելով, զարտուղի գիծով մը, դէպի իր նպատակը, մինչեւ որ անխուսափելի եւ անփոխարինելի տենչանքի մը ստիպումը դրաւ ներսիդիս։

Ալ դիմադրէ, եթէ կրնա։

Ամէն անգամ երբ այնտեղէն կ՚անցնէի, աչքերս խոշոր կը բացուէին, ու մէկը կը փնտռէի դրան առջեւ կամ պատուհանին մէջ։ Ոչ ոք։ Ինչու այդ խորհրդաւոր ամայութիւնը։ Ինչ կար։ Ուր էին բնակիչները։ Բաց դուռ մը փողոցին վրայ, ու վերեւը՝ ծանօթ արձանագրութիւնը՝ Պանդոկ Ովասիս։ Մաքրամաքուր, լուսեղէն պատերը՝ հեշտալի գոհունակութիւն մը կ՚ընծայէին նայուածքիս։ Բայց, խորունկ նրբանցքին մէջ ոչ մէկ շարժում։ Միայն մութը փռուեր էր հոն, տարածուելով մինչեւ խորքը, ուրկէ ի զուր յայտնութիւն մը կը սպասէի։ Արդեօք, խորհեցայ օր մը, սիրուհիիս պարտադիր համբոյրներուն անզգալաբար ինծի առթած թաքուն ընդվզումն էր, որ խորշանքս փոխադրած էր «ովասիս»ին մէջ, չկարենալով, իմ քաղցրաբարոյ նկարագիրովս, դիմադրել սիրուհիիս առինքնող ժպիտներուն։ Ու հիմա վէրք մը կար, որ կը բացուէր սիրտիս վրայ։ Բժիշկին պէս որ մատը վէրքին կը տանի քննելու համար, օր մըն ալ, պայուսակը ձեռքս, «Ովասիս» պանդոկին դռնէն ներս մտայ, այն համոզումով թէ հոն քրէական դէպք մը կը սպասէր ինծի։

Երբ ներս մտայ նեղ ու երկար նրբանցքէն, տեսողութիւնս արթնցաւ։ Խարխափումով յառաջացայ, ձեռքս պատերուն քսքսելով ու ոտքերովս գետինը քերելով, կոյրի մը պէս։ Յանկարծ, խորքին մէջ պաղ լոյս մը երեւաց։ Սիրտս սարսռաց։ Տասը վայրկեան մը անցաւ, մինչեւ որ մարդ էակի մը հանդիպեցայ։ Արդէն կասկածելի կլիմայի մը գրգռիչ զգայութիւնը ամփոփուած էր մորթիս տակ։ Ոճիրի մը պահին նախորդող գինովութիւնը ունէի։

Ատենօք բարեկամ մը պատմած էր ինծի թէ Սպանիացիները վատառողջ հետաքրքրութեամբ մըն է, որ կը վազեն ոճիրի մը վայրը, կամ մեռելաթաղումի մը։ Այդ պաղ ու վտիտ լոյսին մէջ զգացած հեշտանքս սարսռացուց զիս, եւ միեւնոյն ատեն վախ մը ունեցայ ինքնիրմէս, որովհետեւ ես իմ ճանչցածէս տարբեր մէկն էի։

Պանդոկապետը ինծի սենեակ մը տուաւ։ Օր մը, երկու օր, երեք օր փակուած մնացի սենեակիս մէջ, սպասելով, որ դէպքը տեղի ունենար, դէպքը՝ որ տեղի չէր ունենար։ Սպասումիս հետ կ՚աճէր նաեւ անհամբերութիւնս։ Ականջներս լարած էի շարունակ սենեակիս դրան, պղտոր աղմուկներու հետամուտ։ Գիշերները աչքերս չէի կրնար խփել։ Գանկիս մէջ նախագուշակ աղմուկներ կը յառաջանային, կը բարձրանային, տարածուելով միշտ հեռուները, հինգ յարկնոց նեղ սանդուխներէն վեր, բայց ոչ մէկ աղմուկ՝ դրանս ետեւ։

Գիշեր մըն ալ դուռս բացի։ Մտիկ ըրի սանդուխներուն խոր վիրապէն վեր ու վար։ Լռութիւնը հոն հաստատուեր էր դարերու հետ կնքուած դաշինքով մը, հին ու խոնաւ պատերուն մէջ, որոնք պանդոկին կուտային ջրային կեանքի մը տպաւորութիւնը։

Գիշերը խաղաղ էր, արդար մարդոց վաստկած արդար նինջովը օրօրուն։ Բայց սպասումս կը սաստկանար, կը զայրանար, ու վիզս կը ցցուէր պոռալու համար։ Ու պոռացի։ Այո, յանկարծ պոռացի։ Ինքզինքս վար ձգեցի՝ աղիողորմ աղաղակ մը արձակելով։ Դուռերը բացուեցան իրարու ետեւէ։ Դրացիները եկան հաւաքուեցան գլխուս վերեւ։ Պանդոկապետը ինքն ալ եկաւ, ու զիս առաջնորդեցին սենեակս, պառկեցուցին անկողինիս վրայ։

Անձկագին ձիգով մը հասկցուցի թէ ոտքս դարձած էր։ Սակայն ալքոլով շփել ոտքիս կոճիկը։

—Ահ, կը մրթմրթայի քիթիս տակէն, մինչդեռ անոնք կը շարունակէին իրենց հոգածութիւնը։ Ոմանք այնքան ահաբեկած դէմք մը ունէին, որ կարծես պատահարը իրենց գլխուն եկած ըլլար։— Ահ, կը պոռայի, այն անիծեալ ուրուականը … եթէ ուրուականին հետ դէմ դիմաց եկած չըլլայի …։ Այս ինչ զարմանալի բաներ կ՚անցնին կը դառնան այս պանդոկին մէջ …։

Բոլորը մէկանց դադրեցուցին գործողութիւնը։ Պանդոկապետը ոտքի ելաւ։ Բարկութիւնը չէր կրնար բաւարար տեղ գտնել դէմքին վրայ, բայց եւ այնպէս, այնքան հանդարտեցաւ, որքան որ կարելի է պանդոկապետի մը համար, ու վկայ բռնելով ներկաները, ըսաւ.

—Բայց, պարոն, սխալմունք կայ, դուք անպայման երազ էք տեսած։ Իմ տանս չափ խաղաղ տուն չկայ ամբողջ թաղին մէջ։ Իրական ովասիս մըն է հոս։ Բոլորը՝ աշխատաւոր, խաղաղասէր մարդիկ են այստեղ բնակողները, ցերեկը՝ գործի, գիշերը՝ կանուխէն անկողին։ Բնաւ բան չի պատահիր հոս։ Բնաւ։

Ահա այդ վերջին բառն էր անհրաժեշտը — Բնաւ։ Ազատաբար կանչի մը պէս ան իջաւ հոգիիս մէջ, բացաւ պատուհանները, օդն ու արեւը մտան ներս։

Առաւօտուն, պայուսակը ձեռքս, սուտ կաղ ձեւանալով, դուրս ելայ «Ովասիս» պանդոկէն։ Դիմացի մայթին վրայ կանգ առի, ճիշդ այն տեղը՝ ուր բարեկամուհիս ինձմէ համբոյր մը ուզած էր։ Երբ ետ դարձայ ու նայուածքս ուղղեցի պանդոկին, ստուերէ վարագոյր մը վար ինկաւ անոր վրայէն։ Այն ատեն, աչքերուս առջեւ պարզուեցաւ իրականութիւնը իր ամբողջ մերկութեամբ։ Խանձուած սպիտակութիւն մը ունէր պանդոկին արտաքին մասը։ Գորշ ու աղտոտ էին պատերն ու պատուհանները, բորոտի ճանկռտուած մարմին մը՝ որ ոչ մէկ բանով կը զանազանուէր փողոցին միւս շէնքերէն։ Մայթին վրայ ծուլօրէն յօրանջող դուռը սրտաճմլիկ խեղճութիւն մը կը զգացնէր։ Դրան վրայի գրութիւնը ոչինչ ունէր գրաւիչ։ Հասարակ բառեր՝ «Պանդոկ Ովասիս»։

Նոյն իրիկունը, զարնուեցաւ բնակարանիս դուռը։ Բարեկամուհիս էր։ Ներս մտաւ, ինծի այնպէս թուեցաւ թէ ան իր առաջին ժամադրութեան կու գար։ Յուզումնալից խանդաղատանքով մը մօտեցայ իրեն, գրկեցի եւ համբուրեցի զինք։ Այդ համբոյրը ինծի յիշեցուց միւսը, այն զոր ինք պարտադրած էր ինծի, մայթին եզերքը։ Նոյն պահուն ամէն ինչ պարզուեցաւ։ Հասկցայ թէ ինչու համար այդ դէպքերը պատահեցան։ Բայց ինչպէս կարելի եղած էր դադրիլ սիրելէ բարեկամուհիիս պէս քաղցր ու փափուկ էակ մը։

Այդպէս է ամէն սէր։ Կը ծնի պատահմամբ, կը ծերանայ ու կը մեռնի առօրեայէն։ Բայց փիւնիկի մը պէս կը վերածնի, իր իսկ մոխիրէն, «ովասիս» պանդոկներուն մէջ։
ԱՒԱՆԴՈՒԹԻՒՆ ՄԸ
Պրն. Քառլիէի քարտուղարը քաղաքավար մարդ մըն է։ Հասակը երկար ու սլացիկ։ Մասնաւոր խնամք մը կը տեսնուի հագուստը կրելուն մէջ, փողկապին հանգոյցին եւ տեսակին ընտրութեան մէջ։ Կանգնած էր գրասեղանին առջեւ եւ իր կիրթ ձեւերով, որոնք իրական հաճոյք մը կը պատճառեն խօսակցին, կը ջանար զիս համոզել թէ երկար չի տեւեր, անպայման ժամէ մը վերադարձած կ՚ըլլայ։

—Խնդրեմ, ըսաւ, նստեցէք, կաշիէ բազկաթոռ մը ցոյց տալով։

Ընդունեցի իր հրաւէրը եւ բազմեցայ հանգստաւէտ թիկնաթոռին մէջ։

—Կերեւի բնաւ բախտը պիտի չունենամ Պ. Քառլիէին հանդիպելու, ըսի, թեւերս կուրծքիս վրայ խաչաձեւելէ ետք, անցեալ անգամ ալ հինգ վայրկեանով մը զինքը փախցուցի։

—Պրն. Քառլիէ շատ զբաղած է դուրսի գործերով, մանաւանդ երբ պարտադրութիւններ կան, պատասխանեց քարտուղարը, առանց գլուխը սեղանէն վեր առնելու։

—Կարելի է ասանկ մեծ գործի մը ժամերուն պարտադրութիւններ ընդունիլ։

—Կան որ կարելի չէ մերժել, անոնք ուղղակի գործին հետ կապ ունին, ըսաւ քարտուղարը կողմնակի ժպիտով մը եւ աւելցուց՝ գլուխը առջեւի տետրակէն վեր առնելով՝ Պրն. Քառլիէ գրեթէ բոլոր յուղարկաւորութիւններուն ներկայ կ՚ըլլայ։ Այս առաւօտ ալ յուղարկաւորութեան գնաց։ Բայց, ժամը տասնըմէկին վերադարձած կ՚ըլլայ։

Գրամեքենային աղմուկը դադրեցաւ մէկէն։ Ձախ անկիւնը, պատուհանէն հոսող առատ լոյսին տակ, արմունկները սեղանին եզերքին կրթընցուցած, մեքենագրուհին ծիծաղկոտ դէմք մը կը ցուցնէր։ Ահա այդ ծիծաղն էր, որ քաջալերեց հետաքրքրութիւնս եւ ըսի, աւելի բան սորվելու նպատակով, քան թէ ըսածիս ճշմարտութեանը հաւատալով.

—Կ՚երեւի Պրն. Քառլիէ շատ ազգականներ եւ բարեկամներ ունի, այդքան յաճախ յուղարկաւորութեան երթալու համար։

—Ոչ ազգականներ են ոչ ալ բարեկամներ, եւ կամ երկուքն ալ, ճշդեց Պրն. քարտուղարը, առանց կարենալ պարտկելու իր խնդուքը, բայց մանաւանդ յաճախորդներ են։ Եթէ կարելի է այդպէս ըսել, Պրն. Քառլիէ աւելի իր շինած դագաղին է, որ կը հետեւի քան թէ անոր մէջ պառկող ննջեցեալին։ Ասիկա հին աւանդութիւն մըն է՝ երբ դեռ Պրն. Քառլիէ գիւղին վերի փոքրիկ արհեստանոցը ունէր միայն։ Հիմակուան այս գեղեցիկ գործարանը ամբողջութեամբ ողջերուն չի պարտիր։ Ավինեոնէն մինչեւ Թարասքոն տարածուող գիւղերուն ու քաղաքներուն դագաղները գրեթէ բոլորն ալ հոս կը շինուին։ Ամէն մէկ դագաղը, որուն կը հետեւի Պրն. Քառլիէ, նոր դագաղ մը կը բերէ իր ետեւէն։ Առեւտուրին գաղտնիքը ներկայութեան մէջ է։ Ամէն տեղ ներկայ պէտք է ըլլալ, այս պարագային՝ յուղարկաւորութիւններուն։ Այնպէս որ հետզհետէ յուղարկաւորութիւնը տեսակ մը աւանդութիւն եղած է Պրն. Քառլիէի մօտ։

—Այսինքն, հասութաբեր աւանդութիւն մը, առարկեցի զուարթութիւնս զսպելով։

—Խնդրեմ, ըսաւ քարտուղարը կտրուկ, որ յանկարծ, ինծի պէս, չափէն աւելի առաջ գացած ըլլալու զգացումը ունեցած էր։

—Խնդրեմ, կրկնեց, մի մոռնաք, որ հիմա ասիկա ճշմարիտ աւանդութիւն մըն է եղած, կորսնցնելով քիչ առ քիչ իր առեւտրական նշանակութիւնը։

Մեքենագրուհին ուսերը շարժելով ժպտեցաւ ու անցաւ աշխատանքին։ Նորէն լուռ ու բարձր գրասենեակին մէջ սկսաւ երգել գրամեքենան, իսկ քարտուղարը լուրջ դէմքը կախեց առջեւի հաստ տոմարին վրայ։

Կարճ լռութենէ մը ետք, Պրն. քարտուղարը գլուխը թեթեւ մը վերցուց եւ ըսաւ, ժպտերես, կարծես շահելու համար սիրտս զոր հաւանաբար վիրաւորած ըլլալ կը կարծէր։

—Պէտք է խորհիլ, որ ողջերը այնքան ալ նպաստաւոր չեն առեւտուրին, տնտեսական այս գէշ ժամանակներուն։ Կեանքը կաղն ի կաղ կը քալէ, բայց կարելի չէ մահը կասեցնել իր անարգել քայլին մէջ, իսկ մեռելները կարելի չէ թաղել առանց դագաղի։ Պրն. Քառլիէի անձին մէջ իրար կը միանան բարձրորակ առեւտրականն ու արտադրողը։

Ու Պրն. քարտուղարը վերադարձաւ իր հաշիւներուն։

Անոր վերջին խօսքերուն արձագանգը դեռ երկար տեւեց միտքիս մէջ։ Լռութիւնը կրկին հաստատուեցաւ գրասենեակին մէջ, համապարփակ։ Կարծես անձերն ու իրերը կը ծծէին զայն յամրօրէն։ Մաքուր եւ սպիտակ պատերը միայն կը խնդային քառակուսի մեծ պատուհաններէն ներս հոսող գարնանային արեւին։ Կաղնիէ պայծառ կարասիները կը փայլէին։ Մեքենագրուհին աւարատած էր աշխատանքը եւ հիմա գիրք կը թըղթատէր։ Մերթ ընդ մերթ դարձող էջի մը շշնջիւնը կենդանութիւն կը բերէր լճացող մթնոլորտին մէջ։ Դուրսը, արեւահար եւ քարուտ բլուրներուն պարը կապոյտ երազ մը կ՚ապրէր։ Մինչ այդ, ժամանակը, անտարբեր մարդոց հաշիւներուն, միօրինակ բայց անյեղլիօրէն կը շարունակէր իր անդրադարձ քայլը։

Պրն. Քառլիէ չէր երեւեր, ժամը տասընմէկը անցած էր արդէն։ Ոտքի ելայ եւ ծեքծեքուն կակազեցի.

