ՄԱԹԻԿ ՄԵԼԻՔԽԱՆԵԱՆ

Համաբարբառ


ՅԱԿՈԲ ՕՇԱԿԱՆ ՄԱԹԻԿ ՄԵԼԻՔԽԱՆԵԱՆ, (ՎԷՊ), ՊԷՅՐՈՒԹ - 2009
ԽՄԲԱԳԻՐ՝ ՊՕՂՈՍ ՍՆԱՊԵԱՆ



ՍՈՅՆ ՀԱՏՈՐԸ ԼՈՅՍ ԿԸ ՏԵՍՆԷ ՍԻՏՆԻ ԲՆԱԿՈՒԹԻՒՆ ՀԱՍՏԱՏԱԾ ՀՐԱՉ ԵՒ ԶՈՀՐԱՊ ԳԸՒԸՐԵԱՆ ԵՂԲԱՅՐՆԵՐՈՒՆ ՄԵԿԵՆԱՍՈՒԹԵԱՄԲ



Պարտք կը զգամ հոս արձանագրել գոհունակութիւնը անոնց, որ մեր գիրքը կը սիրեն, հանդէպ այն շարժումին, որ Ամերիկայէն կու գայ դարձեալ։

Անհատական կամ խմբական միջոցներ վերջապէս հատորի մը տանիքին տակ կը մէկտեղեն ոմանց ցանուցիր գործերը։ Իմ մասիս, այս «բարերարութիւնը» ես արժանի կը գտնեմ այնքան մը գնահատութեան, որքան չէ թերեւս տաճարի մը կառուցումը շքեղ, բայց օտար ոստաններու մէջ, ուր անոր կը սպասէ քանի մը տարի յետոյ միւզէոնի մը փառքը։ Վասնզի գիրք մը երբեմն այնքան բարիք կ՚ընէ, որքան չեն ըրած տասը ժամ ու հինգ դպրոց միասին։ Քաղքենին, երէկուանը, մեր երկրին մէջ եկեղեցի ու վարժարան կ՚երազէր, բայց ժլատ էր չափազանց գիրքին հանդէպ։ -Չեմ մօտենար անոր մտայնութեան հանդէպ գրողին, կարմիր կու գայ աչքերուս։ - Նոր քաղքենին գուցէ կ՚անգիտանայ իր ժեսթին տարողութիւնը։ Աւելորդ չէ յիշեցնել իրեն, թէ մագաղաթը աւելի կ՚ապրի, քան մարմարը։ Ինչ է եկած մեզի մեր պատմութենէն, անոր այսպէս ըսուած փառքերէն, քանի մը գիրքերէ դուրս։ Ու ինչն է նորէն, որ այսքան կործանումներէ յետոյ, քանդուած ծիածանի մը նման մեր գլուխներուն կը յամառի թրթռալ ու տեւել։ Ունինք աւելի կախարդ յուռութք մը, քան մեր գրականութիւնը։ Որ մեր տղաքը կապէ մեր ցեղին ու մեր ճակատագրին։ Անոնք, որ գիրք կը տպեն, նեցուկ կը կապեն մեր հոգիին խորտակուած սիւներուն։



(«Զուարթնոց», 1930, թիւ 7)
Յ. ՕՇԱԿԱՆ



ՆԱԽԱԲԱՆ
Ներկայ վէպը (ինչպէս այն միւսները, որոնք լոյս տեսան «Հայրենիք» հանդէսին մէջ «Հաճի Մուրատ», «Հաճի Ապտուլլահ» գլխատուած տիտղոսներով, քանի որ շարքին ընդհանուր վերնագիրը, «Հարիւրմէկ տարուան» կը գտնենք միայն «Յուսաբեր»ի մէջ հրատարակուած երրորդ միութեան վրայ՝ «Սիւլէյման Էֆէնտի» հանուած է, ըսել կ՚ուզեմ անջատուած «Մնացորդաց»ի երկրորդ հատորէն՝ «Արիւնի ճամբով»։

«Մնացորդաց»ի ստեղծագործութեան մէջ վիպային իրադարձութեան հետզհետէ ընդարձակուիլը, ծանրաբեռնուիլը, յորդումի գլխաւոր պատճառը կազմեցին սա առանձնացման։ Ճակատագրին մէկ խաղովը, նկուղի մը մէջ գառագեղուած այդ մարդերը շատ բարդ իրողութեանց հանգոյցներ էին։ Կեանքը այդ մարդոց վրայ առանձին, թէեւ հանգունատիպ ողբերգութիւն մըն էր։ Բայց «Մնացորդաց»ի հեղինակը չէր յաւակներ աշխարհներ նուաճել։

Այդ գլխաւոր նկատումն է, որ թելադրեց անջատումը։

«Մնացորդաց»ի Բ, հատորը՝ «Արիւնի ճամբով», պատմած է Մաթիկ Մելիքխանեանին այն կենսաշերտը, որ կը պատկանի անոր ձերբակալման, հարցաքննութեան եւ նահատակման պարագաներուն։ Ներկայ վէպը կու տայ Մաթիկ Մելիքխանեանը ատոնցմէ առաջ։ Եւ որովհետեւ մէկ հատիկ մարդ աշխարհ մը ազդմունք է եւ հակազդմունք, կը հասկցուի, թէ Մելիքխանեանի առիթով ես ըլլամ փորձուած այդ աշխարհը նուաճել, ուժերուս ներած չափով։

Կը յայտարարեմ, թէ ան հնարովի անձնաւորութիւն մը չէ, վիպային գործողութեան մը համար յղացուած եւ հանդերձուած։ Թէ ներկայ հատորը, թէ Մաթիկին պատկանող «Մնացորդաց»ի մասերը կը պատմեն ստոյգ իրողութիւններ, որքան վաւերական անձնաւորութեանց ապրումները, անշուշտ ենթարկուած որոշ վիպայնացման։ Մնաց որ, մեր յեղափոխական յուշագրութիւնները ինքնին ընդարձակ մթերք են ապրումներու, որքան անձնաւորութեանց։

Վիպասանը, մեր օրերուն, զուարճացող մը չէ։ Ան ունի այդ հասարակ դերէն վեր յաւակնութիւններ։ Ատոնցմէ են աշխարհներու ճարտարապետում մը (Պալզաք), հոգիներու առարկայացում մը (Տոսթոյեւսկի), ընկերութիւններու բնական պատմութիւն մը (Զոլա), կորսուած երկրամասերու վերագիւտ մը (Մարսէլ Փրուստ)։ «Մնացորդաց»ի հեղինակը աւելի համեստ է ներկայ հատորին մէջ։

1900ը մեր ժողովուրդին այն աշխարհն է, որ արեւմտահայ գրականութեան մէջ հազիւ թէ դալուկ անդրադարձ է արձանագրուած։ Գրական շքեղ սերունդ մը եւ աւելի քան քան եղերական, շատ ծաւալուն, ահեղ իրադարձութիւններ մեզի կը ներկայանան այսօր, կարծես իրարու անհաղորդ, եթէ ոչ կռնակ դարձուցած։ Չեմ խորացներ վերլուծումը՝ պատճառներ ու ազդակներ առարկայելու։ Նպատակս է գտնել, առանձնացնել այդ սերունդին (որ գրական, գործօնական, մարտական իր երեսներով ինքզինքը կը պարտադրէր իմ մտքին) քանի մը ամուր գիծեր հոգիէ եւ մտքէ, ու այդ առիթով քանի մը համապատկերները (tableau synoptique) այդ ժողովուրդի հաւաքական ապրումներուն։ Անշուշտ ծանր աշխատանք է ասիկա, տրուած ըլլալով մէկ հատիկ մարդու զգայնութեանց գումարը, կազմուած այնքան զանազան բաժիններէ։

«Մնացորդաց»ի Գ, հատորը՝ «Դժոխք», յոյս չունիմ, որ ըլլայ նուաճելի այլեւս նուաղած իմ ուժերէն։ Իր կէսին մէջ կտրուած, կործանած այդ գործին հսկայ առքն է սակայն, որ դեռ կը յամառի ու կը մղէ զիս, գէթ հատուածակի՝ իմ պարտքին վճարման։

Մաթիկ Մելիքխանեանը ճանչցայ անձնապէս, կեանքի գրեթէ սեմին, ինչպէս կ՚ըսեն։

Իր ընկերոջ հետ, ան ըրաւ ինծի հետ իր հանդիպումը իբր յեղափոխական անանկ օրերու, ուր այս բառը լսող ականջներն իսկ դատապարտելի էին մահուան։ Մեր ժողովուրդը - հոս՝ նկատի ունիմ պոլսամերձ շրջաններու հայութիւնը - կարծես, այս դարուն սկիզբը մեղքը կը քաւէր ջարդուած չըլլալու։ Անոր գլխուն յօրինուած էին պայմաններ, որոնց չէին մտածած հին ու նոր յաղթական ժողովուրդները իրենց գերիներուն համար։ Պէտք չէ սխալ կշռել տարողութիւնը սա հաւաստումին։ Մենք չենք պարծենար չունեցած ազատութեան մը սնոտի, մուրացկան փառքովը։

Բայց կը ճշդենք ուրիշ ստուգութիւններ, ինչ որ 1900ը ըրաւ ամէնէն անարգ, տխուր գերութիւնը մեր պատմութեան, բացատրելի է թրքական բռնութենէն աւելի մեր հոգիին բացառիկ մէկ բարեխառնութեամբը։ Կը հասկնայինք, որ գերիներ էինք։ Բայց ողբերգութիւնը հոն էր, որ կորսնցուցած էինք գերութեան իմաստը, զգայարանքը, նման չըլլալով մեր պապերուն, որոնք կը հասկնային գերութիւնը, երբ իրենք չէին ընդուներ իրենց գերի ըլլալը, քանի որ հոգիներուն խորը, շքեղ՝ կը կազմուէր իրենց ցեղային գերազանցութեան պատգամը։ Յետոյ չէինք հասկնար աւելի տարրական ճշմարտութիւններ։ Մեր հոգին, պոլսամերձ շրջաններ ու Պոլիսը մանաւանդ, լայնօրէն իւրացուցած արեւմտեան գաղափարաբանութիւնը, ալ չէր սեղմուեր ըլլալու այն ձեւին մէջ, որով եղեր էին մեր պապերը, թուրքին հետ։ Իմ մեծ հայրս թուրքէն չէր տառապեր։ Բայց իր թոռը աշխարհ մտաւ թուրքը ապրելով։ Չեմ գիտեր, պատմած եմ տեղ մը, - մանկութեանս ամէնէն հեռաւոր յուշը ծեծն է, զոր կերայ թուրք գիւղի մը բաղնիքին մէջ։ Ես մօրս գիրկէն չէի բաժնուած տակաւին։ Ու ինծի տարեկից մանչ մը զիս փռեր էր գետին։ Մայրս չորցուց իմ կսկիծը, բայց չչորցուց անոր հետքը իմ լման կեանքիս վրայէն։ Ինչ ըրեր էի այդ տղուն։

Մեր յեղափոխականները անշուշտ ինծի պէս գիւղէ մը չէին գար։ Անոնք գաղիացի էին, ռուս էին, գերման էին, անգլիացի էին։ Բայց մեր ժողովուրդը՝ հիմնովին արեւելք։ Աս էր, որ չկրցանք զգալ։

Պիտի զգուշանամ, որքան կարելի է, դատումներ բանաձեւելէ։ Այսօրուան մեր հոգեվիճակը շարունակութիւնն է այդ օրերու գաղափարաբանութեանց։ Շահուած։- Կայ կէտ մը, ատ ալ մեր գիտակցիլն է մեր պատրանքին։

Ազգերու երջանկութեան, ազատութեան համայնապատկերներուն բոլորանուէր մեր յարումը հերքուեցաւ այն իսկ ազգերէն, որոնք ատոնց ճարտարապետութիւնը դասախօսեր էին մեզի։ Ու ինչ սուղ վճարեցինք սա խեղճ փորձառութիւնն ալ, զոր լաւ կ՚ընենք իրարու դէմ երբեք չմտածելով շահագործել։ 900ին, գիտակից ոչ մէկ պատանի երկու կարծիք ունէր ազատութեան երազին դիմաց։ Այսօր ճեղքուած է ճակատը։ Հիմա, մեր շլմորումին մէջ, մեր յիմարացումը մեզի մատչելի ընելու համար, իրար կը հարուածենք, խելքի տասնաբանեաներ խորտակելով իրարու գլխին, իբր թէ մեր աղէտը հետեւանքն ըլլար այդ տախտակներէն մէկ քանիին։ 1900ին, պատանիներս հեռու էինք նման սրբապիղծ մտածողութիւններէ։

Քսանէն վար էի ես այդ օրերուն ու նման այն հազարներուն, որոնք իմ գեղիս ու շրջանիս միւս գեղերուն մէջ կը վարանէին բաժնուիլ պատանութենէն, քանի որ իրենց սպասող աշխարհը գռեհիկ խանութն էր արհեստներուն եւ կամ կրծուած, կտրուած, գողցուած հողին շերտը, ուր արիւն պիտի թափուէր պատառ մը հացի համար։ Մտքի ոչ մէկ փորձառութիւն, քանի որ թաղային վարժարան մը եւ տարի մըն ալ վանական ընթացք (Արմաշի դպրեվանքին առաջին դասարան) մը միայն ունէի ինծի իբր մթերք։ Վանքի այդ տարին դեռ կը թափառէր ետեւէս, իմ գիւղիս մէջ։ Կ՚ատէի այդ տարին, ուր կը յիշեմ օրինակած ըլլալ հարիւրէ աւելի տետրակ, որոնց կէսը նիւթ ունէր, որքան կը կարծեմ, աւետարաններուն մեկնութիւնը, մէկ չորրորդը՝ ծանծաղապատում, տժգոյն, անխելք վերակազմութիւն, մեր եկեղեցիին պատմութեան, գրուած առանց ոճի, առանց հոգիի, պարզ անուններու եւ թուականներու խաղարկութիւն։ Աւելի վերջը, այդ պատմութեան հեղինակը («Ազգապատում», Օրմանեան Սրբազան) գէշ-աղէկ եղանակ մը ճարեց, վասնզի իր ժողովուրդին իրական կեանքին հետ հաղորդակցութիւն մը գտաւ, մեր պատմիչները իբր այդ, այսինքն՝ կեանք կարդալով հոգ չէ թէ վիեննացիներուն նման իբրեւ բանասիրական մրցանքի կրկէս։ Հարիւրաւոր այդ էջերուն մէջ ես ատեցի այդ պատմութիւնը, այնքան խորունկ էր ձանձրոյթը բան չըսող այդ մռայլ, անկանաչ պատմումին։ Երեսուն լման տարիներ պէտք եղան, այդ օրերէն ասդին, որպէսզի սրբագրուէր իմ մէջ այդ սպաննող նողկանքը, փարատէր ատելութեան ժանգը ու ես հասկնայի, սիրէի խանդավառ ու հպարտ, իմ ժողովուրդիս հոգիին այդ անզուգական հանդիսարանը, սրտառուչ, քաղցր, գեղեցիկ, մանաւանդ իրաւ։ Ու խորհիլ, որ սրբագրումի սա բախտը զլացուած է շատ շատերու։ Հարիւր տարի առաջ, օտար եկեղեցիներ կը հրապուրէին մեր դժգոհ միտքերը։ Յիսուն տարի առաջ, եկեղեցին դադրած էր ինքնիրմէ։ Եւ սակայն հոն էր, եւ անիկա մեր ամբողջ պատմութեան խորհրդանիշ խտութիւնը, ոչ իբր տեղի հոգեւոր պաշարի, ծէսի, պաշտամունքի, առնուազն շէնքի, կառոյցի հանդէս, այլ իբրեւ մարմին, գոյացութիւն՝ կազմուած մեր դարերուն ամէնէն ազնիւ տարրերով։ Ու այս տարրերը ձայն են, արիւն, մարմար, ոսկի, ապրշում ու բեհեզ, մեղք ու ապաշխարանք, յոյս, երազ, տառապանք եւ սփոփանք - բոլոր մարդկեղէն հաստատ տախտակներու, ձեւերու վրայով։ Մեր կողմէ՝ մեր յօրինած, բանաձեւած հակազդեցութիւն՝ մեզ ընկճող օրէնքներուն դէմ, մեր ծարաւին՝ արդարութենէ, բարութենէ, խաղաղութենէ, երկինքէ։ Դպրեվանքի այդ տարուան մը դասերէն իմ մէջ միակ անուն մը կ՚ապրի այսօր, եպիսկոպոսի մը անունը, Աղբիանոս։ Ու չեմ ալ գիտեր, թէ որ հրաշքը միջամտեց, որպէսզի այդ մէկ հատիկ բառը ազատէր ընդհանուր սուզումէն…

Քսանը չէի մտած ես այդ օրերուն։ Ահաւոր տետրակները իրենց չարիքը տարածեցին մեր հին մատենագիրներէն իմ ընթերցումներուն ալ վրայ։ Կարծես նոյն ապիմաստութիւնը հասարակաց բարեխառնութիւն ըլլար մեր պատմագիրներուն (աւելի վերջը մատենագրական հետաքրքրութիւններ պիտի յաջողէին սրբագրել պատանեկան այդ տպաւորութեանց անարդարութիւնը ու ես պիտի հասկնայի մեր մատենագիրները, իրենց բոլոր մեղքերուն հակառակ, դարձեալ իբր վկայութիւններ, միշտ իմ ժողովուրդէս, զոր իր դժբախտութիւնը կ՚ընէր կրկնապէս սրտառուչ ու յանկուցիչ)։ Ուրիշ ազգերու պատանիները իրենց անցեալէն ոչ թէ կը վռնտուէին, այլ կը քաշուէին։ Մեզի համար հակառակն էր, որ տեղի կ՚ունենար։ Վանուած այդ աշխարհէն, ստիպուած էի դառնալ ներկային։ Այդ ներկան՝ 1900ը։ Կատարուած էր մեր մատենագիրներէն ողբացուած աւերածներէն մէկը, անոնց չափ ընդարձակ։ Ու մանաւանդ, թուղթերէ վեր իրականութեամբ մը։ Աղէտը քսուած էր մեզի։ Տեղ մը պատմեր եմ, թէ ինչպէս Աստուածածնայ տօնին յաջորդ մէկ գիշերին մեր գեղը վազած էր ժամ, արդարի-մեղաւորի բաժնած կրակին ջուրը, որպէսզի անով օծուած այրէինք՝ թշնամիին չյանձնելու համար։ Այս բաները կը պատմուին տխրութեամբ։ Թող բախտը խնայէ ձեզի ու ձեր զաւակներուն՝ զանոնք ապրելու անորակելի պահը։

1900էն քիչ վերջն էր, վանքէն փախուստիս հետեւող քանի մը տարիներուն, որ ինծի տրուեցաւ խելամուտ ըլլալ մեր ճակատագրին։ 1915ը յստակ չէր անշուշտ իմ մտքին։

Բայց աղէտ մը կը յօրինուէր։ Մաթիկ Մելիքխանեանը կը լրացնէր, իբր հեռու հայրենիքին կենդանի պատկերը, պատանութեան խակ շրջանը, զիս դարձնելով իմ ժողովուրդիս իմաստին, շատ աւելի պարզ, մարդկային ճամբով մը, որքան չէին կրցած ընել ատիկա Արմաշի վանքի հարիւրաւոր տետրակները։

Կու տամ Մաթիկ Մելիքխանեանը։ Կենդանագիրը կազմուած է անձնական ամբողջ ու հարազատ տարրերէ։

Ապրեցայ հետը երկու շաբաթ, զիջում՝ զոր չէր ըրած ուրիշ ոչ մէկ տեղ։ Մարդն էր, որ կ՚երեւար։ Կենալը, գործելը, աշխատիլը՝ ուրիշներուն փառասիրութիւնը։ Իրը՝ տեսնել, ճանչնալ, սորվիլ մեր ժողովուրդը։ Մանուկ մըն էր, հակառակ մեծ զարգացումին։ Մնացած էր հայ, Մոսկուայէն մինչեւ իմ գեղը։ Գիտէր վտանգը, որ կախ էր գլխուն ու յուսահատ բան էր ատիկա արգիլել չկրնալը։

Ինչ որ կը պատկանի պատմական հարազատութեան իր ու ընկերոջը անհաւատալի ոդիսականէն, այսօր չեմ ենթարկեր մանրակրկիտ հետազօտութեան։ Մեր յեղափոխականներէն շատեր պատմած են իրենց յիշատակները։

Այդ էջերէն յառնող ընդհանուր տպաւորութիւնը շատ մօտիկն է անոր, զոր ես առի Մաթիկ Մելիքխանեանէն։ Ու այդ մարդերը մէկ չէ, տասը չէ, հարիւր չէ, այլ` հազարներ էին, որոնք Կովկասէն ժամանած կամ ոչ՝ ելան մեր իսկ հողերուն ընդերքէն ու պտտեցան մեր լեռներն ու անդունդները ու պսակուեցան «երկնային պսակով», ինչպէս կը պատկերեն մեր գիրքերը։ Այսօր չեմ հարցներ ինծի անոնց ցեղաբանութիւնը։ Մաթիկ Մելիքխանեան ու ընկերը մեռան բանտին մէջ։ («Մնացորդաց»ի Բ, հատորը՝ «Արիւնի ճամբով», կու տայ այդ նահատակութիւնը լրիւ)։ Թուրքերը արդարութեան ծարաւն ունին, արեան ծարաւին չափ զօրաւոր։ Ընթերցողը կը ղրկեմ «Արիւնի ճամբով»ին։

Այսօր, մղձաւանջէն հեռու, յիսունէն շատ վեր, երբ ազատ երկրի մը մէջ կը մօտենամ այդ մարդուն, այդ օրերուն ու մասամբ այդ պատանիին ու յարակից աշխարհներուն, ահաբեկում մը կը պաշարէ զիս։ Քառասուն տարի առաջ, այդ պայմաններու ճնշումին գնովը, ինծի համար դժուար հասկնալի այդ մարդը, այսօր ալ չէ դադրած անկարելի ըսելու չափ դժուար (հասկնալի) մնալէ։ «Հայրենիք» հանդէսին (Ամերիկա, 1922էն սկսող) մէջ լոյս տեսած հարիւրաւոր յուշագրութիւնները դեր ունեցան սակայն։ «Մաթիկ Մելիքխանեան» (ներկայ հատորը) չի նուաճեր անշուշտ հայ յեղափոխականը, իբր տիպար ու միսթիք [1] բայց կու տայ թելադրանք մը այն զգացումներուն, վիճակներուն մասին, որոնք միշտ մերը ըլլալու էին այսօր, բոլորովին տարբեր անոնցմէ, որոնք մեր ամէնուն սեփականութիւնը, միսն ու ոսկորն են դարձեր այժմ, երբ անկարող բացատրելու մեր աղէտը, այսօր պատասխանատուներ ճարելու մեր միամիտ յիմարութիւնը կ՚ալեւորենք (բառը հին իմաստով) ու իրարու գլխուն կը տեղանք ոչ միայն մեղադրանք, այլեւ անազնուութիւն, մոռնալով որ բացառիկ իրականութիւնը, որ այս ժողովուրդին գերագոյն ապրումն էր յիսուն տարի առաջ, մեր գերութեան տարտարոսին վերեւ անկորան պաստառը՝ ազատութեան երազին, պարզ, իրաւ, ամէնուն խօսող նոյն ատեն։ 1900ին, ըսի, Մաթիկները հազար էին, սկսած մաքսի բեռնակիրներէն մինչեւ ամէնէն մաքրատաղանդ գրագէտը, ինչպէս հազար են ու աւելի այսօր մեր գաղութները երկպառակող, քառահերձող մեծափառ ճճիները, որոնք գաղութները կը խաչեն, ամէն օր քիչ մը աւելի, կռնակին տուած աս ու ան հաշուետախտակներուն, մէկը միւսէն զազիր, ամէն երանգէ դաւաճանութեանց հագցնելով գոյնզգոյն պաստառը աս ու ան գաղափարականներուն։

Ու եղած է, աւաղ, իմ ալ պատանութիւնը, որ նոյնքան անկարելի կը թուի, որքան իմ ծերութիւնը, երբ իմ աչքերը կ՚իյնան իմ շրջապատին ու թիզ մը հողին, որ կը սպասէ իմ տառապանքիս շիջումը ընդունելու։ Ով կանանչորակ գարունը մեր գերեզմանին, ուր հողը չէր գիտեր մեռնիլ։ Ու՝ ով լալկան, հոտած, բոլոր չորութիւնը սա սուրբ որակուած աշխարհներուն, ու մրկած, կռնծած ամայքի աղեկտուր հանդէսը, ուր մահն իսկ կը վախնայ ինքնիրմէ։ Ու ճիշդ է ասիկա դարձեալ հոգեղէն ալ մարզին համար։ Ինչ որ գաղթարանն է այսօր, ամբոխն է մարդոց, որոնց խցուած է ամէնէն խորունկ զգայարանքը, ան՝ որով ժողովուրդ մը ինքզինքը կ՚ըլլայ, ատկէ ուժ կ՚առնէ եւ ոչ թէ զայն կը ջանայ քանդել իր մէջէն, ամօթ մը պակաս տեղաւորելու համար խղճի սեմին։ Բացի Ամերիկաներէն՝ եղեր եմ Սփիւռքի բոլոր հոծ ու կարեւոր կայքերուն։ Եղեր եմ մանաւանդ ամէն գոյնէ ու խաւէ մարդոց ոլորտներուն։ Ու ամէն տեղ մարդիկ նոյնն էին։ Այսինքն՝ իմ տարիքիս մօտիկներ, գերեզմաններէն մերժուած, աշխարհ նետուած ուրուականներ, զորս այդ աշխարհը կը ջանար պատուհասել՝ թերեւս իրենց գերագոյն մեղքը իրենց յիշեցնելու չարիքը յաւերժացնողներ նկատելով։ Ողբերգութիւնը յիսունէն վերերուն, օտար, ուրացուած ու հերձուածող։ Ու անոնք, որ հասեր էին քառասունի դռներուն, մարդեր էին, Տանթէի քաւարանին արժանի, զրկուած ըլլալով ոեւէ ժողովուրդի աւանդութեան, հոգիին պատկանելու բարիքէն կամ չարիքէն, քանի որ հոգի կազմելու իրենց շրջանը ծախեր էին անապատին ու ջարդին ու կ՚ապրէին մոռնալու, միշտ, ու մոռնալու սարսափէն հալածական, իրենց գլուխներուն գինը սարսափով մարսել ջանալով ու չկրնալով։ Քսանին ու երեսունին մէջտեղ ծաղկող տարրը ինծի կը թուի բոլորովին նոր, օտար ժողովուրդի մը պատկանիլ։ Այդ տղաքը կը խօսին ու կը գրեն երկրին լեզուն, ուր կ՚ապրին, բայց կ՚ամչնան իրենց արեանը լեզուէն։

«Մնացորդաց»ը վկայութիւն մըն էր։

Այդ վկայութեան մէջ տիպար մըն է Մաթիկ Մելիքխանեանը։ Իր առիթով ես կը ներեմ մաս մը բան ազատել դարձեալ մեր պատանութեան աշխարհէն։

Այս առաջադրութեամբ կը մտնեմ վիպումին։


[1] Ծրագրած էի այդ նուաճումը փորձել «Մնացորդաց»ի Գ, հատորին՝ «Դժոխք»ին մէջ՝ Այաշի (կուսակցական պետերուն տարագրավայրը, ուրկէ մահուան գացին) խորհրդաւոր գիշերուան մը վրայ տարածուող հատորով մը, ուր կեդրոնական քանի մը անձնաւորութեանց բերնով մեր Յեղափոխութիւնը ինքզինքը պիտի ներկայացնէր։ Աքսորէ (1915) դարձող քանի մը անձերու վկայութիւններ, Կոմիտասով մատուցուած պատարագ մը (Չանղըրի մէջ պատահածը տարբեր չէր կրնար ըլլալ անշուշտ Այաշի գիշերէն) ու մեր ժողովուրդին բոլոր խաւերէն գոյաւոր մարդոց միջեւ մինչեւ լոյս երկարող խօսակցութիւն մը- մարմինն էր կազմելու այդ հատորին։ Արշալոյսին դէպի մահ։ Իբր ծրագիր համեստ, բայց գործադրուած պարագային շատ յատկանշական այդ հատորին դարձ մը տրտում երազ մըն է, երբ կը գրեմ սա տողերը։
Ա.
Յեղափոխական Մաթիկը - Մատթէոս Արտաշէս Սերգէյ Մելիքխանեանց - ինչպէս հպարտագին արտասանեց ինծի իր աւազանի, ծիսական դպրոցի, Մոսկուայի ֆաքիւլթէի մարզերուն կրած զանազան անունները, երբ պարտաւորուեցաւ ծնունդ մը, դպրոց մը, առնուազն պատանութիւն մը ճարել, հերքելու համար արդար իմ տարակոյսը Թիֆլիսէն Պրուսա ահաւոր հեռաւորութեանց դիմաց (տարածութիւն մը, զոր այն օրերուն ցամաքով անհնար էր կտրել-անցնիլ հազար անգամ չսպաննուած) ինքզինքը ներկայացուց իբր պատուակալ ուսանող (Փանջունին կրցած էր տեսնել զայն, ծնունդէն առաջ) Մոսկուայի բժշկական ֆաքիւլթէին ատամնաբուժական սեկցիայում։ Այն օրերուն համալսարանը (մանաւանդ գերմանական մարգայով) աւարտողները նոր կը սկսէին իրենց հերոսական պայքարը դոքտոր տիտղոսին ետեւէն, համալսարանին իբր ազնուականացման անհերքելի փաստը մատուցուած իրենց տկլոր փառասիրութեանց։ Մաթիկ Մելիքխանեանց կամ աւելի պարզ ու շիք՝ Սերգէյ Մելիք, իբր ժողովուրդի հարազատ տրիբուն ու պիոներ, մորթեր էր տիտղոսները, Թուրքիա մտնելուն զուգահեռաբար, թեթեւնալով աւելորդ զգեստէն ու պատուանշաններէն (թէեւ տարօրէն խռովիչ էր իր յամառութիւնը մօրուքիկը պահելու, ընդունելէ ետք տաճկական ֆէսը, իր առաջին զոհողութիւնը յեղափոխական դատին, յօժարելով իր ուղեղին պարտադրուած սա նահատակութիւնը արգասաւորել, շատ աւելի առատօրէն օգտակար դառնալու համար իր ժողովուրդին, չնմանելով այս կերպով հին նահատակներուն, որոնք միայն իրենց սեփական գլուխին փրկութիւնը ունէին նկատի), հետզհետէ նոյնանալու համար գիւղացուն, բանուորին, իբր տարազ, ապրում ու հոգեբանութիւն։

Յամին շնորհաց հազար ինը հարիւր եւ քանի մըն ալ կտոր տարիին, ան երեւաց, ընկերոջ մը հետ, բիւթանական շրջաններուն (այն օրէն բաւական ետք պիտի ընդհանրանար տաճկըցած հողերուն վերազգայնանալը, պատմութեան մէջ կրկին անուանակոչմամբ մը։ Այս բառին տեղ կար Պրուսան) լեռներու մէջ կորսուած գիւղ մը։ Ոչ մոգեր, ոչ գիսաւոր աստղ եւ ոչ ալ հրեշտակներ կանխած էին այդ ծնունդը։ Անիկա, ըսես, նման օդաքարի ըլլար ինկած երկինքէն։ Անակնկալ։ Ատկէ աւելին չէին տեսած այդ շրջանները։

Կովկասէն կու գար։ Ու ահաւոր էր ասիկա։ Ուրկէ ուր, երբ մենք գիտէինք, որ յեղափոխականը կու գար Պոլսէն, Արեւմուտքէն։ Կովկասէն կու գար, ուրկէ մեր կողմերը կու գային շերամի հունտ ծախելու գացող մեր հնաբոյծներուն բերնովը աշուղական երգեր ու վրացի աղջիկներուն սեւ աչուըներուն գովքը հիւսող սիրահարական մելանուշ եղանակներ, սա կրակի կտոր, թէեւ համառօտ (կը նշանակէ՝ կարճ) մարդը, յեղափոխական Մաթիկը։ 1908ին, անշուշտ այդ Կովկասէն ես տեսայ նոր ժամանած հարիւրաւոր յեղափոխականներ, բազմաբղէտ ու անորակելի։ Բայց իմ պատանութեան խակ ու թշուառ օրերուն յեղափոխականը Պոլսէն կու գար։ Կը խօսէր մերինին մօտ բարբառ մը, սանկ քիչիկ մը Պարտիզակ, Նոր գեղ հոտող, ընտանի, մեզմէ վերջապէս։ Կը զատուէր մեզմէ իր զգեստներովը -բազմատեսակ- ու գրպաններուն խորը մեծ սարսափով տեղաւորուած մեծաքանակ հաւկիթներով (կը նշանակէ՝ ձեռնառումբ) ու, մանաւանդ, կարմիր գիրերով տպուած թերթուկներու վրայ իր անհուն հաւատքովը։ Չի բացատրուիր սա կարճ էջերուն վրայ աշխարհը այն ապրումներուն, զորս այդ մարդերը, իրենց խորհրդաւոր երեւումովը, ամէնէն ամայի, անայց վայրերուն ծոցը, կը ստեղծէին մեր, կը կրկնեմ, գեր-թշուառ պատանութեանը մատղաշ ջուրերուն խորը, որոնց երեսին ձայները կը հնչէին։

Ես ճանչցայ Մաթիկ Մելիքխանեանը Նիկիոյ լիճին եզրերն ի վեր հայ գիւղերու շրջանակէն բոլորովին հեռացած, իսկապէս «անդնդախոյս» աւանի մը մէջ, որուն անունը մեր կողմերուն տուած էր առիթ բաւական սրամիտ քաշքշուքի, բոլորն ալ ժխտական երանգով, այդ գիւղին պակսող բարիքներուն յայտարար։ Գեղն էր անիկա, չունեցող՝այգի, ձիթենի։ Մարգարէ ըլլալու պէտք չկայ՝ հետեւցնելու համար պակասը խաղողին ու ձէթին։

Բայց բաւական խելքի կարիք կայ՝ այդ պակասէն իջնելու համար ուրիշ ալ պակասներու, այս անգամ մարդկային պարունակէ։ Հազարներուն մէջէն կրնայիք զատել երեսի տեղ քիչիկ մը խակ կաշին, որ այդ գիւղին աղջիկը կը կրէր։ Հիմա կը դատեմ երեւոյթը։ Մալարիան զարկած էր արիւնը այդ գեղին։ Ու անոր աղջիկները, միշտ արեւին մէջ աշխատանքի, ոսկիանալու տեղ իրենց երեսներէն, կը դդմէին։ Լիճին շուրջը բարձրադիր նստող գեղերը կը հաւատային, որ աղջիկը չէր կրնար ըլլալ, շինուիլ առանց վշտի։ Չունէր այդ գեղը դարձեալ ոսկի սիրերգներ։