—Կարծեմ թէ կրնամ մեկնիլ։ Պէտք է որ կէսօրին Քարբանդրա հասնիմ։ Արդէն դուք ձեր ապսպրանքները ուղղակի մեր տունին կը ղրկէք, թէեւ կ՚ուզէի Պրն. Քառլիէին ցուցնել մեր նոր նմոյշները։ Ունինք նաեւ դագաղի վերաբերեալ բաներ:

Եւ սկսայ ծրարէն հանել ու շարել զանոնք սեղանին վրայ։

—Լաւ կ՚ըլլար, որ սպասէիք, ըսաւ Պրն. քարտուղարը, ի տես փայլփլող խաչերուն եւ խաչուած քրիստոսներուն, ինչ որ ինծի յոյս տըւաւ թէ Պ. Քառլիէ ինքն ալ պիտի հաւնէր անոնց։

—Չուշանար, աւելցուց, պարզապէս փոքր ուշացում մըն է։ Այսօրուան թաղուողը հարուստ մարդ է, իսկ տէրտէրները, գիտէք, իրենց աղօթքները կ՚ընծայեն ստացուած դրամին համեմատ։

Հազիւ թէ Պրն. քարտուղարը լրացուցած էր իր խօսքը, Պրն. Քառլիէ ներս մտաւ։ Տակաւին սեւ զգեստները կը կրէր։ Սեւը զինք աւելի կը կարճըցնէր։ Անոր լեցուն մարմինը կը յորդէր յուղարկաւորի հագուստէն, որ մաշիլ չէր գիտեր։ Եթէ չըլլար անոր կարմիր այտերուն վառվռունութիւնը, որ աղուոր ուտող խմող մը կը յայտնէր իր մէջ, աչքերուն արտայայտութեան մէջ տեղ բռնած յուղարկաւորի երեւոյթը տխուր շեշտ մը պիտի դնէր այս արեւոտ սենեակին ներսը։ Բայց անոր ակնարկները իսկոյն հետեւեցան սեղանին վրայ դրուած նմոյշներուն, մասնաւորապէս դագաղի վերաբերեալ նմոյշներուն, բուռն հետաքրքրութիւն մը անոր բիբերուն մէջ կարծես մէյմէկ մոմ վառեց։

—Չէի գիտեր որ այս տեսակ բաներ ալ ունէիք։

—Այսինքն, ըսի, նոր են ասոնք։ Գիտէք, որ մեր տունը ամէն ճիգ կը թափէ գոհացում տալու համար մեր յաճախորդներուն բոլոր պէտքերուն։

Գիները հարցուց։ Ըսի։ Մէկիկ մէկիկ քննեց, բթամատովը շոշափեց խաչուած քրիստոսին մետաղէ մկանունքը եւ ըսաւ, հանդարտ ու անտարբեր ձայնով ձայնով մը, ըստ մեռելագնաց թափօրներու մէջ ունեցած իր վարժութեան.

—Գրեցէք, 100 կոթ, գռոմէ, 100 ոսկեզօծ, 25 խաչ գռոմէ, 25 խաչ ոսկեզօծ։

—Այս միւսներէն, հարցուցի։

—Ոչ, պատասխանեց, ատոնցմէ պէտք չունիմ, գործերը շատ գէշ են։

Ի հարկէ այս անսպասելի արդիւնքէն ետք կորսնցուցած ժամանակս ափսոսալու ոչինչ ունէի։ Նոյնիսկ բերկրանքով մըն է որ կը քշէի կառքս ամենայն արագութեամբ Քարբանդրա տանող ասֆալդապատ լայն խճուղիէն։ Հիմա գիտէի այլեւս, որ եթէ մարդիկ ժլատ էին ապրողներուն նկատմամբ, գոնէ ունէին անհաշիւ առատաձեռնութիւն մը հանգուցեալներուն համար։

Քանի կառքը կը լափէր իր առջեւ երկարող հարթ եւ ուղիղ ճանապարհը, մտածումս իրմէ առաջ հասեր էր, բայց ոչ Պրն. Քառլիէի աւանդութենէն առաջ, քանի որ, արդէն իսկ, ինչպէս պիտի հաստատէի քիչ վերջը ես ինքս ալ, բոլորն ալ նոյն բարձրաղաղակ պատասխանը կուտային, թեւերնին բարձրացուցած գլուխներէն վեր.

—Պրն. Քառլիէին գացէք, Պրն. Քառլիէին։

Մեռելները անոր կը պատկանին։
ԵՐԱՆԵԼԻ ԳԻՒՂԸ
Գարուն էր։ Փոքրիկ գիւղին միակ փողոցը կառագնաց խճուղին էր։ Փրովանսի անուշ արեւը մասնաւոր հոգածութեամբ մը տեղաւորուեր էր գիւղին ու արտերուն վրայ։ Հեռուէն եկող ելեկտրական սղոցի մը զիլ ճռինչը՝ որ ատաղձագործի մը ներկայութիւնը կը մատնէր, արեւոտ օդին մէջ զուարթ յանկերգի մը պէս կ՚երկարէր։

Երբ դրան մը առջեւ փայտի տաշեղներու դէզ մը տեսայ, կեցուցի կառքս, արհեստս յիշեցնող պայուսակը ձեռքիս՝ արհեստանոց մտայ։

Մարդը տախտակին վրայ ծռած՝ լարուած ուշադրութեամբ կը հետեւէր գործողութեան։ Այսինքն ետ չդարձաւ երբ դուռը գոցեցի աղմուկ հանելով։ Սպասեց, որ գործողութիւնը լրանայ։ Այն ատեն միայն դանդաղ շարժումով մը ետ դարձաւ մարմնին կիսովը, գլուխը թեթեւ մը ծռած։ Նայուածքին մէջ հարցում կար, զոր ոչ մէկ աճապարանք ունէր արտայայտելու։ Մօտեցայ իրեն եւ ներկայացայ։

—Ոչ, ըսաւ, բանի մը պէտք չունիմ։

Ձայնը նոյնպէս դանդաղ էր, ինչպէս իր շարժումները, բայց հաստատակամ։ Մէկ խօսքով թումբ կանգնեցուց ընելիք առաջարկներուս վրայ։ Եւ սակայն, անպայման կ՚ուզէի բան մը ծախել, յանձնարարութիւն մը ընդունիլ իրմէ։

Ակնարկով մը արհեստանոցին ամբողջ միջոցը քննեցի։ Ամէն կողմ տախտակ կար որուն գործածութիւնը կարելի չէր գուշակել եւ ծախած ապրանքներէս առաջարկներ բերել։ Բայց անկիւն մը դագաղ մը տեսայ։

—Կը տեսնեմ որ, ըսի, դագաղ ալ կը շինէք։ Ես ունիմ նաեւ շատ աղուոր եւ աժան դագաղի կոթեր, խաչեր …։

Ատաղձագործը հեգնական քրքիչ մը ունեցաւ։

—Այս գիւղին մէջ մարդ չի մեռնիր, ըսաւ, խորհրդաւոր տեսք մը առնելով եւ աչքերը վրաս բարձրացուցած։

—Էհ, այս դագաղը լիւքսի համար չէք շինած։

—Ատիկա ուրիշ պատմութիւն է … ապուշութիւն, ապուշութիւն։ Յիսուն տարի է, որ արհեստին մէջն եմ, ասիկա առաջին դագաղն է, որ շիներ եմ եւ այն ալ, ինչպէս կը տեսնէք, փոշիին մէջ թաղուած մնացեր է։ Հողին մէջ ըլլալու տեղ …։

—Ինչպէս, ըսի, խելքիս չի հասնիր, դագաղը ապսպրեցին, դուք շինեցիք եւ չառին։ Հարկաւ մեռելը առանց դագաղի չթաղեցին …։

—Ինչ մեռել, սիրելիս, հոս մեռնող չկայ։ Բայց սա մեր անիծեալ ծերունի Մառմոյին խելքին փչեր է, ուզեր է մեռնիլ, կ՚երեւի շիփ շիտակ երկննալու համար իր սիրական հողերուն մէջ, քիչ մըն ալ որովհետեւ եօթանասուն տարի է մէջքին վրայ երկուքի ծալլուած ապրելէն ձանձրացեր է։ Առտուն անկողին մտեր է, կէսօրէն ետքը բժիշկը հոգեւարքը յայտարարեր է։ Մէկը վազեր քահանան բերեր է, որ անմիջապէս հաղորդութիւն է տուեր, որ ութսուննոց գայլը չըլլայ թէ դժոխք երթայ, միւսը վազեր եկեր է հոս՝ «Վարպետ, կ՚աղաչեմ, դագաղ մը, ծերունի Մառմոն անցնելու վրայ է, քահանան եկաւ, թաղումը վաղը առաւօտ պիտի ըլլայ»։

«Ես դագաղ չեմ շիներ, պոռացի, ես մեռելներու համար չեմ աշխատիր, ինծի դագաղ շինել մի տաք, ես տուն շինել կ՚ուզեմ, տուն, ապրողներուն համար։ Չեղաւ։ Աղաչեց. «Վարպետ, վաղը պէտք է թաղենք, հիմա գործերու եղանակն է կորսնցնելիք ժամանակ չունինք, հողը մեզի չսպասեր, մենք հողին գերին ենք»։ Ըսի, քաղաք գացէք, քաղաքէն առէք։ Չեղաւ, շարունակ կը կրկնէր. «Հողը մեզի չըսպասեր»։ Անպիտանը չէր ուզեր ըսել, որ քաղաքը աւելի սուղ է։ Ինչ որ է, ամբողջ գիշերը աշխատելով շինեցի դագաղը։ Մէյ մըն ալ առտուն կանուխ եկաւ տղան։ «Վարպետ, շինեցիր դագաղը», եւ ահ, ըսաւ, սեղանին վրայ պատրաստ դագաղը տեսնելով, ալ պէտք չունինք, աւելցուց ցած ձայնով, ծերունին մեզի խաղ խաղաց»։

—Ինչպէս թէ խաղ խաղաց…։

Տղան ձեռքէս բռնելով սա ետեւի դրան առջեւ տարաւ, բացաւ, եւ ցուցամատը երկարած հեռուն, ցոյց տուաւ ծերունին, որ առտուն մութն ու լուսին ոտքի ելած իր հողը կը մշակէր։

—Էհ, ըսի, հիմա պիտի սպասէք, որ ուրիշ մը մեռնի, ձեր դագաղը ծախելու համար։

—Դուք չէք հասկնար, պատասխանեց ատաղձագործը զայրացած, կամ չէք ուզեր հասկնալ, երբ կ՚ըսեմ թէ հոս մարդ չի մեռնիր։

—Ինչպէս թէ մարդ չի մեռնիր։

—Մեր գիւղին մարդիկը քաղաք կ՚երթան, քաղաքը կը մեռնին, ըսաւ, քաղաքը։ Չէք տեսներ, գիւղը պարպուած է։

Ալ հասկցած էի, որ այս ատաղձագործին հետ ընելիք չունէի։

Դուրս ելլելէս առաջ ակամայ ակնարկս ինկաւ շինուած դագաղին վրայ, որ տխուր էր, ցուրտ էր։ Մարմնիս երկայնքէն սարսուռ մը անցաւ։

Դագաղ մը, երբ մէջը մեռել չկայ, աւելի տխուր է, աւելի պաղ…։
ՍԻԶԻՓՈՍԵԱՆ ՏԵՍԻԼՔ
Վեց ամիս առաջ էր։

Բիրենեան լեռներու երկաթուղիին երկրորդական մէկ գիծին վրայ կը ճամբորդէի։ Շոգեկառքը միշտ կը բարձրանար, հետզհետէ աւելի մաքուր եւ աւելի յստակ օդ մը շնչել տալով ինծի։ Ու հաճելի զբօսանքով մըն էր, որ թոքերս կը լեցնէի անով, երբ կայարանէ մը՝ ծանօթ դէմք մը ներս մտաւ։ Յակոբն էր։ Գերմանիա, գերութեան մէջ ճանչցեր էի զինք։ Լաւ ընկերներ էինք եղած։ Երբ որ փախչելու գաղափարը տեղ գրաւեց միտքին մէջ, զայն գրեթէ հիւանդագին դարձնելով, օգնեցի իրեն ամէն ձեւով. եւ յաջող տուն էր հասեր։

—Ահ, ըսաւ, ասանկ ալ հանդիպում։

Ու սկսաւ պատմել, պատմել…

—Ան ինչ օրեր էին, եղբայր, ինչ օրեր, — կ՚ըսէր շարունակ, ընդմիջելով խօսքը։— Կը խորհէիր թէ, ասանկ, սա լեռներուն մէջ իրարու պիտի հանդիպէինք կրկին։

—Է, կ՚ըսէր, ըսէ նայինք, ինչեր ըրիր վերջը, ուր տեղերը գացիր։

Ու կը շարունակէր պատմել, առանց ինծի խօսելու առիթ տալու, հինէն, նորէն, բոլորը իրարու խառնած, մերթ ընդ մերթ ծունկիս զարնելով իր ծանր ձեռքը։ Ըսեմ անմիջապէս թէ Յակոբ կռփամարտիկ մըն էր։ Նախկին գերիներու հանդէսի մը կ՚երթար։ Նոյն օրը, կէսօրէ ետք, պիտի կռփամարտէր։ Սկսաւ կռփամարտի վրայ երկար ճառ մը, երբ… գնացքը ճամբայ ելաւ կայարանէն, այն գիւղէն՝ ուր ան պիտի իջնէր։

Խենթի պէս ոտքի ելաւ։ Պահ մը մտածեց վար ցատկել. բայց ուշ էր արդէն։ Գնացքը առած էր իր արագութիւնը։ Հետագայ կայարանը տասը քիլոմեթր հեռու էր։ «Տասը քիլոմեթր» կը մտածէր Յակոբ բարձրաձայն ու կը նեղուէր, կը մխիթարէր ինքզինք, նորէն կը խօսէր գերութեան, փախուստին եւ անկէ ի վեր անցուցած դժուարին կեանքին վրայ, առանց մոռնալու տասը քիլոմեթր քալելիք ճամբան։

—Հոգ չէ, կ՚ըսէր, վազելով մէկուկէս ժամ կը տեւէ… բայց առանց հանգչելու պիտի կռուիմ։ Կրնաս երեւակայել, յոգնած, քրտնած… Ինչ ընես, ուզես չուզես պիտի կռուիս։ Հոս գերութեան պէս չէ, պիտի աշխատիս որ ուտես։ Անգործ եմ, ամէն կիրակի գիւղ մը, քաղաք մը՝ գերիներու հանդէս կայ… Կեր, խմէ, քանի մը հազար գրպանէ՝ մնաս բարով։

Արդէն հասած էինք յաջորդ կայարանը։ Յակոբ վար իջաւ։ Լեռներու այդ բարձունքներուն վրայ, գնացքը կենալուն, տարօրինակ լռութիւն մը կ՚ըլլայ։ Մարդուս ձայնը տեսակ մը կը հնչէ, մէջը պարապ, անգոյ, կարծես՝ կակուղցած, բամպակի մէջ դրուած։ Երկաթուղին կ՚երկարի փապուղիի նման նեղ հովիտի մը մէջէն, երկու կողերուն՝ ցից, բարձր կանաչ լեռներով, ու ճամբան գրեթէ կից է երկաթուղիին ու եզերուած՝ սաղարթախիտ ծառերու զոյգ շարքով մը, եւ յատակը ասֆալթէ, հարթ։

Այն պահուն երբ Յակոբ դուրս ելաւ ու ճամբուն վրայ կը սպասէր գնացքին մեկնումին՝ օդը մէկէն աւրուեցաւ։ Երկինքը, մէկ վայրկեանէն միւսը, ամպերով լեցուեցաւ։ Կայծակ մը ճաթըռտեցաւ, եւ ամպի սեւ կուտակումներ որոտացին։ Անձրեւի խոշոր կայլակներ սկսան թափիլ նետերու նման։ Տեղատարափը վայրկենական յաջորդեց։

Ճամբուն վրայէն, Յակոբ անգամ մըն ալ ինծի դարձաւ, ձեռքովը նշան ըրաւ երկինքին, ժպտեցաւ, ու դէմքը մէկէն տժգունեցաւ։ Յետոյ ուսերը հաւաքեց առջեւ ծռած գլխուն շուրջ եւ սկսաւ վազել։

Դեռ աչքերուս առջեւ է ան, կռնակէն, յաղթանդամ, բայց յանկարծ ինքն իր մէջ ընկղմած, ինքնամոռաց, ձեռքով ոտքով անձնատուր եղած ճակատագիրին՝ խլեակի մը պէս, որ դեռ մինչեւ այսօր կը վազէ։ Վեց ամիսէ ի վեր ճամբայ ելած՝ կը վազէ, տեղատարափը գլխուն վրայ։ Սեւ ամպերը կ՚որոտան, ճաթռտելով, ահազանգ նետելով մենաւոր եւ լռակեաց բարձունքին վրայ։ Ու Յակոբ պիտի վազէ տակաւին ու երբեք պիտի չհասնի։ Վեց ամիսէ ի վեր, գիւղին մէջ հանդէսը վերջացած է արդէն, զինք մոռցած են, եւ այլեւս իրեն սպասող չկայ։

Այդ գորշ, անձրեւոտ ու որոտալից անջրպետին մէջ, Յակոբին անվախճան վազքը աղիողորմ տպաւորութիւն մը գործեց վրաս։ Սիրտս անհանգստացաւ։ Ինչպէս մարդ առանց մտածելու ծով կը նետուի, խեղդուողի մը օգնութեան հասնելու համար, սիրտս գալարուելով բերանիս մէջ բարձրացաւ ու պոռաց անձկագին.