Գեղերը իրենց հեղինակած երգերը (դուք հեռու էք կասկածելէ անգամ խորունկ գեղեցկութիւնը սա ստեղծումին, օրուան ամբողջ ողբերգութեամբը ճարտարապետուած, գրեթէ միշտ սիրային անդունդներէ, յաճախ մահուամբ պսակաւոր, բայց դէպի հոն ճամբուն բոլոր իրաւ յոյզերովը եւ տագնապանքովը տարօրէն մարդկային ու իրաւ) իրարու չէին ուշանար փոխ տալէ։ Այդ գեղը մէկ հատիկն էր, ուրկէ ոչ մէկը եկած չէր «վառելու») (բառը գործածուած է հոս Ներսէս Շնորհալիին զգայնութեամբը) մեր տանիքներուն։ Հիմա կը դատեմ սա տրտմութիւնը, որ մարդերէն չի յօրինուիր, այլ լեարդէն, իր կարգին կրծումի տրուած մալարիային ատամներուն։ Ըսի թէ լեռնախոյս, դաժան, չարքաշ գեղ մըն էր անիկա։

Բայց չըսի, թէ շրջանին մէջ միակն էր, որ ըլլար բնակուած հայերէ։ Ու շրջանը բաղկացած էր մեծ ու պզտիկ հարիւրաւոր աւաններէ, մեծ մասով Պուլկարիայէն գաղթական փոմաքներէ կազմուած, որոնք իրենց քրիստոնեայի արիւնը չէին հերքեր, երբ կը նուաճէին այդ վայրերուն դաժանութիւնը, կը դնէին կանաչը ու ծառը լերկ բլուրներու ստորոտը ու կը շարէին իրենց հիւղակներու քահանաներու փեղոյրը յիշեցնող հանգոյցները, սանկ քառորդ դար մը, արեւին մէջ, մինչեւ որ խոզանին տեղ կղմինտրերը գար կարմրելու։ Հայ գիւղը մինակ։ Հոն կը ղրկէինք տուն-մնայ աղջիկները, կաղերը, կոյրերը, որոնք ձեռքէ ձեռք կ՚անցնէին իբր թանկ, եղի ու մեղրի մէջ ժմնած ապրանք ու կը կազմէին գեղին ազնուականութիւնը, առնուազն իբր դիրք առաջին սերունդին վըրայ։ Այս հանգամանքը կը վերածուէր խոր արհամարհանքի, երբ մեր կողմերէն կնոջ մը ծնունդ տղայ մը, տաղաւարներուն, ունենայինք խաղընկեր, հաւանաբար քանի մը օրուան համար մեր գեղը հիւր իջած։ Դեղնած ու մեծափոր այդ տղան կը չարչարէինք, հեգնելով իր վրայէն գեղը, - Փուրաս ալ չունիք, որ վայրի բրուսի մէկ տեսակն էր։ Գեղն էր անիկա, ուր խոտ չէր բուսներ։

Բաւական անսովոր, նոյնիսկ ծիծաղառիթ պայմաններուն մէջ տեղի ունեցաւ իմ ծանօթացումը բժիշկ Մատթէոս Մելիքխանեանցի հետ։ Գիտնալու էք, որ այդ գիւղը ունէր մէկ հատիկ սրճարան։ Հասկնալու համար սա ժուժկալութիւնը դժուարութեան մէջ չէք։

Բայց ահա աւելին։ Մի կարդաք ու անցնիք։ Այդ սրճարանը- այսինքն՝ իր թելադրանքին մէկ կարեւոր մասը գոնէ- անծանօթ է ձեզմէ մեծ մասի մը, որ կը կարդայ այս տողերը քաղաքակիրթ մեծ կեդրոններու մէջ, կամ ունի աչքին արեւելեան երկիրներու խեղճ ու աղտոտ խորշերը, գիւղերու ամէնէն անհրապոյր մէկ կէտին։ Սրճարանը, քառսուն տարի առաջ, այդ գեղին խորհրդարանն էր, առանց հեգնութեան։ Մէկ հատիկ։ Պարագայ՝ որ քանի մը հարիւր տուննոց այդ գեղին նիւթական կացութիւնը կը թարգմանէր, կը պարզէր, անշուշտ «յոյժ վատթար», ու բարոյական ալ մակարդակը՝ անշուշտ «շատ յետանկեալ» ինչպէս ալ վարժուեր էինք մտապատկերել, այդ ու կանխող ժամանակներուն համար, գիւղերը մեր հայրենիքին, Սրուանձտեանց Սրբազանի տեղեկագիրներուն եւ ատեն-ատեն «լրագրաց» սիւնակներէն «լոյս ընծայուած» սրտառուչ վկայութեանց մէջ։ Դրամի բացարձակ պակասը (չափազանցութիւն չէ ասիկա, նիւթական նեղութիւնը հասած էր անհաւատալի աստիճանի մը։ Շատեր կը հասնէին կարգուելու տարիքին ու պսակադրումը միայն կը տեսնէին իբր դեղին դրամ։ Կարելի մետաղը կը կորզուէր գեղացիին ձեռքէն պետական շատ ամուր, աննահանջ միջոցներով։ Ոսկիի վերածուելիք միակ բերքը՝ խոզակը, անհնար էր վաճառել առանց հարկահանին արտօնող կնիքին, որ հոմանիշ էր տուրքերուն բազմապիսակ գումարին նախօրօք գանձումին։ Հացահատիկները, արմտիքը, նոյնիսկ պտուղները ենթակայ էին տխրագոյն գերութեան։ Ասոնց տասանորդի տուրքը ուղիղ չարաշահութիւնն էր անձնաւորուած, գանձող պաշտօնեաներուն լայնօրէն շռայլուած զսպիչ միջոցներով, որոնք միջին դարն իսկ կը գերազանցէին իրենց անմարդկային պայմաններուն։ Մեր կողմերուն եղան կապալառուներ, որոնք գեղ մտնող ճամբաներու բերնին հաստատեցին կշռատուներ, այգի գացող ու եկողներուն ծանրութեանց տարբերութիւնը արձանագրելով իբր տուրքի ենթակայ բերք…։ Ահաւոր մարդ մըն էր գեղին ներքին ծախքերուն հաւաքիչը, ընտրուած յորովայնէ սրիկայի մը, որուն խժդժութիւնները կը հաւասարէին թուրք հարկահանին ընդոծին վայրագութեան, երբեմն-երբեմն զայն ալ գերազանցելով, քանի որ ներքին ծախքեր ընդհանուր որակումը կը ծածկէին բոլոր բռնագրաւումներուն, կաշառքներուն, ժանտարմաները, ոստիկանները «անուշելու» արարքներուն զուգորդ կողոպուտները։ Սափրիչը, ապառիկ տուած հրեայ շրջորդ փերեզակը, երկաթագործը, ժամկոչը՝ իր ու տէրտէրին հաշուոյն, մէյ-մէկ տոպրակ ուսերնին՝ կը տնկուէին կալին մէջ, արմտիքի դէզին շուրջը «պար բոլորած», հարթելով ցորենին տարածուն կոնը, դէզը, արտադրողին ձգելով յաճախ կոթունքը (կամէն չխորտակուած խուժ հասկը, ուրկէ տանտիկինին թակը պիտի կորզէ հատիկը, ընդհանրապէս վատ որակով) ու գալ տարուան յոյսը։ Պարտքը գերութիւն է կ՚ըսեն եւ ունին իրաւունք։ Հարստահարիչները, որ կրօնքին ալ պատկանէին, կը գտնէին պետական լայն պաշտպանութիւն, գերութիւնը ամրացնող ազդակներ նկատուելով եւ անողոք՝ որքան ամենահաս կազմակերպութեամբ մը գրաւի տակ էին առած հասոյթի բոլոր աղբիւրները։ Կապալառուն, վնասի տարիներուն -կարկուտը, երաշտը, մարախը, հեղեղը, ցեղային գրգռութիւնները պարբերական այցելուներ էին այդ վնասները հեղինակող- ուղիղ հրէշ մըն էր, որ կը ստեղծէր։

Անասուններուն միսը, կաթը, մորթը, ոսկորները, նոյնիսկ դիակները, բեռնակիրներուն օրուայ ծառայութիւնները երբեմն տուրքի եղան հպատակ։ Ու ես ճանչցայ մարդեր, որոնք արօտներուն խոտը, աշնան թափող տերեւներն ալ հասոյթի վերածեցին, անկէ գանձելով իրենց իրաւունքը։ Հեռու գեղեր գաղթող մարդոց շահն ալ չմոռցան գանձելէ անոնց գեղ մնացած պարագաներէն, հացի հետըզհետէ դժուարագիւտ դառնալը- գիւղացիները այդ պարագան կը պատկերէին հողը զարնող երաշտը տարածելով արդիւնքն ալ որակին- գիւղապետին անձնական հեղինակութիւնը, որ չարքաշ ու անխոնջ աշխատող, սրճարան մուտքը կը մերժէ ձեռքը-ոտքը բռնող մարդերուն, ու քիչիկ մըն ալ բարքերու նախնական ու դանդաղ գնացքը իրարու էին եկած մէկ հատի վրայ պահելու թիւը այդ անիծեալ շէնքերուն, որոնք աւելի դիւրակեաց շրջաններու, մեծագոյն պատուհասը դարձան գինովութեան, թղթախաղի, եղբայրասպան կռուի վառարաններ հանդիսանալով ու երիտասարդութիւնը ապականելով, կործանելով նոյնիսկ հոգիէն՝ ինչպէս մարմինէն։ Նոր գիւղը, Պարտիզակը տրտում վկայութիւններ էին այդ ոգիէն։ Մեր կողմերը, անգործութեան, զուր սպառումին այդ օճախներն էին, որ կիները նետեցին բանուորութեան, գործարաններու մէջ հալումաշ ընող կեանքին։ Ես աշխատեր եմ ութ տարեկանէս ասդին։ Ու տասը չմտած աղջնակը ինծի հետ պիտի աշխատէր այդ խոնաւ գործարաններուն մէջ լման տասնվեց ժամ, յաճախ գիշերը սկսեալ, մանաւանդ ձիւն-ձմրան, որպէսզի հասնէինք ցամաք հացին, մետաքսը պատրաստելով հարուստներու միսերը փափկագեղ ընծայող, մերիններուն ապականումին, խանձումին, ճոռումին գնովը, վրայ տալով մանաւանդ մանկութեան կուսութիւնը հոգիէ ու երազէ, երբ այդքան անարդարութիւն կը հիւսէինք մեր զգայարանքներուն։ Պզտիկ աղջիկները ինչպէս մաշեցան գործարանին տէր աղաներուն ցանկութիւններովը, որ ուրիշ վէպ է արդէն։ Սպասուհիներուն դէպի Պոլիս recrutementը՝ ուրիշ։ Ստնտուներուն ողբերգութիւնը՝ ուրիշ։

Եղանակներուն արտօնութեամբը այդ մէկ հատիկ սրճարանը կը հաւաքուէին սանկ ու նանկ մարդեր։ Տաղաւար մը, բարեկենդան մը, խոշոր ու խորունկ ձիւն մը բացառիկ առիթ էր այդ մուտքը արդարացնող։ Ուրիշ օրերու՝ միայն վաւերական, ամբողջ գեղին համահաճ հաւանութեամբը նուիրագործուած ծերունիներ, որոնց աչքին լոյսին սանկ հարիւրէն հարիւր մը զեղչուիլը կը մնար պայմանը այդ փառքին։ Կամ որոնց ողնուծուծը դարձեր էր քմահաճ, գեղացին կ՚ըսէր, ոսկորցած (գիրքերուն sclerose) չարտօնելու չափ անհրաժեշտ շարժումներ, թեւի կամ սրունքի, դէպի արտերը ոտք փորձելու, զիրենք մօտիկը դնելու գնով վաւերական անդամալոյծներուն, - պղտոր ու խայտաբղէտ դասակարգ, գեղին գիտութեան մէջ ճշմարիտ խորհուրդ, շատ շուտ «զարնուած» երկնաւորէն, յայտ ու անյայտ մեղքերու իբր նախապատիժ, ճուալով ցաւէն, ցաւերէն, ասոնք ալ յայտ, - անոնք, յամառ ու խարդախ, օր մը յօդուածներուն, օր մը մէջքի խաղերուն ուղիով, ուրիշ օր մը սրտին դռներուն, բոլորն ալ հաշտ իրենց խորհուրդին, այսինքն՝ շէնք շնորհք տեղաւորուած, ենթակային այս ու այն արարքը նախաքաւող յիմար ու ճամբորդ, ալ հաստատուած անոնց խարշամ միսերուն, ծակոտկէն ոսկորներուն ներսը, երբեմն որդի փոխուելով, աւելի շատ ձմեռ մը լման անկողին ըլլալով, ցից-ցից կրծելով քիթին դռները, երեսին մէկ կալը, կամ վիզին վրայ, ուռեցք-ուռեցք նստելով ու փտելով՝ ինչպէս փտեցնելով, դեռ խրամ շինած գոմշու սատակները տարօրէն թելադրելով…։ Ծերերը այդ գեղին, մալարիայէն մագաղաթուած իրենց մարմնեղէն տապանակը, իրենց փայտերուն վրայ բեռնաւորած, կը շարժուէին աջ ու ձախ, թթու ու աշխած, աղբ ու շէռ հոտող իրենց երկար վարտիքներուն ներքին աւերակը երբեմն ծոցուոր կնիկի մը պէս ուռեցուցած կրելով…։ Կը զարնէին համեմատաբար նուազ տարւոքներ, իրենց ցուպերը, սալերուն, սաքուներուն, սունտերուն, կոճերուն, իրենց գնացքը ոչ թէ հանդիսաւորելու, այլ՝ մարդերը ողոքելու, ծերերուն հանդէպ պակսող արգահատանքը սեւեռելու մատաղներու մտքին, ու կը մտնէին կարգաւ այդ երանելի սրճարանը, որուն մուտքը իրենց տարիքը կը բանար իրենց, երբ քանի մը զաւակ, բանակ մը թոռ ունէին իրենց պահանջի կողմէն, կը բոլորէին գիւղապետը, բաղդատաբար առոյգ, որովհետեւ տարիքէն շատ խոնարհ, բայց վաղահասօրէն ճերմկած, ու կը լռէին՝ անոր լռելուն, ու կը հազային՝ անոր հազալուն, ու կը խօսէին՝ անոր խօսելուն։ Եւ կամ կը բանային դժուար ու դողդոջ իրենց բերանները, յօրանջելու, միշտ գարշահոտ, որովհետեւ անօթի, նուաճուած պեխերուն խռիւէն, ու քաշքշուած՝ մօրուքին բեռէն, վկայութիւն տալու համար աս ու ան դէպքին տարիէն, հարցին դրուագներէն։ Խելօք, խեղճ, անօթի ծերեր -մատաղներուն բաժինն ինչ էր որ- ամբողջ վաթսուն-եօթանասուն տարի հողին մէջ ապրած, կնիկ, զաւկըներ, թոռներ թաղած ու թաղած, ալ իրենց մնացորդացը, այդ նեխած նախադիակը խաչի պէս շալկած…։ Որոնք սկսող օրը կը չափէին -ջերմաչափը սուտ բան մը չէ անշուշտ։ Ու սուտ չէ նաեւ ձայնի մը սիւնակը, մեր հոգիին ներքին բարեխառնութիւնը բացատրելու դերի մը մէջ- հարսներուն ձայնովը, բարի կամ չար, ալ անհաւատարիմ իրենց ականջներէն տառապելով այնքան՝ որքան ապերախտ իրենց զաւկըներէն, նոյնիսկ թոռներէն, ժամ իջնելու համար իրենց մարմինը ժողվրտելու ատեն հեղ մը աչք նետելով բակին, սանդուխներուն, կոտրած լուծքերուն, բոլորն ալ իրենց առողջ օրերուն գինը ներկայող…։ Ու անոնց թանձր, դէպի անարտայայտութիւն ու դէպի ապշութիւն հակած դէմքին վրայ ապրելու սկիզբ մըն էր «Գալոց» քաւութեան։ Հիւանդութիւններէն ոմանք տարիքներու հետ գրած են որոշ հաշտութիւն ու իրենց կարգ մը նշաններով ալ դաշնակից իրարու։ Այդ սրճարանին մէջ ծերերու սա պատկերը ով գիտէ ինչ շահեկան դասընթացքի մը նիւթը պիտի հայթայթէր եւրոպական մեծածուն փրոֆեսէօրներու։ Ինծի համար, այդ օրերուն, անիկա տանթէական խորհուրդ մըն էր ցաւերէն, կրծումէն, լուծումներէն (անդամներու) անկախաբար, պարզ, պատմութեանց գիրքերով, որ ամէն մէկ ծերին ճակատը ունէր իրեն գրակալ, լայնօրէն իջած գեղին սեփականութեան, ծերերու վայել թոյլբերանութեան իբր հետեւանք, բայց, պէտք է ձգել կեանքը, այսպէս կիսատ, ծերերը՝ այսպէս ուրուագիծ, ամէն մէկուն մէջ ապառաժի պէս յստակ յօրինած ողբերգութիւնը ապրումին ու… քալել, որպէսզի քալէ վէպն ալ։ Դժբախտ արհեստ մըն է գրելը։ Որքան բան կը զոհէ ան, գրողը՝ որպէսզի մատչելի մնայ ընթերցողին ժամանակացոյցին, աւելի յաճախ ճաշացուցակին, մարսողութեան խորհուրդին, սիէսթին։ Է, աշխարհին որ բանն է ուղիղ, որպէսզի ըլլայ ատիկա գրողին համար ալ։… Այդ սրճարանին մեծարուած, ինչպէս փախցուած ու միշտ վճարուած հիւրերն էին դաշտային ու անտառային պաշտպանութեանց կէս-պաշտօնեան, անհամազգեստ, բայց պետապէս սպառազէն պահակները, ալպանցի բոլորն ալ։ Համիտը շրջապատող նախարարներուն բարձր հեղինակութեամբ քշուած սա մարդերը, ով չի գիտեր՝ Ալպանիոյ մէջ քանի մարդ փռելէ վերջ, եւ ազդեցիկ՝ Համիտէն աւելի, որովհետեւ մօտ, իրական, «ուժաւոր»։ Արտերը, լեռները հսկելու պատրուակը անոնք կ՚արժեւորէին [1] քիչ մը ամէն տեղ հարազատ միջոցներով, բայց սա կեավուր գիւղին համար գտնելով անասնութենէն անդին ալ տրտմութիւն մը, կարծես մեղքնալով իրենց անգոյ սիրտին չորցած խորշերէն, թշուառութեան ու անդարման հանդէսին վրայ։ Ձիով, հետի, առանձին, խմբովի անոնք կը ներկայանային գիւղապետին աս ու ան արտին, անտառակին, արօտին իբր թէ հասցուած վնասին համար (կենդանիներուն ցռուկովը, սմբակովը, քամակովը, թուլումը եզին) կը գանձէին վնասուած խոտին, ընդեղէնին, փլցուած թումբին կամ կոխոտուած հողերուն ու ժում մըն ալ իրաւ, հաստ, փոր բեռնաւորելով իրենց աղիքներուն՝ կը հեռանային հաճ ու տհաճ, երես չհանելու համար սմքած կեավուրը, որ նախախնամութեան անդարձ կարգադրութեամբը սահմանուած էր իր մեղքը հոսկէ քաւելու իբր նախափորձ, սա ծառայութիւնները մշտապէս մատուցանելու միւսլիւմանին, աշխարհին մինչեւ վախճանը՝ ինչպէս կը տրամաբանէր եօթը տուննոց ճահճակայանի ջերմահար մոլլան, երբ այդ ալպանցիները նամազի ու լուացման կը հրաւիրէր, իրենց կուշտ փորէն վերջ, քարոզելով անոնց պարտք ու պատուհաս, իսլամին փառքն ու անհաւատին կորանքը, հասցնելով սա մութ, բութ խղճմտանքներուն դժուարընկալ ալքերուն…։ Ու այցորդ պաշտօնակալներ, ոսկեզօծ թումբերով ձիերու քամակին, ով գիտէ որ գեղին մէջ իրենց սիրուհիները գտնելու…։ Ու կու գային տակաւին շարժուն զօրաթեւերը, կասկածելի, մուզիր օտարականներ որսալու սահմանուած, պաշտօնապէս հռչակի ելած աւազակախումբերը հետապնդող, գեղէ գեղ հաղորդակցութիւնը ապահովող, որոնց սպաները կ՚արժէր տեսնել, դեռ ձիէն չիջած, փոխյիսնապետներ, շողշողուն կալոններով, գեղջուկ՝ ինչպէս յոխորտ, խորապէս թուրք սակայն, մտովի լզելով համբաւը գիւղապետին աղջիկներուն, որոնք անհասկնալի օրէնքով մը շքեղ բացառութիւններ էին, չոր, ճահճոտ, այրեցաւեր այդ մարդերուն համար անկարելի գեղեցկութիւններ, անուշ, զգլխիչ ու պուպրիկ, դեղին, դեղնախտաւոր, անկիւնոտ միսերով, խարզած մորթով, մեծ-փոր գրեթէ, յղի աղջիկներուն պարզած զզուագին պատկերը հիմնովին հերքող, եւ որոնք իրենց այդ բարիքն ու շնորհը կը քաւէին տունէն գրեթէ դուրս ելլել չկրնալով, իրենց նշանածութեան շրջանին՝ ինչպէս ամուսնութենէն վերջն ալ, չորս-հինգ զաւկի մայր, բայց պահող անաղարտ շէնքը, կանոնաւոր կառոյցը իրենց գիծերուն, թարմութիւնը իրենց մոյնքին, զգլխանքը իրենց միսերուն, որոնցմով հովանաւոր էր եղեր պարմանութիւնը իրենց։ Գիւղապետին աղջիկներուն հեքիաթը այդ գիւղին համար բարիք էր՝ որքան չարիք։ Թերուս եւ կէս յիմար այդ յիսնապետները կը փնտռէին տակաւին բարեկամութիւնը գիւղապետին մէկ հատիկ մանչուն, - սա աւելի անբացատրելի հմայք մը, հրաշք մը գրեթէ, այդ վայրերուն համար այնքան տարօրինակ, քսանին մէջ իսկ հսկայ իբր մարմին, գիրքերուն բառով գեղանձն, փարթամ, հրապուրիչ ու այլապէս ազդեցիկ, իր հայութիւնը ընելու աստիճան սխալ մը, ըստ վկայութեան գիւղէն անցնող ամէն միւսլիւմանի։ Այդ տղան իբր մարմնական շէնք այնքան տպաւորիչ, իր այդ տուրքին կը յաւելուր տակաւին նոյնքան յորդ, կատարեալ իմացական շնորհներ, խօսելով թուրքերուն լեզուն -իր պատանութիւնը անցեր էր թրքութեան ամէնէն թուրք մայրաքաղաքին, Պրուսայի մէջ- անհաւասարելի վայելչութեամբ, նախանձը գրգռելու աստիճան հազարապետ փաշաներուն, որոնք «մաշալլահ, մաշալլահ» ըսելով տղուն արեւը չար աչքերէ զերծ պահելու համար կը դիմէին աջին ու ձախին, հալածելով չարքն ուժերը եւ կը ցաւէին ծնունդին, իրենց կարծիքով մինչեւ սատրազամութեան (եպարքոսութիւն) ճամբայ ունէր այդ երիտասարդը… եթէ երբեք ընդունէր արդար կրօնքը։ Ան դպրոցական կապեր ալ կը շարունակէր պահպանել գաւառակին փաշային տղոցը հետ, թուրքերուն համար ըմբռնելի երիտասարդներ (կը ղրկեմ ընթերցողը «Հարիւր մէկ տարուան» շարքէն երրորդին՝ «Սիւլէյման էֆէնտի»ին, որուն տիպարը առած եմ իրմէ), երկու եղբայր։ Փաշան որքան անզգամ (պէյ էր ան դեռ փաշա չեղած, ինքզինք պարտադրող), տղաքը նոյնքան զգաստ ու ազնուական։ Որսերու պատեհութեամբ կը հիւրասիրուէին գիւղապետին մանչէն, ինչպէս կը հիւրասիրէին իրենց բարեկամ երիտասարդը իրենց քոյրերը, մանկատի մայրերը արգիլելով սաւանուելէ ու քրիստոնեայ հարսերուն նման սեղանակից ընդունելով զանոնք իրենց հետ։ Հեքիաթ չէ ասիկա, այլ՝ իրաւ ապրում։ Հարիւր մէկ տարուան վէպին աշխարհը ձեզի կ՚ըսէ շատ բան այդ ուղղութեամբ։… Անոր գեղէն բացակայութեան, փոխ-յեսնապետները կը դարմանէին (բառը հասկցէք հին իմաստով) իրենց ձիերը, կ՚ուտէին հաւը, փիլաւը, առաջները՝ միշտ գիւղապետին տունէն, աւելի յետոյ, բռնապետութեան խստացմամբ, թուրքերուն հանդէպ երախտագիտական զգացման մէջ իբր հաւասարութեան ապացուցում՝ շաբաթներով իսկ ցամաք հաց չտեսնող գիւղացիին կռնակէն (այս ծախքերն են, որ տարուէ տարի կ՚աճէին, պետական տուրքին զուգընթաց չարիք մը դառնալու աստիճան, քանի որ անոնց վճարումը պայմանաւոր էր հասարակաց բաշխումով), ի փառս եւ ի պատիւ հայ հաւատարմութեան, - տարազ, որ քանի մը դար եղաւ ընթացիկ, անխուսափելի բացատրութիւն հայ եւ թուրք յարաբերութիւնները լուսաւորող։ Հարստահալած կազմակերպութիւններուն մէկ կարգադրութիւնն էր ասիկա, հայրենասիրական պարտականութեան ամէնուն վրայ տարածումին իբր անդրանիկ փորձ, որպէսզի հաւատարիմ հպատակ հայը ամրապնդուէր խոր իր յարգանքին մէջ «գամ մը եւս», զոր պարտական էր տածել մեր ցեղը հանդէպ օսմանեան փառապանծ եւ բարեգորով գահուն։ Ով մեր գերութիւնը, քեզ ինչպէս մոռնալ։ Դուն ջարդերուն չափ ուժով ես իբր պատկեր, իբր քանդակ՝ մեր հոգիէն ներս ու անոնցմէ աւելի կսկծագին, վասնզի անյաղթ կը մնաս ժամանակէն ու միջոցէն, ու կը կազմես մեր մտքին խորագոյն դժբախտութիւնը, կազմեր ես դարերով։ Գիւղապետը, այդ աստուածավախ, իր ժամուն, օճախին, աւանդութեանց պատկառուն, բծախնդիր, ատեն մը չէր յօժարած հաւատարմութեան այս ցոյցին ու «ներքեւ ձեռաց» կարգադրեր էր քանի մը տարի այս անտանելի զուլումը ֆախիր ֆուխարայի, մինչեւ որ նախանձորդի մը կողմէ մատնուած, ստացաւ խիստ ազդարարութիւն, յարգելու կառավարական հրահանգները, ու ծռեց գլուխ, մեղանչելով օճախին դէմ։ Օտան [2], որ այդ օրերու գեղի կեանքին ամէնէն սրտառուչ քաղցրութիւնն էր կազմեր դարերով եւ յեղափոխականներու հաւանական բուժում մը կրնար հայթայթել, արգիլուեցաւ։ Բայց անոր հացը պիտի չպակսէր, մինչեւ վերջնական կործանումը բոլոր ղարիպներուն, երգիչներուն, անցորդներուն, այս անգամ սեփական տունին մէջ։

Կը յամենամ այս ամէնուն վրայ, վասնզի կը հաւատամ, թէ կեանքէն ամէն վկայութիւն փշրանք մը հոգի է, զոր պարտաւոր ենք փրկել կորուստէ։ Մարդ, բարք, ոճիր, նախապաշարում, աղօթք, - բոլորը իրաւունքը ունին պատմութեան դամբարանին։ Անոնք, որ արտակարգ անիմաստութեամբ մը կեանքը կը կապեն միայն ու միայն սանկ երեսուն-քառասուն տարիներու ծիրին մէջ բովանդակուող ժամանակի կտորի մը, ատով պատժած կ՚ըլլան իրենք զիրենք։ Աւելորդ է կեանքը չափել մեր տարիներուն մատնոցով։ Ատիկա ովկիանոսը մատնոցով պարպել պիտի նշանակէր։ Ատոր համար է, որ Մաթիկ Մելիքխանեանին հետ ուղղակի աղերս մը չունեցող սա վայրերը, բարքերը, անձերը կ՚ընդունիմ վէպէն ներս։

Այդ մէկ հատիկ սրճարանին -չեմ նկարագրեր թշուառական այդ բանն ալ, հողյատակ, թանձրորմ, միակ պատուհանով պատերուն տակ բոլորակի սաքուներով - ատուած, սարսափուած յաճախորդներէն, տակաւին, ամէն ամսագլուխը կանխող շաբթուն, հարկահաւաք պաշտօնեան։ Երեսին վրայ մորթի տեղ իրական սառատ [3] մը կրող։ Ուլունք-ուլունք փորուած, ասեղնագործուած էր այդ երեսը, բնական դաժանութիւնը տասնապատկելով իբր տգեղութիւնը։ Ծաղկախտը ահաւոր եղած էր աւերին մէջ։ Զարհուրելի թաթարը։ Որ նախակիր ձեւով մը կը մարմնաւորէր իթթիհատեան ոգին, ազգային ալ քլիշէ բարբարոսութիւնը (բռնութիւն, ծեծ, հայհոյանք, կիներու հալածում, կրօնքին ու գիրքին հասցէին լեզուագար հեշտախօսութիւն) իբր թէ այպանելով, վարուելով գեղացիներուն հետ մեղմ, գրեթէ թաքթով, արդարութեամբ, բարեկրթութեամբ, երբ վճարէին, այլապէս դառնալով հին թուրքը փնտռել տուող սառնասիրտ գազանութեան, երբ «պարտականութեան գերի», դողահար, ատամները կճրտելէն ու եօթը անգամ թուրք, կը մտնէր աղքատին տունը, այսինքն՝ ախոռը - քանի որ խսիրէն ու այծու մազէ ծածկոցէ մը զատ ոչինչ ունէր հոն գտնելիք - իր ձեռքովը կը քակէր պարտականին ալ սատկելու վրայ - որովհետեւ անօթի էշը, ոսկոր կառոյց կովիկը (ձմեռները այս խստութիւնը կը հասնէր ծայրակէտին, երբ ձիւնը կ՚արգիլէր անոնց թափառումը դուրսերը) ու քառասուն փարայի (ով իմ ականջները, ինչեր չէք լսած) հարէ մեզաթ կը ծախէր սրճարանին առջեւ միշտ ագռաւներու պէս դիակ հոտոտող փոմաք գաղթականներուն, որոնք կեավուրին ապրանքը կը կրէին իրենց հիւղակներուն, օրհնելով փատիշահը եւ անոր փոխանորդ Վասֆի էֆէնտիին կտրուկ բազուկ կը մաղթէին։ Ընդդիմութիւն։ 1896էն յետոյ հարկահաւաքը պետական շատ կարեւոր անձնաւորութիւն մըն էր։ Անոր դէմ ցոյց մը հաւասար՝ պետութեան դէմ ըմբոստութեան մը։ Հաւաքաբար պատժելու դրութիւնը ատկէ կ՚առնէ սկիզբ։ Հարկահաւաքը առանձին չէր անշուշտ։ Անոր ընկերացող ոստիկանները վար չէին մնար թաթար Վասֆիէն զարհուրանքը հագնելու, ոգեւորելու կերպերուն մէջ լայնօրէն հաւատարիմ, մագիստրոս իրենց աւանդութեանց, ըլլալով ընտրուած լեռներու ամէնէն հասակաւոր, դառնադէմ, ծաղկաւեր գազաններէն, անոնցմէ, որոնք քաղաքներու մէջ վայրենութիւն մը կը թելադրեն ու եւրոպացիներուն աչքերը կրնան անհաճոյ զգայնութիւններով տպաւորել, խուրձ-խուրձ պեխերով, ցուլի բառաչով, որոնց պարզ երեւումը գեղջուկ թաղի մը մուտքին՝ բաւ էր դռնառաջները պարպելու, ակնթարթի մէջ, արդարէն ու մեղաւորէն, մանուկէն ու ծերէն։