—Ծօ, Յակոբ, մի վազեր, կեցիր, պիտի չհասնիս ինչ որ ալ ըլլայ, ու հանդէսը շատոնց վերջացած է։

Եւ ամէնէն անսպասելին այն եղաւ, որ Յակոբ իմացաւ խօսքերս եւ առանց վազելը դադրեցնելու՝ պատասխանեց.

—Հասնիլը բան մը չէ, սիրելիս, կարեւորը վազելն է։
ԴԱԳԱՂԱԳՈՐԾ ՄԸ ՈՐՊԷՍ ՄԵՌԵԼՆԵՐՈՒ ՀԱՄԱՐԱՏՈՒ
Դոռինի, հաւատարիմ յաճախորդս, ըսաւ.

—Բասգալին կ՚երթաք։

—Ոչ, ըսի, ինչու։

—Ձեր նմոյշներուն մէջ տեսայ դագաղի վերաբերեալ առարկաներ.

—Այո, ըսի, ունիմ դագաղի կանթեր եւ խաչեր։

—Բասգալին գացէք, ըսաւ, Բասգալին։

—Դագաղ շատ կը շինէ։

—Գրեթէ քաղաքին բոլոր դագաղները։ Եղբայրը քաղաքապետարանին անդենականի արձանագրութիւններու գրասենեակին պաշտօնեան է։ Հեռաձայնով ապսպրանքները անմիջապէս իր եղբօրը կ՚անցընէ։

—Ըսել է տասնըհինգ ատաղձագործներուն վրայ միայն Բասգալը իրաւունք ունի դագաղ շինելու։

—Է, անանկ է, ըսաւ Դոռինի ինքնիր վրայ ծալլուելով։ Հազիւ տասնէն մէկը կամ երկուքը կ՚իյնայ ուրիշներու վրայ, քանի որ եղբայրը մէջէն է։

Այս իմանալով՝ պայուսակս ժողվեցի ու գացի Բասգալի գործատեղին որ քաղաքին ետեւի փողոցներէն մէկուն մէջ էր։ Քանի մը անգամ անցայ֊դարձայ, բայց անկարելի եղաւ զայն գտնել։ Հարաւի խանձող արեւն է թէ մեծակայլակ անձրեւներն են պատճառը, չեմ գիտեր, բոլոր փողոցներուն անունները կիսովին, նոյնիսկ շատ անգամ ամբողջովին աւրուած ըլլալով՝ անընթեռնելի էին։ Ստիպուեցայ կառքը կեցնել ու հարցնել առաջին հանդիպողին.

—Գիտէք թէ ուր է ատաղձագործ Բասգալին փողոցը, Գերեզմաննոց փողոցը։

Այո, ինչքան ալ զարմանալի թուի, այսպէս էր դագաղագործին փողոցին անունը։ Շատ չփնտռեցի այս տարօրինակ անուանումին պատճառը, նպատակս աւելի քան երբեք դագաղի պիտոյքներ ծախել ըլլալով։ Եւ արդէն անցորդը ինքն իր վրայ շրջան մը ըրած՝ փութկոտութեամբ հարցումիս կը պատասխանէր։

—Ահա այս է, ըսաւ, հարաւցիի երգեցիկ շեշտովը, սա վարի ձախ փողոցը կը մտնէք, յետոյ կ՚առնէք աջ թեւի առաջին փողոցը։

Վայրկեանէ մը Բասգալին արհեստանոցին առջեւն էի, պտղատու ծառերով բակի մը մէջ։ Կեռասենիներն ու դեղձիները իրենց ծաղկայեռ վերարկուներուն տակ կ՚երազէին քաղցրահամ պտուղներուն՝ որոնք կ՚արտօրային դուրս գալու եւ լողալու համատարած կենսարար արեւին ծովուն մէջ ու գինովնալու համար իրիկուան սիւգերուն փայփայանքներէն։

—Բարի լոյս, Պարոն Բասգալ, ըսի ներս մտնելով, Պարոն Դոռինիի կողմէն կուգամ։ Ըսաւ որ դագաղ կը շինէք, բայց իմ տեսածս, ինչ գիտնամ, բնաւ մեռելներու հետ գործ չունի, աւելի՝ գեղեցիկ մահճակալներ կը տեսնեմ, ապրողներուն կարճ քունին համար։

Պարոն Բասգալ ժպիտ մը ունեցաւ երիտասարդ մարդու իր ամբողջ դէմքին վրայ։

—Գիտեմ թէ պիտի զարմանաք, բայց պիտի ըսեմ։ Ես այս տկարութիւնը ունիմ, միտքէս անցածը կ՚ըսեմ, չեմ կրնար ինծի պահել։ Պարոն Դոռինին իրաւունք ունի։ Կ՚ըսէ որ ամէն միտքէս անցածը չ՚ըսեմ, բայց ինչ ընել, ես ասանկ եմ։ Երբ ինծի ըսաւ որ դագաղ կը շինէք, ես անմիջապէս երեւակայեցի ծեր մարդ մը, որ շատ աւելի մօտ է դագաղներուն քան թէ մահճակալներուն։

—Էհ, ըսաւ, ապրելու համար ամէն բան պէտք է ընել, վերջ ի վերջոյ մեռելներն ալ իրենց իրաւունքները ունին։

—Արդէն, ըսի ցած ձայնով, ապրիլն ալ մեռնելու պատրաստուիլ է, այսպէս կամ այնպէս։ Ամէն պարագայի, շարունակեցի ձայնս բարձրացնելով, ես շատ աղուոր կանթեր եւ խաչեր ունիմ, արծաթազօծ եւ ոսկեզօծ։ Կանթերը կը ներկայացնեն որթատունկի լայն տերեւներ, իսկ խաչերը՝ արուեստի ճշմարիտ գործեր։ Վան Տիքի խաչելութեան պէս։ Կան նաեւ առանց Քրիստոսի խաչեր։

—Պէտք չունիմ հիմա, յարեց Պրն. Բասգալ, եղանակը անցած է։

—Ինչ, մեռելին ալ եղանակը կ՚ըլլայ եղեր, կեռաս է աս թէ տանձ։

—Ամէն բան իր եղանակը ունի, պատասխանեց Պրն. Բասգալ։ Փորձառութիւնը ցոյց կուտայ թէ մարդիկ աւելի աշնան եւ ձմրան եղանակներուն կը մեռնին, տերեւներուն հետ։ Ապրիլ եկաւ՝ մահը կ՚անհետանայ։

—Հոգ չէ, հարկաւ քանի մը հատ պիտի գրենք, գոնէ իբրեւ նմոյշ։ Գրեմ, ըսի մատիտիս ծայրը տանելով ապսպրանքներու տետրակին զոր արդէն բացեր էի սեղանին վրայ ու ճերմակ թուղթին վերեւը նշանակեցի Պրն. Բասգալին անունը, դագաղագործ, Գերեզմաննոց փողոց…

—Թիւ մէկ, աւելցուց Պրն. Բասգալ, ու իսկոյն խօսքը ետ առնելով, բայց մի գրէք, ըսաւ, այս անգամ պէտք չունիմ, գալ անգամուն։ Հասցէնիդ կը ձգէք, ես ձեզի կը գրեմ։

Բայց ես ծրարէն հաներ էի նմոյշները ու կը շարէի սեղանին վրայ զոր նախապէս մաքրեր էի փայտի փոշիէն ու տաշեղներէն։ Պրն. Բասգալ զմայլած անոնց տեսքէն, աչքերը պիշ—պիշ յառեց, մինչդեռ ձեռքը երկարելով կը սկսէր գգուել կանթերն ու խաչելութիւնները։

—Ես վստահ եմ, որ այսքան աղուորը չունիք։ Քանի հատ գրեմ։

—Ոչ, ոչ, աղաղակեց ձեռքը կարծես կրակէն ետ քաշելով։ Ես միշտ պահեստս կ՚ընեմ եղանակէն անմիջապէս ետքը, որպէսզի ատենին ամէն բան պատրաստ ըլլայ։

Այն ատեն Պրն. Բասգալ ձեռքէս բռնեց ու զիս առաջնորդեց արհեստանոցի քովի պահեստի բաժինը։ Երեք աշխատաւորները առանց աշխատանքնին դադրեցնելու կը հետեւէին մեր խօսակցութեան։ Պրն. Բասգալ ուղղակի գնաց դէպի երկու խոշոր սնտուկները, զանոնք բացաւ ու հպարտ՝ երեսիս նայելով ըսաւ.

—Կը տեսնէք, երկու հարիւր հատ կայ։

Ապշեցայ այդ քանակութեան առջեւ։ Երկու հարիւր մեռել, այս փոքրիկ քաղաքին մէջ։ Երբ զարմանքս յայտնեցի, Պրն. Բասգալ ճշդեց.

—Անշուշտ շրջակայ գիւղերով միասին։ Եւ յետոյ, քանի մը հատ աւելի է։ Միշտ քանի մը հատ աւելի կ՚ապսպրեմ, կոտրած եւ այլն կ՚ըլլայ։ Բուն թիւը հարիւր ութսուն է, երբեմն քիչ մը աւելի, երբեմն քիչ մը պակաս։ Շատ շատ հարիւր ութսունը հինգ կամ հարիւր եօթանասունը ութը։ Կլոր հաշիւով հարիւր ութսուն մեռել։

—Բայց ինչպէս կրնաք այսպէս հաստատել։

—Փորձառութիւնը ցոյց կուտայ որ, ըսաւ Պրն. Բասգալ օդերեւութաբանի մը անայլայլ շեշտովը, ի հարկէ առանց հաշուելու բացառիկ տարիները եւ բացառութիւնը օրէնքէ դուրս ըլլալով, այս թիւը անփոփոխ է։

Յետոյ ցուցուց ամբարած տախտակները. Պզտիկ քանակութեամբ ընկուզենիի եւ կաղնիի փայտ, իսկ դուրսը՝ արեւին տակ կը չորնար եղեւնիի տախտակներու բարձր դէզ մը։

—Այս ձեր կանթերը, ըսի, Պրն. Բասգալ, եղեւնիի հասարակ տախտակէ դագաղներու համար են, ընկուզենիին չեն յարմարիր։ Նայեցէք, ձեր կանթերը պարզապէս թիթեղէ են, դիւրաթեք, վրձինով ծեփուած ջնարակով մը, որ կեցած տեղը կը թափի։ Կատակ չէ, ննջեցեալ մը այդ տեսակ կանթերով իր յաւիտենական տունը տանիլ։ Երեւակայեցէք որ անոնք կէս ճամբան ծալ ծալ ըլլան ու դագաղը տանողներուն ձեռքերէն իյնայ։ Կրնաք ձեր երեւակայութեան առջեւ բերել գայթակղութիւնը, քանի մը գամերով գամուած կափարիչը մէկ դի, մեռելը գլորելով երթայ ճամբուն եզերքը, իսկ դագաղը բերանաբաց, պարապ, ճամբուն ճիշդ մէջտեղը, ահուսարսափի մատնելով յուղարկաւորներու թափօրը։ Կը կարծէք, որ ալ մարդ կը մօտենայ ձեր արհեստանոցին։ Եւ յետոյ, խօսքը մէջերնիս, կ՚արժէ քանի մը ֆրանքի խնայողութեան համար աւելի մեծ վնասներու ենթարկուիլ։

Պրն. Բասգալ զուարճացող խնդուքով մը ընդունեց կրակոտ ճառս։

—Իհարկէ, ըսաւ, դուք ձեր արհեստը կ՚ընէք, բայց իրականին մէջ չէք գիտեր թէ կանթերը պարզապէս իբրեւ զարդ կը ծառայեն։ Դագաղը ուսերու վրայ կ՚առնեն։

Դագաղագործը պահ մը կարծեց յաղթանակը տարած ըլլալ, առանց հաշուի առնելու սակայն թէ կեանքի պայքարին մէջ մարդ էակը զէնքերու ինչպիսի պահեստ մը կրնայ ունենալ։ Ուստի, հազիւ թէ նախադասութիւնը աւարտած էր, իսկոյն պատասխանեցի իրեն.

—Գիտեմ, գիտեմ, բայց չէ որ գոնէ գետնէն ուսերուն վրայ վերցնելու համար կանթերը բանի մը կը ծառայեն։

Պրն. Բասգալ այս անգամ զինաթափ եղած էր, այնուհանդերձ ելքի ճամբայ մը կը փնտռէր տակաւին։

—Այդ ձեր կանթերը, ըսաւ, հարուստի դագաղի համար են, քանի հարուստ կը մեռնի որ հարիւր ութսունի վրայ։

—Բայց կը մեռնին չէ, հարուստներն ալ կը մեռնին։ Վերջ ի վերջոյ հարուստ թէ աղքատ, ամէնքս ալ պիտի մեռնինք։ Մարդը հողէն եկած է եւ հողին պիտի վերադառնայ։ Ուզէ չուզէ։ Ի հարկէ աղքատները շատ շատ աւելի են հարուստներէն, բայց գոնէ տասը հատ մը կը մեռնի հարիւր ութսունին վրայ։ Գրենք տասը զոյգ։

—Հազիւ հազ, քրթմնջաց դագաղագործը, միայն թէ այստեղի հարուստները Ավինիոնէն բերել կուտան իրենց դագաղները։

—Որովհետեւ դուք աղուոր ապրանք չէք ներկայացներ իրենց։ Պապական քաղաք մը ըլլալուն համար Ավինիոնը, դագաղաշինութիւնը մենաշնորհ մը չէ ըրած իրեն։ Անցած են այն ժամանակները, ուր Պապերը ասանկ ըսեր, անանկ ըսեր են ըսելով մեռելներուն թիւը ան ձեր ըսած բացառիկ տարիներու մեռելներուն թիւին կը հասցնէին։ Հաւատացէք, Պրն. Բասգալ, եթէ այս տեղի հարուստները տեսնեն իմ խաղողի տերեւի ձեւ ոսկեզօծ կանթերս եւ Վան Տիքեան խաչերս, տեղն ու տեղը մեռնելու բուռն փափաք պիտի ունենան, նոյնիսկ առանց մեռնելու եղանակին սպասելու, պարզապէս այս գլուխ֊գործոց խաչերովս թաղուելու հաճոյքը ունենալու համար։

—Արդէն, ըսաւ խօսակիցս խօսքերէս յափշտակուած, արդէն հարուստները մեռնելու եղանակ չունին։ Ամառ թէ ձմեռ, միեւնոյնն է, մասնաւոր նախասիրութիւն մը չունին, բայց եւ այնպէս աւելի կ՚ուզեն ամառը մեռնիլ քան թէ ձմեռը, աղքատներուն չխառնուելու համար։

—Ուրեմն, կը տեսնէք։ Ամիսէ մը ամառ է։

—Լաւ, գրեցէք, ըսաւ Պրն. Բասգալ՝ համակերպած։

Երբ ապսպրանքը գրեցի, դագաղագործը ծիծաղեցաւ։ Բայց այդ ծիծաղին մէջ կար նաեւ ծաղր։

—Տասը խաչ, այո, ըսաւ, իսկ տասը խաչին դէմ քառասուն կանթ, քանի որ մէկ դագաղին համար չորս կանթ պէտք է։

Ու կորսուած հողը ետ գրաւող զօրավարի այս գոհացումը արտայայտելէ վերջ, ան, այս անգամ, աւելի բարեկամացած, ինծի մօտեցաւ եւ հարցուց.

—Աղուոր կտաւ ալ ունիք։

—Ինչ կտաւ, կտաւ ալ հարկաւոր է դագաղին համար։

—Անշուշտ, զարմացաւ դագաղագործը տգիտութենէս, կակուղ կտաւ, ֆլանելի կտաւ, փափուկ, դագաղին ներսի պատերը ծածկելու համար։

—Որպէսզի, աղաղակեցի, չկարենալով զսպել զարմանքս, որպէսզի մեռելներուն միսերը չցաւին։ Կը տեսնէք, Պրն. Բասգալ մարդ ամէն օր նոր բան մը կը սորվի։

Դագաղագործը, որ ինծի այնքան բաներ սորվեցուց, վերջին խօսքերուս վրայ թեթեւսոլիկ խնդուք մը փրցուց ու նետեց ուրագի եւ սղոցի խառն աղմուկին մէջ, մինչդեռ ես կը կապէի ծրարս ու կը պատրաստուէի հեռանալ, մտովին հաշիւ ընելով թէ մեռելները ինծի ինչքան դրամ վաստկցուցած էին, ցարդ այնքան սուղի նստելէ վերջ։
ՇԱՌԼՈՅԱԿԱՆ
Իրիկունը կանուխ պառկեցայ։ Սաստիկ յոգնած էի։

Պանդոկին ճաշասրահը մռայլ էր։ Ճաշողներուն թիւը այնքան քիչ էր, որ պատառաքաղներու աղմուկը արձագանգ կուտար սրահին մէջ։ Սպասուհիները խմբուած էին անկիւն մը, իրենց թեւերը կուրծքերնուն վրայ խաչաձեւած։ Երբեմն երբեմն գլուխնին կը վերցնէին, ու շշուկ մը կը շրջագայէր։ Երբ մէկը պնակին պարունակութիւնը պարպէր, կ՚իմացուէր նաեւ լրագիրի դարձուող էջի մը աղմուկը։ Սպասուհի մը կը ցատքէր տեղէն՝ յաջորդ պնակը բերելու համար շինծու ժպիտ մը հրամցնելով յաճախորդին։ Խոհուն էին դէմքերը, տրտում ըլլալու չափ։

Բասգալին տուած այցելութիւնս ալ սաստիկ ցնցած էր զիս։ Դագաղի արհեստագիտական պիտոյքներ ծախելու յոյսը յետաձգուած էր ձմեռնամուտին։ Առայժմ, ամէն մէկ այցելութեանս՝ յաճախորդները նոյն պատասխանը կուտային, տաղտկալի յանկերգի մը պէս. «Գործերը շատ գէշ են, բանի մը պէտք չունինք»։

Եւ սակայն պէտք էր ապրիլ։ Եթէ գործերը չէին քալեր, պէտք էր, որ քալէինք մենք։ Կնոջս քաղցր բնաւորութիւնը սկսած էր թթուիլ։

—Դրամ վաստկէ, կ՚ըսէր շարունակ, դրամ, ասիկա այսպէս չ՚ըլլար։

—Բայց գործերը գէշ են, սիրելիս, իմս է յանցանքը։

—Փոխէ գործդ, ուրիշ գործ ըրէ, բան մը ըրէ։ Ինչ գիտնամ, նաւահանգիստներուն վրայ բեռնակրութիւն ըրէ։ Մարդիկ կարասի գնելու կարողութիւն չունին։ Խեղճուկրակ ամսականներով՝ ինչպէս կ՚ուզես որ ատանկ բաներու վրայ խորհին։

Այս էր մեր տան խօսակցութիւնը։ Ինչքան ալ զգուշանայինք՝ հարցը կը դառնար ու կուգար դրամին։ Աշխարհը պզտիկցած՝ քիչ մը դրամ, դրամ շահելու մորմքին էր վերածուած։ Չկային այլեւս գեղեցիկ երազներ։

—Դեռ շատ պիտի ցաւինք, ըսի օր մը, ներգաղթի վերջին կարաւանով չերթալնուս համար։

Չըսած ըլլայի։ Նորէն սկսաւ վէճը։

—Ամէն անգամ, որ նեղը իյնաս, ներգաղթ կ՚ըսես։ Ամէն տեղ կեանքը պայքար է, պիտի պայքարիս։ Հայրենիքէն օգտուելու համար միայն ներգաղթը միտքդ կուգայ։ Բայց հարցը այդ չէ. դրամ բեր, ըսաւ ան ջղայնացած։

—Ինչ ընեմ, պատասխանեցի, առեւտուրը մեռած է, միայն խաչ֊մաչ կայ ծախելիք, եւ ան ալ…

Խօսքս կտրեց։ Թոյլ չտուաւ, որ շարունակեմ։

—Խաչ ծախէ, ինչ կ՚ուզես ծախէ, բայց բան մը ըրէ։

—Ատոր համար ալ պէտք է սպասել մինչեւ ձմեռ։ Այդպէս ըսաւ Բասգալը, եւ Բասգալը փորձառու մարդ է։ Մարդիկ ձմեռը կը մեռնին եղեր։ Հարկաւ, խենթ են, ինչու կ՚ուզես, որ մեռնին այս հրաշալի օդին։ Հարուստներն անգամ չեն ուզեր օգտուիլ այս աղուոր օդէն՝ շէնքով շնորհքով թաղուելու համար։

—Է, ըսաւ կինս երազկոտ, այդ ինչ դժուար բան է եղեր։

—Ինչը, հարցուցի։

—Է, ըսաւ նորէն, միշտ խորասուզուած կարծես երազանքի մը մէջ, ինչը. հարուստներուն մեռնիլը։

—Հարկաւ, ըսի, կեանքը այնքան անոյշ է անոնց համար. ինչու պիտի ուզեն մեռնիլ։

—Մեռցուր, ըսաւ։

Սարսափեցայ կնոջս ըրած յայտնութենէն։ Ան կ՚ուզէր, որ մարդասպան դառնայի։ Կ՚ուզէր որ մարդ սպաննէի, որպէսզի մենք ապրէինք։ Մինչ ես մոլորած մնացեր էի կրած տպաւորութեանս հարուածին տակ, տեսայ թէ ինք ալ խորունկ մտածումներու մէջ էր, բայց ոչ ինծի պէս ընկճուած։ Մէկէն ոտքի ելաւ։ Կը պատրաստուէր դուրս ելլել։

—Ուր կ՚երթաս, հարցուցի իրեն։

—Գնումի, պատասխանեց։

Երբ վերադարձաւ, ձեռքը պարապ էր։

—Ուր են գնումներդ, հարցուցի։

—Ուզածդ մեռել էր, չէ, կ՚ունենաս, պատասխանեց, կարծես թէ ունենալիքս հասարակ բան մը եղած ըլլար։

Յաջորդ օրը Բասգալին աշկերտը եկաւ վազելով եւ թուղթ մը երկարեց ինծի։

—Շուտ ըրէք, ըսաւ, անմիջապէս պէտք ունինք։

Թուղթին վրայ կար պատուէր մը մեծ թիւով խաչերու եւ դագաղի կանթերու։ Ապսպրանքները նորոգուեցան յաջորդ օրը եւ հետեւեալ օրերուն, շարունակաբար, եւ ոչ միայն Բասգալին կողմէ, այլ նաեւ քաղաքին միւս հիւսներէն։

Կինս որ ինծի ընկերացած էր շրջագայութեանս միջոցին, չէր ուզեր բաժնուիլ ինձմէ։ Զուարթ էր, ժպտերես ու թռվռուն։ Սիրազեղ վերաբերում մը ունէր ինծի հանդէպ։ Կարծես մեղրալուսնի մեր օրերը կ՚ապրէինք նորէն։ Ամէն օր նորանոր պատուէրներ կը ղրկէի Փարիզ, ուր կը գտնուէր իմ ներկայացուցած հաստատութիւնս, թախանձագին խնդրելով որ անմիջապէս կատարէին ապսպրանքներու յղումը։ «Ինչպէս կարդացած ըլլալու էք մամուլին մէջ», կ՚աւելցնէի նամակիս վերջաւորութեան, «քաղաքիս մէջ սարսափելի համաճարակ մը ծայր տուած է»։

Կ՚անցնէի բարգաւաճման կարճ եւ անսովոր շրջան մը, որմէ կ՚ուզէի, ի հարկէ, առաւելագոյն չափով օգտուիլ. մինչդեռ օրէ օր քաղաքը կը մխրճուէր դառն սուգի մը մէջ։ Իրենց գործերը ձգած, մարդիկ կամ դագաղի մը կը հետեւէին, եւ կամ ինչպէս կը պատահի տօնական օրերուն՝ խումբ խումբ կը թափառէին փողոցներուն մէջ ու կը խօսակցէին մեծ ոգեւորութեամբ։ Իրենց անզօրութիւնը այդ անծանօթ ու մահացու ուժին դէմ՝ կը պայթէր զայրոյթով ու խնդուքով, փոխնիփոխ։ Յետոյ, համակերպած, ամէն մէկը իր կարգին կը սպասէր, իր դագաղը ապսպրելու կ՚ելլէր։ Իր աշխատաւորներուն թիւը աւելցուցած էր Բասգալ, ու եռանդագին կ՚աշխատէր, իբրեւ թէ ինք բոլորվին զերծ ըլլար մահուան սպառնալիքէն։

Միայն փողոցները չէ որ լեցուն էին։ Սրճարանները նոյնպէս կը յորդէին մարդոցմով. որովհետեւ անոնք կը վախնային իրենց տուները մնալէ, որպէս թէ մահը իրենց կը սպասէր հոն դարանակալ։ Գինին կը հոսէր առատօրէն։ Գոյնզգոյն ախորժաբերները երկար չէին մնար բաժակներուն մէջ։ Նոյնիսկ գիւղացիները, որոնց ձեռքերը պինդ կ՚ըլլան, լայն բացեր էին բերանը իրենց քսակներուն։ Բարեբախտաբար, խաղողի եւ ձիթապտուղի բերքը, ինչպէս եւ միրգինն ու կանաչեղէինինը, շատ առատ եղած էր։ Գիւղացիները, ուրեմն, աւելի հարուստ ըլլալով քան քաղաքի բանուորները, բնաւ չէին զրկեր իրենք զիրենք այդ անսովոր առիթէն որ, ինչպէս կ՚ընէ պատերազմը, կորսնցնել տուեր էր դրամին արժէքը։ Ու կը նստէին խմբովին, սեղաններու շուրջ կամ մայթերուն վրայ, կը ճառէին յարաշարժ, բարձրացնելով իրենց ձայները, աւելի դիւրութեամբ լռեցնելու համար հակաճառողը։

Ամէն օր կանոնաւոր կերպով կ՚այցելէի յաճախորդներուս, որպէսզի անոնք ժամանակ չկորսնցնէին իրենց աշակերտները ինծի ղրկելով. այնքան սուղ էր ժամանակը անոնց համար։ Արձանագրելով ապսպրանքները, նոյնհետայն կը յանձնէի թղթատարին։

Օր մը, Բասգալէն վերադարձիս, քրտնած՝ պահ մը կանգ առի, ճակատիս քրտինքը սրբելու համար։

Խումբ մը մարդիկ կը ճառէին փողոցին մէջտեղը։ Մէկը կը պոռար.

—Թունաւորուած ենք, կ՚ըսեմ ձեզի. քաղաքին մէջ ոճրագործ մը կայ։ Ոստիկանութեան կարծիքը այն է թէ ջրամբարները թունաւորուած են։ Ջուրը քննելու տարած են արդէն։ Կը տեսնէք, կը տեսնէք։

Մէջքը ծռած ծերունի մը, որ շատոնց քաշուած էր ամէն տեսակ աշխատանքէ, ճողած ձայնով մը կը կրկնէր շարունակ, առանց սպասելու, որ միւս խօսողը աւարտէ իր ըսելիքը։

—Աստուծոյ պատուհասն է. մի փնտռէք ուրիշ տեղ, Աստուծմէ է եկածը, ամէնքս ալ պիտի մեռնինք, պատրաստեցէք ձեր հաշիւները …։

Ճառերը կը փոխուէին խորհրդաւոր շշուկներու, քանի կը յառաջանայի։ Խուլ աղմուկ մը միայն կը հասնէր ականջներուս, անիմանալի փսփսուքով մը։

Չեմ գիտեր ինչեր անցան միտքէս։ Սարսուռ մը պատեց զիս։ Քրտինքը սկսաւ ուղխօրէն հոսիլ մարմնիս երկայնքն ի վար, սկիզբ առնելով գլխուս մազերուն արմատներէն։ Շնչահատ՝ հազիւ կրցայ տուն հասնիլ։ Օդը սաստիկ տաք էր, լեզուս՝ բերանիս մէջ չորցած։ Երբ սենեակ մտայ, կինս հայելիին առջեւ նոր շրջազգեստ մը կը փորձէր։

—Շուտ, ըսի, կ՚աղաչեմ, գաւաթ մը ջուր, չափազանց ծարաւ եմ։

Ձայն չհանեց։ Կարծես բան չէր իմանար։

Խնդրանքս կրկնեցի։

—Ինչ կ՚աճապարես, ըսաւ, դեռ բան մը չըսիր հագուստիս մասին։

Բարկացայ.

—Գաւաթ մը ջուրի ալ կարօտ պիտի մնամ։

Ցատկեցի սրուակին վրայ, գաւաթ մը ջուր լեցուցի, բայց երբ պիտի խմէի, կինս սուր ճիչ մը արձակեց.

—Ահ, չէ, չէ, մի խմեր, ջուր մի խմեր։

Տեղս գամուած մնացի։ Աչքերս դուրս պիտի ցայտէին իրենց խոռոչներէն։ Կնոջս դէմքին վրայ այլայլած արտայայտութիւն մը կար։ Հիմա ականջներս կը խլանային տարօրինակ խժլտուքով մը՝ որուն մէջ կուգային խեղդուիլ փողոցը իմացած խօսքերս —«Թունաւորուած ենք, քաղաքին մէջ ոճրագործ մը կայ։ Ջուրը քննելու …»։

Այն ատեն, դուռը մեծ աղմուկով մը բացուեցաւ։ Երեք ոստիկաններ ներս մտան։ Երկաթեայ անուրները անցուցին կնոջս պաշտելի դաստակներուն ու տարին։ Տարին։ Ու ես տեղէս չկրցայ շարժիլ։ Չկրցայ բերանս բանալ եւ պոռալ։ Պիտի խեղդուէի։ Բառերը կոկորդիս մէջ իրար կը հրմշտէին, ու ես չէին կրնար պոռալ։ Յանկարծ, վրաս տարօրինակ ոյժ մը եկաւ։ Վազեցի դէպի պատուհան։ Երեք ոստիկաններուն մէջտեղ, կինս կը քալէր անայլայլ, ու ժողովուրդը դուրս կը թափէր տուներէն, սրճարաններէն, խանութներէն, կը յորդէր մայթերէն, լեցնելով՝ սովորաբար խաղաղ հրապարակը, ուր կանգնած է քաղաքապետարանի քարաշէն, խոժոռատեսիլ ապարանքը։ Յորդահոս գետի մը նման, բազմութիւնը մոլուցքով կը խուժէր կնոջս վրայ՝ որ կը շարունակէր քալել զարհուրելի պաղարիւնութեամբ մը, հպարտ՝ իր նոր, դեղնաւուն շրջազգեստովը եւ պաշտպանուած երեք ոստիկաններէն։

—Ահաւասիկ, կը պոռար ամբոխը, ահաւասիկ թունաւորողը։ Մեզի յանձնեցէք, ջախջախենք գլուխը։

—Ոչ, ոչ, աղաղակեցի պատուհանէն, ոճրագործը ես եմ, զիս տարէք։

Ոչ ոք գլուխը դարձուց ինծի։ Ամբողջ ուժովս նետուեցայ փողոց։ Վազեցի ամբոխին ետեւէն շնչասպառ, անձկութեամբ, պոռալով կողկողագին.