Հրաշք մը, Աստուծոյ անհաս ճամբաներէն, այս տեսակ գեղի մը մէջ, գոյութիւնը շէն սա օճախին, գիւղապետին երիտասարդ մանչովը անգամ մըն ալ ուշքի ելած, նոյնիսկ ջարդերէն վերջ։ Ժողովուրդը իր գէշ կամ քիչ հասկցած բաները այսպէս կը ջանայ բերել իր խելքի փլանին։ Հրաշքը անշուշտ կարծիքն էր տէրտէրին, ան ալ մէկ հատիկ, պարզ ու քաջասիրտ հողագործ, որ առտու-իրիկուն ժամը կ՚ընէր, կը վազէր պարտէզ, դդումները ջրելու, միշտ զարմանալով Ամենակալին իմաստութեան, որ չէր աչքէ հեռու պահած իր ալ գեղը, արտօնելով հոն բարգաւաճ գոյութիւնը փարթամ օճախին։ Ան, իր նախորդէն, մեռած հարիւրամեայ, որմէ եօթանասունը տէրտէրութեան մէջ, ժառանգած էր այդ տանուտէր ընտանիքին համար նոյն աւանդութիւնը, այս անգամ՝ ալ հաստատ, անսխալ իրականութիւն։ Աստուծոյ աջը հովանի կ՚ընէր այդ տունին։ Անոր մօտ երկու հեղ յիսուն համրած գլուխը կը յիշէր բարբարոսութեան ու կրակի մեծ հանդէսները, որոնք թուրքերուն կանխող երկու դարերը ըրած են տակնուվրայ, զարկած էին այդ խուլ գեղն ալ, բայց միշտ ալ խնայած օճախին, որուն հիմնադիրը աստուածատես արդար մը կ՚ըլլար ծերունի քահանային բերնին, - թարթիչի հաստութեամբ անգամ չշեղած Երկնաւորին ուղիէն։ «Որ ոչ գնայ ի ճանապարհս ամբարշտաց», կ՚ըսէր իմ օրերուս, տէրտէրը, թաքուն հակառակորդ գիւղապետին, բայց շիտակը խօսելու մէջ ալ եռանդոտ ու արի։ Հեքիաթ մը հիմնելու տունին նախկինները կը հանէր շատ վար, ժամանակը դէպի իջնալու մէջ հաճոյք ունեցող ու սկզբնական օճախին հիմը փորուած պահուն երեւան կը բերէր գուբ մը, մարդու հասակով, պարունակութիւնը՝ հարկ չկայ ճշդելու… ոսկի, պահ դրուած մինչեւ օրս, տունին անյայտ ալքերուն խորը, անձեռնմխելի, ոչ ոքի ծանօթ, բայց որուն հոտը բաւ էր ներս քաշելու դուրսի ոսկին։ Ինչու չէ։ Գուբը այդ կողմերու բոլոր արտերուն մէջ ընտանի գիւտ մըն էր դեռ իմ օրերուս, բայց ոսկին։ Ան ալ թող մտածէ հեքիաթը։ Բարգաւաճ՝ այդ տունը, պապերուն ամբողջ գիծովը։ Բարբարոսները քանի անգամ կրակի են տուած այդ գեղը, ծերերուն յիշողութիւնը կ՚ապրի թոռնէ թոռ։ Բայց կրակը գացած մարած է անոր պատերուն շրթներուն։ Ու հաւանաբար միջամտած ալ է աւանդութիւնը, յարգելու համար Աստուծոյ աջով հովանաւոր օճախը, երբ նոյն այդ մարզերուն համար ականատեսի քրոնիկներ կը պատմեն անհուն աւերած ու անպատում սպանդ։ Ինչու եւ ինչպէս յարգած են թուրքերը սա հրաշքը, անոնք, որ սրտի մեծ գոհունակութեամբ տառը տառին գործադրած են արիւնին ու կրօնքին պատգամները, չձգելով մարդ այդ գիւղին մէջ, որ կուշտ հաց ունենայ տարին գոնէ քանի մը ամիս, գրաւելով դարէ դար ցորենն ու գարին, այնքան անուանի ճախճախուտի եզրերու արտերէն, պետական, անհատական, յերիւրեալ պարտքերու փոխարէն։ Իմ օրիս, բնակարան չկար, որ հիմէն չըլլար գրաւի տակ։ Այն որ կը մտնէր այդ մեռելաստանը, ցած ու խեղճ տանիքներով անհուն լքում, ախտաւէտ ամառ ու աշուն թելադրող, տարօրէն կը զգար մեծվայելուչ գրաւչութիւնը գիւղապետին բնակարանին, «ապրանքի մը պէս մեծ», ինչպէս կ՚ողբայ մեր բանաստեղծներէն մէկը իր հայրենի տան յիշատակը։ ԺԹրդ դարը մեր պատմութեան ամէնէն փաստառատ դարն էր։ Եւ սակայն որքան քիչ բան գիտենք մեր տանուտէրներուն հեքիաթէն, զոր կը յաւակնէինք հասկնալ քիչ մը վաղածանօթ բարիքներուն գնովը, օսմանեան բարեխնամ կառավարութեան կողմէ այնքան հայրաբար շռայլուած մեզի։ Ու որքան քիչէն աւելի ճիղճ է մեր գիտցածը ԺԷ, ԺԸ, դարերու ու ԺԹրդին առաջին կէսերուն այնքան բարգաւաճ մեր իշխաններուն ապրումներէն։ Երեմիայի Չէլէպի օրագրութիւնը, Դարանաղցիի յիշատակները ինչ ժլատ փշրանքներ կը հայթայթեն մեզի, երբ փորձուինք վերակազմել մեր ժողովուրդը իբր ապրում ու պատմական իրողութիւն։ Մեր ամիրաները, սակայն, մոմիայ, մեռել, բառ ըլլալէ առաջ ինչ հսկայ խտութեամբ նիւթեր են, ողբերգական ու փարթամ գեղեցկութեանց սրտառուչ հանդէս։ Արդի վէպը այդ աշխարհէն ինչեր ընդունակ է վերբերելու, որոնց մասին չենք իսկ մտածած։ Քառասուն տարի առաջ, գիւղապետին ապարանքը կամ ամէնօրեայ այցելութիւններուս կը պարզէի թաքուն խորհուրդը, ուժը, անհասկնալի, բայց իրաւ, տիրական հովանին ու թաքուն խորհուրդը, ուժը, անհասկնալի, բայց իրաւ, տիրական հովանին ու զիս կը ձգէր երազուն, գիծովը մեր մեծերուն, որոնք կրցեր էին ընդդէմ աշխարհ մը արգելքներու, մալարիային ու թալանին, եաթաղանին ու մանկահաւաքման սա տեսակ պալատներ գեղակերտել (պատմած եմ «Մնացորդաց»ի մէջ մեր գեղին ալ պալատը)։ Ու չունիմ այսօր ալ պայծառ թափանցում։ Գիտեմ, թէ Պոլսոյ երանելի, ամենահաս խմբագիրները չեն վարանիր նման բացառութիւնները իբր փաստ ընդհանրացնել թուրքերուն առաքինութիւնները յաւերժող, - բառեր, որոնք մինչեւ երէկ դեռ շրջաբերութեան մէջ էին, առանց կարիքի, քանի որ ժողովուրդը, որ ընդունարանն էր բոլոր այդ բարիքներուն, զոհուած էր աւելի իրատես հաշիւներու։ Էր երբեմն, ուր թուրքը կ՚անգիտանար իր հպատակները, մանկահաւաքումէ ու դրամական վայելքէ դուրս, տարբեր հետաքրքրութեանց կրկէսին։ Փաստ։ Պտտեցէք ամէնէն մօտ իրենց լուծէն ազատագրուած արաբական երկիրները ու ցոյց տուէք մէկ հատիկ հետք, որ խօսէր չորս դարերու տիրապետութենէ մը։ Այսօր ոչ ոք կը հասկնայ անոնց լեզուն իսկ։ Կէս դար առաջ կինն ալ, անոնց ախորժակներուն մէջ, իջած էր երկրորդ գիծի, քանի որ իրենց կիները կը մնային անմշակ, անդադար պատերազմները, որուն նօսրացուցած ըլլալուն միջինէն շատ անդին։ Թուրքերուն վերանորոգ ու կրկին մկրտուած ազգայնականութիւնը, կէս դարու ուղղափառ զարգացում իսկ ունենալով իրեն ետին, չեմ գիտեր ինչ պիտի ըլլայ իրենց շահեցուցած, երբ կէս դար յետոյ կրկին նստին հաշուեյարդարի Ռուսիայէն, Իտալիայէն կամ Գերմանիայէն կուլ տուած իրենց «Հայրենիքին» աւերակներուն վրայ եւ ոգեկոչեն օրերը, ուր կը սպառնային աշխարհի…։ ԺԵ կամ ԺԷ դարերուն, երբ թուրքերը կ՚արտօնէին հին ոճի հարստութիւններ, կ՚ընէին ատիկա ազդեցութեանը տակ իրենց կրօնական խղճմտանքին։ ԺԹրդ դարու առաջին կէսին՝ անոնք դարձեալ իմաստուն էին, արտօնելով կեավուրներուն ոչ միայն ապրիլ, այլեւ բարգաւաճիլ, պալատներ ունենալ, դէպի Արեւմուտք իրենց առաջին հակումը փաստօրէն պաշտպանող։ Դեռ չէին հերքուած, թթու եւ այլամերժ ազգայնամոլութեամբ եօթանասնական թուականներու վերանորոգիչ աշխատանքները, թերեւս մեծ վեզիրներու մտածնունդ, որոնք թուրքերը մօտեցուցին արեւմտեան մշակոյթին, առնելով այդ Արեւմուտքին մեծ ցուցմունքները, համոզումով, ոչ թէ հիմկու նման, ձեւով, տարազէ կամ գլխարկէ։ Այն ատեն ջարդ մը մտածելը հեշտագին, զայն կազմակերպելը ծանր, զայն իրագործելը բացառիկ աշխատանքներ էին, որոնց իւրաքանչիւրին համար իշխանութիւնները ուրոյն խաւերու կարիք ունէին։ Իսկ օր ցերեկով գեղ մը, քաղաք մը հուրի եւ սուրի մատնելու արարքը հոգեբանական մեծ նախապատրաստութիւն կը պահանջէր։ Մեծ պատերազմները՝ նման առիթներ անշուշտ։ Բայց որոնցմէ դուրս, պետական ու սառնասիրտ հաշիւներով շրջան մը իր բնիկներէն դատարկելը թուրք զանգուածին համար դժուար հասկնալի, որով եւ տանելի քաղաքականութիւն մը չէր։ Այդ ժողովուրդը նախնական ու վայրագ, խելօք էր, առանց արտաքին ժահրի։ Հիմա։ Դուք չէք կրնար գտնել մէկ հատիկ թուրք, որ, մէկ ձեռքին սիլինտրը, միւսին՝ եաթաղան, չհեշտանայ ինքն իրմէ, երկուքն ալ գործածելուն մէջ հաւասար վայելչութիւն ու իմաստութիւն գտնելուն։ Ու հարկ է աւելցնել՝ առանց մունետիկի, հերիք է, որ ամէնէն գռեհիկ թերթը երկու սիւնակ վայրահաչ գրգռութեամբ մը այդ հանդէսը օգտական հռչակէ հայրենիքին շահերուն։ Անշուշտ հարիւր տարի առաջ ալ թուրքը թուրք էր, այսինքն՝ վաւերական հայրը այժմու գլխարկաւոր, պարահանդէսի հանդերձանքով ջարդ հրամայող հանրապետութեան նախագահին, ու թուրք էր աւելի խոր ու հարազատ ձեւով, բայց կը կենար ու կը հարցնէր, երբ առջին բերուէին ձեռնակապ մարդեր, մորթելու համար, մեղքերը այդ թշուառականներուն, մանաւանդ վարձքին տեսակը, երկրի՝ ինչպէս երկինքի մէջ։ Սոսկական անհատներէն վեր, որոնք ամէնէն մռայլ շրջաններուն դէմ են գացած հրահանգին, թելադրանքին, ժահրի պատուաստին ու պաշտպանած դրացին, ապուր ուտող բարեկամը, հայը, պետական աւագ անձնաւորութիւն մը ինքզինքը չէր խաբեր, երբ նամազի չզիջանելով հանդերձ, իր պալատին ստորայարկերուն մէջ դասակ-դասակ մանչեր ու աղջիկներ բոյժի կը դնէր՝ իր անկողինին համար։ Ու միւս կողմէ կը հաւատար իր ըրածին, երկիրը արեւմտացնելու, այդ դերին ամէնէն ընդունակ տարրերուն ձեռքովը, զանոնք պահելով իր պաշտպանութեանը ծիրին մէջ, որքան ատեն որ անպատեհութիւն չէին ներկայացներ։ ԺԹրդ դարու կէսին թրքական հողերուն վրայ ծաղկող ազատականութեան արմատները այս ենթաշխարհին ապրանքն են եւ ոչ թէ ցեղային շփացւած, անգոյ առաքինութիւններու։ Մենք չշինեցինք անշուշտ իրենց հայրենիքը, - կը հասկնամ 1900ի Իզմիրը, Պոլիսը, Պրուսան, Էտիրնէն, Սվազը, Տիարպէքիրը, Էրզրումը, Ատանան, Դամասկոսն ու Պէյրութը ու բոլոր Երուսաղէմը։

Այս քաղաքները դիմագիծ մը ունէին թուրքերէն առաջ ալ։ Իրենց հինգ դարերուն յաւելումը, - պէտք է սպասել, ատիկա տեսնել, ճշդել կարենալու համար։ Եւ սակայն առնուազն անգթութիւն է մեզ մեղադրել այդ պատկերին իբրեւ հեղինակ։ 1940ին, ամերիկացի ճամբորդներ պատմած են այդ հողերուն երեսին կատարուող փոփոխութիւնները, զգացած ալ հոգին, որ այդ շէնքերուն ներսը կը սնանէր արդի մտածողութեան ամէնէն ընթացիկ փառքերովը։ Չեմ թերահաւատ։ Թուրքն ալ ունի իր խելքը, ձեռքը, ոտքը։ Ոսկեդարը (ԺԹրդ դարու կէսը), զոր այնքան լրբութեամբ կը շահագործեն, երբ կը ջանան քաղաքակրթական արժանիքներու ընդունարան հանդիսանալ, ըլլալէ վերջ մարդերու պատմութեան մէջ երբեւիցէ երեւան եկած ամէնէն աւերիչ վոհմակը, վերջացած է այսօր։ Մնաց որ, երբեք սխալ չդատեցին զայն, ներքնապէս զայն ընդունելով իրենց պատմութեան ամէնէն մեծ սխալը։ Ինչ հեշտագին մոռացումով մը սրբելով իրենց մտքէն շրջանները, ուր Պոլիսը գրաւող հռչակաւոր բանակը, ԺԵ դարուն, մէկ երրորդովը կազմուած էր ոչ-թուրք տարրերէ։ Ու Գանունիին կայսրութիւնը մինակ արիւն չվազցուց։ Քրիստոնեան՝ ինչպէս արաբը, յոյնը՝ ինչպէս հայը իրենց գիրքերուն մէջ օրհնութեամբ կ՚արձանագրեն անունը մեծ ինքնակալին։ Թուրքերուն կայսրութիւնը ԺԷրդ դարու սկիզբն գեղեցիկ ու շքեղ իրագործում մըն էր, որուն ազդակները ջարդէն չեն առներ իրենց սնունդը։

Քսաներորդ դարու սկիզբը, «Արեւելեան նահանգներ»ու մէջ (գեղեցիկ գիւտը՝ սպաննելու համար պատմութեան քսան դարերը) հայկական գիւղերը սիստեմաթիք փճացման դատապարտող ոգին տասնհինգ տարի վերջը դժուար պատեհութիւնը պտի ունենար վերջնական, արմատական դարմանումով մը սրբագրելու մեծ սուլթաններուն անուշադրութիւնը։ Միակտուր Թուրքիան երազ մը չէր անշուշտ։ Ու մինչեւ այդ թուականներուն բացուիլը՝ կեանք մը կար անշուշտ այդ գիւղերուն մէջ, այսօր դժուար ըմբռնելի, վասնզի այդ կեանքին մեծ խաւերը կորսուած են հետախաղաղ, մեր մատենագիրներուն երջանիկ անփոխութեանը երեսէն։ Արեւմուտքին բացուող թուրք կայսրութիւնը ընդունած էր կարգ մը նորութիւններ։

Չեմ մանրամասներ։

Ատոնցմէ որուն մէջ զետեղելի էր սակայն վիճակը սա գեղին, ուրկէ սկիզբ կ՚առնէ Մաթիկ Մելիքխանեանին պատահարը։ Իմ գտածս ու տեսածս այն էր, որ Հայաստանէն հազարաւոր քիլոմեթրով բաժնուած ու թրքութեան ծովուն մէջ տառացի խեղդուած այդ գեղին շուրջը մշակելի հողը քառորդն իսկ չէր ներկայացներ խոպանին, որ տիրակալ արձակութիւն մըն էր, ժայռաստանի, մօրուտքի, անբեր աւազներու կերպարանքին տակ։ Հողը, այսինքն՝ ան, ուրկէ հացը կը բուսնի, իր կարգին հեստ ու անընտել, սովորութիւն ունէր խաբելու, առնուազն առածը միայն ետ տալու, վրայէ վրայ, տարիներ շարունակ։ Անձրեւները օգտագործել, այսինքն՝ անոնց քշած դիրտերը տարուէ տարի խնայել ու մանկութեան սկսուած պարտէզիկը չափահասութեան աւարտելը այդ գեղացիներուն համար պապենական աւանդութիւն էր։

Այսպէսով է, որ ժայռաստանին զանազան կէտերուն յօրինուած էին կալիկներ, քառակուսիներ, եռանկիւններ, ուր կիներու նետած ոսպը, սիսեռը սանկ գարնան կանանչնալ ունէին։ Բայց քիչ, քիչ, քիչ։ Այնքան՝ որ սրամտութիւն ըլլալէ աւելի իրական պատկեր էր հեգնութիւնը, որով հողը կը յայտարարուէր ուտուելու համար ստեղծուած եւ ոչ թէ մշակուելու։ Գիւղացին, առանց հողի։ Դժուար՝ ըմբռնել սա իրողութիւնը։ Եւ սակայն իրաւ էր անիկա։ Ու ապրիլը՝ պարտք, դրուած ուսին տանողին՝ ինչպէս չտանողին։ Վարը, դաշտի բոլոր հանգրուաններուն, գիւղակներ, պարզ, բայց հողառատ։ Որոնց բախտն էր ճամի մը ունենալ իրենց կեդրոնը, զանգակատան փոխարէն։ Հոն մարդերը չէին իսկ մտածեր հող ըսուած հարցի մը։ Ասդին, զանգակով պատժուած գեղին մէջ, գեղերու մէջ մարդիկ պիտի ծնէին աղքատ, արգանդէն իսկ զուրկ, պիտի աճէին աղքատ, խարխուլ խրճիթէ մը ներս, հողով յատակուած, քանի մը խսիր, ճահիճէն «քաշուած» ձրի բերք, արեան տուրքով մը մժեղներուն պայմանաւոր, այծու մազէ վերմակ, փայտէ պնակներ, դդումէ սափորներ, թի, բահ, բրիչ, քիչ անգամ կացին, - ահա այդ անհող գեղերուն խրճիթները։ Ուտէին պիտի կորեկ, եգիպտացորեն, խոտ կամ սատկելու վրայ եզան քար դարձած միսը։ Պիտի մեռնէին՝ հողին նոյն կտորը, խրճիթը, այծուն կապերտը կտակելով իրենց զաւակներուն ու ասիկա այսպէս «անսկիզբն ու անվերջ»։

Դար մը առաջ մասամբ հասկնալի, սա բաները հեքիաթ կը թուին մեր դարու մուտքին։ Բայց իրաւ են անոնք, եղերական ստուգութեամբ մը։ Երեսուն տարի առաջ, այդ հողերուն վրայ աշխատաւորը, մահուան գնով իսկ, անկարող էր նշանախեց մը փոխել սա կարգերէն։ Ու ասիկա օսմանեան հայրախնամ կառավարութեան բարիքն էր մեր ժողովուրդին։ Փոխադրել այս ամէնը դէպի քաղաքները։ Ասիկա պիտի նշանակէր Տանթէ մը ստեղծել։

Հիմէն հանուած գուբին հրաշքովը, թուրքերուն հիւրասէր, գորովոտ, բարեհաճ արտօնութեամբը, Ամենակալին անհաս մէկ պատգամովը -որ մէկով որ կ՚ուզէք- գոյութիւն ունէր սակայն այդ գիւղին մէջ մէկ հատիկ սրճարանէն աւելի արդար փառքով մէկ հատիկ օճախը։

Գիւղապետը կու գար իր պապերէն, բոլորն ալ պետ, ըստ աւանդութեան, իրենց կարգին։ Ու անշուշտ նորէն հրաշքը պէտք է միջամտէ։ Որպէսզի հասկնալի ըլլային անոր անդաստանները, հազարէն վեր արտավարով, որոնց կէսը ճահիճը երբեմն տարիներով, բայց անձրեւի քիչ տարի մըն ալ այդ հողերէն տուն կը ղրկէր առասպելական բարիք։ Իմ հոն եղած տարին ջուրերը հաստ էին եւ երբեք մտադիր նահանջի։ Գիւղապետին նախիրը, տեսակներովը, դարձեալ վեր քանի մը հազարէն։ Ու անոր աղջիկները, ըսի անգամ մը, փաշաներու պալատին վայել աղուորներ։ Հարցուցէք ու զարմացէք, թէ ինչու կ՚ըլլան այս ամէնը այսպէս քով քովի, մօտիկը՝ միւս անհուն թշուա-ռութեան, որ իբր ապրում խարանուած ու փակցուած էր ուրիշներու երբեք հանգիստ չճանչցած ոսկորներուն։ Կը պտտէինք անոր տղուն հետ արտերը, պարտէզները, մարագները, թթաստանները ու կը սիրէինք կեանքը առ-նուազն մեզմէ դուրս շռայլութեան։ Ինչպէս։ Այսպէս։ Բան մը կար, որ ստիպուած էր սորվիլ, բաւական տառապանքով, գիւղապետը -ատիկա մոռնալու էր իր պատանութիւնը, այսինքն՝ մինչեւ հոդ հասնող ազատութիւնը իր պապերուն բերքէ, վարկէ, որսէ, զէնքէ, աւազակներու հետ յաղթական բախումներէ- բոլորն ալ բռնապետութեան աքցաններովը մէկիկ-մէկիկ նեղցուած։ Հայկական աղէտը, այսինքն՝ 1895ի ջարդերը, վերջաբան մը կը կազմէր ապրելու կերպի մը։ Քիչ մը ամէն տեղ, մէկ ամսուան մէջ, մեր ժողովուրդը, ամենազօր կարգախօսով մը դարձուեցաւ դար մը առաջուան իր գերութեան։ Չեմ բանար պատկերաշարքը յղացքին։ Ու կը բացուէր նոր շրջանը։ Պարտաւոր էինք ապրիլ, թուրքին հարկը վճարելու, մեր գերութիւնը մեզի հաշտ ընելու՝ մեր միտքին ալ գերութեամբը, փրցնել նետելով մեր միտքէն բաներ, որոնք բաց վէրքի մը պէս կը թունաւորէին մեր հոգին։ Չեղանք ցեղովին սողոսկուն, կեղծաւոր... լուացող. թուրքերուն հետ հարիւրին կէսը հասնող քաղցր մեր տարիները մեզ կ՚արգիլէին ատկէ։ Միւս կողմէ փոխուած էր մանաւանդ թուրքը, որ ոչ միայն մեզ կ՚ատէր, այլեւ մեր ամէն մէկ օրը իրեն սպառնալիք, իրմէ կորզուած, գողցուած բարիք մը կ՚արժեւորէր։ Ու այս մտայնութիւնն էր, որ պիտի հանդերձէր 1915ի աղէտը։

Առայժմ, մենք բոլորս, ու ամէնէն առաջ սա թշուառական գիւղը պարտաւոր էր վարուիլ գիտնալ, գայմագամին խոհարարէն մինչեւ դրացի առանձին կոյր մուրացիկը, որ իր երգը բռնի կը ծախէր կեավուրներուն ու բերանը կը բանար ոչ միայն երգի, այլեւ՝ ցեղին վայել հայհոյութեանց հեղեղին, քրիստոնեայէն կերուած ամէն մէկ պատառին մէջ բաժինը ճշդելով արդար հաւատացեալին։ Մեր լեզուով վարուիլ գիտնալը կը նշանակէր, այդ օրերուն, վաստակին 4/5ը բաշխել այդ ջոլիրին։ Ու թերեւս խորունկ բան մը ըսած չեմ ըլլար, երբ այս գերութիւնը ընդհանրացնեմ բոլոր օճախներուն, փառքերուն, բոլոր դարերէն։ Օգտակար։ Անշուշտ։ Թերեւս հոս է գաղտնիքին ակը այն մեծ անձնաւորութեանց, որոնք ստիպման տակ, իրենց տուրքերը կը սրցնեն։ Խոփը քանի հերկէ, այնքան աւելի կը փայլի։ … Այդ յայտ ու ծածկուած տուրքերէն դուրս, ամէն գիւղապետ իր անձնական պատասխանատուութեան տակ, երաշխաւորն էր իր ժողովուրդին հաւատարմութեան։ Ան յանձնառու եղած էր մատնանիշ ընել իշխանութեանց ամէն օտարական, ինչ ազգի ալ պատկանէր ասիկա։ Աւելին, տեղեակ պահել կառավարութիւնը երիտասարդութեան հակումներէն, զէնքերու գործածութեան մէջ վատնուած եռանդէն, որսի պատրուակով նշանառութեան ընդարձակ մարզանքներէն ու սա ու ան վէճին առիթով ծագում առած ընտանեկան խռովքներէն, յուզումներէն։ Մատնութիւն։ Բաւական բիրտ է բառը։ Մեր հայրենիքին մէջ յանձնառութիւններուն յօժարողները պատժուեցան, կամայ-ակամայ մեղանչումներու համար։ Թուրքերու ծովուն մէջ կութ մը շարժող ճահճատենդէն արիւնաքամ ու անօթութենէն զգետնուած սա խուժարանին, ժայռաստանին մէջ պոմպա չէր պատրաստուեր, ոչ ալ Եըլտըզի վրայ քալելիք հայ ֆետայիին զինավարժութեան մարզանքը կրնար ըլլալ աներեւոյթ ոգիներու ցուցմունքներուն տակ։ Ըսի այս ամէնը, վասնզի Մաթիկ Մելիքխանեանի ձերբակալութեան մէջ բոլոր այս նկատումները մէյ-մէկ քիչ դեր մը ունեցան։

Կ՚աւելցնեմ ուրիշներ։

Գիւղապետին չափ տէրտէրը։

Ասոր շուքին՝ վարժապետը։

Այս երկուքէն առաջինը՝ տեղական ապրանք։ Երկրորդը՝ միշտ ներածելի։

Այդ գիւղին մէջ ոչ ոք իր անունը գրելէն անդին հաճած էր անցնիլ տասը ձմեռ դպրոց երթալէ վերջն ալ, երբ ես մտայ իրենց մէջ։ Տէրտէր ու վարժապետ գիւղապետին օգնականները կը համարուէին։ Բայց աւելի նիհար տաւար՝ կը մնային ենթակայ աւելի լուրջ նեղութեանց։ Գիւղերը միշտ ասոնցմէ դուրս ունէին քանի մը սանկ դժուար որակելի մարդեր ալ, ընդհանրապէս թուրքերու հետ լաւ երես յարդարող ստորադաս պաշտօնեաներու համակրութիւնը ալպանացի պահապաններու ընձեռուած ասպնջական եւ այլ կարգի աւելի տրտում հաշիւներու հերոսներ, որոնց տունը հացը չէր պակսեր կալէն առաջ, ու բակին քանի մը կով միշտ կը խօսէին կաթէն, կարագէն։ Այս առաւելութիւնները սա մարդերը հասկնալի է, որ վերածէին աղաներու [4], պզտիկ գիւղին համար անհրաժեշտ, կռթնող թուրք աւելի մեծ աղաներու, բոլորն ալ իրենց կաղապարով, բացի նիւթականէն, անբաղդատելիօրէն բարձր, որոնցմէ կ՚առնէին սերմնցու, առանց տոկոսի պարտք, տուրքը վճարելու համար պայմանեալ ժամուն, ու գեղը շահագրգռող հարցերու մէջ ունէին ձայն մը՝ տէրտէրին ու վարժապետին հաւասար։ Հատոր մը լման անբաւական կու գայ այս դարու սկիզբին ու քանի մը հարիւր տուննոց հայ գեղին բոլոր դարտերը, բոլոր երեսները թուղթի առնելու։ Տուի այսքանիկը, Մաթիկ Մելիքխանեանը, գէթ իր հոգին հաճեցնելու համար։ Լռուած մասը անհուն է սակայն։

Գիւղապետութիւն, աշխարհի մէջ բան մը ըլլալու, խելք ունենալու, իր գոհացումը կը գտնէր այդ անիմաստ ժողովականութեան մէջ, քանի որ իրենց պաշտօնն էր իրենց ճիտէն կախ կնիքները թուղթի մը տակ փակցնել, երբ ատիկա հրամայուէր իրենց։ Բայց աղային կինը թաղականի մը կնիկէն աւելի կ՚արժէր իբր յիմար։


[1] Այս մասին լայնօրէն խօսուած է «Մնացորդաց»ի երեք հատորներուն եւ «Հարիւր մէկ տարուան» («Սիւլէյման էֆէնտի») վէպին մէջ։

[2] Այդ անունը կը տրուէր գիւղերու մէջ այն բնակարաններուն, որոնք սեփականութիւնն են գեղի համայնքին, աղբիւրին, մատուռին, վանքին, ճամիին, գերեզմանատան սենեակին նման։ Գիւղացիք հերթով, յանձնառու էին հոն գիշերուան մը համար հիւրընկալել ճամբորդը, իրենց սեղանէն հանելով բաժինը ճամբորդներու սպասին։ Թուրքերուն՝ ինչպէս քրիստոնեային սիրելի այս թերեւս շատ վաղնջաւոր աւանդութիւնը մինչեւ Առաջին մեծ Պատերազմը զանազան տեղեր տակաւին կը յարգուէր։ Նիկիոյ շրջանի հայ գիւղերը կառավարական կարգադրութեամբ փակուեցան, կարելի մուզիր (վնասարար) անձնաւորութիւնները պատսպարելէ արգիլելու համար։

[3] Մաղ, մեծ ծակերով, ցորեն մաղելու։

[4] Աղա (անդամ)։ Ծերերու խորհուրդին անդամները քիչ-քիչ առնուեցան աւելի նուազ տարուողներէն, այսինքն՝ նիւթական որոշ տարողութեամբ մարդերէ։
Գ.
Տրիբունը կ՚աշխատէր ապացուցանել, որ մարդոց սրբազնագոյն իրաւունքը ազատութիւնն էր, թէ ճիշդ չէր գլուխ ծռել աղաներուն, որոնք բռնապետութեան դաշնակիցներն էին, թէ տկլոր ժողովուրդը շտեմարանն էր գերագոյն զօրութեան, որ պիտի տապալէր բոլոր բռնութիւնները…

Չէի կրնար հաւատալ ականջներուս։ Այս շուարումը պէտք է անդրադարձած ըլլար երեսիս, քանի որ գիւղացիներէն մէկը, թեւէս քաշելով, կամաց ու վախկոտ, հարցուց.

- Վարժապետ, ինչ կ՚ասի…

Յայտնի էր, որ մարդերը ոչինչ կը հասկնային խօսուածէն։ Բացի մուխթարէն, որ իր անունը թուղթի մը ներքեւ դնելու չափ կը ճանչնար հայերէնը, ու տղայէն, որուն հետ Պրուսա երկու տարուան, ազգային վարժարան մեր ուսանողութեան, սորված էինք հայերէնը, ոչ ոք կար այդ գեղին մէջ հայերէն հասկցող, հակառակ անոր, որ իրենց լեզուն թուրքերէնը չէր։ Պրուսայի վարժարանին մէջ մեզի համար նոր բառ՝ այդ հայերէնը, քանի որ մեր տէյպայտունը գոյութիւն չունէր նման դաս մը։ Մենք ունէինք մեր նախնեաց պատուական լեզուն, գրաբարը, իր ահաւոր քերականութեամբը, զոր սորված ըլլալ յաւակնելու համար, ըստ մեր քերթող վարժապետին վկայութեան, ութ անգամ առնուազն ծայրէ ի ծայր գոց խմած ըլլալ անհրաժեշտութիւն մըն էր։ Մենք դպրութիւնը (Մ. Գարագաշ), անկէ յետոյ Տարերքը (Բագրատունի) մեր տուներուն ծակուծուկերուն չափ կը ճանչնայինք ու երբեմն ալ վարժապետին բացակայութեանը գաղտուկ նայուածք կը պտտցնէինք Զարգացելոցին (Բագրատունի) վրայ ու կը լուծէինք, որ լրումն էր իմաստութեան։ Գեղի վարժատան սա դասերը Պրուսա չեղան անշուշտ գահընկէց։ Բայց կը յիշեմ, թէ մեր փառասիրութիւնը փոխադրուած էր ուրիշ լեզուներու։ Երիտասարդ մը, որ կարճ վիզ մը ու երկու մանուկ պարունակելու բաւ փոր մը ունէր ու կ՚արդարացնէր իր մականունը, Չօրպաճեան, Կուրտիկեանի իր աշակերտութիւնը կ՚արժեւորէր վարպետին պէս քերթուածներ գրելով գահակալութեան տարեդարձներու հանդէսներուն կարդացուող, հաւանութեանը արժանանալով կուսակալին, իւլէմաներուն, արաբերէնի փաթթոցաւոր դասախօսներուն, իրենց շատ խրթին լեզուին ու ճոխ յանգերուն համար։ Կը կրկնուէր գրաբարին բախտը, այսպէսով թուրքերէնին վրայ։ Ու կը յիշեմ դարձեալ, որ դաս առինք ֆրանսերէն, Դաւիթ Փեշթոֆճեան անուն իմաստուն տնօրէնէ մը, այնքան իմաստուն, որ խելքը չսեղմելով գանկին տակ, ծակած էր ոսկորը մէկ կէտէն ու ցցունք կազմած հաւկիթին ձեւով, նստելով ճիշդ գագաթին, բուն ուղեղը՝ հարկաւ, ուր պէտք է դիզուած ու մամուլի տրուած ըլլալու էին օտար լեզուին բոլոր բառերը եւ օրէնքները։ Ու 1900ի վարժարանի մը համար ընթացիկ բոլոր ութիւնները, մինչեւ իսկ Ազգանազի նշանաւոր Գրագիտութիւնին առաջին հատորը, Ոճը, մեր գեղի մեծ կարգերուն ճարտասանութիւնը փոխարինող՝ ինչպէս կը հաւաստէր զայն աւանդող բազմահռչակ բանաստեղծը, հեղինակ՝ Վարդ եւ Շուշան անունով բանաստեղծութեանց [1] հատորի մը, չհաւնող դասագիրքին օրինակները, այս ու այն ոճէն ու վաւերականները կը մատուցանէր մեր հիացումին՝ հասկանալի է՝ իր քերթուածներէն։ Ով իմ պատանութիւնը։ Որ երեսէդ խնդացիր, որ խնդայիր միտքին ճամբաներուն։ Բայց եղար դուն ուրիշներուն մօտ, - թուրքեր, որոնց ամբողջ ապականութիւնը անկարող մնաց քու սրբութիւնը պղծելու։ Որ երեսէդ խնդացիր, որպէսզի քեզի յաջորդ իմ երիտասարդութիւնը սա աշխարհին ունենար ոչ թէ մեզի չգրուած բաժինը բարիքին, գէթ չարիքը չըլլար ստիպուած ապրումի փոխակերպելու։ Որպէսզի քեզ աւարտող սա հասունութիւնը ըլլար նուազ գարշանք, բռնի թխմուած իմ ատամներուն, հացի տեղ նախատինք, արեւին տեղ թուք ու շողիք ու մանաւանդ ծովը սուտին։ Հիմա, երբ կը գրուին սա տողերը, գիւղապետին տղան, Փարիզ, հաւանաբար չոր հացին պատառը ճարելու համար ստիպուած է իր կործանած հասակը քիչիկ մըն ալ փոքրել, իր անկողինը բաժնող կէս խելագար, լման խուլ հիւանդն ալ դարմանել ու յիշել երիտասարդը, որ երկու թիզ սեղանի մը առջեւ, առանց մախանքի ու առանց ցաւի, թուղթին կը թափէ հին ու հակառակ այդ ամէնուն ոսկի, օգոստափառ մեր պատանութեան սա վկայութիւնը, ապրելով փարիզեան մանսարդին եղրեւաններով գինով առտուները Արեւելքի այդ քաղաքին, ու կը տեսնէ իր նիհար, անօթի, բայց «կայծ ու կրակ» ընկերը, առանց նախաճաշի, հացի տեղ մէջքին դաշոյն, որ զինքը կ՚առնէ տունէն ու թրքաբնակ փողոցներէն, անոր փարթամ մարմինը կ՚առաջնորդէր Փեշթոֆճեան դասերուն։ Մի ըսէք, թէ ինչու կը գրուին այս բաները։ Խորհեցէք, որ ձեզմէ առաջ մենք կանք այդ տողերուն թախիծն ու խռովքը ապրելու։ Ու գրելը ծիծաղելի նարգիսականութիւն մը չէ, երբ անձի մը վրայէն շրջաններ կը փրկէ կորուստէ։