—Ոճրագործը ան չէ, ես եմ ոճրագործը, զիս տարէք, կ՚աղաչեմ, մտիկ ըրէք ինծի, հաւատացէք ինծի։

Մտեր էի ամբոխին շարքերուն մէջ։ Ոչ ոք կարեւորութիւն կուտար ինծի։ Ոչ ոք մտիկ կ՚ընէր ինծի։ Ձայնս կը կորսուէր, կը խեղդուէր բարձրացող աղաղակներուն մէջ, եւ անզօրութենէս, բարկութենէս ու ցաւէս՝ ուժերս սպառեցան. թրջուած բամպակի պէս մնացի փողոցին մէջտեղը, մինչդեռ բազմութիւնը զիս կոխոտելով կը շարունակէր իր վայրագ պահանջը։ Իր զոհը կը պահանջէր։



Երբ Ղազարոսը գերեզմանէն հանեցին, անպայման այս տեսակ խաղաղութիւն մը գտաւ աշխարհի մէջ։ Ու նայեցաւ չորս դին՝ հոգեկան անպատում զմայլանքով մը։ Իր նոր բացուած դագաղին մէջ նստած՝ տեսաւ արեւը, որ լոյս կը սփռէր ամենուրեք։

Նոյն արեւն էր, որ հիմա ներս լեցուեր էր բաց ձգուած պատուհաններէն ու կ՚ողողէր սենեակին մթնոլորտը խաղաղութեամբ։ Ժամը իննը անց էր։ Ինչքան քնացեր էինք։ Իր անկողնին մէջ կինս գլուխը թաղեր էր բարձին, ու հրեշտակային քունով մը աչքերը փակած՝ դանդաղ ու կանոնաւոր շունչ կը քաշէր, կուրծքը կ՚ելլէր կ՚իջնէր։ Սիրտս կը լեցուէր սիրագորով յուզումներով։ Յանկարծ, առի իր գլուխը թեւերուս մէջ ու սեղմեցի կուրծքիս վրայ, համբուրելով իր այտերը, ճակատը, արեւին ճառագայթներուն մէջ ոսկի դարձած մազերը, այնպէս հոգեկան, այնպէս խորունկ՝ որ կարծես աշխարհն ըլլար գրկիս մէջ։ Կամաց մը բացաւ ան աչքերը, առանց շարժելու, նայեցաւ ինծի, ժպտեցաւ ընդերկար, անպատում երախտագիտութեամբ ու նորէն գոցեց զանոնք։

Այն ատեն, լայն շունչ մը քաշելով մրմնջեցի.

—Ինչ լաւ է կեանքը, ուրիշին արիւնով չարատաւորուած կեանքը։
ՆԱՄԱԿ ՄԸ
Դեռ երէկ ձիւնը ծածկեր էր ամէն ինչ իր սպիտակ սաւանին տակ։ Այսօր սկսեր է հալքը։ Արձրեւը իր կաթիլներով կը ծածկէ ձիւնը։ Դաշտերն ու բլուրները կը նմանին կիսովին փետտուած հաւի։

Զէնքը ուսիս կը չափչփեմ բլուրին կատարը։ Պահակ կենալու ժամն է։ Կը քալեմ հանդարտ քայլերով։ Կը խորհիմ թէ իրապէս կրնայ պատահիլ, որ օդանաւ մը գայ մէկ երկու անկարգել իջեցնէ։ Ինքզինքս կը տեսնեմ զանազան պայմաններու տակ։ Առաջին պարտականութիւնս՝ իմաց տալ անմիջապէս պահակախումբին, որ վարն է, գիւղը։ Բայց կարելի է նաեւ նախաձեռնարկ ըլլալ անձնական միջոցներով փորձել գերի բռնել թշնամին։ Միտքս ենթադրութիւններու կռուան մըն է։ Ի հարկէ քիչ անդին հակասաւառնակային պահակը կը հսկէ մացառուտին մէջ։ Ինչ պէտք է ըլլայ դերս այդ կռիւին մէջ։

Կը շարունակեմ քալել դանդաղ։ Զէնքիս ուսնոցը կը սահի ուսէս։ Չոր շարժումով մը զայն կը վերցնեմ ու կը խորհիմ թէ ես զինուոր եմ։ Հպարտ չեմ, բայց գիտակից եմ։ Պատասխանատուութեան զգացումը զիս կը լեցնէ։

Ճամբուն եզերքին ճմլուած թուղթի կտորներ կը նշմարեմ։ Կը խորհիմ թէ այդ թղթիկները կրնան ինծի որոշ ծանօթութիւններ տալ։ Ահաւասիկ ճերմակ թուղթ մը։ Կը ծռիմ ու կը վերցնեմ զայն։ Նամակի մը կտորն է, գերմաներէն լեզուով։ Մեր շրջանի զինուորներուն մեծամասնութիւնը ալզասցիներ են։ «Մայն լիպըր ման, իհ էրհալդէ տայնըն լիպըն պրիֆ …», «սիրելի ամուսինս, ստացայ սիրելի նամակդ …»։ Թուղթը ձեռքիս, կը կրկնեմ նախադասութիւնը քանի մը անգամ։ Կը վերսկսիմ քայլս։ Ճամբան արահետ մըն է։ Կոխոտուած ցեխը ոտքերուս տակ ճզմուելով կը ցայտի աջ ու ձախ։ Մեքենաբար նամակին տողը մտքիս մէջ կրկնուելով՝ քայլերս զիս կը տանին աւելի հեռու։ Ճամբան կորանալով կ՚երկարի դաշտերուն մէջ։ «Իհ էրհալդէ տայնըն լիպըն պրիֆ …» նախադասութիւնը կը պեղէ միտքս, կը բանայ մոռցուած անկիւններ, որ կը լայննան ու տեղ կուտան արեւոտ կեանքի մը յիշատակներուն։

Երկինքը թուխ է։ Կ՚անձրեւէ անընդհատ։

Արդէն քայլերս զիս շատ հեռուները տարած են։ Պարտականութեան թերացում։ Որոշ պայմաններու մէջ՝ կեանքի վտանգ։ Կրնայ պատահիլ, որ օդէն սաւառնակ մը իջեցնէ մէկ երկու անկարգելներ՝ որոնց դէմ ես պահակ կեցած եմ։ Քայլերս ետ կը բերեմ, արագ ու շրջահայեաց։ Անձրեւը կուգայ շարունակ։ Ով կրնայ պտտիլ այդ պահուն եթէ ոչ պահակ մը։ Մինակ եմ։ Մտածումս կ՚ընդվզի նամակին դէմ։ Թիկունքէն եկած այդ հին ձայնը զինուորին մէջ կը բանայ հանգիստ կեանքի մը վարագոյրը։ Երկու կեանքերու բախումը կը բեկանէ զինուորին քիչ քիչ կազմուած նոր հոգին՝ որուն ան պիտի պարտի իր դիմադրութիւնը։ Կարծես հոգիէս բան մը կորսնցուցած ըլլայի, բան մը, որ կրնար նաեւ զիս կորսնցնել։ Կը նայիմ քայլերուս, որ աւելի արագ են հիմա։ Զինուորի քայլերս ինձմէ աւելի գիտակից են։ Անոնք կ՚իջնեն բլուրէն կարծես փախչելով մոլորանքէ մը. «Մայն լիպըր ման, իհ էրհալդէ տայնըն լիպըն պրիֆ»։ Կնոջ խարտեաշ գլուխ մը կ՚ընկերանայ քայլերուս, որ կը փախչին։ Բայց, ահա, վարը՝ պահակատեղին, զէնքերու խուրձերուն վրայ պահակ ընկերս, իր ծոյլ քայլովը։ Կը մօտենամ իրեն, գէշ երազէ արթնցողի պէս չեմ գտներ բառերս։ Բայց ձեռքս կ՚երթայ գրպանս։ Կը հանեմ երկու շաքար, մէկը իրեն կ՚երկարեմ։

—Առ, շաքար ծամելով ժամանակը կը կարճնայ։
ԶԱՆԳԱԿԱՏՈՒՆ
Հանս իրապէս ընկերս եղած էր։ Երբ ամսուան մը արձակուրդի գնաց, ամէն օր անոր վերադարձին վրայ կը խորհէի։ Վերջապէս օր մըն ալ եկաւ։ Առաջին տպաւորութիւնս եղաւ իր խանդավառութեան նուազումը։

—Հանս, ըսի, ինչպէս են տունը։

—Լաւ. տղայ մը ունեցայ։

—Ըսել է հայր եղաք, Հանս, մանչ է թէ աղջիկ։

—Մանչ։

Բայց ինչու նայուածքը պղտոր էր։ Տեսակ մը բեկում կար իր ամբողջ անձին մէջ։

Հաուբդշդապվախմայսթրը եկաւ։ Զինուորները եւ գերիները իսկոյն կարծրացան իրենց դիրքերուն մէջ։ Հանս օրուան պահակապետն էր.

—Եա վոլ, հէր հաուբդշդապվախմայսթեր, նայն, հէր հաուբդշդապվախմայսթեր, կը պատասխանէր ան իր պետին հարցումներուն։

Երկար հասակին վերեւ կ՚երկարէր իր խարտեաշ սիրուն դէմքը։ Երբ աշխատանքի բաժանումները լրացան, Հանս նշան ըրաւ ինծի։ Հետեւեցայ իրեն, ու մտանք պահակասենեակը։

—Հանս, չէք գիտեր թէ ինչքան ուրախ եմ, որ հայր էք եղած։

Անոր զսպուած տրտմութիւնը փարատելու համար որոշ ճիգի մը կարօտ չէի։ Ինքը տուած էր այդ առիթը։ Հետեւաբար, շարունակ կը կրկնէի իր հայրութեան ուրախառիթ լուրը։ Բայց երբ ես ինքս նշմարեցի մտքիս թագուն հետաքրքրութիւնը զոր հաւանաբար ինքն ալ կռահած էր, բերանս մէկէն փակուեցաւ։ Տեսայ որ յաճախակի հարցումներս — «Ինչպէս են տունը» — անխոհեմութիւն մըն էր, թէպէտ եւ համեմուած ու ծածկուած «Երանելի Հանս, հայր եղաք»ի նման բացագանչութիւններով, քանի որ այդ ըսել կ՚ուզէր նաեւ՝ «Իրաւ է, որ Գերմանիոյ բոլոր քաղաքները քանդուած են»։ Հարկաւ հասկցած ըլլալու էր, որ հարցումներս եւ զարմանքս այս վերջին դիտաւորութեան կը դիմէին եւ որուն հաստատական պատասխանը պիտի կրնար ինծի անձնական եւ խորունկ հաճոյք մը պատճառել։ Պէտք չէի այդ ձեւով վարուիլ մէկու մը հետ, որ ինծի կուտար ընկերական բոլոր հաճոյքները, հակառակ իմ ստորադաս դիրքիս։ Ու այդ հաճոյքներէն կարեւորագոյնն էր խօսքի ազատութեան պատճառած հոգեկան երջանկութիւնը, վասնզի ծանր յոգնութիւն մը կը ճնշէր վրաս, ստիպուած ըլլալով շարունակ մտիկ ընել գերման զինուորներու կարծիքը։ Հանս ովասիս մըն էր՝ ուր ես բեռը կը նետէի ու կը հանգչէի։

Հանս գեղեցիկ երիտասարդ մըն էր, սլացիկ ու նրբակազմ, եւ բանաստեղծութեան մեծ սիրահար։ Ատեն ատեն կը լսէի անոր ձայնը, որ զիս կը կանչէր՝ «քամառատ Արմենիա», ու յանձնարարութեան պատրուակով մը քաղաք կ՚երթայինք եւ կամ կը քաշուէինք ծառուղիին սօսիներուն տակ, անկիւն մը։ Հանս գոց կ՚արտասանէր Հոմերոսը բնագրին մէջ։ Ես կը խօսէի իրեն գերման ժամանակակից բանաստեղծութեան վրայ, որ շատ աւելի անծանօթ էր իրեն։ Բոցավառ բառերս կը խանդավառէին զինքը երբ խօսակցութիւնը կը բերէի շարունակ, յանկերգի մը նման, պարտուած Գերմանիոյ տառապանքին ու ընկերային պայքարէն բխած քերթողութեան։

Հանս մտիկ կ՚ընէր, աչքերը կը քթթէր ու նայուածքը կ՚երկարէր հեռուները։ Յետոյ շրթունքները թեթեւ մը կը մրմնջէին։

—Այդ բոլորը հիմա անցեալին կը պատկանի։ Մենք նոր ժամանակներու մարդն ենք։

—Բայց պէտք է վախնալ անցեալի վրէժխնդրութենէն։ Ժողովուրդ մը իր տառապանքէն է, որ կը ստանայ իր զարմանալի կենդանութիւնը։ Նորը նոր չէ այնքան ատեն, որ համադրութիւն չէ։

—Գերմանիոյ համար այլեւս տառապանք չկայ։

Հետը նոր սկաւառակներ բերած էր։ Թեւէս քաշելով զիս պահակատեղին առաջնորդեց։ Ես կարծեցի թէ կ՚ուզէր խօսակցութենէն խուսափիլ, երբ նշմարեցի զարմանալի տրտմութիւն մը թէ նայուածքին եւ թէ ձայնին մէջ։ Այն ատեն դրաւ մեքենային վրայ սկաւառակը, եւ կնոջ թաւ, հաճելի ձայն մը սկսաւ երգել գերմաներէն մեղեդի մը։

Գլուխնիս կախ, լռելեայն մտիկ կ՚ընէինք։

Երբ մեղեդին դադրեցաւ, անոր ստեղծած յուզական մթնոլորտին մէջէն Հանս մեղմօրէն ըսաւ.

—Ցաւալի է որ վաղը կը մեկնիմ։

—Բայց, Հանս… աղաղակեցի գրեթէ չըկրնալով ինքզինքս զսպել։

Գերմաններու Անգլիա ցամաք ելլելու առաջին փորձերուն շրջանն էր։ Խորունկ տխրութիւն մըն է, որ կը պատէր ընդհանրապէս գերման զինուորները, որոնցմէ շատերը կիսախանձ կը վերադառնային եւ բազմաթիւ էին բոլորովին խանձուած դիակները զորս ովկիանոսին ալիքները կը նետէին ծովափին աւազներուն վրայ։ Հանսի մտմտուքը նետեց կասկածը մտքիս մէջ, եւ հակառակ անոր կեանքին սպառնացող վտանգին, որ սիրտս փղձկեցուց, ներքին հաճոյք մը ամբաստանող նոր անխոհեմութիւն մը պիտի գործէի, երբ, բարեբախտաբար, Հանս տուաւ բացատրութիւնը, կարծես զգացած ըլլար յանկարծական լռութեանս մէջ խեղդուած հարցումս։

—Այո, կրկնեց, կը մեկնիմ… Շէրպուրկի եւ Հավրի կողմերը։

Ես ուզեցի իր ճիգով արտասանած այդ բառերուն մէջ փնտռել ընկերոջ մը խռոված սիրտը խաղաղեցնող կամքը, եթէ չըլլար այն աննշմար բանը, որ իր թշնամի բանակի մը զինուորի հանգամանքը մեզ կը բերէր, եւ սառն տպաւորութիւն մը կը նետէր երկու մարդերու միջեւ հաստատուած բարեկամութեան վրայ, անմիջապէս, որ կռուի պահանջքները մտքին մէջ առաջին տեղը գրաւեն։ Բարեկամական զգացումներու այդ տեղատուութիւնը ինծի կսկծալի եղաւ։ Ու հակազդելու համար մարդկային զգացումներու կորուստին՝ սկսայ խորհրդածել թէ Հանս բնաւ պէտք չունէր այդ խուսափողականին, քանի որ ան կը պատկանէր քարոզչութեան վաշտին, որ միայն գրաւումէն ետք ոտք կը կոխէ կրակի վայրերը, թէեւ վաշտին պատկանող կառքերուն վրայ կային փամփուշտի հետքեր եւ հարիւրապետին յիշատակը՝ ինկած «պատուոյ» դաշտին վրայ։

Այդ պահուն դպրոցին բակէն լսուեցաւ.

—Ունթըօֆիցիըր Հանս …

Հանս տեղէն ցատկելով կորսուեցաւ սանդուխներէն վեր։

***
Հոկտեմբերի առաւօտները ցուրտ էին։ Այդ օր համեստ արեւ մը թափեր էր արեւմտեան Ֆրանսայի այդ քաղաքին վրայ։

Դպրոցին բակին մէջ, տնօրէնը մօտեցաւ ինծի ու ըսաւ.