- Վարժըպետ, ինչ կ՚ասի…

Կը կրկնեն գեղացիները, քիթերնուն ծակերը լայն-լայն բանալով։ Դուրսը հով է ելած ու կալերուն կողմէն մղեղը ամպ-ամպ կը դառնայ՝ փոշի միայն դարձած փողոցներուն աղիքներէն։

Օ, գեղացին այդ թշուառ գեղին։ Հիմա, այսքան հեռուէն կը տեսնեմ ու կը հասկնամ, թէ որքան իրաւ, խորունկ, զատ մարդեր էին անոնք։ Նիկիոյ շրջանի միւս գեղացիներուն մօտ խաղողը, պտուղը, ձէթը, հողը իբրեւ բարիք մասամբ կը մեղմէին գերութիւնը, թուրքին ահը։

Այս գեղացին տարբեր էր անոնցմէ ամէն երեսի վրայ։ Ընթացիկ ճամբաներէ անոր հեռու իյնալը կերպով մը նպաստեր էր անոր այդ ինքնամփոփման, զանոնք մեկուսացնելով խճուղիէն, որ բարքերու ապականման կոյուղին դարձաւ կէս տարի պակաս միջոցի մէջ աւերելով ինչ որ քսան տարու հալածանքը անզօր էր մնացեր գլուխ հանելու։ Քարքարուտ -անունն ալ կը կրկնէր նկարագիրը այդ յօրինումին, մարմարեղէն, որ անոր կռնակը շինող ամբողջ բլուրները կ՚ընծայէր ազնիւ մարմարի բացօթեայ, անսպառ հանք մը - իրենց բնակավայրին հարազատ զաւակներ, ըսի թէ կը զատուէին շրջանին միւս հայ գեղացիներէն իրենց մոյնքին խիստ, ցանոտ, յարդաբոյր գորշութեամբ մը, դնդերի չորութեամբ մը, պրկութեամբ մը, որոնք անդուլ աշխատանքին արտաքին գրաւականները կը կազմեն։ Մալարիային հետ դարաւոր փորձուիլ մը անշուշտ մորթերը կ՚ընէր դէպի մագաղաթ, դէպի մելան՝ որոշ երանգով։ Բայց անգամ մը անցընելէ ետք հողին քննութիւնը, կը գտնէին չորութեան փառքը։ «Ջիղ ու ոսկոր» բացատրութիւնը իմաստ մը ունէր անոնց այրերուն համար։ Մեծ ըմբիշներ տուած է այդ գեղը Պրուսայի տարեկան մրցանքներուն մէջ առաջնութեան արժանացող։ Բացառաբար հողագործ, ինչպէս սկսած են հաւանաբար ըլլալով միւս գիւղերը, երբ ԺԷ, րդ դարուն Հայաստանէն փախած հաստատուեցան լիճին հարաւն ու հիւսիսը ու քիչ մը աւելի անդին, լեռնանիստ ծմակներու խորը, աշխարհէն մոռցուելու յայտ ու հասկնալի մտադրութեամբ մը։ Բայց մինչ միւս գիւղերը քալած են ժամանակին հետ, արտերը վերածելով պարտէզի, այգիի, ձիթենիի, մարմարեայ գիւղը յամառած է իր աւանդութեանց մնալ փաթթուած ու թիզ մը արտ -այս բառը անոնց բերնէն կը զգայի, որ պատկառոտ ծանրութեամբ մը կ՚ելլէր, կրօնական երանգով գրեթէ- չէ զոհած անիկա թթենիին, որ որդերուն ծառն է ու Նոյի տունկին, որ գինովները կը ծնի, որոնք՝ հացի բոյսեր չեն, ինչպէս կը վճռէին ծերերը, երբ կը դատէին իրենց բերքը։ Իմ հոն աշխատած ատեն, գեղացին անհող էր գրեթէ, վասնզի դաշտի ճահիճը վրայէ վրայ եօթը տարի է ահա կալանաւոր կը պահէր արտերը, քիչ մը առատ անձրեւներէն աճած՝ տարածուելով դէպի մշակելի, մշակուած հողերը, ամէնէն արգասաբեր մասը գեղին անդաստաններուն։ Այն տարին, տէրտէրին ու ծերերուն հաւաստիքովը վախճանն էր սովի եօթը տարիներուն, քանի որ Ծննդոց գիրքին պատմութիւնը զուր տեղը չէր, որ ստեղծած էր փարաւոններու երազներ։ Գեղին տարեգրութիւնն ալ -բերանացի անշուշտ, քանի որ գիրը անծանօթ իրողութիւն մըն էր ներքին կեանքի դէպքերուն շուրջ- հաւատարիմ էր այդ ակնկալութեանց։ Ճահիճը, այդ աշնան կը թուէր սմքած, արտերուն տեղ շքեղ եղէգնուտ մը փայլեցնելով։ Կը հասկնաք խոնաւութիւնը, գարշահոտութիւնը, օձերը, մալարիային բիւրաթռիչ մարմինը, ըսել կ՚ուզեմ պարարտ մժեղներու ամպերը, տզրուկները, աղուէսն ու գայլը, թռչունները, որոնք անոր եղէգներուն հանգոյցին մէջ բոյն կը զարնեն… ըլլային տպաւորիչ, գրաւիչ օտարներուն համար, որոնք անպայման կ՚ազդուէին մռայլ այդ անծանօթէն։ Բայց այդ զգայնութիւնները անպէտ բաներ էին գիւղացիին համար, որ իբրեւ թշնամի կը վարուէր ճահիճին հետ, անիծելով, հայհոյելով։ Միւս կողմէն, ըսի անգամ մը, մէկ տարի ցանք մը բաւ էր այդ եօթը տարուան զրկանքը լայնօրէն դիմաւորելու։ Նման տարի մը ես չտեսայ այդ արտերուն համար։ Բայց գեղացիներուն վկայութիւնը քնարական գեղեցկութեան կը բարձրանար, գովելու մէջ առատութիւնը, պէրէքէթը։ Մանգաղը կը հալէր ու հասկը կը դիմանար։ Առատութիւնը գեղացին կ՚ընէ զուարթ, հաճոյապաշտ։ Բայց կեանքին բարեկենդաններն են այդ բացառիկ շրջանները։ Ճահիճին չարիքը միայն հողով չէր, որ կ՚իշխէր հոն, այլեւ հովով, որ ոչ միայն թանձր ու գորշ փտութեան միազման վեր, գիւղ կը փոխադրէր, այլեւ կարծես կը վարէր բանակները մժեղներուն, առտուն, արշալոյսէն առաջ, ու իրիկունը՝ վերջալոյսէն ետք, խուժող սպառնագին, շունչէդ մտնելով բերանդ ու պղպեղի քսածի պէս այրելով-եփելով մարմինիդ բաց մասերը։ Բնական չարիքէն շատ աւելի անողոք, որովհետեւ աւելի խելացի, կար պետական չարիքը։ Քրիստոնեայէն գրաւուած երկիրներու իսլամ ժողովուրդը Թուրքիա փոխադրելու ծրագիրը քանի մը նպատակներ կը հետապնդէր նոյն ատեն։

Ատոնցմէ մէկը՝ հայերու հողերուն վրայ զետեղելն էր իսլամ գաղթականներ։ Առանց մէկուն հարցնելու, կառավարութիւնը առտու մը տնկած կ՚ըլլար գեղի մը հողերուն վրայ, երբեմն ռազմագիտական կէտերու, երբեմն գեղը կտտելու դիտումներով։ Յիսնեակ մը վրան, առժամեայ մը, որ քանի մը ամիս վերջ կը փոխուէր խսիրով ու թրիքով ու ոզորիի ճիւղերով հիւղակի մը։ Բորոտ այծերը կը ճլտորէին։ Էշուկը կ՚ըլլար գոմշուկ։ Գեղը ծրագրող յատակագիծին կեդրոնը՝ աղբիւրը, դարաւոր սօսին կամ ջաղացք մը կը դառնար աղօթատեղի։ Ու տարի մը ետք՝ երէկ հայուն պատկանող այդ հողամասին վրայ կը տեղաւորուէր գաղթական գիւղակը։ Ժամանակը պիտի տանի կամաց-կամաց այդ գիւղակին սահմանները աւելի ներս, դէպի հայերուն հողերը։ 1890ին հողային հարցը գրականութիւն մը արժելու չափ մելան է սպառած առաջնորդարաններու, պատրիարքարանի կողմէ կառավարութեան մօտ կատարուած դիմումներով։ Արդիւնքը այն եղաւ, որ 1900ին թուրքերը սպառնացին հին գեղերը ոչնչացնել, եթէ երբեք այդ գլուխ ցաւցնող դիմումները վերջ մը չգտնէին, միւս կողմէն՝ քաջալեր կեցան գաղթականներուն։ Ու ստեղծուած էր սա տեսակ կացութիւն, - գրեթէ ամէն շաբթու կը պատահէին սա դրուագները, առտու կանուխ իր արտը հերկելու իջնող հողագործը կը դառնար ետ, տուն, առանց եզի, արօրի, գլուխն ու ձեռքը թաշկինակով մը փաթթուած, գտնելով իր պապենական արտը վարուած թուրքի մը կողմէ։ Շարժուն ինչքերու վրայ կողոպուտ ու աւար ըմբռնելի են այդ կողմերուն։ Բայց դիւրին չէ հաշտուիլ օր ցերեկով, աշխարհ մը աչքերու առջեւ, արտի մը, տունի մը գողցուելուն ու, բռնապետութեան ահին իսկ գնով, լքել հողը, ուր սանկ քիչէն քիչ երեսուն տարի մատներդ խաղցեր են կանանչով ու ոսկիով, ինկեր է քրտինքդ, նետեր ես յոյս ու երազ, մանաւանդ դրեր ես քու զաւկըներուդ, օճախիդ ապահովութեան մուրհակը, քեզ մարդոց երեսին փոշա մը չընող ամէնէն անսուտ վկայութիւնը, քու սրտիդ խորհուրդը։ Տեսարանը թատերական է, որքան եղերական։ Խօսք, ընդդիմութեան փորձ։ Արդարութեան զգացումներու կոչ։ Միւսլիւմանը ծանր գլուխ ու սակաւախօս, այդ առտու ծանրականջ ալ կ՚ըլլար։ Ու ահա դաշտին պահապանները, ալպանացի, հայ գիւղին դրամովը վարձուած։ Կը բուսնէին, առանց ձայնի կը զարնէին գլխուդ մաուզէրին բունովը, կը գրաւէին եզներդ, որոնք օտար հողի մէջ (ով հեգնութիւնը աշխարհի օրէնքներուն) բռնուած կ՚ըլլային եւ, հետեւաբար, ենթակայ տուգանքի։ Քանի-քանի անպատիժ մահեր վարժեցուցեր էին գիւղացին ձայնը կուլ տալու ու կարճ կապելու ալպանացի պահպանին հետ, որ իրիկուան կու գար գիւղ, կը յանձնէր օտար հողի վրայ բռնուած եզները, կը գանձէր տուգանքը ու կ՚երթար իր հիւղակը, հայհոյելով կեավուրին չհասկցող խելքին։ Այսպէս սկսած սա ողբերգութեան լրումը կլլուիլն էր արտին։ Ու կրկնեցէք այս իրողութիւնը ամէն օր, գեղին ամէն սահմաններուն վրայ ու հետեւեցէք գեղացիին, որ պարտաւոր է բողոքել, պաշտօնապէս, գազայի գայմագամին, որպէսզի քննիչ յանձնախումբ մը տեղւոյն վրայ քննութիւն մը կատարէ։ Դատաւոր, երկրաչափ, քարտուղար, ոստիկան անուններու տակ ճշմարիտ պառականի մը այս քննիչ յանձնախումբը, որ իր տեղեկագիրը կը մատուցանէ՝ հաստատելով խեղճ գաղթականին արդար իրաւունքը, պատառ մը հողի տէր դառնալու, քանի որ վարուած հողին պատմական սեփականատէրը անդին ունի անոր նման տասնով, քսանով ուրիշ արտեր։ Այս տեղեկագիրը -աչքովս եմ կարդացեր- կ՚արտօնէր բռնագրաւողը վարել հողը, կը դատապարտէր հին սեփականատէրը քննութեան ծախքերու վճարման, որ կը նստէր եզներէն մէկուն հալելուն։ Հողին ճամբայ։ Ու ասիկա այսպէս տարիով։ Զանց կ՚ընեմ ոճիրները, սպանութիւնները։ Ու կու գամ պատասխանելու ձեր շրթներուն վրայ ուրուացող հարցումին -ինչպէս կ՚ապրէին այդ գեղացիները։ Ապրուստը, պարզ ու վսեմ։ Բայց ատիկա բառ մըն է, որ իմաստէ զուրկ է եղած մեր ժողովուրդին մէկ կարեւոր մասին։ Սա անասնական պայմանները լայն տարբերակներով, բայց հանգունախորք՝ իշխեր են մեր հայրենիքին բոլոր գեղերուն վրայ, Հայկական հարցին գոյութենէն ալ առաջ։ Կէս-փոլիթիքը գերմաններէն առաջ թուրքերունը դարձաւ ԺԹ. րդ դարու կէսէն ասդին։ Կը սեղմեմ դիտողութեան ծիրը ու կը մասնաւորեմ այս գիւղակին վրայ։ Խօսեցայ մալարիայէն։ Հետզհետէ ուռող հարկերը, անպատուհաս սպանութիւնները, հացին թեփով, խաշած խոտով փոխանակուիլը բաւական, որպէսզի պատանիները, կենալու տեղ իրենց հօրը կուշտին, գլուխնին առած քաշուէին շրջակօսները, իրենց բազուկները ծախէին հացի սիրոյն, ընդունուէին այրերէ սակաւցած թուրք հին գիւղերու մէջ դուրսի գործերու սպասին, կամաց-կամաց քալէին դէպի ներսը, տունին սահմաններէն ու իյնային այս ու այն այրիին անկողինը, հաւատքին գնովը…։ Մնացողները կը սպասէին տէրտէրին գուշակութեան իրագործման, ճահիճին քաշուելուն։ Ու մինչեւ այդ, անոնք մշակելու պարտաւորուած էին իրենց արօտները, ատենին շատ ընդարձակ, այդ օրերուն՝ ալ անպէտ, նախիրին փճացումովը։ Արօտավայրը միշտ գէշ, զառածած արտ մըն է ու արդիւնքն ալ բնութքին համեմատական։ Ջուրին պակասը, բայց մանաւանդ աւելորդ փառքը հաւասարապէս վնասաբեր իրողութիւններ են։ Թուրքերու կողմէ որդեգրուած գաղթային սա քաղաքականութիւնը (Համիտի ռէժիմին ամէնէն յատկանշական եղելութիւնը։ Այդ քաղաքականութիւնը բոլոր թուրքերուն սիրտին խօսող դրական արարք մըն էր։ Անոր աշխատանքին համար նոր տուրքեր, նոր ծրագիրներ հաստատուեցան ու կրօնական խանդէն տարբեր ազգային գիտակցութեան անդրանիկ զգայութիւններն ալ այդ ճամբով մատուցուեցան ամբոխներուն) արդէն մշակելի հողերու պարունակէն չափազանց նեղցուած այդ գեղին տուաւ վերջին հարուածը, արգիլելով անոր ընդլայնուիլ դէպի լեռ, անտառ, ուր հողը, դարերով անմշակ, չէ յոգնած տակաւին ու առաջին քանի մը տասնամեակներուն կը վարձատրէ աշխատանքը։

Գրաւեց այդ արտին պետութեան պատկանող ամայքներն ու տրամադրեց իսլամ գաղթականներուն։ Մինչեւ տարագրութիւն (1915) այդ թշուառ մարդերը ստիպուած եղան վճարել գրաւուած այդ հողերուն կալուածատուրքը, յաճախ գնովը իշուկին։

Քանի մը խօսք՝ հոգեկան ալ տագնապներէն, վասնզի դուք թերեւս չէք գիտեր, որ հողը ապրում է, հոգի, տրամա, երբեմն կնոջ ու զաւկի չափ թանկ, գեղացիին զգացական դրութեան խորը։ Այս պարագան է, որ թերեւս կը լուծէ կարգ մը անբացատրելի իրողութիւններ։

Հոգեվարքի մահիճէն ելած են մարդեր, որ ձգած զիրենք շրջապատողները, ճարած անկարելի ուժը իրենց կործանած մարմիններուն ով գիտէ որ ալքերէն, իջած են վար, դէպի աս կամ ան արտը -բոլորն ալ անուն, պատմութիւն, հոգի, նկարագիր ունին այդ հողի կտորները, հարիւրաւոր տարիներու արգանդէն ինկած ու գեղացիին լաւ կամ վատ օրերուն, տրամադրութեանց բարեխառնութեամբը գունաւոր -ու նստած քարի մը, թումբի մը, ակօսի մը վրայ, նայած են անյագ, կարօտակէզ աչուըներով իրենց սիրելիին- ամբողջ բանաստեղծութիւն մը կայ այդ վերստերուն մէջ, որոնք ապրումներու արձագանգը կ՚երկարեն- ու ինկած, սիրտէն նետահար։ Հոգին առքն է ասիկա։ Հողին քաշելը։ Որոնք գեղացիին համար հոգեկան ստուգութիւններ են։ Ուրիշներ, հիւանդ, գիշերներու կէսերուն, գտնուած են իրենցմէ կորզուած պարտէզներու մէջ, անգիտակից իրենց ըրածին, բայց քողելով ծառերը, զարդարելով թուփերը, լալով, միշտ անձայն ու նուազած մինչեւ լոյս։ Այսպէս է, որ գրուեցաւ ապրիլ մեզմէ ոմանց։ Ըսի թէ խոշոր ծառաստան մըն էր այդ գեղին անմիջական շրջապատը։ Ապառաժներով սապատաւոր ելեւէջներուն միջեւ, անձրեւներուն մաշումը գեղացին գիտցած էր շահագործել, երեւան բերելով փոքր ածուներ, ափերով կռուած հողերու միջոցով։ Ասոնք էին, որ կ՚ընդունէին ընդեղէններու հունտերը, այնքան անհրաժեշտ տղոց, կենդանիներու սնունդին։ Խիստ տագնապի տարիներ իրողութիւն էր, որ անոնց կիները ցրուած էին դաշտերը, ամայքները խոտ քաղելու, արմատ քակելու եւ խաշելու համար, պիտանիին հետ վնասակարն ալ ու մեռած են ուռեցուոր, բացաչք, ոռնալով։ Ու ասիկա այն ատեն, երբ քիչ անդին, իրմէ բռնագրաւուած հողերուն վրայ թշնամիին ցորենը հասակ կը թաղուէր ու գարին, անկարող իր բեռը կրելու, հասակը առած կը պառկէր արտին երեսին, փտելով հնձող բազուկներու պակասէն…։ Ով վէպը արեւմտահայ գրականութեան։ Դուն չես նմանիր ուրիշ ժողովուրդներու մօտ քու անունը կրող գրական սեռին, ուր արուեստագէտը թուղթին յանձնելու իր ցաւերը իր շուրջը կը գտնէ հատ-հատ, իր ներսը շատ- շատ, սանկ սեռային ակօսներէն ծլող կամ հոն հասնող։

Դուն վէպն ես այն ժողովուրդին, որ զգաց ինչ որ ուրիշներուն գրուած է զգալ, զգայարանքներու ճամբաներէն, բայց ապրեցաւ մնայուն մահուան, տիրական զրկանքին, ամէն րոպէ իր հոգիին վրայ առկախ սարսափին ճիրաններուն մէջ եւ արեւը, ցորենը, գինին, ձէթը, մարդերու միսը դիակներու վերածած ծամեց ու ծամեց, երբ իր քրտինքին գնովը իր այլազգ դրացիները այդ ամէնը կը փոխակերպէին հաշտ, հեշտ, քաղցր գինովութեան…։ Ով մեր վէպը։ Դուն նման ես քիչ մը մեր հին գրականութեան միակ բարգաւաճ սեռին, - մեր պատմագրութեան, որ իր հազարաւոր էջերուն մէջ դրած է սա արիւնին քերթուածը, սա գերութեան տախտակները, սա անհուն ու անսպառ ողբերգութիւնը, ինչպէս իմ ցեղին իմաստի, երազի, երկինքի բոլոր տուրքերը։ Ահա թէ ինչու սա հատորները («Մնացորդաց») այնքան քիչ կը թուին, երբ կը բաղդատեմ զանոնք իմ ներսս մթերուած ապրումներուն, մտածումներուն ահաւոր լեռներուն։ Ինչ դառն յաճախանք է իմ միտքին այն, որ մեր կեանքը եղաւ դարերով, թուրքին ճոկանին տակ։ Ու դուք չէիք գիտեր, թէ հարիւրաւոր հատոր բաւ չեն գար միակ գեղի մը ապրումները այդ գերութեան դժոխքէն սեւեռելու։ Ու վիպողը տրտում զաւակն է իր ժողովուրդին…։ «Մնացորդաց»ի հազարաւոր էջերը շուքն իսկ չեն իմ պատանութեանս քանի մը տարիները զարնող զգացումներուն։ Ու ասիկա առանց տարրական իսկ չափազանցութեան, խարդախման։ Այդ է պատճառը, որ դրուագումը ուռի ինքնաբերաբար…։ Ջարդը խնայուեցաւ այդ գեղին ոչ անշուշտ անոր համար, որ հրաշքը միջամտեց, այլ անոր համար, որ թուրք գեղերուն ու գազային ամէնէն ազդեցիկ, արիւնկզակ բռնապետը, Քէլ-էտհէմը, որ պէյ էր այդ օրերուն (աւելի յետոյ դէպի փաշայութիւն առագաստ պարզած, բայց կէս ճամբուն խողխողուած իր տղուն դանակէն։ Տեսնել հարիւր մէկ տարուան «Սիւլէյման Էֆէնտի» վէպը, որ ներկայացուցիչն էր Աստուծոյ Շուքին (Համիտ) ու… պապենական բարեկամութեամբ կապուած էր գիւղապետին ընտանիքին, իր աղքատութեան օրերուն վայելած անոր պաշտպանութիւնը, ու այդ բարիքը երդում ըրած ոչ միայն չմոռնալ, այլեւ վճարել տարուէ տարի…։ Ժամանակները անցեր էին։ ՔէլԷտհէմը օր մը մեծահարուստ, ագարակներու տէր, արիւնկզակ բռնաւոր։ Անիկա մնաց հաւատարիմ իր տկլոր օրերու երդումին ու ջարդերու կազմակերպութեանց ծրագիրները այդ գեղին վրայէն շրջել յաջողցուց, երկրորդաբար, հակառակելու համար կառավարական շրջանակներուն -ջոլիրը պաշտօնէութեան եւ հասառու ճահիճներուն- անյագուրդ որկորներ, որ տասը տարին անգամ մը լիայագ կ՚ըլլան… կողոպուտով։ Ով որ պիտի գրէ ԺԹ. րդ դարու թուրքերու պատմութիւնը, պարտաւոր է նկատի ունենալ սա տարրական ու տրտում ճշմարտութիւնը, - շատ քիչ բացառութեամբ պաշտօնէութիւնը թուրքերուն համար վարչական եղանակ մը չէ, այլ՝ վաչկատուն բնազդներուն վերադարձի առիթ մը։

Այդ է պատճառը, հարստահարութիւնը անոնց համար բարք է, որմէ չեն նեղուիր։ Էտհէմ պէյը ընդդիմացեր էր քեաթիպ, միւսթանթիք, ժանտարմա եւ Պոլսոյ հարիւրապետ էֆէնտիներուն, պէյէրուն կազմակերպել ուզած ջարդին։ Չարագործը, վաւերական ու կատարելատիպը, բնազդական արհամարհանք ունի, կիսակիրթ, անվաւեր, համբակ տիպարներուն հանդէպ։ Այդ խմբակին մէջ յիսնապետի մը կնիկը, փախած էրկանը քովէն՝ կ՚ապրէր պէյին ագարակը ու հակառակելու համար իր էրկանը, մղած էր Էտհէմ պէյը ընդդիմադիրի գերին։ Այդ խմբակին մէջ գազային գանձապետը, որ իւրացուցած քանի մը հարիւր ոսկիին համար ուզած էր երաշխաւորուիլ գիւղապետէն ու մերժուելուն վրայ, պաշտօնանկ՝ ամբաստանած էր զայն իբրեւ յեղափոխականներու դրամ հանգանակող, անշուշտ առանց փաստի։ Գիւղապետին բարեկամ պէյը դարձեալ կարկեր էր այդ անզգամը, անոր կնիկը գլխէ հանելով։ Ու այդ խմբակին մէջ անխուսափելի քանի մը մեծ մսավաճառներ, որոնք կենդանի մորթելու արհեստը շատ բնական կերպով մը կը փոխանակէին մարդ մորթելու սրբազնասուրբ պարտականութեան հետ։ Իրաւ է, որ ջարդը ազգային ճարտարարուեստն է թուրքերուն։

Բայց ամէն արհեստի համար անհրաժեշտ է նախակարապետը, որ կը գոյանայ վերը համառօտակի աչքէ անցած տիպարներէն։ Կառավարութեան պաշտօնական կազմը, հեռուէն հովանաւոր, կը միջամտէր պաշտօնապէս այն ատեն միայն, երբ ընդդիմութեան փորձեր, զոհերուն կողմէ, ինքնապաշտպանութեան քանի մը հրացաններ զգալի ընէին այդ պէտքը։ Այն ատեն մէնարէէն կը տրուէր կոչը։ Ամբոխը կը խուժէր զինարանը, կը զինուէր ուզուած առատութեամբ, կատարելութեամբ, ու կը խուժէր հայ թաղերուն վրայ, սկսելով շուկայէն։ Մնացեալը հոս չեմ պատմեր։ Էտհէմ պէյը ընդդիմացեր էր շրջակայ գեղերու թախանձագին պնդումներուն, որոնք, իրենց խղճմտանքը ընդմիշտ խաղաղեցնելու համար առիթը գտեր էին չափազանց յարմար, մէկ հարուածով ընդմիշտ ու հետախաղաղ մաքրելու կեավուրին պիղծ, տանջող գոյութիւնը, որ հակառակ հոճային սուրբ հաւաստիքին եւ կառավարութեան ալ վաւերացումին՝ սահմանուած էր չքանալու (ով 1915ը։ Դուն կայիր այդ մարդոց հոգիին մէջ տարիներ, չըսելու համար դարեր առաջ), բայց որ սիրտի դպող իրականութիւն էր միշտ, երբ իրենց արտերուն սահմաններուն վրայ, բոլորն ալ իրենց ու զաւկըներուն պակսող, այդ կեավուրները կը կենային լուռ, լալու անկարող ու կը ծածկէին իրենց դէմքը թաշկինակով…։ Այդ գեղերու խուժանը վարող թշուառականը Պրուսայէն փախստական թոքախտաւոր արզուհալճի [2] հոն մնաց մինչեւ որ ձեւի մտան 1896ի գրգռութիւնները ու պետական հրահանգով՝ դադար հրամայուեցաւ ջարդին։ Թուրքը, որ ինքզինքը գովելէ չի կշտանար այսօր, ու իր իմաստութիւնը կը յաւակնի փաստել իր պատմութեան հզօր յաղթանակներով, այս դարուն սկիզբը սա ժողովուրդն էր, առանց աւելորդութեան։ Ու դարձեալ իրաւ էին, այս դարու սկիզբը, այդ գիծէ մարդերը։ Քսան տարի ետք ատոնք ալ պակսէին պիտի։ 1921ին, վերածնուող Թուրքիան, երբ պոլսամերձ շրջաններու մէջ հոս ու հոն ծուարող վերջին բեկորներն ալ կը մաքրէր հայերուն, իր դերը կ՚աւարտէր անզէն մարդեր մորթելու հերոսամարտին մէջ։ Մեծատաղանդ ու այլապէս անսիրտ սպանդ մըն էր 1922ի յունական պարտութեան հետեւող կոտորածը։

Կ՚ըսեն, թէ բանակներու շարժումներէն դուրս ինկած ու տարագրութենէ հրաշքով ետ դարձող մարդոց վրայ գործադրուած եղեռնը ամէնէն տրտումն էր ջարդերուն։ Բոլոր գեղերուն մէջ եղան սրտաշարժ տեսարաններ։ Որովհետեւ արգիլուած էր կրօնափոխութիւնը, թուրքերը ստիպուեցան հանդարտ հոգիով ու արցունքոտ աչքերով մորթել ձեռք ձգուած հայերը, զանոնք լաւ մը կերակրելէ ետք, պզտիկները ամէնէն առաջ դանակէ անցընելով, ներսը, ախոռներու խորը, բերաննին կուղպ, որպէսզի իրենց ճիչերովը չխռովեն մեծերուն սիրտը։ Մեծերը, զինուորապէս, աչքերնին կապելով ու երբեմն ալ քաջաբար ընդունուած դանակը կամաց շարժելով…։ Ասոնք արարքներն են այն մարդոց, որոնք կը յաւակնին Ասիոյ ժողովուրդներուն քաղաքակրթութիւն ստեղծած ըլլալ… Քէլ-Էտհէմը, ոչ ոք գիտէր ինչ միջոցներով, կռնակը տուած Պոլիսին, այս դարուն սկիզբը կարող էր մահապարտը վար առնել չուանէն։ Հակառակ այբն իսկ չճանչնալուն, անիկա իր տրամադրութեան տակ կը պահէր կառավարական բոլոր պաշտօնատուները, ուր, հարիւրաւոր տետրակներէն ոչ մէկ էջ կը դառնար, առանց իր հրամանին, այնքան ճիշդ է, որ կայսրութեան մը մէջ որքան անկշիռ է թուղթին դերը ու որքան հզօր, անվրէպ՝ սուրինը։ Բոլոր պաշտօնեաները խորապէս ատելով հանդերձ այդ զզուելի մարդուն բոլոր ախորժակները -մասնաւորէր իր տաղանդը հազարումէկ միջոցներով բռնութիւն, պոռալ, դրամ, ծեծ, առեւանգում- հրապուրելու կիները օտար էֆէնտիներուն, պէյերուն, որոնք Պրուսայէն կը ղրկուէին, յանձնարարուած առաջին պարտականութիւն նկատել պայքարը բռնապետներու, կեղեքողներու, օրէնքը անսաստողներու դէմ -շաբաթ մը ետք հպատակ կը դառնային անոր ահաւոր կամքին։ Կառավարութեան մէջ կառավարութիւն։ Տարազը քիչ անգամ այսքան իրաւ ըսած է, որքան հոս կը թելադրէ։ Այդ անգիր եղեռնին սուտ զէնքը, հեռագիրը։ Կը մտնէր իր տունին պէս հեռագրատուն, որուն թիկնաթոռները իր նուէրն էին, կը հայհոյէր քարտուղարին կնոջը կամ քրոջը -իր բարձր զուարթ տրամադրութեան յայտարար- կ՚ապըսպրէր երկու սուրճ, քիչ անգամ նարկիլէ, կը պարպէր իր ոսկի ծխատուփին պարունակութիւնը, քարտուղարի տփիկին։ Ասիկա պայմանադրական հրամանն էր գործիքին բացման։ Յետոյ իր բառերը կը թելադրէր քեաթիպ էֆէնտիին։ Ընդհանրապէս, կուսակալն էր հասցէն, նեղ պարագային՝ Պոլիս, Սէրայը հիւմայուն (նուիրական պալատը Սուլթանին)։ Նոյն օրը, իրիկուն չեղած պատասխանը կու գար։ Ընդդիմադիրը կը կապէր իր կարասիներուն հակը ու լուսդէմ, ամօթէն կատղած, բայց անկարող, կը քշուէր մինչեւ ճէհէննեմին ճոթը։

Բաւական՝ այսքանը խուլ ու անկարելի այն աշխարհէն, որուն պարագրկումը անհնար է թուղթերով։ Մեր ամէն մէկ օրը նման ապրումներու հետ ընդելոյզ, ինկեր է մեր ետին։ Այդ է պատճառը, որ մենք զարհուրինք մեր անցեալէն, անկէ փախիլ ստիպուինք ամէն րոպէ, ու զայն ոգեկոչելու հարցը վերածենք, առանց մեր գիտնալուն, միայն ու միայն եղերականութեան։ Ահա թէ ինչու իմ սերունդին հոգին ըլլայ այնքան տարբեր կանխողէն, ինչպէս յաջորդէն։ Ու սեւը, որով աղջաւոր, կպչումն է իմ գրականութիւնը, դիրտն է, մրուրն է այդ ապրումներուն։ Բարեբախտաբար զանգուածը, գեղացին զերծ են սա անդրադարձումներուն ժանգէն ու ժահրէն։ Եւրոպական մշակոյթով սնած մեր այսպէս որակուած մտաւորականութեան անդարման դժբախտութիւնը հետեւանք է սա հոգեվիճակին։ Ու դժուար է ինծի համար ձգել ու անցնիլ այդ ժանտահար պատկերները։ Բայց սիւնակները համրուած են։ Ու որքան ալ արհամարհես ընթերցողը, քու կարգիդ պիտի յոգնիս քրքրուած, մեր աշխարհը կանչուած այդ կպրահիւս ու գարշակուռ տարրերուն զգետնող բեռնէն։ Այսքանն ալ իբրեւ արգիլուած նիւթ։ Կ՚արձանագրեմ իմ ցաւը ու կը քալեմ։

Հիմա, թող այդ խեղճ մարդերը հարցնեն ինծի, իրարու բերնէ խլելով բառին մասերը, բայց անծանօթով ստեղծուած սա վիճակին շեշտն ալ արժեւորելով։

- Վարժապետ, վարժապետ…

Բոլորն ալ նոյն րոպէով, մրցումի մէջ կարծես։

Դժուար է պատասխանը։ Անծանօթներուն Կովկասը, մօրուքը, գիւղ ժամանող հաւանական թուրք աչքերը իմ մէջ ծնունդ կու տան վախի։ Մտահոգ եմ, անշուշտ, ամէնէն առաջ սա մարդերուն ճակատագրովը, որ այս անգամ կատակ չէ։ Ի զուր փնտռեցին իմ աչքերը սանկ սազի կտոր մը, քամանչայի նման բան մը, պատերէն, նշան՝ թէ աշուղներու զոյգի մը ներկայութիւնը։

- Դուք սրանց ուսուցիչն էք։

Անսպասելի այս հարցումը կ՚ընդհատէ մտածումներուս գնացքը։

- Այո, - կը պատասխանեմ գրեթէ նեղուած, ու չեմ ալ անդրադառնար թէ ինչու։

- Էդ լաւ։ Որ էդպէս ա, ասացէք խնդրեմ… Ստիպուեցաւ լռել սակայն։ Այս ընդհատը առաջ բերողն էր զինքը բոլորող խումբին խորունկ զուարթութիւնը, երբեմն քրքիջի անգամ փոխուող։ Կային, որ ձեռքերնին իրարու կը քսքսէին հաճելի կերակուրի մը, քէյֆի մը, անուշ տեսարանի մը վայելումին պատրաստուող տրամադրութեամբ։ Անոնց թշուառ հագուստը եւ դէպի մագաղաթ զարնող մոյնքը հակասութեան պէս բան մըն ալ կ՚աւելցնէին։ Եօթը պորտէն զարնուած անոնց արիւնը կը խաղար այդ առտու։ Մեզ հիւսեր էին, հետզհետէ հասնողները զիրար կը հրէին ուս մը տեղ ճարելու համար ձրի ներկայացումէն։ Բոլոր այդ փոքրիկ գիւղերուն մէջ ձանձրոյթը պատճառ է, որ տաղաւարները փնտռուին, Կիրակիները յարգուին ու բացառիկ հանդիսանքը դառնայ մեծ իրականութիւն, ամբոխները տագնապի մատնող հարց։ Օտարականը, աշուղ կամ ոչ՝ բացառիկն է։

Ատկէ դուրս կայ գիւղացիներուն հզօր, կենդանի հետաքըրքրութիւնը մեծ մրցանքներէ, - գօտեմարտութիւն եւ կալի բարքեր, խաղեր, որոնք եղանակի հետ սերտ կապակցութեամբ մը կը մնային պայմանաւոր։ Չեմ պատմեր այդ շատ խորունկ, իրաւ պահերը, նիւթէն դուրս նկատելով անոնց շահեկանութիւնը։ Ձմեռները, գեղին սրճարանը, իր ետեւի հսկայ ախոռը կը փոխակերպէր բացօթեայ հանդիսավայրի։ Ուրիշ վայելքներէ զրկուած ամբոխը հաճոյքով կը կազմէր իր պարը աքլոր գզուըտցնողներու շուրջ, բաժնուած հակառակորդ խումբերը աս ու ան աքլորին կուսակից։ Աքլորամարտերու յիշատակը հոս։ Ով գիտէ։ Երբեմն ժողովրդական բնազդը, աւելի սուր ու ամուր, քան ժողովրդական խելքը, գիրքերուն բառով, բանականութիւնը կ՚ընէ տարօրինակ սեւեռումներ, սրամիտ հարազատութիւն մըն ալ գտնելով անոնց արտայայտութեան մէջ։ Մէկը, Խաղցուկ Մինասը, որ տասնեօթը պիտակներ կցած էր իր անունին, իւրաքանչիւրին համար պատուակալ դրուագի մը պատմութիւնովը եւ որ չկտրտած չուան չէ ձգած թուրքերուն գեղերը։

Դուք կը հասկնաք անոնց այրիներուն մահիճները- փսփսաց թեթեւ, բայց բաւական յստակ, - հազի մը կտրատուն արձագանգներուն ընդմէջէն։

- Երկու խոռոզ…

- Ինչ ալ վայլեց, - կ՚աւելցնէ հոճա Մարուքը, - մէկը հինտ։

Կ՚ակնարկէր Կովկասէն եկող կարճառօտ մարդուն։ Հնդիկ տեսակը աքաղաղներուն կարճ էր, անխնամ, անցոյց։ Միայն գիրքերու մուկերը չեն, որ փոխաբերութիւն կը հանեն շրջաբերութեան, եթէ կը ներուի սա բացատրութիւնը։ Ռ. տը Կուռմոն կը հաւաստէ, որ Փարիզի հալին մէջ ժողովուրդը մէկ օրուան ընթացքին կը յօրինէ այնքան փոխաբերութիւն, որքան չեն կրնար ընել ֆրանսական գրականութեան բոլոր արհեստարանները տարուան մը ընթացքին։ Աքլոր։ Հարկաւ։ Այդ մարդոց ներքին նկատառումը գիտնական, տիրացու տիպարէն, յատկանշական էր սա խուլ քաշքշուկով, գրել- կարդացող ցանցառ մարդերը պահող իրենց ընդհանրապէս ճիղճ մարմնէն ծորած պակասաւոր, քունի մը զգացողութեան մէջ։ Փչես, կը դառնայ, թելադրող այդ մարմնեղէնին նիհարութիւնը։ Աքլոր՝ թելադրող ոմանց յոխորտանքը, գզուըտուքի ախորժանքը, սնափառութիւնը։ Այդ գեղացիներուն կարծիքով ամէն կարդացուոր աքլոր մըն էր ու ամէն օտար աքլորի մը դէմ պարտաւոր էր կռիւ յայտարարել, առանց կանխապատրաստութեան, ուղղակի յարձակումով, երբ դէմ դիմաց արձակուէին, իմացական գետնի վրայ, բարքերը ուրիշ չէին կրնար ըլլալ այդ գեղին մէջ ալ։ Միայն փոխանակ լրագրի սիւնակի, անոնք ախոռը կամ փողոցը ունին իրենց տրամադրելի։ Կռիւը։- Միտքի, ձեռքի, լեզուի գերագոյն վայելքն էր գեղացիին, մանաւանդ՝ օտարներէ տեսարանուած։ Որը՝ կը հնարէր հանելուկը, կը հրաւիրէր հանդիսականները զայն լուծելու եւ պարգեւ առնելու։ Որը եղանակը կու տար երգին ու անոր մէջէն իրար բզկտելուն։ Որը մէկն ալ սուտը կ՚ածէր հաւերէն աւելի հեշտագին ու աղմկարար։ Ամէն օտարական տաղանդով մը օժտուած է, անպատճառ, որուն տուրքը կը գանձէ, սանկ քանի մը ժամ վայելք ստեղծելով այդ զրկեալ գեղացիներուն։ Այդ տաղանդը անոնց արտն է։ Մարդը իր ցորենը լեզուով կը քաղէ, կը հնձէ, կ՚աղայ ու կը ճաշակէ։ Աշուղ։ Որուն կալուածը մատն է, կոկորդը, երեւակայութիւնը, բոլորն ալ տարօրէն փորձ ու ճարտար, օգտագործելու օրուան կամ դրացի գիւղերուն մէջ շաբթուան պատահարը։ Աճպարար, որուն հնարքները ժամու պատկերին սատանաներն իսկ կը զարնեն այնքան անկարելի, հրաշք կը թուին, երբ բերնէն կը հանէ ողջ ճուտիկը, կը դնէ քիւլահին տակ, որպէսզի հաւկիթ դառնայ ու շունշանորդի ճուտիկը կը դառնայ խելօքիկ ու սպիտակ այդ հաւկիթը։ Թող տէրտէրը, վարժապետը ճաթին, խելք հասցնելու համար սա հրաշքներուն։ Աքլոր, անշուշտ։ Բայց երբ այդ գեղացիներուն համար տաղաւարի վայել հանդիսաւորութիւն ունէր ճակատումը երկու… վարժապետներու։ Անմոռանալի է տեսարանը, զոր ապրեր եմ այդ գեղին մէջ, ինձմէ առաջ սանկ քառասուն մը տարի վարժապետ այդ մարդուն, անունը Սիմոն, որուն ծերութիւնը առաջացած խորացած էր, սորվեցնելը, երգելը անհնար դարձնելու աստիճան։ Հիմա չուլ կը գործէր (այծի մազէ կապերտ)։ Ու նստելէն, նստելէն մէջքը երկուք՝ չէր կրնար հրաժարիլ աքլորութեան պարտադրանքէն նոր ժմնուկ, պեխ ու մօրուք չունեցող փալապ (սագին ձագուկը) պատանիին հետ, հրապարակաւ, հանդիսաւոր մրցումը ընելու, եւ եկած՝ երկու ձեռքերուն մէկ-մէկ ցուպ, սրճարան։ Մրցումի նիւթը անշուշտ Սիմոն վարժապետինն էր, որ այդ մարդոց բոլորէն կը սիրուէր, իրենց կեանքի հեռագոյն շրջանը իրենց իբրեւ դարձնող, յետոյ իր սրամտութիւններովը բոլորն ալ խենթացնող մը։ «Յայսմաւուրք»էն՝ նիւթը։

Գտնել անունը սուրբին, որ քաղաքի մը մէջ կուռքերը կոխոտելու սրբապղծութիւնն էր գործած արարողութեան պահուն, անոնց անբարբառ բերանին ու քիթին «մեծաձայն փուքս արձակելով»։ Անուշտ կարդացած ու մոռցած էր տարօրինակ սուրբին սա սրբազան հերոսութիւնը, որուն համար ինչ հեշտագին յօժարած էր նահատակուիլ։ Բայց անունը։ Ինչպէս գտնել ատիկա։ «Պապանձումն Զաքարիայի» վճռեց մեծ լրջութեամբ վարժապետ Սիմոն, սայլագործ, որ ակնոց ունէր ու «բորոտ» Աստուածաշունչ մը։ Վճիռը ընդունուեցաւ յաղթաձայն քրքիջով մը։ Պարտութիւնը բացարձակ էր։ Ու վայ պարտուողին։ Կարելի էր դպրոց յանձնել «աս չափիկ» բանն ալ չգիտցողին։ Չըլլար գիւղապետը, մանաւանդ իր տղան, այդ մարդիկը իսկոյն «կօշիկներս ոտքս կու տային», զիս ղրկելու ուրկէ որ եկած էի, տահա շատ հաց ուտելու, որ կը թարգմանուի սորվելու եւ յետոյ գալու։ Բայց քաշքշուկը կատարեալ էր։ Ինչպէս կարելի էր մոռնալ նման սուրբի մը անունը, երբ թարգմանուեցաւ, մանաւանդ «փուք» արձակելն ալ, կուռքերուն քթին ու բերնին…

Երկու խոռոզներ էին։

- Ախր, դուք ինչու էս մարդոց չէք սորվեցրել մեր պատմութիւնը, իսկի էսպէս կը լինի…

Շեշտ, դիմախաղ, յօնքերու կիտում, բարկութիւն։

Ամբոխը դատեց անմիջապէս։

Ողբերգականը հոն էր, որ դիմացի ճամբէն փոշին կը բարձրանար։ Ձիաւորներու խուլ աղմուկ մը, սալակի պակասովը աւելի մատնիչ։ Ոստիկան։ Ժանտարմա։ Վասֆին։ Որն ալ ըլլար անոնցմէ, մեր բանը բուրդ էր, սա կարճ յիմարին ու իր ահաւոր մօրուքին անմիջական թելադրանքովը։

- Ուղիղ տկլոր են, չասելու համար անբան։ Իսկի ոչինչ չեն իմանում։ Ախր, ուր ենք ի վերջոյ։ Չինաստան թէ Հընդստան։ Որ ազգին են պատկանում սա թշուառ արարածները։

Արագ-արագ, ներդաշնակ ու քաղցր լեզուով սա հարցումները, հաստատումները, վճիռները ինծի տուին որոշ մտահոգութիւն։ Ճամբուն վրայ փոշին կ՚ամպանար։ Քրտինք՝ բարկ ճակտիս վրայէն։ Նշմարեցինատիկա գեղացիները։

- Բանը բուրդ է, - ըսաւ մէկը շատ կամաց։ Բայց բոլորն ալ լսեցին։

- Ասացէք, խնդրեմ, աղբէր ճան, ասացէք խնդրեմ, էսպէս բան կը լինի։

- Վալլահ-պիլլահ, աղբէր ճան։

Ձայնակցողն էր կովարծ Թաթոսը, որ մօրը արգանդէն հովիւ էր եկած աշխարհ, ու հիմա, եօթանասունին, ոտքերէն «բռնուկ» (յօդացաւոտ), կը վայելէր իր թախթը ու յարակից հեղինակութիւնը, իրեն արդարօրէն շնորհաբաշխուած, վաթսունէ աւելի տարիներու վրայ գեղացիին կովերը կշտացնող, հորթերը դայեկէ մը աւելի գուրգուրագին կովերէն առնող, նախնական խնամքներով պաշտպանելով խեղճ անասունին առաջին ժամերը ու բերող զայն յաղթական տանտիկինին։ Դուք թերեւս չէք զգար, որ իր հարսին արգանդէն շառաւիղի մը աւետիսը եւ Թաթոսին կռնակէն հորթուկին բառաչը իրար կ՚արժեն գեղացիին հոգիին։ Կովերուն վրայ սորված, զարգացած ու կեանքով եղած (իւղոտած) իր սրամտութիւնը, կոշտութեան, հայհոյութեան, նախնական մարդու անսանձ արտայայտութեան աղովն ու պղպեղովը դիւր կու գար գեղացիներուն։ Կ՚ըսէր ինչ որ կը մտածէր, այսինքն՝ աւելի առողջ ու իրաւ՝քան Պոլսու պատրիարքը։ Անոր փոյթը չէր, որ չորսը չէր կրնար հանել չորսէն, առանց մատներուն օգնութեան։ Անհուն ծխող մը ու դժուար ճկող իր մատներուն մէջ -յօդացաւը քարէ փշրանքներ կիտուածեր էր անոր յօդակապերուն- կը պլլէր (յօրինել) սիկարը, յաղթական տրիբունին մատուցուելու համար, սպասելով, որ գիւղապետն ալ զանոնք պատուէր սուրճով։ Հաշիւ։ Չունէր ինծի հետ, քանի որ խորունկ համակրանքը կը վայելէր իմ պատանութեան դեռ լեռնական խռովքներուն։ Քանի- քանի հեղ անտրտունջ պատմեր էր ինծի իր կռիւներէն, գայլերու, արջերու հետ, ու մարդ ալ գազաններու հետ։ Պատմեր աւազակ-ասպատակներէն այդ օրերը կէս դար կանխող շրջանէ մը, ուր լեռները հովուողը սիրտն էր, բազուկը, երկու կանգուննոց դանակը եւ ոչ թէ հիմկու պէս փամփուշտը։ Անոր մասնագիտութիւնն էր Մանոլը, շատ նշանաւոր յուղկահար մը, որ մէկ ձեռքով կողոպտածը միւսով կը բաժնէր աղքատներուն ու գրաւ մը շահելու համար մտած էր կուսակալին տունը ու թռցուցած անոր Ֆէրմանը։ … Հեքիաթը ծերութիւն է։ Կովարած Թաթոսը կ՚երիտասարդանար Մանոլին մէջէն ու կը կրկնէր իր յանկերգը, առնուազն քսան անգամ.

-Վալլահ-պիլլահ, աղբէր ճան։

Յորմէհետէ կովերը շրջանաւարտ է ըրած (նոր բառ, զոր գեղացին կը գործածէր անխնայ, ծաղրելու մէջ յամառելով նորելուկ վարժապետ մը, որ երկու նախադասութեան մէջ իսկ պատեհութիւն կը գտնէր քշելու) անիկա կը խառնուի ալ մարդոց կարծիքներուն։ Ջարդերը զինք ըրին հայրենասէր ու իր խօսքի միջամուխ ըլլալը կը հանդուրժեն իր քաջութեանը իբր զիջում։ Իր պաշտօնին բերումով՝ ան աւազակներու հետ իր քամարին արձանագրած է բախումներ։ Պահած է իրեն ծանօթ քարայրներու մէջ մէկէ աւելի մահապարտներ, ամիսներով։ Ու կ՚ատէ թուրքը, որմէ կերած ծեծերուն յիշատակը կենդանի պատմում է՝ բոլոր գեղացիները շահագրգռող։ Մարդիկ գիտեն նոյն ատեն, թէ մէկի դէմ տասնով այդ կռիւներուն մէջ անիկա պաշտպանած է լեռնականներուն վարկը ու տոկոսով վճարած հաւասարէ հաւասար ճակատումները։ Ալ գեղին աղբէրն է, վասնզի ամէն մարդ իր բերնէն կ՚ելլէ այդպէս փաղաքշուած, նոյնիսկ չորս տարեկան մանուկը։

Կը նայիմ, հետզհետէ ոճերուն մտահոգութեամբ, պլլուող սիկարին։ Սուրճը հրամցուած է արդէն։ Տրիբունը օձիքս իր ձեռքը ամուր բռնած։ Աքլորամարտը։ Ստիպուած եմ սակայն բան մը ընել, այնքան փափուկ է կացութիւնը։ Արդէն ձիերը կ՚երեւան։

-Ներեցէք, պարոն, կրնամ հարցնել, թէ ով էք։

-Էտ, էս րոպէին։

Շեշտը, մանաւանդ հայեացքին վերնադիր արձակութիւնը դիւր են դարձեր ամբոխին, որ թեթեւ քմծիծաղով մը կը կանգնի քաջալեր թերեւս ատոր կարիքը չզգացող տրիբունին, քանի որ կը կրկնէ, երբ ոչ ոք իրմէ կ՚ուզէր ատիկա։

-Էտ, կը հասկանաք էլի շուտով։

Աքլոր։ Այսքան կ՚ըլլար։

-Հիմի մի խօսք, խնդրեմ։ Ուր խնդիրք։

Շեշտը բիրտ, յանդիմանող վարժապետի մը խստութեամբը։

-Ասացէք խնդրեմ, որ ուսուցիչ էք, ինչ ունէք արած։ Ու հոյակապ բառը անբաւական է՝ վեհափառ, արհամարհանքի մէջ մուկ մը խղդող տղու պայծառութեամբը,

-Սրանք իսկի չեն իմանում ով է Խրիմեանը։

-Խրիմեան, Խրիմեան…

Պոռացողն է ջորեպան Մինասը, գեղին ականջը ծակ-տարրերէն։ Մօտի հայ գեղերէն իր ջորին կը բերէ եղ (ձէթ) ու պոլամա, ճերմակ ջուր, ինչպէս նաեւ, երբեմն ալ իմաստութիւն, քաղաքական կարծիքի տաշեղներ, բոյծի դրուած սուտեր, ու խոշոր գայթակղութիւններ, որոնց մարդիկ ականջ կու տան՝ իրենց բերանէն ջուր վազեցնելով։ Խելացի, անշուշտ, սանկ տակէն, խորունկէն գեղապետին ընդդէմ գեղը ներկայացնող իմաստութեամբ մը, այսինքն՝ ընդդիմադիր, անխուսափելի, ամէն որոշման մէջ -հիւսիսի գեղերուն մէջ ճարակ գտած հիւանդութիւն, որուն հայրենիքը Պարտիզակն էր, ու տարածիչները՝ անկէ մեզի առաքուած վարժապետները։ Ընդդիմադիր, քանի որ մեր կեանքը, նոյնիսկ տասը տուննոց գեղի մը մէջ չի կրնար քալել առանց անոր շոգիին։ Հայրենասէր, հերոս, ժողովրդական վանեցիին անունը, Նիկիոյ շրջանի գեղերուն մէջ լայնօրէն ծանօթ, հաւանաբար բռնի անցք է կատարած անոր ջորիին իսկ ուղեղին, որ այդ բառը լսած ատեն ականջները կը շարժէ, ինչպէս դիտած է Մինաս։ Սրտառուչ երգի մը եղանակին հրաշքն էր ատիկա հաւանաբար, ջարդերէն առաջ բոլորին շրթներուն ու սրտի տունին։

-Խրիմեան, Խրիմեան, - կը մռլտան ուրիշներ ալ արգահատագին չափելով իմ քրտինքը։

Ձիաւոր մը արդէն գտած է գիւղապետը, անոր տուած թուղթ մը, որ ամբոխին գլխէն կը հասնի ինծի։

Հարկահանին ցանկն է, որ կախուելու է սրճարանի պատին։ Վաղը առտու կանուխ գիւղ կը հասնի ինքը ու այս պատրաստութեան միջոցն ալ կը յայտարարէ իր կողմէ կատարուած։ Իր ընթերցումը, անոր հաղորդումը գիւղապետին քանի մը անգամ կ՚ընդմիջուին նոյն բացագանչութիւններով՝

- Խրիմեան, Խրիմեան...

Վստահաբար գիտեմ, որ շատ քիչեր, հազիւ քանի մը նոր տղայ կը ճանչնան այդ անունին տակ հայոց դժբախտ կաթողիկոսը։ Բայց բառը ընտանի է փերեզակի մը վրայով, որ ամէն տարի, կալվրայ կու գայ գեղ, կը փռէ բանուկ ճամբաներու, փռառաջներու, կալելու հարթավայրին իր ապրանքները հելալ, ձիւթ, խունկ, մոմ, գաւաթ, պնակ, պատառաքաղ, մանաւանդ պտտիկ զմելիներ, տղոց խորունկ հետաքրքրութիւնը, ախորժակները յուզող եւ կը կրէ պատկառելի անունը, շունշանորդիի մը կողմէ փակցուած։ Կնքահայրը նոր այդ անունը ճարած է, մեկնելով անոր նոյնքան վեհափառ քիթէն, որ Մկրտիչ Խրիմեանի դէմքին վրայ կը բազմի այնքան իրաւ վեհափառութեամբ մը։ Բայց կայ աւելին։ Այս փերեզակը ունի ձայներուն ամէնէն սրտայոյզը, իր ապրանքներուն կեդրոնը կոկոզած, սանտրերը տեղաւորելով երբ կ՚ոլորէ բոլորին սիրտը տակնուվրայ բերող եղանակը.

…Հրաժարական քարոզդ տուիր, Մեր սիրտերուն մէջ, Հայրիկ ճան, Կրակ վառեցիր…



Ու հեքիաթը։ Կը ձգեմ զայն։ Բաւ է ինծի ըսել հոս, որ շրջապատող ամբոխին համար այդ բառը հաւանաբար անունն է Քաջ Վարդանի թոռան կամ հայոց աշխարհի հին մէկ արքային։ Մեր ազգային գիտակցութեան պատմական երեսը նոր է անշուշտ։ Դարեր ու դարեր այդ գիտակցութիւնը պահպանուած է մեր աղօթքներով ու նման քանի մը բառերու յուռութքովը։

Խրիմեանէն ետք, բոլորը կ՚անցնին խռովքի։

«Կացութիւնը լուրջ է», ինչպէս կը խորհիմ, թէ պիտի եզրակացնէր երանելի Փանջունին, եթէ իմ տեղս ըլլար։ Չար է օրը, իր կէսէն ետք։

Հարկահաւաքին թուղթը, իր պարզելիք տեսարաններուն կսկիծին չափ, կը խռովէ զիս ուրիշ ալ հաւանականութեամբ մը։ Պատահած է, որ յարգէ իր թուղթին պարունակութիւնը ժամանակի վրայ, բայց նոյնքան հաւանական է, որ չսպասէ լուսնալուն ու էտինքին բուսնի։ Արիւնկզակ, խորանարդեալ թաթարը քանի մը անգամ ոճրագործ (որոնցմէ մէկը մարդասպանութիւն, միւսը՝ կին առեւանգել։ Այս կարգի յանցանքները, Համիտի ռեժիմին շատ դիւրաւ կ՚ամպարտանային, վեհապետին անձնական միջամտութեամբը, հերիք է, որ ոճրագործը ունենար այդ միջոցը մինչեւ կայսերական կանանոց մուտք ճարելու իր անունին ու ոճիրին) օրուան մարդն է գաւառակին պետին դէմ երդուեալ, բացայայտ, հրապարակաւ պոռացուած հակառակութեամբը, խորունկէն խախտելու չափ բիւրիցս խորանարդեալ ոճրագործին հեղինակութիւնը։ Անոր չափ արագ է դանակ գործածելու թէեւ հինցած, բայց միշտ օգտակար արհեստին մէջ։ Անիկա փաթթած է իր առջին գիշերանց իր տունը մտնող պէյը, իր տասէն աւելի արբանեակներով, հալածելով զանոնք կատղած ցուլի մը վայրագութեամբը, ծածկելով քանի մը չարագործ։ Աւելորդ է զբաղիլ տուն մտնելու սա հասարակ պատմութեամբ։ Գիտեն բոլորը, թէ թաթարին նոր կինը վեհափառին (իրենց փատիշահը) բերնին վայել կտոր մըն է։ Կիներու փէշերուն վրայէն Էտհէմ պէյին պատմութիւնները անհուն են ու միշտ արիւնոտ։ Հակառակ պէյին ճնշումին, Պրուսայէն պաշտօնապէս հրաժարեցուցուած է հարկահաւաքչութենէն, անիկա դիմած է պալատ (կայսեր) անձնական գիրով մը ու առաջարկած իր ծառայութիւնը վեհապետին, անթոշակ, պատուակալ պաշտօնեայ մը ինչպէս։ Հին դարերուն ամբաստանեալները Հռովմ կը դիմէին, երբ իբրեւ հռովմէացի ամբաստանուէին կայսրութեան որեւէ մասին մէջ։ Իրենց իրաւունքը անբռնաբարելի էր։ «Պալատ» դիմելը պահի մը համար խնդրարկուն կ՚ընէր զերծ օրէնքին պարտադրանքներէն։ Հարկահաւաք թաթարը կ՚ապրի՝ տապալելու համար թրքութեան անունը արատաւորող գազանը ու կը պոռայ ասիկա, ձայնը ուր որ կը հասնի։ Անկէ կը քաշուին, ուղիղ ճակատելու ոչ միայն ինքը՝ փորձ մարդասպան պէյը, այլեւ անոր արարածները, բոլորն ալ անշուշտ երկու անգամ մարդասպան, որոնք կը վախնան անոր արջու բազուկէն, երբեք վրիպած՝ դանակ կամ ատրճանակ գործածելու ատեն իր թիրախէն։ Հարկահաւաքը պատրաստ է մտնելու ամէն պայմանադրութեան, պարտադրութեան, որուն ելքը յանգէր պէյին աս ու ան կերպով արատաւորման։ Ծանօթ եմ դաւադրական իր ընդունակութեանց։ Ընդարձակ ծրագիրներ կ՚որոճայ, պէյը զարնելու վեհապետին մօտ ամէնէն կասկածելի մարզերէն, քաղաքական ընդդիմադիրներու ցանցի մը մէջ զայն տեղն ու տեղը արժեւորելու։ Ու այդ գիծով՝ գոմիթան։ Պէյին պաշտպանութիւնը վայելող գիւղին մէջ։ Ինչ հոյակապ առիթ։ Ամբոխը միշտ կ՚ալեծփի, տրիբունին բերնէն կախուած։ Իմ աչքը չի կրնար բաժնուիլ անոր մօրուքիկէն, որ անպայման թաթար հարկահաւաքը պիտի հետաքրքրէ շատ աւելի անդին, քան իրական իր արժէքը։ Յետոյ գիտեմ, թէ թուրքէ մը աւելի հայրենասէր ալ է, այսինքն՝ ընդունակ ջարդեր կազմակերպելու։ Տրապիզոնի կողմերը ան համբաւ ալ ունեցած է իր անգթութեամբ գոմիթա հալածելու մէջ առաջին աստիճանի փորձառութեամբ մը ու իբր այդ գնահատուած ալ։ Կը հասկնայ հայերէն, աւելի համեստ չափով, քան իր ոստիկանը, որ Վանի կողմերէն թրքացած քիւրտ մըն է ու անոր ականջը՝ բոլոր շրջանի գիւղերուն մէջ։ Կը բաւէ, որ նշմարէ, թէկուզ հեռուէն, տրիբունին չարաշուք մօրուքիկը, սուր ու յատկանշական, զիս ապշութեան, որքան սարսափի մատնող այդ յիմար վրձինը, որ, կը հաւատամ, պէտք է վտանգած ըլլայ անոր գլուխը Կովկասէն մինչեւ Պրուսա։ Թաթարը գիտէ նաեւ ոչ միայն ջորեպան Խրիմեանը, այլեւ կաթողիկոս Խրիմեանը, իր ոստիկանին սուտ ու փուտ նկարագրականներէն, աւելի քիչ դերովը, զոր այդ անունը ունեցաւ հարկահաւաքի պատանութեան օրերուն, թուրք հանրային կարծիքին մէջ, իբրեւ հայոց թագաւորցու…։ Ու նման ամէն պաշտօնեայի, անիկա իր գոյութեան իմաստը կ՚ընդունի, պետութեան սպասարկութեան մէջ դնելով կատաղի եռանդ, փատիշահին, կրօնքին, հայրենիքին ուղուրին, այն ամէն բաներէն, որոնցմով թրքութիւնը օր մը պիտի կանչուի իր պապերուն կայսրութիւնը վերականգնելու։ Այս ամէնը մտքիս մէջ կը դառնան ու կը դառնան։ Գեղապետին տղուն հասակը կը գծուի պատուհանէն։ Դուրսն է։ Պիտի երթանք խօսելու, դպրոցէն ետք, ինչպէս որոշած ենք իրիկուընէ։ Այդ երեւումը կը փորձեմ շահագործել.

-Բարեկամ, - կը ձայնեմ կամաց։

Տրիբունը, իր խօսքի թափին մէջ, ատեն չունի շշուկներով զբաղելու։ Տեսած է, իր կարգին, պատուհանէն ամբարձիկ պատկերը քաղքենի տարազով երիտասարդին։

- Բարեկամ, - կը ձայնեմ աւելի ամուր, - քիչ մը դուրս կրնաք գալ։

- Կարիք։

- Ստիպողական։

- Որ էտպէս է, էս րոպէիս։ Ու դառնալով շուրջիններուն,

- Կը շարունակենք էլի այս շատ շահեկան խօսակցութիւնը։

Անոր մանրիկ, ճկուն մարմինը չունի դժուարութիւն ինքզինքը ազատելու գիւղացիներու հանգոյցէն։ Փախչիլը չէ ասիկա, ոչ ալ սպրդիլը, այլ հալածական երէի վարժութիւն մը, տեղ մը ճարելու, սեղմելու, կծկուելու մշտական հարկէն մարզանք մը արագութեամբ ու քիչնալով հաւասարապէս ուշագրաւ։ Կը դիտեմ սա յաջողակ ելքը։ Ով գիտէ քանի-քանի անգամներ անիկա այսպէս հաւատարիմ է մնացած իր սովորութեան, հեռուէն թելադրուած նշաններ, կարգախօս հասկնալու։ Նոյն ատեն անիկա բռնած է ձեռքէն իր կրկինը հասակ պարզող իր ընկերոջ, որ անժպիտ, անիմաստ, դանդաղամիտ, գլուխը կախելու վարժութեամբ մը դէմքը ըրած քիչ մը ծուռիկ, մուռիկ, կը թթուեցնէ իր արտայայտութիւնը, սա տեղափոխումին անտեղութիւնն իսկ չհասկնալով ընկերոջ հաշուոյն։ Անիկա կը հետեւի ընկեր Մաթիկ Մելիքխանեանին, ինչպէս փողոցին վրայ, քիչիկ մը ցած շեշտով յայտարարէր պիտի գեղապետին տղուն ու ինծի։

- Ընկեր Մաթիկ Մելիքխանեանց…


[1] Ինծի կու գայ, թէ բանաստեղծութեան համար իմ անկարող սարսափս պէտք է ծնունդ առած ընդունիլ սա մարդերէն։ Գեղի վարժապետը տապանաքարերու վրայ ոտանաւոր գրելով շահած էր իր վարկը։ Քաղաքինը՝ տպուած հատոր մը ունէր։ Արմաշ՝ քերթողներ էին իմ ուսուցիչները։ Պարզ՝ թէ ինչու քերթող չեմ եղած։

[2] Արզուհալճի - աղերսագիր խմբագրող բացօթեայ գրագիր։
Դ.
Գեղապետին տղան, քիչ մը անհանգիստ սա ելոյթէն, բաժնելով իմ ալ վախերս, կը զատուի ինձմէ։

Կը քալենք երեքով, գեղացիները ձգելով մեծ հոգի մէջ։ Աքլորամարտը չէր առած իրենց սպառած գնացքը։ Կանխահոգ յանձնարարութիւն մը լսելու, ծածկելու սա հիւրերուն ներկայութիւնը կը նշանակէր անուղղակի գործ ճարել շատախօսներուն, փսփսուքին ու արթնցնել անպայման չուշացող հարկահաւաքին ուշադրութիւնը։

Գաղտնիքը մեր ժողովուրդին մէջ չունի զգայարանք։ Ուղիղ անբաններ ենք, եղանք, էինք դարերով, այդ գետնին վրայ։ Ու դիտած եմ, որ զայն, գաղտնիքը, չենք կրնար կրել։ Ամէնէն շատ պիտի տառապին անկէ անոնք, որ ուրիշ առիթով դժուար կը յօժարին բերան բանալ։

Մէկ կողմէն կը հեռանամ սրճարանէն, միւս կողմէն՝ կ՚ամբողջացնեմ մտածումներս։ Յստակ է ծրագիրս։ Ամէն գնով հարկահաւաքին ժամանումէն առաջ հիւրերը հանել գեղէն դուրս։ Նոյն ատեն իրարու ետեւէ կը ներկայանան մտքիս հեքիաթներ, այդ մարդերը, աճպարար, կօշիկ նորոգող, աշուղի աշկերտներ տիտղոսելու այն պարագային, երբ ինծի անկարելի դառնայ զանոնք լեռ հասցնել մութը չկոխած։ Ջարդերէն առաջ թուրքերը կը հանդիպէին տարազէ օտարներու ու կը մնային անտարբեր։ Հինգ-վեց տարի ետքը, կառավարական հսկողութիւնը ամբողջական ցանցով մը ծածկեր էր հայաբնակ բոլոր վայրերը։ Կը վարձատրուէին օտարներու մասին «մատուցուած» բոլոր լուրերը։ Ասիկա մատնութիւն չէր, որմէ գեղացին խորունկ գարշանք ունի։ 1902ին, բիւրեղացումներ տեղի ունեցած էին ոչ միայն թուրքերու մտքին, այլեւ մեր ներքին ճակատին վրայ։ Առեւտրական դասակարգը, հարուստները, հարուստցուները իրենց ազգը սիրելով հանդերձ, չէին ախորժեր տաք-գլուխ օտարականներէն, բուն բառով՝ յեղափոխականներէն։ Սա գեղին մէջ ալ կրնար գործել անբան հետաքրքրութիւնը։ Երկու աքլորի կռիւէն փորձանք կրնար արձակուիլ սա մարդոց գլխուն (աւելի յետոյ դէպքերը արդարացուցին իմ վախերս։ Մաթիկ Մելիքխանեանի անձը ստեղծեց խոշոր տրամա, որ պատմուած է «Մնացորդաց»ի Բ. հատորի մէջ, «Արեան ճամբով»)։