—Կ՚ուզէք ըսել ֆէլտվէպէլին թէ կրնայ ինծի ձեր ընկերներէն քանի մը հոգի տրամադրել։

—Հաճոյքով։ … Ըսել է որ վերջապէս կը փոխադրուիք։

—Անկարելի եղաւ համոզել, հակառակ տրուած խոստումին։ Բայց Գերմանացիին խոստումը կ՚ըլլայ։

Այդ միջոցին ինքնաշարժ մը բակին մեծ դուռնէն ներս մտաւ, կեցաւ վայրկեան մը։ Հանս գլուխը դուրս հանեց պատուհանէն եւ զիս կանչեց։

Հետեւեցայ կառքին, որ դպրոցին ետեւի բակը անցաւ։ Միասին աւլեցինք կառքը, մաքրեցինք ապակիները։ Հանս սկսաւ կարգ ու սարք դնել իր գոյքերուն մէջ։ Այդ զբաղումը կը ստիպէր զինքը շարունակ տեղափոխել առարկաները, որոնց մէջ կար նաեւ ձեռքի փոքրիկ գնդացիր մը։ Զուարճութեամբ կը հետեւէի Հանսի աշխոյժ շարժումներուն։ Ձեռքերը կ՚երթային մէկ առարկայէն միւսը, փոխելով յաճախակի անոնց տեղը՝ մինչեւ որ գոհացուցիչ կարգադրութեան մը յանգէր։ Յարաճուն այդ տեսարանին վերեւ Հանսի դիմաստուերը կը թուէր բոլորովին անտարբեր ձեռքերու աշխատանքին։ Իսկ իմ միտքս գնաց կառչեցաւ Հանսի զէնքին։ Նայուածքիս յամառութիւնը քիչ քիչ կը չքացնէր, կը հալեցնէր ամէն բան, կը պղտորէր մտածումս, ջիղերս կը դառնային դիւրազգած։ Մէկէն ոխը արթնցաւ սրտիս մէջ։

Հանսի ձեռքերը տեղ չէին գտներ զետեղելու համար սիրուն, փոքրիկ գնդացիրը՝ որուն վրայ կը գուրգուրար ինք, կարծես թէ անիկա գոհարեղէն մը եղած ըլլար, մինչդեռ իմ նայուածքիս առջեւէն կ՚երթար ու կուգար, հլու ու յափշտակուած։

Աչքերս պաղեցան։ Սեւեռուն եւ ծանր կապարէ գնդիկներու նման կախուեցան ուղեղէս։ Ու չորս դիս յամրաբար կերպարանափոխուեցաւ …

***
Արեւոտ բլրակ մըն էր։ Գիւղին տուները կարգով, մեծ ճամբայէն սկսած՝ կը բարձրանային բլրակին կատարը։ Կէս գիշերին կրակէն քաշուեր էինք։ Ախոռին մէջ յոգնաբեկ զինուորները չորս օրուան քունը գուլայ֊գուլայ կը բարձրացնէին՝ խռմբոցներու համերգ մը սարքելով։ Հիւսիսային աղջամղջոտ արշալոյսը սկսեր էր ճերմկնալ։ Հորիզոնին ետեւէն արեւը քանի մը ոսկի թելեր էր նետած՝ տեսարանին տալով համատարած ու շքեղ ոստայնի մը երեւոյթը։

Լռութիւնը դեռ ամէն բանի վրայ տիրական էր, դատելով պահակին ցանցառ քայլերուն հանած դողդոջուն աղմուկէն։ Յանկարծ փամփուշտ մը սուլելով անցաւ վերէն վար։ Յետոյ երկրորդ մը՝ ճիշդ ագռաւի ճիչի նման։ Երրորդը չէր արձակուած՝ երբ հազարապետը բուռն ճիգ կը վատնէր կարգապահութիւնը վերահաստատելու համար։ Բայց երրորդ փամփուշտը եկաւ ու տապալեց պահակը, որ հազարապետէն հրահանգներ կ՚ընդունէր։

«Պաշարուած ենք, պաշարուած», կը պոռային աջ ու ձախէն, ու չարաբաստիկ աղաղակը ամբողջացուց խուճապը։ Արդէն դաշտերը, զարտուղի ճամբաները նահանջողներով կը վխտային։ Դիմադրութիւնը սակայն սկսաւ կազմակերպուիլ ու խրամներուն եզերքները կը տեսնուէին սաղաւարտները՝ հրացաններուն խողովակներուն վրայ։

Տեղակալ Լամպէռ հաւաքեց իր խումբը։

—Գլուխնիդ մի կորսնցնէք, եղածը ափ մը անկարգելաւորներ են։

Ամբողջ ժամ մը հրացանազարկ տեղաց գիւղին չորս կողմէն։ Բայց բլուրին վրայի խորհրդաւոր տունը կը մնար անառիկ։ Հարուածին չոր սոյլը, կասկած չկար, մեզ ի ներկայութեան կը դնէր ձեռնագնդացիրներու որոնք անկարգելաւորներու կամ յառաջագնաց հեծելազօրքերու զէնքն են։

Մերթ ընդ մերթ խորունկ լռութիւնը կը հետեւէր բուռն հրացանաձգութեան մը։ Քանի մը տարրեր այն ատեն կը փորձէին խրամներէն դուրս ելլել ու բարձրանալ դէպի մենաւոր՝ բայց գիւղին փողոցներուն վրայ տիրող տունը։

Ի բնէ պաղարիւն, տեղակալ Լամպէռ, այդ օրը վերջին ծայր խռով էր։ Ան չէր կրնար հանդուրժել, որ ամբողջ գումարտակ մը՝ քանի մը փոքրիկ ձեռնագնդացիրներու խաղալիք դառնար։ Առանց սպասելու, որ լռութիւնը վերադառնայ ընդհանուր զարկին, ատրճանակը ձեռքը առաւ եւ պոռաց.

—Տղաք, ամէնքդ ալ ետեւէս, յառաջ։

Քսան հոգի էինք։ Ելանք խրամէն դուրս, սողալով։ Մայիսի արեւը տակաւ կը դիմէր դէպի միջօրէ։ Կարծես բնութիւնը շունչը բռնած ըլլար՝ լռելու համար։ Հոս հոն մէկ քանի սալորենիներ երկինքին բաց կապոյտին վրայ կը պարզէին իրենց մատղաշ ծիլերը։ Թռչուն մը կ՚երգէր ճիւղի մը վրայ։ Սալորենիներու ստուերին, իրարմէ հեռու, կը սպասէինք։ Առտուընէ ի վեր բոլոր տուները այցելած, քանի մը զոհեր տուած էինք։ իսկ թշնամին միշտ կը մնար անտեսանելի։

Տեղակալ Լամպէռ ձեռքով մեզի նշան ըրաւ, որ տեղերնիս մնանք։ Ինք շարունակեց սողալ, բայց փոխանակ դէպի հին, մենաւոր տնակը դիմելու, շեղեց ուղղութիւնը եւ հասաւ ձախ, գիւղին առաջին տուները՝ վերէն սկսելով։ Ձեռքի մէկ նոր նշանին վրայ շարժեցանք մեր տեղերէն, ենթասպայ Առման մեր առջեւէն։ Երբ հասանք տեղակալին դիրքը, ան մատը ուղղելով փողոցն ի վար գիւղական փոքրիկ հրապարակի մը վրայ գտնուող եկեղեցիին զանգակատունը, ըսաւ.

—Հոն են։

—Եկեղեցին վերէն վար խուզարկուած է ենթասպայ Քռէփէնի առաջնորդութեամբ։ Ոչ ոք, տեղակալ, պատասխանեց Առման։

—Գիտեմ, ըսաւ սպան կտրուկ։

Եւ վայրկեան մը լռութենէ ետք, հարցուց.

—Բան մը կը տեսնէք հոն՝ զանգակատան վրայ։

—Ոչինչ, պատասխանեցինք միաբերան։

—Ինչպէս թէ ոչինչ, հապա արեւէն փալփլող այն հայելիի կտորը։

Արդարեւ, հայելիի նման բան մը կը պսպղար զանգակատան ճիշդ կատարին վրայ։

—Քանի հատ ձեռնառումբ կայ, համրեցէք, հարցուց տեղակալը։

—Հինգ, պատասխանեց Առման։

—Կամաւոր մը։

—Ես, պոռաց տասնապետ Մուռօն։

Մուռօ գնաց պատերուն տակէն, սողալով ու մերթ ոստոստելով։ Մօտեցած էր արդէն եկեղեցիին, ու թեւը վերցուց արձակելու համար ռումբը։ Պէտք է անպայման ջնջել նշանը եւ մեկուսացնել թշնամին զանգակատան մէջ, բայց վերէն փամփուշտները ճչացին իրարու ետեւէ, մայիսեան կապոյտ օդին մէջ թեւածող խօլական ծիծեռնակներու պէս, եւ Մուռօն ինկաւ ռումբը ձեռքին մէջ պայթեցնելով։ Այն ատեն խմբովին վազեցինք։ Թշնամին ինքզինքը մատնած էր, ու բարկութիւնը թոյնի պէս թափած մեր երակներուն մէջ։ Մուռօյին մահը սաստիկ զայրացուցած էր մեզ։

Խումբը իջաւ եկեղեցիին փոքրիկ հրապարակը։ Կասկած չկար որ Մուռօն տապալող փամփուշտները արձակուած էին զանգակատունէն։ Առման, հարաւցի Պիտաս եւ ես մտանք եկեղեցին։ Ելանք զանգակատունը, ծակ ու ծուկ քննելով։ Ոչ ոք։

—Նօն տը Տիէօ, մրթմրթաց Առման, երբ կ՚ըսեն թէ զանգակատուներուն մէջ սատանայ պահուած կ՚ըլլայ …։

Առման խօսքը կը լմնցնէր, աչքերը դարձնելով չորս դին, ձեղնայարկի անկիւնները, երբ մեզ յանկարծակիի բերաւ հրացանաձգութեան գոռգոռոցը։

Մեր առաջին շարժումը եղաւ գամուիլ մեր կեցած տեղը։ Յետոյ քիչ քիչ արթնցանք անակնկալին պատճառած թմբիրէն ու տեսանք մեր աչքերուն առջեւ երկինքի խոշոր կտոր մը՝ որ լիւղ կուգար արեւին պայծառ լոյսին մէջ։ Ռումբը տարեր էր զանգակատան գմբէթը։ Առման հրաման տուաւ դուրս ելլելու, բայց Պիտաս նկատել տուաւ, որ եկեղեցին այլեւս լաւագոյն թաքստոցն էր, քանի որ ստացած էր իր բաժինը։

—Պէտք է երթալ միւսներուն քով, պոռաց Առման։

Թնդանօթը անդադար իր փսխուքը կը թափէր գիւղին վրայ։ Պիտասի ցեխոտ դէմքին վրայ աչքերուն ճերմկուցը կը պճլտար։ Մտածկոտ էր։ Ու զարմանալի ծուլութեամբ մը, քթին տակէն, մըռըլտաց.

—Ալոռ, օն նը լէ զ՚օրա բա …

Եկեղեցիին առջեւ քանի մը վիրաւորներ կը տքային։ Բայց մենք ապուշ կտրեցանք տեղակալ Լամպէռի դիակին առջեւ։ Աջ կողը թռեր էր, աղիքները դուրս թափեր էին, ու ամչնալով ինքնիրմէ, դառն արտայայտութեամբ մը դէմքը հակառակ կողմը դարձուցեր էր։

Քանի մը քայլ անդին նորէն կանգ առինք։ Գերման զինուոր մը, որ տանիքէն գլորած ըլլալ կը թուէր, որովհետեւ սրունքներն ու թեւերը տարածուած էին անկման ուժէն։ Օձիքին վրայ թռչնաձեւ նշանը ու քովը՝ ճիշդ ուսին տակ՝ փոքրիկ ձեռնագնդացիրը։ Մեր նայուածքները իրարու խառնուեցան զէնքին վրայ, որ առտուընէ ի վեր մեզ խուճապի մատնած էր ու մեր կեանքին հեւքը բռնած։ Դէմքը թեթեւ մը ծռած էր զէնքին վրայ։ Մահուան անհուն դաշտերէն ան կը թուէր օգնութիւն հայցել իր թռչնաձայն ընկերէն, որ այլեւս լռած էր։ Արիւնի եւ ուղեղի խառնուրդէ նեղ ժապաւէն մը՝ ակօս ձգելով, գանկէն երեսին վրայ հոսեր էր։

***
Աշնան քամի մը փչեց։ Սօսիներու դեղնած տերեւները՝ խօլաբար, հոս հոն քշուելով, անկիւնէ անկիւն, գացին դիզուիլ ինքնաշարժերուն տակ։

Անձրեւի կաթիլ մը ինկաւ ձեռքիս վրայ։

***
Հանս տակաւին չէր լրացուցած զետեղել իր գոյքերը, ու գնդացիրը կը շարունակէր իր երթեւեկը աչքերուս առջեւ։

—Ահ, ըսի, անձրեւ պիտի գայ։

Հանս նայեցաւ ինծի։ Նայուածքիս պաղութիւնը՝ զարմանքով լեցուն ժպիտ մը առթեց անոր։ Ոչինչ, ոչինչ մնացած էր սրտիս մէջ մեր բարեկամութենէն։ Դէպի բլուրին գիւղը ըրած մտային ճամբորդութիւնս ամէն ինչ աւրած, մոռացութեան տուած էր։

Ու ես իր զարմանքոտ ժպիտին վրայ ժպտեցայ կեղծ ու վշտակիր ժպիտով մը։

Գերմանիա 1941


ՏԻԿԻՆ ԲԵԲՐՈՆԷԻ ԴԵՂՁԱՆԻԿՆԵՐԸ
Այրի տիկին Բեբրոնէ ունէր երկու դեղձանիկներ, որոնք առտու իրիկուն կ՚երգէին իրենց վանդակին մէջ։ Այդ դեղին, մանրիկ, անխելք թռչունները չէին հասկնար, որ տիկին Բեբրոնէ տխուր էր երկու տարիէ ի վեր, որ իր ամուսինը վախճանած էր։ Անոնք անդադար կ՚երգէին, կտուց կտուցի զարնելով կը խաղային, կը թռչկոտէին։ Անմիջապէս որ յաճախորդները մեկնէին ու դրան զանգակիկը զընգար անոնց ետեւէն, տիկին Բեբրոնէ կը վազէր ետեւի սենեակը, որ միաժամանակ խոհանոց, ճաշասենեակ ու ննջասենեակ էր եւ կը սկսէր սիրազեղ խօսակցութեան մը թռչուններուն հետ։ Դեղձանիկները փոխանակ կենալ մտիկ ընելու տիրուհիին խօսքերը, աւելի մեծ թափով մը կը շարունակէին իրենց սնամէջ ճռվողիւնը։ Տիկին Բեբրոնէ անոնց կը խօսէր «ողորմած հոգիին» վրայ։

—Ախ, ձագուկներս, գիտեմ, վանդակնիդ կեղտոտ է, ջուրը աղտոտ է, կուտը պակաս է, բայց ինչ ընեմ, անուշիկներս, այս յաճախորդներուն հետ գլուխ ելլելիք չկայ։ Ողորմած հոգիին ողջութեան տարբեր էր, ամէն բան իր ժամանակին կ՚ըլլար։ Հէյ, ողորմած հոգին աչքերը բանար ու տեսնէր մէյ մը, մեզի անտէր ձգեց ու գնաց։

Ու տիկին Բեբրոնէի կուրծքէն երկար հառաչ մը կը բրդէր ու ծանր, կապարի պէս բերնէն դուրս կը թափէր։ Այն ատեն, սիրտը թեթեւցած, ցուցամատը կը պտըտցնէր վանդակին թելերուն վրայ, ինչպէս տաւիղի մը վրայ, ճիւ֊ճիւ ընելով, համակ սէր ու ժպիտ կ՚ըլլար դէմքը, աչքերը կայծկըլտուն։ Կը պատահէր, որ ճիշդ այդ պահուն միւս կողմը, խանութին դրան զանգակիկը հնչէր։ Տիկին Բեբրոնէ անէծք մըն է, որ կը փախցնէր բերնէն յաճախորդին հասցէին, բայց դեռ պահ մը կը մնար հոն, սիրաբանութեան ուժեղ մակընթացութենէն վերջ տեղատուութիւնը կ՚ըլլար դանդաղ, մինչեւ որ առեւտրականի ժպիտը գար ու տեղաւորուէր դէմքին վրայ։

Առաւօտուն արեւին առաջին ճառագայթներուն հետ կ՚արթննար դեղձանիկներու զոյգը։ Ու կը սկսէր երգեցողութիւնը, ճիւղէ ճիւղ ցատկռտուքը։ Ամբողջ գիշերը կտուց կտուցի քնանալէ ետք, հիմա արուն հալածանք կուտար էգին ու յանկարծ կենալով, ճռուողիւններուն ամէնէն սրտառուչը կը թողուր առտուան պայծառ օդին մէջ։