Կ՚առնեմ փողոցը, որ լեռ կը տանի։ Հոնկէ չէ պատահած, որ ոստիկաններ գեղ մտնեն։ Մեզ կը դիտեն փոքրերը, բերանաբաց, ուռած-փոր ու աղտոտ, գոյնէ՝ մանաւանդ։ Պզտիկը դժբախտ բան մըն է այս գեղին համար։ Շուներ, հաջելու իսկ անտրամադիր, հազիւ կը պղտորուին, հաւանաբար Մաթիկին մօրուքէն, ու ակռայ ցոյց տալով կը գոհանան։ Անօթութիւնը զարկած է, նոյն չափով, անասուններն ալ։ Ահաւոր պատկեր է ծեր, անպէտ գրաստներուն վիրահերձ քամակները, ուր ճանճերը կը թրթռան, կանանչ ու կարմիր։ Անոնցմէ աւելի թշուառ խրճիթները, իրենց ոսկորներէն քակուած, շաղախէն պարպուած պատերով, որոնց վրայ քանի մը ժամուան կարկտուք իսկ աւելորդ կը դատուի ձմեռէն առաջ։ Դեղին, գորշ բան մը, ոչ փոշի, ոչ ալ մժեղ, թերեւս ճահիճին իսկ արտաբուրումը մինչեւ հոս, կէս ժամ հեռուները, որ կը թանձրանայ դռնառաջի ցանցառ սալերուն, սաքուներուն, կը գունաւորէ բակերը, երբեմն յարդի ձեւով տեղաւորուելով կղմինտրի հազուադէպ ակօսներուն։ Զզուագին հոտեր, աղբի, թրիքի, թաց շորի, խառնիխուռն նետուած փայտերու, կոտրած սայլերու կմախքներուն, կը դպին ու կը նեղեն, ու աւելի տարօրինակ՝ կը թուին չորնալ, ճերմկելու տեղ խարզելով։ Կիները։- Վկայի պէտք կայ այդ բառով որակելու սա ցնորական ձեւերը, որոնք դեփ-դեղին, սեւնալու իսկ անկարող, կուրծքի տեղ փոր միայն կը ցուցադրեն, մանուկով կամ փայծաղով, յղի կամ երկուքով ալ նոյն ատեն, վասնզի մալարիան սանձարձակ է, ճահիճին մէջ իր անհուն ոստայնը ամրապնդած տարիներէ ասդին։ Անասելի տգեղութիւն է մերկութիւնը իրենց ոտքերուն, որոնք սրունք իսկ չեն կրնար ըլլալ, քանի որ լուերու ծիրտերուն բիծերը գարշագին բանով մը կը կէտկիտեն անոնց շապընկերները։ Դէմքերը երիթացած, դեղինէն դէպի կանանչը գէշ երանգներով, մասամբ ուռեցուորած, մասամբ կաշի դարձած։ Մարդ դժուար կը հաւատայ գիրքերէն փառաբանուած «Կապոյտ թռչուն»ին, սա դժոխքէն փախած ձեւերուն դիմաց։ Կին։ Պէտք է հարցնել Տանթէին, թէ ինչու իր գիրքին մէջ տեղ չէ տուած Քալապրայի կիներուն։

Մեր տրիբունը շարունակ կը գոցէ, կը ճմռէ ռունգերը ու կը ջանայ զսպել հազը, հետեւանք՝ գարշահոտութեան կճումներուն։ Նեղուած է մէզին ու քակորին, սատակ կատուներու, հաւերու, շուներու բազմախառնուրդ բազմաբուրումներէն (Մեծարենց պէտք էր տեսած ըլլար սա պատկերները), ուր իրենց առէջները կը նետեն փողոցներուն վրայ բացուող կոյուղիները, շարունակ քջուջովը հաւերուն օդին մէջ բարձրացնող իրենց հոտերը։ Սատակները օրերով կը պառկին տուներուն առջեւ, բանակ-բանակ ճանճեր բզզիւնի հանելով պզտիկներու քարկոծումէն։ Ոչ ոք կը մտածէ զանոնք թիով մը նետել աղբակոյտ, ու կը հանդուրժէ այդ գարշահոտութիւնը, մինչեւ որ որդերը յաջողին ծակծկել մուշտակը, փետուրը, դուրս թափեն փորոտիքը, հրաւիրեն ագռաւներու խնճոյքը։ Մնացածը, - այսինքն՝ չորացումը- պարտքն է արեւին։

- Էս ինչ աղտոտութիւն, - աղբէր ճան…

- Լռէ, - կը ձայնեմ կամաց, - օտարականին թշնամի է ձայնը։ Ամէն գնով կիները գիտնալու չեն սա մարդոց օտարութիւնը։

Կը հասնինք գեղին կռնակը։

Բլուր է ալ։ Բայց քիչ սովորական, հերքելով բառին զուգորդ զգայնութիւնները։ Դէպի բացերը կլորցող ամբողջ տարածքը գրաւուած է ժայռերով, որոնք իրենց մէջքերէն քանի մը անգամ կտրտուած ու սառած ալիքներու նման կը շարուին ետեւէ ետեւ, թելադրող ալեկոծ ծովու երես մը, որ հրաշքով մը ըլլար քար դարձած։ Այդ ժայռերուն վրայ ժամանակը աշխատած է կորացման, կլորցնելու, շատ միակերպ աշխատանք մը, մեղմելով բոլոր սրութիւնները, գնդակերպ ձեւերու հզօր միութիւն մը երեւան բերելով։ Մարմարն է խմորը այդ քարերուն։

Գորշ, տխուր երանգ մը, ըսես մորթը ըլլար այդ քարերուն, չի խանգարուիր ոչ մէկ օտար գոյնէ։ Կը պակսի մամուռը, կը պակսի խոտը, թփիկը, ծիլը։ Գարնան վախկոտ ծաղկի լեզուները այդ քարերու ճեղքին երբեմն սիրտի պէս անուշ-անուշ, աշնանասկիզբին կը պակսին դարձեալ։ Այդ տարօրէն լերկ տեսարանը սիրտը կը սեղմէ բոլոր այցորդներուն։ Առաջին օրերուս կու լայի սա սարսափին դիմաց։ Կը շինէի պահերը, որոնք այդ քարերուն կրակէ կեանքը կը հսկէին, անպարագիծ տեւողութեան մը երեսին, ու կ՚ապրէին երկրին կեանքը, անոր գուշակելի, բայց աներեւակայելի տառապանքը, վերակազմելով այդ աղէտներուն թափօրը, միլիոնաւոր տարիներու ընդհատներով…։ Բնութիւնը այսպէս զարնող ցաւը չէ մեղմացած, որպէսզի միշտ այդ միլիոնաւոր դարերու թաւալումէն ալ ետքը մարդիկ շարունակեն զգալ իրենցմէ ներս այդ անհուն փոթորիկը տարրերուն, խենթեցած պարը սա քարէ կայլակներուն, իրարու վրայ արձակուած անըմբռնելի մատներէ ու հիմա փաթթուած իրենց սուգի գորշ շղարշին։ Երկաթի պատահական հարուած մը, սակայն, երբ պատռէ այդ վարշամակը, այդ պատանքը, քարը կը գտնէ աստուածային իր պայծառութիւնը, ամէնէն ազնիւ նաշիհն ալ ստուերի տակ ձգող սպիտակութեամբը։ Ու կ՚առնէ արեւէն շափիւղայ ու ոսկի, կարկեհան ու զմրուխտ, այնքան առատ ու բնական, որ կը փախցնես աչքերդ, շլացումէն ցաւելու սկսած։ …Հայերը միայն մօտիկը կը մնան սա խորհրդաւոր ապրումներուն։ Անոնք են, որ սիրտ պիտի ընէին սա մռայլ, բայց ներսէն ձիւնափառ մերձաւորութիւններու հետ հաշտեցնել իրենց պատմութեան քիչերէ ընդզգացուած սա տառապանքը իրեն, ով գիտէ որ դարուն, բռնի հանուեցան իրենց գեղերէն, Հայաստանի յորդ ու պայծառ կանանչաստանէն ու ձգուեցան բախտին ալիքներուն, որոնք զիրենք բերին խլեակներու նման թխմելու սա քարեղէն ծովուն շրթներուն։ Չըլլար այդ ժայռաբլուրի ստորոտին գեղանի, հրաշալի, յորդ ու ադամանդ աղբիւրը, մարդիկ պիտի վախնային սա հսկայական գերեզմանէն, որ այդ բլուրն է, երբ մէջը խորանաս։ Մարմարը, որ տուած է գեղին անունը, կայծակնահար կողերու վրայ արիւնի հանգոյն կարմիր արատներ ալ կը ցուցադրէ, խորացնելով աղէտի զգայնութիւնները ներսը, կարծես պատմել ջանալով տառապանքը, զոր կրակը դրած է անոր լեարդին։ Կան այսպէս գորշամոյն այդ տեսարանի վրայ ջարդուող, արնաշաղախ առանձին միութիւններ, կղզեակներու նման, որոնք դիմացէն արեան մէջ սառած մարմիններ կը թելադրեն, նոր աւարտած ճակատամարտէ մը ետք։

- Ինչ դաժան է այդ ամէնը, աղբէր ճան։

Կը նայիմ քաղցր ու հաճ հոգիով մը։ Բնութեան վրայ աչք ունեցող ամէն մարդու մէջ դժուար չէ զգալ անասունէն անդինը, առնուազն արուեստագէտը։

- Կը գաք հոս յաճախ։

Չեմ պատասխաներ։ Բայց կը դառնամ իմ տպաւորութեանս մթերքին, մօտիկ անցեալէն։ Ըսի, թէ մեծ գերեզմանն էր յատակը այդ ապրումներուն (մահը, պատանի, ամէնօրեայ ընկեր մըն էր ինծի, քաղաքէն գնուած ու վանքի մը մէջ հասունցած)։ Սուգին ընդարձակ քողը, զոր երբեմն կը զանակեն, բոժոժ-բոժոժ կը հանգուցեն գարնան հեշտ շունչին մէջէն վաղաթառամ ծաղիկներ, վայրի մեղուներու կծիկ-կծիկ խորիսխները, քարին իսկ մէջէն յօրինուած։

Ան ալ այցուած է մահուան զգայնութիւններով, քանի որ առանց պատճառի կ՚ըսէ.

- Մի ինչ լաւ գերեզման է ատ…

Մտովի կ՚ամբողջացնեմ նախադասութեան թելադրանքները։ Այդ գեղին մէջ ես մինակ վարժապետ մը չեմ, այլեւ՝ տառապող, ռոմանթիք թափառական մը։ Դպրեվանքէն փախուստիս վաստակուած մալարիա մը, Եալովայի ճահիճներուն մէջէն, կը շարունակէ զիս հարուածել, աշնան սկիզբները ու իմ զրկալից պատանութեան պակաս թողածը կը դարմանէ, զիս ընելով լեարդէն կրծուած (զուր տեղը չէ, որ «Անգղին կտուցին տակ»ը օր մը գրքոյկի մը անուն եղաւ ինծի) յիմար մը։ Չեմ խօսիր հոս կիներէն, որոնք պատանութիւնը կ՚աւարտեն ամէն տղու մէջ ու կը ձեւեն մարդը։ Ուրիշ տեղ մը թերեւս ինծի տրուի սիրտը այդ փորձարկութիւնները պատմելու։

Ամէն երիտասարդ, հեռու հեքիաթին յօրինած միակտուր արարածը ըլլալէ, բարդոյթ (complexe) մըն է անգուշակելի դրութիւններու։ Պատմեր եմ մաս մը բան արդէն («Երբ պատանի են»)։

Մեր առջին, գերեզմանաքարերը, ծալէծալ, համաձայն հողին վէտերուն, կարմիր, մութ-կանաչ ճանճիկներով պիսակաւոր։ Ամբողջութիւնը տարօրէն ճնշող, մահուան մէջ ճարուած կարծրութեամբ մը, յստակ՝ յիշեցնելու չափ գեղին մօտիկ միւս քնարանը, զոր ուռիներ կը հովանաւորեն ու մոլեխինդերուն թուփերը կը հարսնեւորեն։

Մաթիկ Մելիքխանեան կը կոտրէ ժայռի շերտ մը։

Բիւրեղներու հարիւրաւոր աչուկներ։

- Ինչ գեղեցիկ, - կը բղաւէ անիկա ու կը լռէ։

Ամէն քայլի տեսարանը կը պարզէ նոր-նոր կերպարանքներ, անձրեւին բարակ ասեղներովը ճարտարապետուած, ինքնատիպ ու քմայքոտ, որոնք սկզբնական զանգուածէն կը ձեւեն աս սիւնաւորումները, սրտառուչ փափկութեամբ, ինչպէս նաեւ փեռեկտումներ՝ մազերը փուշ-փուշ ընող։ Ամէն հասակով։ Մաթիկ զանոնք կը նմանցնէ շատ բաներու, - մակաղած հօտի, խառնիխուռն, որը ոտքի, որն ալ պառկած, շրջուած զանգակներու, որոնք տառապին իրենց համրութենէն։ Որսորդ, վարժապետ, հովիւ կը տպաւորուին սա պատկերաշարքէն։ Գեղացին կը տրտմի, հաւանաբար հողի պակասէն անգամ մըն ալ այցուած, երբ կը մոլորի այդ ալիքներուն ներսը, փնտռելու կորսուած ոչխարը։ Օտարականը, գլուխը ճօճելով կը բարձրանայ իմաստութեան, երբեմն ապշեցուցիչ խորութեամբ։ Այնքան իրաւ է, որ ամէն ապրող ինքնիրմով պայմանաւոր փորձառութիւն մըն է։ Ամէն ապրող գիտէ այնքան, որքան թուղթերու կայսրութեան մը ինքնակալը, որ մոռցած (ապրիլը) ուրիշները վերլուծելու կը ձգտի։

Օրը կը դառնայ դէպի էտինք։ Աշնան տապը կոտրած է քիչ մը թէեւ ժայռերուն երեսին գոլը, հեւուտ ու դպող, տակաւին կը նեղէ մեր գնացքը։ Վարերէն մուխեր։ Դէմի կանանչ դարաստանին ոչխարները կութքի։ Հոն են հիմա հարսները, իրենց դոյլերով, կենդանիներուն պտուկները հեշտագին շոյելով ու իրարու պատմելով խոր, հոտաւէտ, տրտում բաներ…։ Բոժոժները կու լան։ Ու հովը իր թեւերուն վրայ ճահիճէն զարկած է մժեղներու փափկիկ ու թրթռուն շղարշը։ Հարիւրաւոր զգայնութիւններ, անկապ մտածումներ իրար կը հալածեն գանկիս տակ։ Սրճարանը իբրեւ պատկեր կը բռնանայ մտքիս։ Հարկահաւաքը՝ ուրիշ սարսափ։ Գոհ եմ, որ վտանգը առայժմ չի սպառնար սա տղոց։ Մեր տրիբունը։

Ով գիտէ ինչեր ունի գանկի տակով։ Շատ պտտողը շատ գիտէ, ըսած է ժողովուրդը։

Մինակ գիտուն։ Ընկեր Մաթիկ Մելիքխանեանցը անշուշտ յեղափոխական մըն է ու իբր այդ զինուոր մը ամէն բանէ առաջ։ Աւելի ուշ պիտի իմանայի իր պատերազմները։ Մինչեւ այդ րոպէն, անոր բերնին մէջ սա ժայռաստանը մի սքանչելի դիրք է, ֆետայիին գլուխն ու մարմինը պաշտպանող, անոր յարձակումները դիտող, մանաւանդ նահանջը ապահովող։ Ընկեր Մաթիկ վկայութեան կը կոչէ Նափոլէոն կայսրը, որ իր յիշատակներուն մէջ քննադատած է Վաթէրլոյի ճակատամարտին անգլիացի զօրավարը, կռիւը ընդունած ըլլալուն, առանց նահանջը ապահովելու։ Այդ ժայռաստանը անշուշտ ամրութեանց «մի բնական» շղթայ է հոս։ «Սքանչելի» սա ցցուածքները երկինքէն պարգեւուած պատնէշներ։

«Նրանք» կը յիշեցնեն Սասունը, ուրկէ երգեր, հեքիաթ, պատերազմի տէսթաններ իմ երկրորդ մանկութեան հրաշալի աշխարհը կը յօրինեն եւ ուր գիտեմ, թէ «հանդարտութիւնը կատարեալ է» չարաշուք տարազը թուրքերուն նորէն կը թարմանայ։ Ըստ Մաթիկի, յեղափոխականը «լինելու» է եւ տնտեսագէտ, ագրոնոմ, ու պիտի հետաքրքրուի գործունէութեան իր շրջանին բերքովը, հողերու պարարտացմամբը, բարեփոխութեամբը։ Ու համաձայն այդ տեսութեանց, մօտիկ «ապագայում» սա թշուառական աւանը սահմանուած է ըլլալու մի մեծ ինտուսթրիէլ կենտրոն, քանի կան սա քարերը, որոնց մարմարը ոչ միայն կը բաւարարէ ամբողջ Թուրքիոյ քանդակագործական եւ ճարտարապետական կարիքները, այլեւ կը ջախջախէ Յունաստանը, Իտալիան, երբ արտածուի։ Յեղափոխականը նոյն ատեն բնական գիտութիւններու ուսուցիչ ալ է, կրային մարզերու մէջ երկրաբանական յեղաշրջումներու փաստերը արժեւորելու ընդունակ։ Ու է հողագէտ։ Ու է բժիշկ, վիրաւորներու դարմանումին համար տեղական բոյսերու լիակատար օգտագործմամբ մը։ Ու ինչ չէ յեղափոխականը, սա մարմարեղէն ամայքներուն մէջ, սա պզտիկ պտոյտին ընթացքին։

Համառօտած եմ հիմա, երբ այս յուշերը կ՚առնեմ գիրի, Մաթիկի մտածումները, տիալէկտիկան, անշուշտ շատ բան զոհելով անոնց շեշտին ջերմութենէն, հարստութենէն։ Խօսքի ջաղացք՝ ան այդ խորհրդածութիւնները կը բանաձեւէ մաքուր հայերէնով մը, անշուշտ գիտական թերմերու անխուսափելի զեղծանումով մը, օտար բառերէ, որ արեւելահայ մտաւորականութեան տրտում սխրագործութիւնն էր ութսունական թուականներուն։ Յանկարծ կ՚անդրադառնամ, որ անոր ընկերը բառ մը չէ արտասանած։ Խուլ, համր։ Չեմ համարձակիր հարցնել։ Ունիմ տպաւորութիւնը կուռքի մը, որուն անցուցած ըլլան պախուրց, ու քաշեն։

Հասած ենք վտանգաւոր գօտի մը։ 900էն յետոյ Նիկիոյ շրջանի հայ գիւղերուն դարաւոր, բնական ապահովութիւնը խանգարուած էր պետական կարգադրութիւններով։ Ատոնցմէ ամէնէն ընդվզեցուցիչը գաղթականներու զետեղումն էր, դարերէ ի վեր հայ գեղերով պատկանող արտօրաներուն վրայ։ Լեռնէ լեռ, հովտակներու ամէնէն յարմար, «ռազմագիտական» կէտերուն, իբր թէ աւազակներուն վրայ դիտողավայր՝ հաստատուած էին մանրիկ պահականոցներ, հին տարպանտներուն քիչ մը շատ հեշտագին պայմաններէն զուրկ, բայց իրենց նպատակին մեծ յարմարութեամբ մը։ Հոն շրջուն ոստիկանները կը գտնէին զէնքը, ռազմամթերքը, ձիերը ու հաղորդակցութեան ուրիշ միջոցներ, մանաւանդ մարդեր, որոնք ոչ անտառապահ են, ոչ ալ ժանտարմա, բայց, ծխախոտի մաքսանենգութիւնը հետապնդելու ձեւին տակ՝ կ՚ընեն աչալուրջ հետազօտութիւն, եկողէն ու գացողէն։ Մեր առջեւ են կիրի բացօթեայ փուռերը։

- Վտանգաւոր գօտի է, աղբէր ճան։

Կը լրջանայ յեղափոխականը, «վտանգ» բառին հետ ով գիտէ ինչ ապրումներ վերյիշելով։ Կ՚ապահովցնեմ զինքը, վասնզի ցոյց կու տայ որոշ անհանգստութիւն։ Թուրքեր կը նշմարուին, իրենց էշերուն ետին, կարմիր իրենց ֆէսերը թօթուելով ձիւնին ճերմակ փոշիէն։ Կը յանձնարարեմ լռել։ Հակառակ յեղափոխականի վարկին, չի հասկնար ու լուսաբանութիւն կը պահանջէ տղու մը նման, որ ջանար բացատրել իրեն դրուած արգելքին իմաստը։

- Էլի մի քիչ ու կը հասկանաս, աղբէր ճան։

Շեշտ, բառ հարազատ են բերնէս, Թիֆլիսէն նոր ժամանած մէկու մը առոգանութեամբը։

Ապշահար կը նայի երեսիս։ Իր զարմանքը դժուար չէ բացատրել։ Ուրկէ ուր հայրենի անոր շեշտը՝ խորը սա լեռներուն։ Կ՚ուզէ խօսիլ։ Կ՚ընդդիմանամ։ Ալ մտած ենք փուռերու տարածքը։ Կիրի գնորդները թուրքեր են, քանի որ դրամը անոնց մօտն է հիմա։ Տեղին վայրագութիւնը չեն նուաճեր ոչ աղբիւրներով գոյաւոր սքանչելի պուրակները, ոչ ալ փրթած, միշտ կոտրտուելու վրայ լեռնաշերտերուն խռովիչ, նկարչագեղ ճարտարապետներուն։ Անհուն արուեստագէտ մը հեքիաթին մուրճովը կարծես պտտած է սա կողերուն ու փլած, նորոգած ու հեղինակած է, ձեւի դրած սա անբացատրելի, բայց իրաւ գեղեցկութիւնը, որ կը բխի ամէնէն վայրի նկարի մը բաժակէն, ծաղիկի նման ու ձեռակերտ վայելչութեան մը նման։

- Էս ինչ ա, աղբէր ճան…

Յետոյ պիտի իմանայի, որ ան տառապած էր ամէնէն շատ սա «փախուստի» ընթացքին, ինչպէս տարազեց գեղէն մեր հեռանալը, ինք, որ օսմանեան կայսրութեան ասիական տարածքը կտրեր-անցեր էր, առանց ենթարկուած ըլլալու լռելու ստիպողութեան։ Տեղ մը կարդացած էի, թէ հիմա կը տարուիմ այսպէս մտածելու- խօսիլը, մանաւանդ յաճախանքը, մարմաջը բնախօսական երեւոյթ մըն է կարգ մը մարդոց համար, ինչպէս քերուըտուքը, համակրական ծիծաղը, յօրանջելը։ Աւելի ուշ պիտի գիտնայի, որ լռելն ալ, զայն «հագնիլն» ալ նոյն գիծի նման երեւոյթներ են, թերեւս ենթակայ լեարդին ու, հիւանդութիւն մը ուրեմն։

Քանի կը խորանանք, բլուրները կը դառնան աւելի ողբալի, քանի որ անբացատրելի զայրոյթը, որուն գինն են անոնք, հազարաւոր դարերէ ի վեր կը պահէ իր խորութիւնը, շեշտուելով, ոճ ըլլալով՝ բզիկ-բզիկ կողերէն ժայռերուն, որոնք իրար կը հարուածեն ու կը մնան իրենց սարսափին մէջ անհունօրէն պիրկ։ Երբեմն գոնջ լերկութեամբ զզուելի գօսացումներ, բորոտ ու թունաժէտ, որոշ լայնքերու վրայ, մինչեւ որ անդունդ մը փորուի թաղելու այդ պղծութիւնը։ Ամէն ինչ վայրաստանին վրայ ամայի շարժականութեամբ մը կը թրթռայ, քայլի, ինկող քարի, փախստեայ թռիչի մը իսկ բեկորներովը, որոնք այդ ատամնաւոր խազխզումներուն ժանիքներէն կը փշրուին ու «կոծկոծուն» կը շատցնեն իրենք զիրենք։ Այդ պատրանքը զօրաւոր է մանաւանդ շան հաջոցներուն հետ, որոնք կ՚երկննան ու բլուրէ բլուր ցատկելու ատեն կը ցրցքնուին, ամայութիւնը ողողելով անհանգստութեամբ, անձուկով։ Երբեմն շէնք-շնորհք փողրակուած մարդկային ձայն մը, որ շեփորի մը բխումին նման կը բրգանայ չերեւցող յատակէ մը ու մեր գլխուն վերեւ կը լայնասփռուի։

- Ինչ զարմանալի երկիր է էս, աղբէր ճան… Մատովս կը հրամայեմ լռութիւնը, վասնզի ճամբան սկսած է փոխուիլ։ Կոպճուտ ու կարծր կածանը, լման երեսը կազմող մարմարէն հանուած, քանի մը օր առաջուան անձրեւներէն լուացուած՝ հետզհետէ կը լայննայ, կը փափկանայ։ Դէպի վարերը փորուածը ոչ ձորակ է, ոչ ալ դասական կիրճը։ Լայն կքում մը, բռնի փրցուած լերան փէշէն, անցք մը ճարելու համար դէպի դաշտը։

Այս կքումն է, որ ժամանակին հետ վերածուեր է ճամբու, դէպի ցանուցիր գեղերը դաշտավայրին։ Էշերու սուր սղոցուկը, իրարու արձագանգող իրենց գալարափողերէն միջոցը կը լեցնէ ընտանի ու բնական բարեխառնութեամբ մը, որ աշխատուած, մարդացած վայրերը կը զատէ անհուպ ամայքներուն կարծր, յոգնեցնող ու անիմաստ պատկերէն։ Շուներ, որոնց կաղկանձը օդը կը կոծէ՝ աշնային տրտմութիւններ սահեցնելով հասած այգիներուն ոգիովը արդէն ջերմացած սիրտերէ ներս, երբ կեանքը պահ մը կը փոխադրուի այդ բլուրները ու ամէն թուզի ծառին տակ (որ այգիին մէջ անհրաժեշտութիւն մըն է, դուք գիտէք պատճառը այդ խորհրդաւոր մերձեցումներուն, որթին եւ թուզի ծառին միջեւ, ժողովուրդին կողմէ շատ մը խորհրդապաշտ պատմումներու վրայ սեւեռուած, այնպէս որ՝ արբունքի հասնող պատանիները կը զգուշացուին աշնան մուտքերուն անոնց շուքին երկարելէ) օրուան մը մէջ կը ճերմկի…։ Փայտուորներ, բեռնորդներ։ Կ՚անցնինք փուռերու գիծէն։ Մարմար շերտերու փողփողուն կոները, այդ փուռերու կտուրէն հազարաւոր լոյսի երանգներ կ՚ոլորեն, կը ցրուեն։ Անոնց առջին ճամբան պղտոր ալիւր է ամբողջովին։ Հարիւրաւոր սակառներ, լեցուն, սպասելով կենդանիներուն։

Թուրքեր, որոնք կէս հացով կամ երկու ափ թեփով կը փոխանակեն կիրի իրենց բեռը, - միակ բերքը սա գեղին։ Կը բարեւեմ։

Կ՚առնեն իմ բարեւը, անշուշտ քիչիկ մը զարմացած միւսներուն լռութեան։ Իրենց մազերուն ու թարթիչներուն եղիամին ընդմէջէն նայուածքը կ՚ըլլայ քիչիկ մը թթու։ Տարազը, մօրուքը (մեր երկուքին) փաստ են օտարութեան։ Ու լայն իր երկրին մէջ, թուրքը օտարը չ՚ուզեր ճանչնալ, մինչեւ որ ատոր պէտքը չզգացուի իրեն։ Անտրամադիր են բերան բանալու, առանց ստիպողութեան, վասնզի կիրին փոշին կրակի պէս կ՚այրէ կոկորդը։ Անոնք, մենք չանցած՝ կը դառնան իրենց աշխատանքին, կրացած քարերը զետեղելու պարկերու մէջ։

… Անտառը։

Անոր էն խորունկ ու ոտքէ բոլորովին հեռու մէկ ծմակին։

Գեղէն փախուստի ընթացքին միտք ինկած սա խրճիթը, ուր այդ եղանակին կը պառկի փորձուած ու ծանօթ հովիւ մը։ Խրճիթ չէ, այլ՝ ուղղակի վիմափոր քարայր մը, զոր շատ խիտ թաւուտներ կը պատնիշեն։ Հովիւին նախնական խելքը կաղնիի ոստերէ դռնակ մը յարմարցուցած է անոր մուտքին։

Պատահական ընտրութիւն մը չէր, որ կատարած էի այս վայրին վրայ։ Կիրին փոշին մինչեւ մէկ քիլոմեթր անհաճոյ կ՚ընէ այդ շրջանը, մանաւանդ ձիերուն քիթին, որոնք կը դժկամին արդէն անհաստատ կածանէն։ Ոստիկանները միշտ ձիու վրայ կը խուզարկեն սա լեռները։ Յոգնեցուցիչ ու դաժան այս պայմաններուն մէջ հետապնդումը կը դանդաղի, յանգելու համար սուտին, որ հալածող ջոկատներուն պատրաստ ապրանքն է միշտ։ Յեղափոխական որսալը նոյնը չէ քաղաքներու անգործ ոստիկանին եւ սա դաշտերու մշտազբաղ ժանտարմաներուն համար։ Առաջինը կը շահագործէ պատեհութիւնը, աշխատանք մը ճարողի խանդովը։ Երկրորդները վախէն զատ ձանձրոյթ ալ ունին, հետեւելու համար շանոտք ունեցող քոմիթաներուն ասպատակներուն ու կը բաւականանան աղուոր շուքի մը՝ քուն մը քաշելով, ուր տասնապետը կը խմբագրէ լեռներու եւ դիրքերու անուններով համեմատուած տեղեկագիրը, - կատարուած թուղթի վրայ, - արշաւներով հարուստ։ Անցեալին, ասպատակներու խումբեր ապրած են սա խորշին մէջ, անհանգիստ չըլլալով հետապնդող ձիաւորներէն, որոնք չեն յօժարիր իջնել ձիերէն։ Դէպի ծմակը ճամբան անմատոյց է չորքոտանիներուն։ Ու տեսակ մը մագլցում է հարկաւոր։ Ընտանի անասուններէն միայն այծերու հօտը կը յանդըգնի այդ տեղուանքը ճարակի իջնել։

Աշնանամուտին, քանի մը շաբթուան համար այս բարբարոս փոսը կը դառնար բնակելի։ Հովիւները, ձիւներէն առաջ, աշնան առջի անձրեւին ընձիւղները թանկ կը նկատեն այծերու սաղմին։ Տեղին բացառիկ առատութեամբ ջուրը մինչեւ քանի մը մղոն երկայնքի վրայ, մարմար ագուգաներուն -այնքան լաւ փորուած են ժայռերը, որ ուրտը կը թուի մարդու ձեռքով մէջտեղ եկած- եզերքովը կը բուսցնէ բացառիկ առատութեամբ, բայց շատ յարգի խոտ մը։ Աւելի կարեւորը, այծարած Ակոն բացառիկ կերպաս է։ Դնդեր ու ոսկոր, բնաւ շուք չտեսած տունկի տեսակէն։ Պատուական՝ սիրտէն, որ մեր գեղերուն բացատրութեամբը «օսկի է»։ Ինչու չբացուին այս վէպին էջերը, պէտք եղած լայնքով, անոր պէսներուն, որոնք ապրեցան ատ լեռներուն մէջ ու ըրին բարիք, գլխնուն գնով, բոլոր փախստականներուն, պատսպարելով անոնց հալածական երէի անդոհը խոր խորշերուն մէջը իրենց «քաղաքին», ու մեռան, այծի սէրէն դուրս ուրիշ նայուածք իսկ չճանչցած։ Բայց հովիւը չէ, որ պիտի կարդայ մեր վէպերը։

Անոր վստահուած գաղտնիքը ծովուն տակ ինկած ջաղացքի քարն էր։ Ու խօսելու դժկամութիւնը՝ ուրիշ գրաւական։ Անիկա մէկ հատիկ մարդն էր, որ կը ճանչնար նաեւ քարայրին յատակէն խորացող ուղին, որ աւանդութեան մը համաձայն կը հասնէր քառորդ մը անդին, անտառին միւս թափին ապահով ծառաստան մը, ուր կրնային պահուիլ 10 օր, հացի տեղ կերակրուելով ճուլպանտով, թըթրկիչով [1] ։ Իրական, այդ ընդերկրեայ անցքը։ Կ՚ըսէին, թէեւ ես տեսած չէի փորձողը։ Իմ գիտցածներէս, Ակոն, որ երկու Հայր մերի տեւողութեան կ՚իջնար վար, ու կը դառնար, կանչելովս։ Ուրիշներ ատկէ ալ քիչ կը յանդգնէին։ Հեքիաթ չէ ասիկա, որպէսզի սուզուիմ անոնց ետեւէն։ Զանց կ՚ընեմ ինծի պատմուած նկարագրութիւնը, գետնի տակով զբաղելու համար չկրնալով լքել ողբերգութիւնը, որ երեսինն է գետնին։-

Բոլոր անխնամ քարայրներուն սպասող բախտը, այսինքն՝ անցքին խզումը կամարէն փրթած քարերուն միջոցով։ Անոր մուտքը պաշտպանուած էր ժայռով մը, որ ճարտար յարդարանքով մը կը ծառայէր օճախին իբր կռնակ։ Ոչ մէկը միտքէն պիտի անցընէր այդ մոխրաթաթախ քարին դպիլ։

Հովիւը։

- Դառնալու էր անշուշտ իրիկուան դէմ։

Ընտանի առարկաներ փաստ էին ատոր։

Զուարթ, քիչ խօսող, ձիգ-բերան, մարդամօտ, Մանուկենց Ակոն։

Գեղէն հեռու, ժամով։

Քարայրին տպաւորութիւնը եղաւ խիստ զօրաւոր Մաթիկ Մելիքխանեանին վրայ։ Հեղեղ։ Անոր լեզուն կրնար մրցիլ ջաղցի քարին։

Ամէնէն շատ գիտութիւնը, Գէորգեան Ճեմարանի հանքաբանութեան ու երկրաբանութեան դասերուն լրիւ վերյիշումովը, ուսուցիչին դիմախաղովն ու շեշտովը։ Բոլոր խաւերը, քարի բեկորներէն ցոլացիկ միքաները, էսէջները, սելեքոնները, ու խել մը աւելի բարբարոս անուններ։ Դրութիւններ՝ բացատրելու համար ջուրերուն դերը կրային զանգուածներու վրայ։ Ահաւոր իր մարգարէութիւնը, որով օրին մէկը անդնդախոյս կործանում կը պատգամէր մեծ լերան, քանի որ անոր ընդերքը այսպէս «պեղւում, տրորւում» էին բնութեան մեծագոյն «ազդակներից»։ Յետոյ տնտեսագիտական պրոպլէմներ։ Յիմարութիւնը թուրք վարչութեան, որ երեսի «էր թողել» իր երկրի անգին գեղեցկութիւնները։ Իր գլխուն վկայութեամբը, յեղափոխական Մաթիկը կը խոստանար «մի քանի տարուց ուղիղ մի դրախտ անել» սա «գայլերի բնակարան» շրջանը։ Երկաթուղիներ, լեռնային տեսակէն «էնպէս», ինչպէս «կառուցում էին Շվեյցարիայում», այսինքն՝ անգրընայով, որոնք կարող էին վեր բարձրանալ, «թէկուզ» ձեռքին պէս ցից սարերէ։ Ու ատոնց հետեւորդ զբօսաշրջիկները, որոնք փոխանակ ճանապարհ ու ժամանակ կորսնցնելու մինչեւ Զուիցերիաները, պիտի գային հոս, աւելի աժան ու վայելէին բնութեան հրաշալիքները։ Յեղափոխական Մաթիկը կը մտածէր զարհուրելի արագութեամբ, առանց անդրադառնալու, որ զբօսաշրջիկներու արտածումը Արեւմուտքէն է եւ ոչ թէ Արեւելքէն, որ շատ-շատ ուխտաւորներ կու տայ մեր ժամանակներուն։ Անշուշտ, անգամ մը, որ տալէրը ամերիկեան գրպաններէ հոսէր, գեղին տնտեսութիւնը մէկ հարուածով ինքզինքը կը գտնէր։ Կը ջնջէր այդ ախոռակոյտը, որմէ անցած էին զզուանքով ու տեղը կու գար «մի գեղեցիկ» լեռնային զբօսարան։ Հայ ժողովուրդն ալ կուշտ հացը կ՚ուտէր, հեռու բռնապետութեան թաթերէն, զորս վերցնելու աճապարանքին մէջ չէր ճշդեր հեղինակ կամ ազդակ, ինք, այնքան գիտուն ընկերաբան, մանաւանդ քաջ տրամաբանող։

Մաթիկ Մելիքխանեանցը չգոհացաւ սակայն այս ուտիլիտար [2] խորհրդածութիւններով։ Ան յիշեց Թումանեանի մէկ քերթուածը, ուր «Նման մի սար է նկարագրւում»։ Յետոյ Լերմոնտովի «Կովկաս»ը ու Աբովեանի «Երեւանու բերդը»։ Խորունկ հաճոյք է այս ամէնուն հետեւիլ իր շրթներէն։ Ու արեւելահայ բանաստեղծութեան դէմ իմ ժխտական վերաբերումս զգալի կերպով ազդուեցաւ այդ յորդ, նուրբ, երաժշտական ոգումէն։ Խօսքը սուտի չափ դիւրին ու վայել էր անոր շրթներուն։

Մեր վերեւը, սարի մը կոնը բզիկ-բզիկ, ուր պորեխները իրար կը խածնէին մարդկեղէն գազանութեամբ մը։ Չարչարագին, պտուտքող, ճաթռտուն սա ամբարձումը քարին՝ խռովիչ էր խորապէս։ Աչքը կը փակուէր ինքնին, չկրնալով հանդուրժել սա խստութիւնը։ Միտքը կը տարուի յուշերէն յառնող սա ժայռաստանը նմանցնելու սպիացած վէրքի մը, երկրի կեղեւին, քանի որ մղոն մը հեռուն փառաւոր ու դասական փարթամութեամբ անտառը իր հսկայ կաղնիները կը հովանոցէ, ընդարձակ պարոյրով ու կ՚իջնէ խաղաղ, մութ, իմաստուն ու խորհրդապահ։ Սարը տարուէ տարի կը քայքայուի։ Ասիկա կ՚ապացուցանեն նոր փեռեկտումներ, հողերու անհուն շեղջերուն վրայ երախ-երախ։ Ու տարրերու սա մարտնչագին սարսափին մէջ, մարդ երախտագէտ զգացումով կը լեցուի սա անքոյթ խորշին դէմ, որ քարայրն է առջիդ։

Կը նստինք երեքով ջուրի ափին, մարմարեայ վրան բաց խողովակ, տեղ-տեղ կարմրած։ Ձայնն ու զովութիւնը տեսակ մը ապահովութիւն կը ներշնչեն։ Ինքնիրենս յաճախ եղեր եմ հոս ու փնտռած երրորդ կամ չորրորդ դարու ճգնողի հետքեր, որոնցմով այնքան հարուստ են գեղին միւս շրջանները։

Քրտինքը թռած է մեր վրայէն, ժայռաստանէն ինկող շուքը տակաւ կը թանձրանայ, նուազ ընելով շոգին հեւքը ու խեղդուկ հոտը, քանի արեւը պակսի վերերէն։

Ըսի, թէ արձակուած էին անոր լեզուին կապերը։

Ու կ՚աւելցնեմ։

- Պէտք է փակագիծ նկատել քարայրին նկատմամբ իր գիտունի փաստարկութիւնները, իր երկրաբանական հաստատումները եւ Գէորգեան Ճեմարանի փառաւոր ննջարանին այնքան անտեղի, բայց այնքան ալ անհրաժեշտ նկարագրութիւնները, ինչպէս նաեւ կառուցողական երեւակայութեան իր զեղումները շինարարական, արդիւնաւէտ աշխատանքի մասին, որ վիճակուած է մեր մասսային։ Այս բոլորը սակայն հարազատ մարմնառութիւններն են անոր իմացական եւ քաղաքագիտական մեծ պատրաստութեան։ Իր սկզբունքներուն համեմատ «առանց իմացական մեծ կուլտուրի չի կայ, չի կարող լինել հարազատ յեղափոխական։ Կռիւը առանց բանականութեան՝ մի սխալ աւանդիւրա։ Հէնց՝ բժշկութիւնը չի բաւարարում մի խղճամիտ յեղափոխականի պարտքերը հանդէպ իր ժողովուրդին»։ Այս ամէնը՝ պարզ, վճռական, շատ յստակ տարազներու մէջ, այնքան թեթեւ, որ «հէնց ուղեղի տեղ գլխում դդումի կուտ կրողն հասկանար»։ Այն ատեն շլացուցիչ գեղեցկութիւնը այս առատ ու մատչելի գաղափարներուն։ Աւելի ետքը, Սահմանադրութեան հռչակումը պիտի ընդհանրացնէր այս տիպարը, շատ աւելի խոր ու իրական, որքան չէ սեւեռուած «Փանջունի»ով։ Ինծի պիտի տրուէր լայնօրէն շփուիլ սա պրոշիւրեան իմաստութեան աւելի թիփիք (ական) ներկայացուցիչներուն հետ, եռանդուն քարոզիչներ ասոնք, տնկուող՝ առտուն կանուխ «եկեղեցու դրան», «հոգեւոր խօսքը ջամբելու համար ուսումնակարօտ հայ երկսեռ երիտասարդութեան», ինչպէս կը յայտարարէր պատին փակուած կարմիր գիրերով ազդը։ Անշուշտ պէտք է լուռ անցնիլ խաչագողներէն, որոնք գիրք ծախելու պազար կ՚ընէին ժամերուն բակը, իրենց սրտառուչ դժբախտութեան լուսապսակին մէջ փրկելով մեծապատիւ ու նորօրինակ սա մուրացկանութիւնը։ Ու քիչ մըն ալ շփուիլ ու անցնիլ այն միւսներուն հետ, երկար փողկապով, հիւծած մազերով պատանիներ, թերթի խմբագիր եւ ուսանող նոյն ատեն, որոնք կերպը գտած էին յեղափոխական սուրբ աւանդութեանց հետ հաշտեցնել եւ գիտական ոգի, եւ մարտական եռանդ, եւ սոցիալիստական, տնտեսական, կուլտուրական հարցերու հանդէպ լափլիզող հետաքրքրութիւն։

Յեղափոխական Մաթիկը պրոտոտիպն էր (ինչպէս) գործածեց ինք սա բառը չեմ լաւ յիշեր որ տեսակ յեղափոխականին համար այս գալոց դասակարգին։

Առայժմ, գեղին, այսինքն՝ Վասֆիին ահէն դուրս (դժբախտութիւնը մեր յեղափոխութեան, որ այսպէս ոստիկանի կամ քուրջի կտորի մը մնաց ենթակայ) տրիբունը, «առանց կարիքի», շուտով կը դառնայ իր հիմնանիւթին - յեղափոխութեան։

Խոր՝ իմ զարմանքը, վախով շփոթուելու չափ, այն թեթեւութեան մասին, որ այդ ահաւոր բառինն է անոր շրթներուն։ Տասը տարուան խստութիւն կայ մեր ետեւը։ Ու ջարդերու ամբողջ լեռը։ Իմ ականջիս անիկա կը ճնշէ, ինչպէս կապարը թորուող։ Քանի մը պարբերութիւն՝ եւ անպատճառ ահաւոր տարազը՝ ինչպէս աւազերէց Օհանին քարոզին մէջ անխուսափելի կամուրջները, հանգիստի քարերը։ Այս անփութութիւնը, թեթեւութիւնը ի վերջոյ կը տպաւորէ զիս, այնքան՝ որ պահ մը կասկած կու գայ վրաս այս ամէնուն, մանաւանդ սա մարդոց լրջութեան։

Տարօրինակը այն է, որ միշտ խօսի, ու խօսի ինքը միայն։ Հարցումը նեղութիւն մըն է անոր համար։ Նախապաշարումը ունի զայն միջամտութիւն մը նկատելու անպատրաստ մարդոց կողմէ, որոնք կը կազմեն մասսան։ Քիչ եւ յատուկ անունները, յեղափոխական պետերէ, իր խօսածին մէջ (աւելի յետոյ պիտի իմանայի այս կծծիութեան զսպանակը, որ խորունկ նախանձ մըն էր իսկապէս ժողովրդական գործիչներէն) ու շրջաններէ, որոնք յեղափոխական գործունէութեան թատր կը դառնան նոյնիսկ այդ օրերուն, ինչպէս հազար վտանգով ձեռք ձգուած թերթ մը կը պատմէր ամսէ ամիս։

Կը խօսի անսպառ եռանդով, տեսակէտներու բազմազան առատութեամբ, ամէն հարցի մասին ընդարձակ ներածումով, իբրեւ բժիշկ եւ «սոցիոլոկ»։ Չի նայիր խօսակիցին, լայն ըլլալու առաջին պայմանը։

Դժուար է զինքը համոզել սա զգուշութեանց անհրաժեշտ պէտքին դիմաց։ Զղջացած է զիս մտիկ ընելուն։ Յայտնապէս կը տառապի ան, վասնզի հեռու կը գտնէ ինքզինքը ժողովուրդէն, որուն խօսիլն է, զոր խանդավառելն է իր կոչումը։ Ան չ՚ընդունիր գեղին բացառիկ դրութիւնը, այդ առարկութեան հանդիպած ըլլալուն Ալիս գետէն ասդին, բոլոր գեղերուն ալ մէջը։ Վստահ է գեղապետին, տղուն եւ իմ վրայ, քանի որ մեր անունները ծանօթ են իրեն։ Մեծ խանդավառութեամբ, դանդաղօրէն կը դիմէ փոքր տետրակի մը, որ թիւեր միայն կը պարունակէ եւ որոնք կը կարդայ գեղի ու մարդու անուններով։ Ունի մտադրութիւն այցելել նաեւ Նիկիոյ շրջանը, ուր ցրուած գեղերուն բնակչութեան ու բարքերու մասին գիտէ լայն ու լուրջ բաներ։ Ուշագրաւ է ճիշդ իր արտասանութիւնը, որքան տեղագրական ընդարձակ ծանօթութիւնները։ Այնքան՝ որ կը վախնամ իր աղբիւրներով հետաքրքրուելէ։

Վիմափոր խրճիթին ապահովութիւնը, թէ աւելի նուրբ, ռոմանթիկ այլուրութիւն մը կը միջամտեն սա պահին, որպէսզի անոր մտածումները, փորձառական դիտողութիւնները ներկայանան իրենք իրենց համար անառարկելի ճշմարտութիւններ։ Հասարակ տեղեքին, առաքինութիւնը չէ միակ պատճառը այս երջանկութեան։ Ով կը կասկածի վճռական այն պահանջէն, զոր հայ մտաւորականութիւնը կազմաւորած ունի, իր ժողովրդային սոցիալական ու քաղաքական անկախութեան մասին։ Անշուշտ պէտք չկայ թուրքին բան հարցնելու։ Նորութիւն Քամառ-Քաթիպայէն, Րաֆֆիէն ետքը։ Հիմա, Մելիքխանեանց Մաթիկին հաւաստումովը ով կը մտածէ տարբեր, թէ այդ երազը ցարդ ապրած է՝ գիրքերու մէջ ջերմացուած ծաղիկին նման։ Յեղափոխական սուրբ, անյետաձգելի գործ է զայն փոխադրել ու տնկել զանգուածներու ջերմաջերմ սիրտին մէջ։ Ու քարոզ, քարոզ, քարոզ։

Բառական սա հեղեղումին դէմ (լսած պէտք է ըլլաք այս ջրվէժը՝ համոզուելու համար տարազին ճշդութեան) իմ անզօրութիւնը։ Մտիկ ընելը յոգնութիւն մըն է, երբ նիւթը կ՚անցնի վրայէդ ու ձայնը ծանր կ՚իյնայ շուրջդ։

Բայց այդ անկարողութիւնը կը դառնայ յուսահատական բարձրահասակ ընկերոջ վեհափառ այլուրութեան դէմ, վաւերական համրի մը պէս աչքով խօսելով ու մօտ չըլլալով նիւթին ու ունկնդիրին։ Թուխ, կեդրոնական Անատոլուի սարահարթեան թխութեամբ մը, սանկ քիչիկ մը հովէն զարնուած ու փայլատ նայուածքով։ Անիկա թէ կազմ, թէ դէմք՝ համապատկերն է նրբենի ռուսահայուն։ Փայտի կտոր մը ձեռքը, խորունկ լրջութեամբ կը փորփրէ քարի ճեղք մը, այծի սպլտուրները [3] թռցնելով, միամիտ ու մինակ՝ ինչպէս է մանուկ մը իր խաղալիքին հետ։ Տրիբունը զայն չի տեսներ, նոյնիսկ կը պատմէ դրուագներ, որոնց մէջ անիկա կը կանչուի վկայութեան, իր վերցուցած բաժինին մասին։ Բայց առանց պատասխանի սպասելու՝ Մաթիկը կը սահի նիւթէն՝ ինչպէս հաւաստումէն։

Ու քարոզ, քարոզ, քարոզ։

Պատմութիւն, ցեղեր, քաղաքներ, արկածներ՝ բոլորն ալ կը շահագործուին ապշեցուցիչ ճարտարութեամբ մը։ Ուրիշներ իրենց գաղափարները կը փոխադրեն ուրիշներու, բառերով։ Անիկա բառերը միջոց է ըրած իր

երազները կեանքին հետ փոխարինելու։ Հաւատքը տըժ-

գոյն տարազ մըն է անոր հոգեբանութիւնը պատկերող։

Անիկա իր գաղափարները կ՚ապրի։ Ու ամէն առիթ, յիշատակ, մտքի փշուր զինքը կը դնեն այդ այրումին մէջ, որ սեւեռեալ գաղափարը կը յատկանշէ։ Ածխացած ադամանդ կտրած յեղափոխական։

Բարեբախտաբար կը հասնի այծարածը։

Փորձ, եփուն խոնարհութեամբ մը Ակօ աղբարը կը հրաւիրէ հիւրերը քարայր։ Ոչ զարմանք, ոչ վախ։ Նոր չէ, որ այսպէս ղարիբներ կը յանձնուին իր գաղտնիքին։ Կ՚աճապարեմ դառնալ գեղ, ուր անհետացումս կրնար տեղի տալ «թիւրիմացութեան», որ դիւանագիտական բառ մըն է նաեւ խուլ այս գեղին մէջ։

Երկու շաբաթ անոնք մնացին հոն, մինչեւ որ մաշեցաւ անոնց յանկարծական երեւումին եւ Խրիմեանի քիչ մը կասկած հրաւիրող հեքիաթը։ Դժուար, բայց հետագայ օրերով հաստատուած յեղում մը սրբագրեց վախերը իմ ու գեղապետին տղուն, որուն հայրը կ՚անգիտանար ամէն բան։ Լսեր էր ատոնց վիճաբանութենէն, խոռոզութենէն, անխուսափելի Խրիմեանէն, բայց յարեր էր ընդհանուր պատմումին, որ զանոնք Նիկիոյ շրջանէն աճպարարներ կը ներկայացնէր, մեկնած նոյն օրն իսկ, ըստ որում նոր օրէնք մը կ՚արգիլէր անոնց գործել գեղերու մէջ, օրէնքը գաւառակի պէյին, խաբուած գէշ կերպով ճարտար առաւ-փախաւէ մը։

Երկու շաբաթ, գեղապետին տղուն հետ, Գէորգ աղա (տասը տարեկանին անիկա կը վայլեցնէր այդ տիտղոսը) ամէն գիշեր եղանք քարայրը, որսի հրացանը, բացառիկ շնորհ, եղած անոր հօրը՝ գեղապետին, տղու պէս ուրախ յեղափոխական Մաթիկը կը գործածէր նշանակալից ձախաւերութիւնով մը։ Բայց խորունկ էին իր հրահանգները մոսինին ձեռնումին մասին։ Ու մասնագէտ էր ռումբ արձակելու մէջ, անշուշտ կլորակ քարերու ձեւին տակ, հիմա՝ որ «պահեստ»ը կը գտնուէր շատ հեռու։ Մինչեւ յիսուն՝անիկա չէր յոգներ օխանոց կլոր քարերը նետելու, իբր վարժ զինուոր։ Բայց նիւթական, իր բառովը՝ փորձնական այս ընդհատները անիկա կը դարմանէր տեսական աւելի ներուժ փաստարկութիւններով, որոնք յեղափոխական աշխարհահայեացքը կը նկրտէին ընդհանրացնել «մասսաներու խուլ խղճմտանքներում»։ Անգամ մը պատռուէր այդ մութը, յեղափոխական սուրբ գործը կարելի էր համարել փրկուած։ Հիմա՝ մատի վրայ, այն ատեն՝ հազարներ պիտի ըլլային գիտակից զինուորները։ Մեր գլուխը ժամերով պատրաստ եղաւ դիմանալ այս իրական քարկոծումին, այնքան՝ որ դարձաւ իր կարգին «մի հնոց յեղափոխական սուրբ գաղափարի»։ Անհուն էր անկապակցութիւնը այս յեղումներուն մէջ ու կարելի չէ իր խօսքերը տալ հոս իր ձեւովը։ Մնաց որ, մեծ մասը այդ սուրբ գաղափարներուն, այսօր դադրած են իրենց սրբութենէն ու թանգարանցու ապրանք կը հոտին։

Բայց այդ դժբախտութենէն զերծ է, գոնէ իմ մտքին մէջ, իր դէմքը, որ չէ կորսնցուցած սիրուն, աշխոյժ, իմաստուն իր գեղեցկութիւնը, երբ մեծկակ բոցի մը լուսուն՝ կը կարմրէր, կ՚աննիւթանար, քարայրի օճախին առջին ու «գաղափարով՝ լուսապսակ» կը մեծնար իր դիւրաբեկ իմաստէն։ Ձերբակալումէն յետոյ, տանջանքի տակ իր արիութիւնը, ոչ մէկ անուն թուրքին չյանձնելու իր յամառութիւնը, մահուան մէջ մտնելէն ետքն ալ իր յոյսը անմեռ պահելու իսկապէս յեղափոխական շնորհը, տարիներու խաւէն կ՚անջատուին հիմա ու զիս կը մղեն տալու անոր դիմագծութիւնը, կենդանագիրը, իբր հատընտիր նմոյշ սերունդէ մը, որուն բարոյական շէնքը անծանօթ է մնացած տաճկահայերուն, գոնէ անոնց, որ կ՚իյնան Ալիսէն ասդին։

Անշուշտ, ստիպուած տալու, քիչիկ մըն ալ բան իր գաղափարներէն, նկատելով անհուն կարեւորութիւնը, որ ինք կ՚ընծայէր ատոնց։

Առանց այդ «մեծ», «զօրաւոր», «կենարար» մտքերին, պարզ կեանքի դրուագումը պիտի ըլլար սրբապղծութիւն մը անոր նուիրական յիշատակին, քանի որ անիկա չապրեցաւ իր սուր մօրուքին համար։ Անիկա սերմանողն էր գերազանց։ Ու նոր արտերու արշաւին մէջ կը հասկնար իր իմաստը։

Այդ կէտէն կը մեկնի անոր զառածումը դէպի սա ապերախտ, դաւաճան դաշտերը, ուր մահը որսաց զինքը։


[1] Ճուլպանտ, թըթրկիչ. - խոտեր, որոնք կ՚ուտուին ու ամէն ժամանակ հանդիպելի են։

[2] Ուտիլիտար - utilitaire - օգտապաշտ։

[3] Սպլտուր - այծին քակորը։
Ե.
Ըսի ձեզի, թէ Մատթէոս-Արտաշէս-Սերգէյ Մելիքխանեանց իրական անձնաւորութիւն մըն է։ Անիրական պատմութեամբ մը սակայն։

1902ին, Կասպականէն մինչեւ Պրոպէնտէս (Մաթիկ Մելիքխանեանց ճեմարանական, շատ խնամքով սորված էր Մերձաւոր ու Միջին Արեւելքներու հնախօսութիւնը, տեղագրական անուններու հին կոչումն ալ գործածելէ ախորժող, գիտութեան մարդու սովորութիւն դարձած խղճմտութեան պատճառով), ամբողջ Կովկասը, Հայաստանը, Փոքր Հայքը, Կապադովկիան կտրող-անցնող սա նոր Մարգօ-Փոլոն այնքան շահեկան թուեցաւ ինծի, որքան միջնադարու վենետիկցին։ Որ հրաշքը պաշտպանած էր զինքը, որպէսզի Այրարատէն Վասպուրական, Սասունէն Կիլիկիա, Իկոնիայէն Բիւթանիա, միշտ հետի, զինանշանի մը մէկ բաղկացուցիչ մասին նման սուր իր մօրուքը կզակին ամրասեւեռ, հասնէր ինծի «ողջ ու առողջ», զուարթ ու խանդավառ։ Հիմա ատոր վրայ մտածելն իսկ սարսափ կու տայ ինծի։ Բայց աշխարհը մեծ, պարզ իր օրէնքներուն հետ, քով ունի ուրիշներ, անսովոր, անմատոյց, որոնք նոյնքան ճակատագրական են ու խռովիչ, քանի որ կը խուսափին վերլուծումէ, անբացատրելի ըլլալնուն։ Ոճիր-արկած շահագործող թերթօնագիր մը հեշտանքով իր գիրքին մէկ կարեւոր գլուխը պիտի տար պատահարի մը, զոր ունիմ մտքիս մէջ սեւեռուած, անջինջ ու պարզ։ 1918ին, Փետրուարին ինծի վիճակուեցաւ ապրիլ տրաման փախուստի մը, Թալաաթի ոստիկանութեան ցանցէն, Պոլսոյ վրայով անցնիլ Պուլկարիա։ Քաղաքական դատապարտեալ մըն էի։ Լուսանկարս՝ բաշխուած ոստիկանական բոլոր կեդրոններուն։ Չեմ պատմեր հոս, թէ ինչպէս ճարուեցան թուղթերը։ Գերման զինուորներու համազգեստները։ Բաւ է յայտարարել, որ կատարուեցան բոլոր ձեւակերպական արարողութիւնները, արձանագրութիւնները, դիւանէ դիւան, Սիրզէճիի մեծ կայարանին մէջ, ուր թուրքերը հաստատած էին գաղտնի ոստիկանութեան շատ զօրաւոր պիւրօ մը եւ կը գործածէին իրենց ամէնէն ճարտար որսահանները։ Անցայ սակայն, դէմքի գալով հանդերձ պատին փակցուած իմ լուսանկարին։ Գերման զինուորի համազգեստը կախարդական բանաձեւ մըն էր, հրաշք մըն ալ սա անշուշտ։ Նոյն միջոցով Պուլկարիա ինկած ուրիշներ դեռ չեն մեռած։

Մատթէոս Մելիքխանեանց միամիտ էր շատ ու ատով՝ անպաշտպան, ազատել կրնալու համար իր կարճառօտ անձնաւորութեան ընդարձակ ոդիսականը, մարդկային պատահարին տոգիւմէնտին հանդէպ շատ խորունկ, մռայլ իմ հետաքրքրութենէս, որ գրամոլ, խանդավառ, ցնորական իմ խառնուածքիս աննահանջ յատակը կազմեց։ Իմ գրական աշխատանքը չի գար ուրիշ ակէ։ Բոլոր իմ վիպակները, վէպերը վաւերատիպ անձնաւորութեանց ու աւելի քան իրաւ դէպքերու արձագանգներ են։ «Մնացորդաց»ը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ պատանեկան այդ զօրաւոր ձգտումին պատշաճեցումը կեանքին, այսինքն՝ մարդկային պատահարներու աւելի մեծ թիւի մը, - ինձմէ պահուածին վրայ։ Այդ հոգեկան տրամադրութիւնն էր, որ զիս ըրաւ լուռ, ուրիշները լսելու ատեն ճարելու համար իմ սա ցանկութեան։ Այս տրամադրութիւնն էր, որ ապրումներու ընդարձակ հոսանքներն իսկ իմ մէջ, շուրջը, դուրսը ես դասաւորեցի իբր պատահարներու հանդէս մը։ Ուրիշներ կը գրեն թերեւս բազմաթիւ ազդակներէ թելադրուած։ Ես գրեցի միայն ու միայն մարդեր, այսինքն՝ մարդկային պատահարը սեւեռելու, փրկելու թերեւս վիճելի, բայց իրաւ, հաստատ առաջադրութեամբ։ Այդ էր պատճառը թերեւս, որ ըլլամ Մաթիկը մտիկ ըրած։

Տեղի տուի իրեն, ուզածէն աւելի իսկ, երբ սկսաւ իր յեղումը, կոհակ-կոհակ գաղափար, տեսութիւն, վարդապետութիւն թափելով վրաս, տառապէս ողողելով իմ պատանիի խանդավառ հետաքրքրութիւնս արկածէն ու վտանգէն, իմաստէն ու կեանքէն, պատմութենէն, ինչպէս երազէն։ Հսկայ լուղորդ այդ մեծ ջուրերուն վրայ, անիկա կը յոգնէր ոչ թէ կեանքէն, շարժումէն, այլ՝ հանգիստէն։ Ու հանգիստը պարզ բառ է հոս, այսինքն՝ այն պահը, երբ փոխանակ տիալեկտիկի, ըլլար ստիպուած ինծի սեւեռելու պատառ մը կեանք, ապրուած իրաւ, ան ալ՝ ծամծուած, դժկամ ու յիմար։

Աւանդութիւնը կ՚ուզէ, որ ամէն Աքիլլէս կրունկ մը ունենայ։ Խօսքն ալ՝ կրունկը Մելիքխանեանին։ Այնքան տարուած իր առաքելութեան միստիքէն, այնքան ինքզինքը պարսպած մարդոց միջին հրայրքներէն, փակած՝ իր զգայարանքները աշխարհի ամէնէն աւագ թելադրանքներուն, ծորումներուն, անիկա մերկ էր մօրէ ծնած տղու մը նման խօսքի հրայրքին դէմ։ Ուրիշ ոչ մէկ ճամբայ, որպէսզի ճարուէին գիծերը, տարրերը, որոնցմէ կազմուած է իր սա կենդանագիրը։ Առաջին իսկ օրուան վախճանին, յստակ էր իմ դէմ երիտասարդը, որմէ պիտի գային, ինչպէս լուսանկարի մը ապակիին, հոգեղէն անոր կազմը, ջիղերու ցանցին շուքը։ Իմ դերը եղաւ օգտուիլ կրնալ այդ հանգամանքէն։ Այդ երիտասարդը ինքզինքը տուաւ, առանց իսկ կասկածելու, որովհետեւ խօսիլը ամէն բան էր անոր, հոմանիշ՝ աւելորդ չէ ըսել շունչ առնելուն ու տալուն։ Թաքթով, մեթոտով զինքը մօտեցուցի այն անհրաժեշտ «դադարներուն», «ընդհատներուն», որոնք կարիք մըն են մտիկ ընողին չափ ըսողին թերեւս, քանի որ շատ լարուած անոր մտածումին բեռը կը հանգչեցնէին գէթ պահի մը համար, անոր ընծայելով պատեհութիւն շունչ առնելու (մեր ուղեղն ալ, այսինքն՝ անոր մտածական fonctionnementը ենթակայ է սա բնախօսական իրողութեան), աւելի ուժով դառնալու համար իր ճախրանքներուն։ Ձեզի դժուար է մտապատկերել այդ ճպուռը, որ լափած էր իր շրջանին բոլոր ընկերային, ընկերաբանական վարդապետութեանց խարն ու կոթունքը (հասկ՝ որմէ ցորենը չէ արձակուած կամին տակ) ու կը հաւատար իր դերին, առաջին դարու նորընծայ հրեայի մը նման, Մեսիան քարոզելու իր խանդին մէջ սիրայօժար մեռնելու Յեղափոխական փրոփականտին հետ, այսինքն՝ ճիշդ ու ճիշդ ժիժիի նման ճաթելու աստիճան ճռճռալէն յետոյ, քրտնաթոր, սպառած՝ անիկա քանի մը րոպէ շունչ կը փնտռէր լռութենէն, որմէ ետք կ՚ըլլար մատչելի «արիւնառութեան», անգիտակցաբար բանալով ծալքերը իր անհատական կեանքին, անշուշտ միշտ ժլատ, բայց միշտ ալ տրամադիր այդ «անձին» դառնալու, քանի որ ամէն յեղափոխականի նման կը հաւատար այդ անձին արժէքին։ Միւս կողմէ՝ հզօր է հակադրութիւնը, որ կայ հարազատ յեղափոխականը յօրինող զոյգ անձնաւորութեանց խառնուրդ շէնքին մէջ։ Աւելորդ է խօսիլ վճռական, արի, արու, հոյակապ երիտասարդէն, որ իր գաղափարին համար կը յարձակի մահուան վրայ, իր բոլոր եսերուն դիմաց հանելով իր նուիրումին սխրալի հանդէսը։ Մեր հին, մանաւանդ պատմութիւնը բիւրեր կը հաշուէ անոնցմէ։ Բայց քիչեր պիտի ընդունին, որ յեղափոխականը ըլլալու պարզսիրտ, միամիտ, մանուկէ մը աւելի, բոլոր այն մարզերուն վրայ, որոնք իր «մասնագիտութենէն» կ՚իյնան դուրս։ Կեանքը աւանդի մը պէս կրելու վարժուած, անոր հետ իր հաշիւը ընդմիշտ յարդարած հոգեբանութեամբ մը՝ անիկա պիտի նայի իր շուրջի փոքր բաներուն, անտարբեր, գրեթէ սուտ, հեգնելով, ինծիպէսները, «մտքի աչքով քիչ օժտուածները» (կ՚ակնարկէր դրապաշտները, որոնց դանդաղ կը գործէ երեւակայութիւնը), որոնք կը զբաղին մարդու մը մոյնքովը, տարազներովը, ծնողքներուն մասնայատկութիւններովը, ծննդավայրովը, չնչին, «փուճ» տղայական, հէնցումէնց մանրամասնութիւններով, խաղերով, - բոլորն ալ մարդ մը նիւթացնող։

Բերան փոխ մը, հանգիստ մը, շունչ առնել մը, ուրեմն իր անձնականին սա փշրանքները, որոնք մնացին քիչ, յագեցնելու համար իմ մռայլ հետաքրքրութիւնը մարդկային պատահարէն, պզտիկ դէպքեր (petit fait), որով խանդավառ սկսած եմ մտքիս շէնքը։ Այնքան ալ դժուար էր զինքը կեցնել փորձել, երբ գաղափարները, վարդապետութիւնները «կը հոյնէր» (երնել, ցորենով խառն ծեծքը հովին տալ, հասկէն զատելու համար հատիկը) արտակարգ արագութեամբ։ Առջի օրերու ժլատութիւնը քիչ-քիչ պիտի կոտրէր սակայն։ Յետոյ գաղափարներու արտաբերումին համար իր վարժ յեղումը անզգալաբար կերպադրեց իր ոճը, երբ ան մօտեցաւ անձնական տարրերու արտահանումին։ Յոգնեցնող, առատաբան իր ոճը, այդ ժլատ ինքնասփռումը ունեցաւ իբր հակադիր դրուագում մը։

Դուք, որ կը կարդաք սա տողերը, ինքզինքնիդ կը տանիք հեքիաթին, լեռնային քարայրի մը ներսը, տարօրինակ կրակի մը առջեւ օրեր երկարող սա վերլուծումին նոյնքան տարօրինակ յայտնութիւններով։ Բայց եղէք ուշադիր։ Յեղափոխական Մաթիկները, գէթ անոր դպրոցին խլեակները Սփիւռքի շատ մը հայաշատ կեդրոններուն վրայ կ՚ապրին տակաւին։ Ես հանդիպած եմ անոնց Եւրոպա, Ասիա, Ափրիկէ։ Ու նոյնն էին բոլորն ալ, իրաւ է թէ գահազուրկ արքաներու նման աղօտափայլ, բայց իրենց հաւատացողներուն մօտ վայելելով նոյն անպարփակ հիացումը, զոր ունեցաւ ինձմէ ներս, 1902ին մեռնող Մաթիկ Մելիքխանեանցը։

* * *

Չեմ գիտեր ինչու խուսափեցաւ ճշդելէ, յստակ յայտնելէ իր գեղին, ծննդավայր գեղին (չէր կրնար քաղաքացի մը ըլլալ, այսպէս ուզեցի, առաջին իսկ րոպէին, իմ ալ ծնունդիս, որ տեղի ունեցած է քաղաքի մը մէջ -ու մանկութիւնս ու պատանութիւնս- որոնք անցան գեղին մէջ, զիս յօրինելով տարօրինակ գեղացի մը, մէջէն անցած քաղաքին- ու զարգացումիս (մարմնական) հանգիտութիւնները արդարացնել ջանալով իր վրայ։ Քաղաքացի մը չէր կրնար ըլլալ սա երիտասարդը, հակառակ դիմագիծերուն նրբութեանը ու խօսուածքին ազնուականութեանը անհերքելի վկայութեան) իրական անունը, ուր միշտ յածեր է իմ յամեցուն հետաքրքրութիւնը ամէն նոր դէմքի առջեւ, հողին հետ հաղորդ ազդակներու դրութեան մը հաւատարիմ մինչեւ այսօր։ Դէպի ծննդավայր ամէն հարցում, շեղում, անիկա միշտ դիմաւորեց վեհաշեշտ.