Ալ չէր կրնար մնալ տաքուկ անկողնին մէջ։ Տիկին Բեբրոնէ բոպիկ ոտքերով կը ցատկէր անկողնէն, կը մօտենար վանդակին։ Տիկին Բեբրոնէ կարճահասակ եւ բաւականին գիրուկ էր։ «Ողորմած հոգին» բարձրահասակ ըլլալով եւ վանդակը քիչ մը բարձր կախած ըլլալուն, Տիկին Բեբրոնէ ոտքի մատներուն վրայ կը ցցուէր, թեւը բարձրացնելով ձեռքը կ՚երկարէր դեղին թռչուններուն։ Ամէն ինչ մնացած էր նոյն վիճակին մէջ, իրերն ու սովորութիւնները, միայն մէկ բացառութեամբ. Տիկին Բեբրոնէ թռչուններուն սիրոյն վրայ աւելցուցած էր ամուսնոյն սէրը եւ այդ սէրը, անոր մեռնելէն ի վեր զարմանալի համեմատութիւններու հասած էր։ Աթոռի մը վրայ ելլելով վանդակը վար կ՚առնէր կախուած տեղէն ու կը դնէր բաց պատուհանին առջեւ՝ ուր խիտ ծառերէն մաղուած արեւը կ՚ողջունէր ոսկեգոյն թռչունները։

Պատուհանը կը բացուէր փոքրիկ կլոր հրապարակի մը վրայ, որ խաղաղութեան ու լռութեան կղզի մըն է։ Փարիզի համատարած աղմուկէն անթափանցելի, պատահաբար հոն հասնող անցորդը իր քայլը կը կեցնէ տեսնելու համար թէ արդեօք մէկէն ոտքը Փարիզէն կամ ժամանակէն դուրս չէ նետած։ Այո, փոքրիկ է հրապարակը եւ զինքը շրջապատող տուները ոչ այնքան բարձր, բայց հաստիրան ու սաղարթախիտ կաղամախիները զայն կը հովանաւորեն իրենց թանձր թեւերուն տակ մաքրելով օդը, մաղելով արեւն ու աղմուկը։ Հոս է որ ամբողջ օրը կ՚երգէին ու կը ճռուողէին Տիկին Բեբրոնէի ոսկեփայլ դեղձանիկները։

—Հիմա պիտի մաքրեմ ձեր վանդակը, թարմ ջուր պիտի տամ ու կուտ տամ պիտի, աղուոր ձագուկներս, ճիւ ճիւ, կը սկսէր Տիկին Բեբրոնէ առտուն կանուխ ու ցուցամատը կը պտըտցնէր վանդակին թելերուն վրայ, ինչպէս տաւիղի մը վրայ ու շարունակելով իր սիրաբանութիւնը կը մոռնար իր խոստումները, կը մոռնար յաճախ սուրճն անգամ, երբ մանաւանդ կը սկսէր «ողորմած հոգի»ին յիշատակները պատմել թռչուններուն։

Ամրան զով առաւօտ մըն էր փոքրիկ հրապարակին վրայ՝ ուր չէր թափանցեր հեռուն արթընցող քաղաքին խժալուր աղմուկը։ Զովութիւնը այնպէս էր որ մարդուս անդամներուն մէջ կը դնէր շարժելու, վազելու, հեռուները թռչելու ցանկութիւն մը։ Ծառերուն թանձր սաղարթէն մաղուած արեւը գերբնական լոյսի մը պէս ինկեր էր վանդակին վրայ։ Երբ Տիկին Բեբրոնէ վերջացուց իր արշալուսային ճառը՝ ցուցամատը պտտցուց, ըստ իր սովորութեան, վանդակին թելերուն վրայ՝ ուրկէ տաւիղի հնչիւն մը դուրս ելաւ, սրտին մէջ հոսեցաւ անհուն տխրութիւն մը։ Պահ մը խորհեցաւ թէ ուրկէ կուգար այդ զարմանալի տխրութիւնը։ Բան չգիտցաւ։ Բայց տրտմութիւնը խորացաւ, պեղեց իր ներսիդին ու մէկէն այդ բացուածքին մէջ գտաւ գթութեան խորունկ զգացում մը։ Տիկին Բեբրոնէ դառնացաւ վանդակապատ թռչուններուն ճակատագրին վրայ։ Մեղքցաւ անոնց, որ ստիպուած էին ոստոստել գրեթէ երեւակայական ճիւղերու վրայ, երբ ծառերը իրենց ազատութեան դրախտավայրը կրնային ըլլալ, փոխանակ պառաւի մը ճառերուն, կրնային երկինքի կապոյտին նուագը ունկնդրել ու արբշիռ, թեւ տալ, թեւ զարնել եւ անհուն եթերին մէջ գլորտկիլ, մէկէն գլուխնին մխրճելով երկնակամարին մէջ, կրկին իջնելու համար դէպի երկիր՝ խառնուած արեգակին ճառագայթներուն։ Տիկին Բեբրոնէ չգոհացաւ միայն գթութեան զգացումովը, որ, պահ մը, փարատեց իր մէջ դառնութիւնը, լուսաւորեց հոգին ու երջանկութիւնը, երանութիւնը գրկեց զայն ու օրօրեց։ Բայց երկար չտեւեց, քանի որ ան մեղապարտի զգացումով մը սկսաւ ինքզինքը ատել, խորշիլ ինքնիրմէն եւ քթին տակէն մռլտալով՝ մեղադրել ինքզինքը։

—Ահ, քա անիծուիմ, մեղայ, գիտեմ քի մեղքը իմս է, կուրանամ, ինչպէս չտեսայ, որ դուք ալ ողորմած հոգիին պէս ազատիլ կ՚ուզէք, երկինքին մէջ խաղալ կ՚ուզէք ազատ համարձակ, թեւերնիդ յոգնեցան այս վանդակին մէջ չաշխատելէն։ Անիծուիմ, անուշիկներս, չգիտցայ, ախ պառուըցայ, երկու տարուան մէջ աւելի պառուըցայ, կուրանամ ես…

Ու Տիկին Բեբրոնէ իր մեղքերէն ազատելու համար, ցատկեց վանդակին վրայ, բացաւ դուռը։ Թռչունները ոչ մէկ վարանում ունեցան, հազիւ դուռը բացուած՝ անոնք անհետացած էին։ Տիկին Բեբրոնէ աչքերը մեծ մեծ բացաւ ու նայեցաւ վանդակին։ Վանդակը պարապ էր, լքուած ու Տիկին Բեբրոնէ զգաց, որ աշխարհը կը դառնար իր շուրջ, ու երբ կեցաւ, ամէն կողմ պարապ էր, վանդակին պէս, պարապ էր եւ իր հոգին, սիրտը, գլուխը, չորս դին, ամէն կողմ պարապ ու լուռ։ Հրացանաձգութեան յաջորդող լռութիւն մը կար իր մէջ, աւերակներու լռութիւնը։ Չիմացաւ, երբ միւս կողմը խանութին դրան զանգակիկը հնչեց։ Յաճախորդները իրեն օտար կը թուէին, կարծես զանոնք բնաւ տեսած չըլլար կամ ուրիշ աշխարհէ մը եկած ըլլային անոնք եւ թերեւս ուրուականներ էին։

Այսպէս անցաւ ամբողջ օրը։ Մինակութիւնը ահաւոր եղաւ։ Ահ, եթէ կարենար օր մը սիրաբանիլ գոնէ աթոռի մը հետ, դգալի մը կամ սեղանի մը հետ։ Տալ անոնց քչիկ մը իր հոգիէն։

Իրիկունը, խանութը գոցելուն պէս, գնաց նետուեցաւ անկողնին վրայ առանց հանուելու, առանց գոցելու պատուհանը ուր մնացած էր բաց դուռով վանդակը։ Առանց վերմակը վրան քաշելու երկնցած մնաց անկողնին վրայ, կէս մեռելի պէս։ Միայն երեւակայութիւնն է, որ կ՚աշխատէր հետեւելու համար իր հոգեհատոր դեղձանիկներուն դէպի տարածութիւնները, դեռ աւելի անդին, միշտ նոր երկիր մը, նոր հորիզոն մը, գիշերները կտուց կտուցի քնանալով հոտաւէտ ճիւղերու վրայ։ Անոր երեւակայութեանը մէջ անոնք արդէն ովկիանոս հասած էին ու կը պատրաստուէին գիշերէ մը վերջ անցնիլ միւս կողմը։ Եւ երբ ալ երեւակայութիւնը չկրցաւ հետեւիլ անոնց, Տիկին Բեբրոնէ սկսաւ սաւառնիլ իր մանկութեան օրերուն վրայ, կարծես թէ ան իր սեփական վանդակին դուռը բացած ըլլար, որովհետեւ իրեն այնպէս կուգար թէ մէկէն ի մէկ իր ետեւէն գոցուած դուռն է, որ բացուած էր ու իր իսկ ազատութիւնն է որ կը վայելէր։ Չկրցաւ քնանալ։ Ամբողջ գիշերը աչքերը բաց երազեց։ Գիշերը տժգունեցաւ ու սկսաւ ներս թափանցել դուրսի զովութիւնը։ Չուշացաւ նաեւ արեւը, որ ահա հորիզոնին ետեւէն կը նետէր իր առաջին ճառագայթները։

Այդ պահուն, ճիշդ այդ պահուն ահա ինչ որ անբնական թուեցաւ Տիկին Բեբրոնէի, երբ ան մեռել կը ձեւացնէր չլսելու համար պարապ վանդակին լռութիւնը, անոր ականջները լցուեցան, ամէն առտուան պէս, իր թռչուններուն երգեցողութեամբը։ Տիկին Բեբրոնէ ակամայ աչքերը դարձուց դէպի պատուհանը որ բաց մնացած էր ու վանդակը՝ պատուհանին մէջ։ Մեծ եղաւ զարմանքը, երբ տեսաւ որ իրապէս իր դեղձանիկներն էին երգողները։ Խելագարի պէս ցատկեց անկողինէն ու բոպիկ ոտքով վազեց դէպի վանդակը եւ ուժգին գոցեց անոր դռնակը։ Ձեռքը վար չառաւ։ Գլուխը դրաւ ձեռքին վրայ ու մնաց այդպէս, այդպէս, շունչը կտրած։

Պահ մը զարմանքէն ընդհատելէ վերջ, դեղձանիկները վերսկսան իրենց սրտառուչ ճռուողիւնը, ամենայն անտարբերութեամբ։
ԵՐԵՒԱՆՑԻԻՆ ԼԱՑԸ
—Բարեւ, հայրենակից, ըսի։

Մարդը ապշած երեսս նայեցաւ։

—Հրամանքնիդ, ըսաւ, դուք հայ էք։

—Է, ինչպէս հայերէն կրնայի խօսիլ եթէ հայ չըլլայի։

—Ես ձեզի ճանչնալու պատիւը չունիմ, դուք ինծի կը ճանչնաք։

—Ոչ, ըսի, բայց հայ էք, չէ, ուրեմն իրար կը ճանչնանք, իրար կը հասկնանք։

—Ինչէն գիտէք, որ ես հայ եմ։

—Երեսնիդ նայեցէք, ըսի, իշու պէս կը զռայ։ Եւ յետոյ ձեր ծախած ապրանքները վկայ, պիստակ, կաղին եւ շաքարեղէն։ Երեւանի շուկան ալ ատանկ շաքարեղէն կը ծախեն։

—Երեւան եղած էք։

—Հարկաւ, ըսի, նոր եկած եմ։

—Է, ըսաւ մարդը եւ անշարժացաւ, աչքերը պաղեցան։

Մէկէն արթննալով, աղաղակեց.

—Սպասեցէք, հայրենակից, այստեղ երեւանցի մը կայ, հիմայ կուգայ, ինչքան ուրախ պիտի ըլլայ։ Հիմայ կուգայ։ Ամէն օր ժամը 12ին հոս է։ Հայու կարօտ ունի։ Ամէն օր կուգայ։ Հոս մեր երկուքէն զատ հայ չկայ։

Սպասեցի։ Աւելի իմ հետաքրքրութեանս յագուրդ տալու համար եւ յանկարծ զգացի, որ մէջս հետաքրքրութենէն աւելի բան մը կար, բուռն փափաք մը վերապրելու Երեւանի մէջ անցուցած օրերս։ Մինչդեռ ես թաղուած մնացեր էի ներքին երազանքիս անձնատուր՝ մեր հայրենակիցը վերադարձեր էր իր առեւտուրին եւ կը պոռար անդադար.

—Քաքաուէթ, քաքաուէթ…

Կռնակս դարձուցեր էի աղմկոտ շուկային։ Առջեւս կը տարածուէր արեւոտ լռութիւնը, որ կ՚իջնէր կապոյտ երկինքէն սպիտակ վիլլաներուն վրայ, որոնք կիսովին ծածկուած էին արմաւենիներուն, քաքդիւսներուն եւ հալուէներուն թանձր տերեւուտքին ետեւ։ Հեռուն կը փայլփլէին Միջերկրականի կապոյտ եւ խաղաղ ջուրերը։ Բարակ սիւք մը կուգար այդ ջուրերէն, պարզապէս յիշեցնելու համար, որ ձմեռ էր։ Օդը յստակ թափանցկութիւն մը ունէր, զուրկ ըլլալով ջուրերուն ամառային շոգիներէն։

Կռնակէս կուգար հայուն կոտրած ձայնը.

—Քաքաուէթ, քաքաուէթ…

Կէս օրը հազիւ անցած՝ եկաւ երեւանցին։ Ամբողջ մարմինը կը յայտնէր հիւանդագին աճապարանք մը. կսկծալի հապճեպի մը վերջ տալու ճիգը կար անոր մէջ։ Հագած էր ցնցոտիներ եւ անոնց տակ կար վերջին ծայր կիրթ մարդ մը։ Փոթորիկէն ազատածի մը երեւոյթը ունէր, բայց դեռ կը լողար խաղաղած ծովուն վրայ աչքերը ուղղած հեռաւոր ցամաքին։

—Արշաւիրը չեկաւ, հարցուց անձկութեամբ լի։

—Չտեսայ, պատասխանեց քաքաուէթ ծախողը։ Բայց հոս հայրենակից մը կայ, որ Երեւանէն եկած է։

Մարդը կայծակի արագութեամբ դարձաւ ինծի։

—Երեւանից էք։

—Ոչ, պատասխանեցի, բայց Երեւանէն նոր եկայ։

—Ինչպէս կարողացաք դուրս գալ, ըսաւ անպատում զարմանքով մը, որ խնդուքս բռնել տուաւ եւ որպէսզի աւելի համոզիչ ըլլայ, շէնշող ժպիտով մը պատասխանեցի.

—Փախայ…։

—Էդ ոնց կարելի է։

—Ինչպէս թէ կարելի չէ, Արաքսը ողջ մնայ, մեր «հին հին դարուց յիշատակ» Արաքսը իր «քայլամոլոր» գնացքով։ Կը հասնիք ուրեմն, Արաքսի եզերքը եւ կը նետուիք մէջը, հայ զինուորները ձեր ետեւէն փամփուշտ կ՚արձակեն, բայց դուք կը թաղուիք օրհնեալ ջուրին մէջ, որ ձեզ կը պաշտպանէ։ Երբ փամփուշտը ջուրին կը դպչի, կը ծռի, իր ուժը կը կորսնցնէ եւ մեռած քարի պէս կ՚իյնայ ջուրին յատակը։ Անկէ ետք գետին տակէն լողալով կը հասնիք միւս եզերքը՝ ուր թուրք զինուորները բազկատարած ձեզի կը սպասեն։ «Ալէքիւմ սէլամ, սէլամ ալէքիւմ», եւ ձեզի կը դնեն ամերիկեան գեղեցիկ կառքի մը մէջ ու կ՚առաջնորդեն Անգարա։ Հոն՝ տօն, խնջոյք եւ ճառ ռատիոկայանէն։ Անկէ վերջ ազատ էք, ուր կ՚ուզէք կ՚երթաք, առանց սանթիմ մը ծախսելու եւ կը հասնիք ձեր տունը բեռցուած դժոխային պատկերներով, որոնցմէ կը ձերբազատուիք զանոնք ցանցընելով ձեր շուրջը, այս «ազատ եւ հիւրընկալ ափերուն վրայ»։

Երեւանցին պահ մը շշմած մնաց, բայց դէմքին վրայէն մեր հանդիպումին պատճառած ժպիտը չմարեցաւ։

—Կատակ էք անում, էլի, բայց էստեղ չը մնանք, գնանք սրճարան, մի մի բան խմենք եւ կը խօսենք։

Գացինք սրճարան մի մի բան խմելու։

Սրճարանը անտուն անտէր մարդոց ամէն բանն է, թէ հիւրասրահը, թէ տունը եւ թէ ընտանիքը։ Հոն է որ անոնք կ՚ունենան մարդկային ջերմութեան պատրանքը։ Այսպէսով ճակտի քրտինքով վաստկուած լուման անոնց գրպանէն կ՚անցնի սրճարանատիրոջ սնտուկը։ Եւ դեռ մարդիկ կը զարմանան թէ ինչպէս կը դիմանան այս անհամար սրճարանները։ Չեն գիտեր թէ զանոնք ապրեցնողը թշուառութիւնն է, անյատակ թշուառութիւնը։

Բասդիսի առաջին գաւաթները պարպեցինք։ Ինչ ծեքծեքանքով ապսպրեց երկրորդ գաւաթները։ Երբ դեղնորակ ջուրը առջեւնիս էր, ան արմուկները սեղանին վրայ դրաւ, դէմքին տուաւ հրճուալից ժպիտ մը եւ ըսաւ.

—Է, հիմայ պատմեցէք։ Ինչ տեսաք։ Ինչպէս է մեր Երեւանը։

—Հրաշալի, հրաշալի, ըսի։

Բայց ան նորէն ոտքի ելաւ եւ ըսաւ.

—Հիմայ կը գամ, տեսնեմ թէ Արշաւիրը եկել է։

Հինգ վայրկեան ետք վերադարձաւ երկու խոշոր հաց բերելով հետը։ Հացերը սեղանին վրայ դրաւ, բայց չնստեցաւ։ Անհանդարտ էր։ Կ՚երթար կուգար սրճարանին մէջ, իր կցկտուր ֆրանսէրէնով կը պատմէր սրճարանատիրոջ թէ ես իր ծննդավայրէն կուգայի եւ թէ ինչ հրաշք էր այդ ծննդավայրը, վկայ՝ ահա մարդը որ անկէ եկած է։

—Հիմայ կը գամ, ըսաւ նորէն եւ դուրս ելաւ։

Քիչ ետքը եկաւ՝ բեռցուած քամամպէռ եւ քանթալի պանիրով։ Զանոնք դրաւ սեղանին վրայ՝ հացերուն քով։ Յետոյ նստաւ եւ գաւաթը վերցնելով.

—Խմենք Երեւանի կենացը։ Էլի, չեմ կարող մոռանալ Երեւանը, ամէն մի րոպէ աչքիս առջեւն է, մի սիրահարուած տղու նման, որ չի մոռանում իր սիրուհուն։

—Դուք ուղղակի Երեւանէն էք, հարցուցի։

—Ի հարկէ, ծնուել եմ Ազատութեան փողոցում եւ ապրում էի նոյն փողոցում։

—Այսինքն, ըսի, Չայքովսքի փողոցը։

—Ինչպէս թէ Չայքովսքի։

—Ազատութեան փողոցը հիմայ Չայքովսքի կը կոչուի։ Գիտեմ, գիտեմ, ըսի տեսնելով, որ կը պատրաստուէր ըսելու թէ սխալմունք մը չըլլայ։ Աբովեանէն կը մտնէք Գնունի փողոցը եւ շիփ֊շիտակ մինչեւ այգիները կը քալէք։

—Ինձանից լաւ էք իմանում, ըսաւ ուրախութենէն աթոռին վրայ ցատկելով։ Արշաւիրը հիմայ կը գայ, նա էլ կ՚ուրախանայ ձեզ տեսնելով։

—Ով է Արշաւիրը, հարցուցի։

—Արշաւիրը իմ ընկերն է, միասին զինուոր էինք։ Նա ուզում էր անպայման բուրժուա դառնալ եւ յաջողեցաւ։ Մի հայ աղջկայ հետ ամուսնացաւ եւ գնաց Լիոն։ Այնտեղ լաւ խանութ ունի, Բէօժէօ մեքենայ, հէնց էդ մեքենայով էլ կը գայ ինձ կը տանի Լիոն եւ մի լաւ աշխատանք կը տայ։ Տեսնում էք, էլի, վատ է իմ դրութիւնը, շորերս պատառոտած են, հազիւ տարին չորս ամիս աշխատում եմ արտերում։ Էս կապիտալիստական աշխարհում գործ չեն տայ։

—Ինքնութեան թուղթ տուին, հարցուցի։

—Տուին, էլի, թուղթ տուին, բայց գործ չեն տալիս։

Եւ կտրուկ՝ աւելցուց.

—Ներողութիւն եմ խնդրում ձեզանից, ընկեր, հիմայ կը գամ։

Արդարեւ, անմիջապէս վերադարձաւ, երկու ձեռքերով վեր բռնած կաւէ աման մը՝ զոր դրաւ սեղանին մէջտեղը։

—Մուսիէօ Տիւրան, աղաղակեց, երկու պնակ, դգալ, պատառաքաղ եւ մի շիշ գինի։

Շատ անհանգիստ էր իր աթոռին վրայ։ Շարունակ կը շարժէր։ Հրամաններ կուտար «մուսիէօ Տիւրան»ին, որ անյապաղ կը կատարէր ապսպրանքները։

—Մուսիօ Տիւրան, կ՚ըսէր, այս պարոնը իմ հայրենիքէն է եկել, այսօր տօն է։

Եւ սկսաւ լեցնել պնակները փուռը եփած միսով եւ գետնախնձորով։ Երբ գաւաթները լեցուց կարմիր գինիով, ես գաւաթս վերցուցի.

—Խմենք, ընկեր, մեր հայրենիքի կենացը։

—Խմենք, ըսաւ, եւ վերցուց գաւաթը, գլուխը վերցնելով գաւաթին հետ։

Զարմանալի ոգեւորութիւն մը տեղ բռնած էր ուղեղիս մէջ։ Չեմ գիտեր թէ ջերմութիւնն էր արեւին, որ տաք էր սրճարանին ապակեփեղկին ետեւ, թէ ալքօլն էր, թէ այն տեսիլքը, որ հիմայ ծնունդ առած էր աչքերուս մէջ, զիս փոխադրելով Արարատեան դաշտին մէջ փէշերը փռած խնդում Երեւանը, որ ինծի մոռցնել կուտար սրճարանի մը մէջ ըլլալս։

—Խմենք, ընկեր, խմենք, պոռացի, ընկեր, անունդ ինչ է։

—Անունս, Անուշաւան։

—Ահ, ինչ անուշ աւան, Երեւան։

Սեղանն է առատ,
Դիմացն Արարատ …
Լցրէք, ընկերներ, բաժակները լի,
Թող Հայոց գինին մեզ անուշ լինի։

Անուշաւան լեցուց գաւաթները եւ երգէն զգալիօրէն յուզուած, գաւաթը ձեռքին՝ մնաց անշարժ։ Իմ գաւաթս ալ ձեռքիս ծայրը կը սպասէր։ Երկուքս դէմ դիմաց ուղիղ կեցած էինք եւ մեր աչքերը իրար կը խաչէին առանց թարթելու, երբ Անուշաւանին աչքերը սկսան փայլփլիլ։ Արցունքով լեցուեր էին անոնք եւ ապակիի գոյն առած էին։ Բաներ մը ըսել կ՚ուզէր, բայց բառերը կը ճզմուէին կոկորդին մէջ։ Ադամախնձորը վեր վար կ՚ելլէր կ՚իջնէր։ Ան ալ իր աչքերուն ապակիին ետեւ կը տեսնէր Երեւանը, արեւախանձ ու ծիւնածածկ, ու ինք կը քալէր անոր նորակառոյց պողոտաներէն եւ տունը՝ ուր իր մայրը կը սպասէր իրեն։

—Խմենք, ընկեր, ըսաւ յանկարծ, ինչ լաւն էք երգում եւ ես այդ երգերը չեմ իմանում։ Ինձ թւում է թէ ես մի անկենդան մարդ եմ, որ հոգի է առնում այդ երգը լսելիս։

—Եւ դեռ ինչ երգեր, սիրելի ընկեր, ինչ երգեր, ինքնին երգ է մեր հայրենիքը։ Մեր ժողովուրդը կ՚երգէ աշխատանքի մէջ, ցաւի մէջ, ուրախութեան մէջ ու հիմայ լայն թեւեր է առեր եւ կը ճախրէ։ Կը ճախրէ մարդերու ողկոյզներով բեռցուած հանրակառքը, որ կ՚իջնէ Աբովեանէն, կ՚անցնի Մարքսի փողոցէն մինչեւ Բիւթանիա։ Ահա մեքենան, որ կը սահի Սթալինեանի ասֆալտի վրայէն, կը հասնի Յաղթութեան վարդագոյն կամուրջը ու կը բռնէ Էջմիածնի ճամբան, եզերուած մէկ կողմէն ծիրանիներու եւ միւս կողմէն անվերջ այգեստանի համերգով, ահա Շողակաթը, Գայեանէն եւ ահա Զուարթնոցի աւերակները։ Մեքենան կը շարունակէ երգել եւ կ՚ըլլայ Վաղարշապատ, եւ կ՚ըլլայ վանք, վանք Էջմիածնայ, այսինքն հոն՝ ուր իջաւ Աստուած…

Աստուած իջեր ի Հայաստան, ի Հայաստան …

Այո, Աստուած իջաւ ի Հայաստան, իսկ այս երկիրները իջան սատանաները։ Դէպի Երեւան, սիրելի ընկեր, դէպի Երեւան.

Հէյ կարաւան, ջան կարաւան,
Դէպի Երեւան …

Կարծեմ թէ իմ փորս ալ մտած էր յիշած սատանաներէս մէկը։ Լեզուս դադար չունէր բերնիս մէջ։ Լեզուս ինձմէ աւելի գինովցած էր եւ յանկարծ գինովութիւնս ցնդեցաւ։ Այլեւս Անուշաւանի աչքերուն մէջի ապակին հալած էր ու կը հոսէր։ Կը հոսէր առատ եւ խոշոր կաթիլներով։ Սիրտս փղձկեցաւ։ Անիծեցի գինովութիւնս։ Ուզեր էի քիչ մը ուրախութիւն բերել հայրենաբաղձ Անուշաւանին ու ես միայն արցունք կրցած էի տալ անոր։

Շփոթած ու այլայլած էի։ Ինչ ձեւով պիտի կարենայի ժպիտը վերադարձնել Անուշաւանի այտերուն։ Բայց, ըսի, չէ թէ սատանան փորս էր մտեր եւ քակեր՝ լեզուիս կապերը։ Լեզուս կը ճախրէր սանձարձակ, բերնիս մէջ, տարօրինակ ուժգնութեամբ մը ոգեկոչելով Սեւանն ու Ալագեազը, Արարատն ու Արաքսը, Մանթաշն ու Լոռին, բամպակ հաւաքողները, այգիները կթողները, քարակոփները, որոնք կը կերպարանափոխեն մեր նախնական երկիրը եւ կը կերպարանափոխուին նաեւ իրենք՝ հայեացքնին լեցուն ապագայ գեղեցկութիւններով։

Չեղաւ։ Ես մէկէն դադրեցայ լեզուիս տալէ։

Տեսայ որ քնարերգական փորձս Անուշաւանի արցունքներուն վրայ աւելցուցեր էր նաեւ հեծկլտանք մը։ Ինչպէս վերջ տալ այս տխրութեան, այս աղեկէզ տխրութեան…

«Triste, friste était mon ame

A cause, à cause…».

Գտայ։ Պէտք էր ետ առնել տուածս։ Պարզապէս ետ առնել անոր տուած «արեւահամ» պատկերներս, անոր՝ որուն անունը իր ծննդավայրին ածականն էր։ Ու նոյնիսկ փոխել այդ ածականը որ իր անունն էր, չորցնելու համար անոր աչքերուն արցունքը։

—Գիտէք, ըսի, ընկեր աւանակ։

—Ինչ էք ասում…

Ի հարկէ ներելի չէր կոպտութիւնս։ Գիտէի, որ պիտի վշտացնէի զինքը, բայց վիրաբոյժը վէրք մը աղէկցնելու համար կը տատամսի իր գործողութեան պատճառած ցաւերուն մէջ։ Ի հարկէ ոչ։ Մանաւանդ, որ արդէն արցունքները ցամքելու սկսեր էին եւ աւելին դեռ՝ երբ վիրաւորանքը շեշտելով, կրկնեց.

—Ինչ էք ասում։

Զգացի, որ տուած դեղիս պարունակը քիչ մը մեծ էր։ Պէտք եղաւ պակսեցնել եւ ըսի.

—Սիրելի ընկեր Անուշաւանակ։

—Չեմ հասկնար, ըսաւ չոր եւ կտրուկ, յօնքերը պռստելով։

—Հարկաւ չէք հասկնար, ըսի։ Գիտէք ինչ է ձեր ձախորդութեան պատճառը։ Ձեր ձախորդութեան պատճառը երկու է։ Նախ պէտք է փոխէք ձեր անունը։ Հայութեան ոչ մէկ հետք, ոչ ալ հոտ։ Այստեղները դիմանալու համար պէտք է փոխէք ձեր անունը, իսկ ես փորձ մըն էր որ կատարեցի։ Տեսէք ձեր ընկերը ինչպէս յաջողեցաւ։ Որովհետեւ անոր անունը այստեղին յարմար է։ Հոս կայ Վիր քաղաքը, որ նշանաւոր է իր երշիկով։ Արշաւիր կամ Վիր։ Կ՚երթայ։ Այս մէկ։ Իսկ երկրորդ, ձեր յանցանքը իմ խօսքերուս առանց խտրութեան հաւատք ընծայելն է։ Դուք գիտէք, որ իմ խօսքերս հայուն դարաւոր երազանքին միրաժներն են։ Հսկայական պատրանք մը։ Հիմայ վերադառնանք իրականութեան։ Իսկ իրականութիւնը բոլորովին տարբեր է։ Ջարդ, հալածանք եւ աքսոր, ահա պատկերը։ Հողը սեւ, ջուրը լեղի։

—Ինչ էք ասում, ընկեր, կատակ էք անում։

Նպատակիս հասեր էի։ Անուշաւանին աչքերուն մէջէն ամբողջովին անհետացած էր արցունքի վերջին հետքը։ Բայց անոր տեղ չէր վերադարձած հին ժպիտը։ Անոր ըմբոստ շեշտը սակայն, հիմայ վայրագ գեղեցկութիւն մը դրած էր անոր անարցունք աչքերուն մէջ։ Վայրկեանէ մը ի վեր կը խորհէի թէ որուն կը նմանէր ան։ Մէկու մը կը նմանէր։ Իր ցնցոտիներուն տակ անպարտելի հաւատքի մը գեղեցկութիւնը կար։ Շատ փնտռեցի ու վերջ ի վերջոյ գտայ։ Գտայ որ անոր նիհար դէմքը, մազոտ, շաբաթէ մը ի վեր ածելի չտեսած դէմքը, մացառուտային սեւ յօնքերը կը յիշեցնէին Յովհաննէս Մկրտիչը։ Ուր տեսած եմ Յովհաննէս Մկրտիչին պատկերը։ Չեմ յիշեր. թերեւս բնաւ տեսած չեմ։ Բայց ինծի այնպէս կը թուէր այդ պահուն թէ Յովհաննէս Մկրտիչին դէմքը այդպէս ըլլալու էր, Անուշաւանին դէմքին պէս, անէծքի եւ ամեհի հայհոյանքի մարմնացումը։

—Ինչ կատակ, ընկեր, ըսի, իր խստութիւնը մեղմելու ճիգով մը, կ՚երեւայ դուք չէք կարդար թերթերը, որոնք ամէն օր մեզի կը հրամցընեն մեր հայրենիքին արիւնաքամ պատկերը։

Անուշաւան ընդոստ շտկուեցաւ իր աթոռին վրայ, կարծես զինուորական հրամանի մը ենթակայ՝ «պատրաստ» եւ Յովհաննէս Մկրտիչեան անէծքը արտասանեց.

—Դրանք սրիկաներ են…

—Ահ, ըսի խնդալով, ատիկա իրենք ալ գիտեն։

Եւ իմ խնդուքս Անուշաւանին վերադարձուց իր հին, աղուոր ժպիտը։