-Կովկասից։

Ետեւէն կարճ ու վսեմ՝

-Պրծաւ գնաց, էլի։

Իր ծննդավայրը լռող ամէն գեղացիի յատուկ լակոնական խուսափումով մը։ Տարիներ պիտի հարցնէի ես ինծի, թէ ինչու այս տղան կ՚ուզէի գեղէն։ Գեղացի։ Ինծի պէս։ Ինքնագնահատումի տարտամ ստուեր մը երբեմն լուծում մը ճարեց, բայց յիմար լուծում մը, տրուած ըլլալով խոր այն արհամարհանքը, զոր ես ունէի ինձմէ, այնքան կանուխ, իբրեւ մէկէ մը, որ դատապարտուած էր, իր երազներուն ներքեւ «քաշուելու վար», թռիչքի տեղ սողալու՝ կեանքի ճահիճին։ Այսպէս է կեանքը։

«Կովկասից» ուրեմն։

Դժուար չէ մեր հայրենիքին լեռնածիր մէկ անուշիկ գեղը կամ Արաքսը եզերող բլուրի մը, գարգմանակի մը նմանող աւան մը աչքի առջեւ բերել, անոնցմէ կազմելու համար սա երիտասարդին անդրանիկ տասնամեակը, որոշ բարեկեցութեամբ (յիշեց, թէ հայրը այգի ունէր ու իրենց գինին՝ անուն) ու գորովիլ դերէն, ճակատագրէն, զորս իր մայրը այնքան սրտառուչ երազանքով թել-թել, տախտակ-տախտակ յօրիներ էր իր բալիկին հասուկ տարիքին համար, թերեւս ընտրած ալ դրկից կամ մօտի ուրիշ աւանէ մը քաղցրաչուի աղջնակ մըն ալ, որ պիտի անցնէր հայրենի օճախին, գրաւելու իր տեղն ու յաւերժելու արիւնին կերպարանքները։

Կովկասը, այս դարու սկիզբը, իմ մատղաշ զգայնութեանս համար անտարազելի, համապարփակ խորհուրդ մը, հոգեբանութիւն մըն էր։ Մաթիկ Մելիքխանեանցի պատմումը ինծի բերաւ բարիքը այդ Կովկասը աւելի յստակ տեսնելու ինձմէ ներս։ Պարզուեցան ինծի համար բաներ, որոնց հանդիպեր էի իրենց գրականութեան մէջ, բայց չէի հասկցեր։ Անոնց արտայայտութեան անկանգնելի աղքատութիւնը, մերինին տարադէպ խնամքին ու բռնազբօսութեան դէմ դատեր էի մերինին չափ գրական, այսինքն՝ արուեստական։ Անոնց ժողովրդական աւիշը, մանաւանդ երգերու մէջէն, գտած էր սիրտս, բայց տառապանք առթած ուղեղիս։ Մաթիկ Մելիքխանեանց բարիքը ըրաւ մանաւանդ ինծի մօտեցնելու, սիրելի ընծայելու արեւելահայ վէպին արժանառատ բարեխառնութիւնը, հակառակ անոր, որ հոն գործող տիպարները կնիքին տակն են ծանր կաղապար դարձող իրապաշտութեան մը։ Ոչ Մամուրեանի յիմար հերոսները («Անգլիական ու հայկական նամականի»ներուն վիպային մասերը, ու ինքը՝ «Սեւ լերին մարդը» ամբողջութեամբ), ոչ ալ Տիւսաբի նոյնքան կեղծ հերոսները («Մայտա», «Արաքսիա», «Սիրանոյշ») անկարող էին դիմանալ արեւելահայ վէպին ամէնէն խոնարհ մարդոց իրաւութեան առջեւ։ Աւելին, այդ մարդերը, այսինքն՝ Րաֆֆիի, Շիրվանզադէի, Մուրացանի, նոյնիսկ Պռօշեանի հերոսները չէին «գլխից վիրաւոր»։ Իրենց անբաւականութիւնը, անխնամութիւնը գաղտնիք մը չէր ինծի, բայց որքան տխուր, թեթեւ, գնելի, երբ բաղդատուէր արեւմտահայ վէպին անբնականութեան, այլանդակութեան հետ։ Մարդիկ կ՚ապրէին ու կը հասկնային իրենց ապրումները՝ վիպասաններուն տաղանդին բոլոր միջականութեանցը ընդդէմ։ Սա պարագան արդիւնքն էր անշուշտ մեծ, բարեբաշխ, թուրքէն բոլորովին տարբեր քաղաքակրթութեան մը, ուր փոքր ժողովուրդները կը շարունակէին պաշտպանուիլ իրենց կարգ մը հպարտութիւններէն։ Կէս դարու ազդեցութիւն մը մեր լալկան հոգիին վրայ երեւան կը բերէր շէն, խաղաղ, հողի ու լերան զգայնութիւններուն ինքզինքը տաճար ընծայող յատակ մը, ոլորտ մը։ Կովկասը քաղաքական հալածանք ըլլալէ առաջ, երկիրն էր աշուղներուն ու գոզալներուն, լեռնական բարքերուն ու բացսիրտ, աննենգ սէրերուն։ Մաթիկին յեղումը խոշոր չափով մը կը թելադրէր ռուս թաթը, աղջիկներու, կիներու, չինովնիկներու ուրուաստուերներով։ Բայց ատկէ առաջ, այսինքն՝ պետական դրութեան եւ յարակից կազմակերպութեանց չարիքէն առաջ (այս է ռուս բռնապետութիւնը) թուրքերէն ու պարսիկներէն ետ առնուած հայ հայրենիքին վրայ շողացեր էր պայծառ, հաւատախոր, քիչիկ մը զգայնոտ հոգեբանութիւնը սլաւ ցեղերուն, որ իր քաղաքական անընդունակութիւնները այսօր կը քաւէ, անկլօ-սաքսոն, գերման հոգեդրութիւններուն առջեւ տակաւ նահանջող։ Հոս չեմ կրնար լայննալ 1900էն ասդին, աւելի ճիշդ՝ 1914էն ասդին ամբոխներուն մատուցուող պատրանքի էլիքսիրներուն աժան յիմարութեան։ Կը ճանչնամ արեւմտեան մեծ ազգերուն ոչ միայն մշակոյթները, այլեւ անոնց անհատներէն բազմաթիւ նմոյշներու վկայութիւնները։ 1920ին, Պոլիս թափած էին ռուս ազնուականութեան, քաղքենի աւագ կարգին ամենազան ներկայացուցիչները։ Ու մարդ կը համակրէր այդ որեարին անհուն դժբախտութեանցը գնով անոնց բարձրակոհակ մեղքերուն ու կը մնար զգոյշ, կասկածոտ հիւսիսայիններուն (nordique) թմբկուած առաքինութեանց։ Սլաւ հոգին մօտ է հայու հոգիին, հողային մօտիկութեամբ մը, զոր նոր բառ մը (tellurique) թերեւս կը բացատրէ։ Ատ էր պատճառը, որ Նալպանդեանցը ռուս գաղափարագրութեան զինակիր մը ըլլալը զոհողութիւն մը չնկատեց, իր ժողովուրդէն խլուած իր ուժերուն գործածման մէջ իր վատնած եռանդը վերածելով ժողովրդային հանգանակի մը։ 1850էն ասդին, արեւելահայ երիտասարդութիւնը- մտաւորականներու փաղանգը - իր սնունդը, ոսկորները ճարեց այդ հոգեբանութեան մէջ։

Բայց մեր յեղափոխականները ռուսերէն չսորվեցան անշուշտ իրենց ազգը սիրել եւ անոր համար զոհուելու յօժարիլ, բայց սորվեցան անոնցմէ -մեղքերէն դուրս- գործելու, գործողութեան կիրքը, որ առանձին իրականութիւն է։ Կը բաւէ բաղդատել 19րդ դարու երկրորդ կէսը արեւելահայ ու արեւմտահայ կեանքին, համոզուելու համար, թէ որքան հզօր միջամտած է սլաւ հոգին [1] մեր ամէն արտայայտութեանց մէջ։

«Կովկասից», ուր միայն նոր քաղաքներ չէր, որ կը բուսնէին քանի մը տարուան մէջ, ինչպէս սովորութիւն է դատել ռուսական շինարարութիւնը, Ասիան շէնցնելու յաւակնող ոգիին ծնունդ։ Այլեւ մանաւանդ կը ծնին մեր լեռներուն մէջ չերքէզ գիւղակներու նախատիպ գեղեցկութիւնները, այն աղջիկները, որոնք կը կենան խրճիթի մը դրան, ձեռքերնին իրենց փորին ու կը նային հիւրին, ճամբորդ արիւնի մը նման տաք-տաք իջնելով երակներդ ի վար, գաղթական (թուրքիոյ մէջ) այս ցեղին համար, մօտ գեղեցկութիւնը կերպարանք, ձեւ ըլլալէ առաջ՝ ներքին զգայութիւն մըն է, բնախօսական ու ատով անվերածելի։ Լեռներու պտուղները առոյգ են ու առողջ ու անոնց համը, ջերմ, թոյլ, յամեցուն, ծաւալուն բանէն, որ դաշտերուն գիրութենէն կ՚առնէ իր հեշտութիւնն ու յորդութիւնը։ Նոյն այդ գեղեցկութիւնը, այս դարու սկիզբին, ատեն չէր գտած դաշտայնանալու, քանի որ այդ գիւղերը կը պահէին իրենց tellurique համերը, զարկերը։ Թուրքերէ ճնշուած ժողովուրդներու մէջ գեղեցկութիւնը դժբախտութիւն մըն է, իրական ցաւ մը, ամէն մարդ գիտէ ինչու, բայց քիչեր գիտեն, թէ նոյնիսկ թուրքին հասողութենէն ազատ ցեղերու մէջ, միշտ այդ երկրի երեսին, գեղեցկութիւնը դարձեալ տրտմութիւն է…։

Մինչ Մաթիկ Մելիքխանեանց իր «Կովկասը» կ՚ոգեկոչէր, ես կը մտածէի մեր ճակատագրին, մեր աղջիկներուն, հոն՝ Արարատի ոտքին ու բարձր ուրիշ լեռներու թափերուն, ուր կը պտտին, առանց ահի այդ լեռներուն աղջիկները, որոնց երեսին անաղարտ ինչպէս վառը կը վառի արիւնը, ինչպէս հոգին ձիւնին մէջ շրջուած վարդի մը, բարակ, իմաստուն, ինքնիրեն բաւող։ Ով մեր պատմութիւնը։ Քեզի չտրուեցաւ բարիքը նայելու նման աղջիկներու ետեւէն, վասնզի ստոյգ էր պատուհասումը այդ սրբապղծութիւնը ընել յանդգնողին։ Շատ, շատ էին իշխանուհիները, որոնց անցքին պարտաւոր էիր աչքերդ խոնարհել գետին, այլապէս սեւամորթ ներքինիներու մտրակները կը ճզմէին անխորհուրդ նայուածքիդ հետ, քիթդ ու բերանդ։ Քանի-քանի պատանիներ վրայ տուած են իրենց աչքին պտուղները։ «Կովկասից», ուր գինի խմելու համար մարդ պիտի չվախնար բանտ առաջնորդուելէ, հայհոյուելէ, նախատուելէ ու ընդդիմութեան մը պահուն ալ շէնք-շնորհք ջարդուփշուր իյնալէ։ Ուր երգելը մեղք էր, մահացու տեսակէն, քեզ ընող տունէդ, տեղէդ, զաւկըներէդ ու քշող աքսոր՝ դէպի Ափրիկէ, արեւէն մարուելու ալ անվերադարձ։ Անծանօթ չէի Սիպերիային, բայց ունէի բաւական հասունութիւն բառը զետեղելու իր ճիշդ ոլորտին մէջ։ Թուրքիոյ մէջ Սիպերիան ամէն գիւղի սահմանէն կը սկսէր։

Ըսի, թէ խուսափեցաւ ճշդելէ իր ծննդավայրը։

Բայց թարմ, գունագեղ կենդանութիւնը իր կարգ մը զգայնութիւններուն պերճախօս էր շատ։ Քաղաքի տղայ մը լեռ մը իբրեւ պատկեր կը զգայ ու կ՚արտայայտէ։ Իր զգայարանքները, առաւելապէս մորթը կը մատնեն օտարը, հանդիսատեսը, հիւրը։ Լերան տղուն ձայնէն իսկ լեռ կը հոտի։ Ձոր, գետակ, ձիւն, կանանչ արօտներ, անհուն ծաղկաստանը հայ հաստամեստներուն, ջուրեր, լիճեր՝ իբրեւ փշրանք անոր քաղաքական, ընկերաբանական ընդլայնումներուն մէջ կը թռէին յանկարծակի, թելադրելով հոգեյատակը, որ գումարն է այդ զգայնութիւններուն։ Ըսի, թէ ուր կը տարբերի քաղաքի տղան գեղացիէն։ Առաջինը թատրոն, խաղ, դպրոցական արշաւներ, օդափոխութեան պատկերներ միայն պիտի յիշէ, երբ մեծնայ։ Մաթիկին անդրանիկ աշխարհը խաւարած ամայք մըն է։ Բայց անոր յուշքերուն մէջ ես կարծեցի հաստատել հետքերը, փոքր ու անջինջ, այն զրկանքներուն, որոնք շիներ էին իմ ալ մանկութիւնը, ուր տիրական նոթ է, աշխարհ քաղաքը։ Ու ինչ քաղաք։ Իմ գրականութեան մէջ այդ քաղաքը թուրքով է պայմանաւոր։ Ու անոնք, որ հարիւր տարի յետոյ պիտի ենթարկեն հաշուեյարդարի Արեւմտահայ գրական արդիւնքը ու դասաւորեն անոր մէջ հայ հոգիին երեսները, անարդար պիտի ըլլան, երբ իմ քաղաքը մերժեն իմ գրականութեան, այն գլխաւոր պատճառով, որ անոր մէջ տիրականը թուրքն է։ Կ՚ընդունիմ, որ թուրքերուն քաղաքը արեւմտեան քաղաքը չէ, ան՝ որուն կը հանդիպինք Արեւմուտքի վէպերուն մէջ։ Բայց ստիպուած եմ աւելցնել, որ այդ ձիւնէն շաղուած ու մորթուած կոյսերու արիւնով գոյնի ելած իշխանուհիները գեղ, լիճ, արտ, դաշտ, այգի, այսինքն՝ շարժումի ելած հայեր էին ու իբր այդ անցած են իմ գործէն ներս, որոնք թուրքէն շատ անդին ինկող ապրումներ են։ Տակաւին կը զգայի անորակելի այն լքումը, աչքէ ու սրտէ հեռուութիւնը, որ մեր մանկութիւնն էր մեր ետին, անհայր կամ անմայր, երբեմն երկուքն ալ միասին։ Որբ մը։ Ուրիշ ինչ կրնան ըլլալ բոլոր անոնք միւս բախտաւորներուն պէս պուտ-պուտ, կարգով-կանոնով չհասունցած, մեծերու շուքին, ճարելով կեանքին բեռը կրելու կարող ուռկանը, ջիղերու ցանցը, զոր մեր անդրանիկ յուզումները կը հիմեն (հիւսել)։ Ու չունեցան մեզ իրենց կապող, բայց անդարձ ուժով՝ այն զգայնութիւնները, յետոյ զգացումները, որոնք տուն մը, ըսել կ՚ուզեմ՝ ընտանիք մը, այսինչ թաղին մասնայատուկ կնիքովը կնքաւոր առարկան կ՚ընեն։ Հայրենիք գաղափարն ալ ուրիշ տեղէ չի մեկնիր։ Ու որբ է մեր ժողովուրդը ոչ միայն այսօր, այլեւ՝ երէկ, դար մը, դարեր առաջ ալ։ Ու որբեր են տակաւին բոլոր արմատախիլ տղաքը, որոնց համար կեանքը տեղէ մը, հողէ մը չի սկսիր։ Աւելի ետքը գտայ, որ մեր բոլոր գործիչները, յեղափոխականները կ՚իյնային այս նկատումին շառաւիղին։ Որբ մը, - պէտք է կրկնել հարցումը, - Մաթիկ Մելիքխանեանցը։ Ուրիշ ինչ կրնար ըլլալ սա երիտասարդը, որ քարայրի մը փորը ինքզինքը կը զգար իբրեւ իր տունին մէջ, մանաւանդ՝ կուշտ էր իրմէ, քանի որ առատ էին իր ամբարները։ Աւելի ետքը, այդ օրերէն սանկ քսան մը տարի, ես հանդիպումն ըրի իր նմաններուն, անհուն ճպուռներ, համայնավար, ռամկավար վարդապետութեանց վրայ լայնատարած իրենց բառերով, ժամեր ու ժամեր, երանելի, ինչպէս անսպառ, միշտ վերջին բառին լարած իրենց բոլոր ուժերը, իրաւունքէն, հմտութենէն շատ անդին ինկող սոփեստութեամբ մը, որ չի զարմացներ զիս այսօր։ Մաթիկ Մելիքխանեանցին ամէնէն հեռու յիշատակը իր մանկութենէն (միշտ ալ պիտի հարցնէի մարդկային պատահարը տարօրէն լուսաւորող սա եղերակուռ հարցումը վէպին, ինչպէս իրականութեան մարդերուն, հոն կարդալու յաւակնութեամբ թերեւս ամէնէն անսուտ վկայութիւնը յարափոփոխ պատկերներէ բաղադրուած վերացական յղացքին, - մարդուն), «ախր, մի մութ բակ էր», տանիքէն միայն լուսնալու արտօննուած։ Դէպք, իր այդ վկայութեան վրայ յաւելում՝ չորս պատ, երբեմն քարով, երբեմն հող-աղիւսով, աւելի յաճախ՝ կաղնիի ոստերով հիւսուած, իրար բռնող՝ իրենց շրթներէն։ Անշուշտ գետինը թրծուած հող, որ տարուէ տարի կ՚ամրանայ։ Բացէք ծակ մը գագաթէն։ Դուք կ՚ունենաք այն խշտին, ուր լոյսին բացուեցան աչքերը մեր որբերուն։ Թերեւս օր մը պատմեմ այն բունն ալ, ուր իմ մաման զիս իր պլուզին փաթթելով դրած է միակ առարկայ հացի տաշտին մէջ։ Կը պակսէր օրանը։ Օրան իսկ չեն ճանչցած իմ ոսկորները։ Ու ասիկա արեւելեան մեծ քաղաքի բոլոր փարթամ պալատներուն կողքին։ Անիկա չբանաձեւեց պատճառը այդ կերպ լոյսին։ Ինչ փոյթ Կովկասէն գալը։ Կարիք ալ չկար բացատրութեան, զի ես գիտէի, մեր բունիկէն, հոյաշէն թաղի մը ծայրին, հանուած, հրդեհուած ապարանքի մը աւերավայրէն, զոր շուներուն ժանիքներէն կը խլէին մեր մայրերը, կը գոցէին ինկած աղիւսներէն գոյացած ծակուծուկերը պատերուն, վրան կը նետէին փողոց ձգուած թիթեղի թերթեր ու կը ծուարէին այսպէս ստեղծուած պատսպարանին ներսը, երեքը, չորսը լայն-լայն անցնող իրենց զաւկըները անոր մէկ անկիւնը զետեղելով վրայէ վրայ։ Առջի մեծ պատերազմի վախճանին, Պոլիս շատ-շատ էր թիւը այս կարգի բնակարաններուն։ Երկրորդ մեծ պատերազմին սկիզբը Փարիզ ասոր մօտիկ պատկերներ գետին արմուկներուն ծոցը դարձեալ տեսայ։ Յիսուն-վաթսուն տարի առաջ, Պրուսայի մէջ անսովոր չէին այդ թշուառութեան բոյները։ Օրուան հացը երբեք գինը չէր օրուան վաստակին, նիհար ու պատահական։ Մենք կ՚ուտէինք փիղերու պէս, ինչպէս կը պատկերեն տարւոքները մեր ուտելու անգթութիւնը, անկշտութիւնը Աստուծոյ մէկ նոր պատուհասը դաւանելով։ Ոչ չորը, ոչ ալ պաղը այդ բոյներէն ներս չունէին ընելիք։ Իւղազօծ թուղթը շատ-շատ քանի մը օր, ձիւնին կատղած պահերուն…։ Ուրիշ ինչ կրնար ըլլալ Մաթիկ Մելիքխանեանցը (անիկա խուսափեցաւ իր մականունին հիմնական մասը՝ Մելիքը պաշտպանելէ, ինք՝ որ դասակարգային անարդարութեան դէմ գրոհ էր բացած այն մատաղ եռանդով, ինչպէս ուրանալէ) այդ խաւար-բակ սենեակին մէջ, ուրկէ մարդահասակ գուբերու մարմինները, հսկայ յետոյքներու վրայ պպզած կուռքերու նման կը նստէին անոր ալ միտքի բակին, իրենց բերանին վրայ գլխարկի պէս կրելով շրջուած գրիւը, լեցուն՝ գոյն-գոյն հեղուկներով, Այրարատեան Հայաստանի ամէնէն հին ու գողտր արհեստը պատմող։ Հայրը։ Ինչ յիմար եղաւ Մաթիկ Մելիքխանեանը, կարծես ամչնալով այդ մարդը դնելէ այդ գուբերուն խորհուրդին մէջ, երբ մելիքութիւնը կը թելադրէր ուրիշ աշխարհ, ուրիշ արձակութիւն։ Լռեց անիկա։ Ես յօրինեցի այդ մարդը։ Քիչ մը հօրմէս, քիչ մըն ալ դրացի Էզեկէլէն փոխ տարրեր առնելով ու նետելով անոր կենդանագրին խմորին։ Էզեկէլը -ուստա, ինքնատիպ, լեզուն բերնին դարձող ու սատանին չափ հնարամիտ յաճախորդներուն աչքերը շլացնելու ներքին իր սեփական խառնուրդներով- կանուխէն կուզ կապած, գուբերու անդունդներուն վրայ ծռելէն-ծռելէն։

Անշուշտ։ Մաթիկ յիշեց իր ուղեղին փակած պատկերը անոր մատներուն, որոնք երբեք չեղան գոյնովը ուրիշներուն։ «Ճերմեկելը» մոռցող այդ մատները։ Բայց չյիշեց անոր ձայնը, աչքերուն գոյնը, հոգիին կերպարանքը, այսինքն՝ այն ամէն անկշռելի տարրերը, որոնք անէին արտածորումը, առարկայումն են ինքնիրմէն ու բիւրեղացող, մանաւանդ մարող հոգեյատակներու, եւ որոնցմով մանուկը քիչ-քիչ կը ստանայ իր հայրը հոգեպէս, ըլլալու համար զայն լիութեամբ, երբ աւարտի անոր կազմաւորման հրաշքը, սանկ տասէն-տասնհինգէն ետք, երբ թանձրութիւն ճարեն ընկալուչ անոր ջիղերը, կրել կարենալու համար անհուն ծանրութեամբ այդ պատկերները։ Մաթիկ Մելիքխանեանը, հակառակ բժշկական ճիւղի մը սպասը ընելուն, անտարբեր էր այս ամէնուն։ Անիկա չըսաւ հիւանդութիւնը իր հօրը, որ մեռած էր, մենէ շատերուն հայրիկին նման, ելած շալակը չորս մարդերու ու ալ չդարձած, ճիշդ ինչպէս էր պատահածը իմ հօրը, որուն հիւանդ պատկերը չունիմ մտքիս մէջ քանդակուած, բայց ունիմ դագաղ մտնելու տեսարանը, չորս մարդոց շալակը ելլելու միւս տեսարանը մօրս բոպիկ ճոռոցին մէջ, երբ զիս կը ձգէր ինծի տարեկից աղջկան մը խնամքին ու անձրեւախառն ձիւնին տակ կ՚ըլլար աներեւոյթ աչքերէս։ Ինչ անուշիկ աղջիկ էր այդ պուպրիկը, որուն գոգնոցին գրպաններուն շաքար ու նուշ ու սուղ չորեղէնները, չամիչէն ու արմաւէն սկսեալ, պարպելով զանոնք իմ ապշահար ուրախութեանս։ Ու խաղ ու խնդուք։ Պէտք պիտի ըլլային սա եղերական, անդարմանելի տեսարանները, որպէսզի իմ անօթի երեսներուս քիչիկ մը ժպիտ բացուէր։ Հէյ աշխարհ։ Քեզ ով է շիներ այսպէս անիրաւ։ Հիմա կը զգամ զիս այն անհուն կսկիծին մէջ, որ այդ օրուան գիշերը կը սկսէր, երբ սպառած անուշն ու կուշտ, զրկուած հարուստին այդ աղջկան սփոփիչ ներկայութենէն, մութէն վախցած ու տակաւին այցուած աւելի մութ բաներէ՝ ուզեցի յամառ ու անգութ լացով մը ուշացած պապան, բզկտելով ինքզինքս ու բզկտելով սիրտերը մամաս շրջապատողներուն, հանըմներ, հասուն աղջիկներ, մանարանին տէրը, տղաքը, պուպրիկը, որոնք իրենց ապարանքէն վազեր էին մեր հիւղակը լացէս սարսափած, նուաղած ինկող մամաս սթափեցնելու եւ համբոյրով փակելու վշտին մանրիկ, բայց անզուսպ փողրակները… իմ բերնին։ Ողջերուն համար մահը դաժան են ըսեր ու անցեր։ Մահը ամէնէն խոր փորձառութիւնն է կեանքին, պայմանով, որ ասացուածէն զեղչուի բաժինը կրօնքներով, գրականութիւններով, արուեստներով անոր ներսը զետեղուած հասարակ տեղիքէն։ Զայն կ՚ապրինք անշուշտ քիչ մը ամէն օր եւ ամէն տեղ։ Բայց շատ քիչերու վիճակուած է ճակատ ճակատի կենալ անոր հետ։ Մահը դառնագոյն փորձառութիւնն է, որուն քուրայէն անցնող ողջն է միայն, որ կը հասկնայ անոր ահաւոր ստեղծուածը։ Ոչ մէկ բնազանցական շահաբերում սա տողերուն ետին։

Ոչ մէկ փարատոքսեալ նրբախուզութիւն, որուն ճամբով երբեմն խորհողներ կեանքի պատկերներու կը հասնին։

Բայց զայն լիովին զգալու համար անհրաժեշտ է հասուննալ, գեղացին կ՚ըսէ՝ զաւակ մը թաղած ըլլալ։ Այդ է պատճառը, որ տհաս ժողովուրդը անկէ միայն իր կրցածը, ուզածը հասկնայ։ Այդ է պատճառը, որ թուրքը զայն վերածէ իրական Orgieի…։ Մեռած էր հայրն ալ Մաթիկին, ձգելով իր տղաքը, իմ հօրս պէս, անոր մամային, սեւերով կնիկ, իմս վար երեսունէն, անորն ալ հաւանաբար մօտիկը այդ թիւին։

Ու թող մեծնան, անոնք, այդքան կանուխէն հաղորդ ըլլալով մահուան հաւասար ալիւրի ցաւին։ Ողբերգութիւն էր փոխ-հացը, զոր մեր քաղքենին շատ չի հասկնար։

Ալիւրը փախած հեքիաթներուն աշխարհը, որպէսզի մեզ ըլլար կարելի հանդիպիլ անոր։ Ու մութին ելլելուն՝ ես ափ կ՚առնէի մեր թաղէն անդին - որուն բոլոր տուները վճարուած - ուրիշներու դուռ ու փոխ կ՚ուզէի, ամէն մարդ գիտէր, թէ ինչ կ՚ուզեն առանց հօր տղաքը, մութը կոխելուն…։ Որբութիւնը՝ հաւասարութիւն, որուն մէկ եզրը մինակ է կեցած այդ դժբախտ մաման։ Որ պէտք չէ մեռնի, մահը խաբելով տղոցը սիրոյն։ Ատ է պատճառը, որ այրիները կատարեն չորս կնիկի գործ, յոգնիլ չգիտնան ու շահին, պարտկեն ճակատագրին հարուածէն ջախջախուած պզտիկները։ Հիւանդ։ Ան պէտք չէ ըլլայ։ Պառկած։ Ան գործի վրայ, միշտ օտարի տուն, իրիկունը բերելու իր տղոց աման մը ուտեստ…։ Այդ մաման է, որ պիտի քարերէն ճարէ հացը ֆելիրուն, փաղաքուշ վերադիր, որով կը մեծարուէինք մենք, հացը բզկտելու, աղալու եւ վայրկենապէս անհետ ընելու մեր մագիստրոսութեան մէջ։ Վէպ մը առանձին, անհունապէս սրտառուչ իմ երկրորդ մանկութիւնը, ուր աշխարհին բոլոր զրկանքները մամայիս բազուկներուն աղեղովը կը վանուէին ինձմէ։ Վէպ մը առանձին այդ անպատմելի ստուգութիւնը, որ չորս-հինգ ֆելի բերաններուն համար հացի աղբիւր մինակ այրին կայ, հիմա կը խորհիմ՝ թերեւս մանկամարդ, հիմա կը խորհիմ՝ ենթակայ հազարումէկ փորձանքներու, հիմա կը խորհիմ՝ ինքզինքը մոռնալու իսկ անկարող, քանի որ մեր քաղաքակրթութիւնը ոչ միայն հացը կը բաշխէ իր ուզածին պէս, այսինքն՝ անհուն լրբութեամբ, այլեւ իր ստորին կիրքերուն յագուրդ կը հետապնդէ աղքատներուն կարիքներուն ուղիով։ Ով իմ մայրը, դուն ինչ արցունք եղար ինծի, շատ աւելի ետք, Մաթիկէն ալ ետքը, երբ թաղեցիր մէկիկ- մէկիկ աչքիդ լուսերը ու անդրանիկիդ գերեզմանին առջեւ հող ուզեցիր քու գլխուդ…

Բայց պէտք է քալել։ Ու ձգել, որ իրենք իրենց մեծնան որբերը, դժուար, արագ, քարի պէս՝ քարերուն վրայ։ Յաճախ անօթի լուսցուած գիշերը կապելով յաջորդին։ Լալ իսկ վախնալով՝ աւելի չանօթենալու համար, ինչպէս կը խնդրէր մաման։ Յաճախ ցերեկն ալ պահելով վերմակը վրադ, քանի որ դուրսը ձիւն է հասակէդ աւելի, ու սուղ ածուխը՝ հացէն աւելի։ Ու պէտք չէ սառիլ, նոյնիսկ երբ մատներուդ մորթը փակչի երկաթին, այնտեղ ձգելով մաս մը ճերմակի։ Ու մեծնան, մեծնան։ Աղտին ու նախատինքին, ցաւին ու ողորմութեան, գրեթէ մօտիկ մուրացողներուն։ Չհասկնալով ինչու մաման գովք կ՚ըսէ այնքան շատ անգամ, իր լալը ձգած հիւղակին դռնէն, բոլորէն տեսանելի կտաւի մը պէս սեւ ու սառուցիկ, երբ տղաքը զուարթ են հացով, պտուղով ու խաղէն գինով։ Ինչու կը կանչէ հեռու հայրիկը սա անմեղներուն, զանոնք փողոցին ձգած այդպէս վաղ։ Թող գայ այդ հայրիկը ու դնէ տղան իր հիւանդ լանջքին, շրթները լայնէ ու պագնէ մէկ-մէկ…։ Տղաքը գիտեն այդ գովքին բոլոր բառերը, այնքան յաճախ եղեր են այդ բառերուն լացին մէջ ու կը զարմանան լալկան մամային, քանի որ իրենք փողոցի երեսին հիմա շուք ունին ու կռիւէն ալ չեն ընկրկիր…

Մայրերու կեանք։ Որն է վէպը, որ կարենար հաւասարիլ քեզի։ Վասնզի տասը, յիսուն, հարիւր, հազար էջը անբաւական կու գայ իր մէջ, վրան առնելու որբութեան մը մէկ հատիկ տարին։ Ուր դնել, ինչպէս նուաճել այն միւսները, ասոնք ալ ժամանակի կտորներ, բայց մասնաւորուած, անձնացած տօնի, տաղաւարի եղանակներէ, որոնց իւրաքանչիւրին համար կեանքը կը բաշխէ նոր կտաւ, նոր ապրում։ Որոնք կու գան «իրենց սարիքով»ը։ Խորհած ունիք, թէ ինչու Կաղանդ Պապան կը մոռնայ կարգ մը տուներ, գիւղեր երբեմն, քաղաքներ ու երկիրներ։ Կու գան օրերը ուրիշներուն համար։ Բայց քեզի, որ որբ ես…։ Ուր վէպը՝ որ համարձակէր մօտենալ, իր խորութեան ու մասերուն լման սարսափին մէջ, մթերքին այն հարազատ ապրումներուն -առանց վերադիրի- որոնք դիզուին պիտի մեր ուսերուն, աւելի ճիշդը՝ մեր ջիղերուն ու իրենց ներքին սոսկումին քստմնելի ժանգը պիտի բիւրեղեն, հիւսեն անոնց, այդ անուշիկ լարերուն, որոնց դերն էր ըլլալ շքեղ ընդունարան, թրթռագին նուագարան հովէն ու ծովէն, խոտէն ու ծաղիկէն, խաղէն ու երգէն ծիածանուող ամէն ծուէնի, ամէն հեշտանքի, ամէն սարսուռի, ինչպէս են ճակատագիրները մանուկներու ջիղերուն ուրիշ-ուրիշ երկիրներու երեսին ու մեր մօտն ալ՝ հորթերուն, գառներուն, ձգուած արօտին մէջը աշխարհին համերուն, կեանքին քաղցրութեանց։

Եղեր է, որ նախանձով նայիմ շան իսկ լակոտներուն, որոնք յարգանքով կը պարուրուէին անորակելի ձեռքերէ տասը հայ մանուկ տասը վայրկեանի մէջ անթարթ մորթոտող։ Ժանգը՝ մեզ վիրաւորող, մեզ թունաւորող՝ իրարմէ խորունկ անարդարութեանց, որոնցմէ փոքրագոյնն իսկ այնքան բարձրակայլակ կ՚իյնայ մեր որբութեան ճախնահար հոգեվիճակին, ուրիշներուն առատ, անարգել վայելքովը կրկնապէս կարկառի ելած զրկանքը առաջին ու երկրորդ մանկութիւններուն, որոնք այդ խախուտ, դեղին, սմքած, դդմած յուզումներուն սպիները կարծես կը յաւերժեն մեր հոգիին երեսին ու ալ չեն անհետիր քսանին դռներուն մեզ ընել լեղիէն զարնուած, դեղնախտաւոր, առնուազն մարդատեաց ու կեանքին նայելու իսկ անտրամադիր, նոյնիսկ այն պարագային, երբ այդ կեանքը չըլլար 1890ի մանուկներուն սպասող զարհուրանքը…։ Ու ասիկա այսպէս քու գեղիդ, քու ցեղիդ, քու ամբողջ ժողովուրդիդ համար։ Թող ըլլար Մաթիկը իմ տեղը, ամէնէն թուրք քաղաքին ամէնէն մռայլ մէկ խորշին ծնած։ Թող ըլլար հացին տաշտը պառկած։ Թող երկաթէն ըլլար ծակուած առաջին իսկ ամսուն իր կեանքին, կը խորհիմ, թէ պիտի ներէր ինծի իմ տրտմութիւնը, զոր չվարանեցաւ երեսիս զարնել շքեղ լաւատեսութեամբ մը, իր անձին ու զրկանքներուն հանդէսովը այլապէս լուսաւորուած։ Բայց ան ինչ գիտնար, ուրկէ գիտնար, թէ բանուորի տղաքը ունին ամէնուն նման ապրումներ եւ այն ուրիշները, որոնք մեզի միայն եղան սեփական։ Այսպէս է, որ իմ ծննդեան խորշը ձորով մը բաժնուած էր հինաւուրց ու մռայլ ծառաստանէ մը, չորս մեծ, դարաւոր սօսիներու քով ուրիշ քարքարուտներով ողկուզուած անտառակ, ու այդ ժայռերուն թեւերուն տակ գնդակ մը պլլելու պէս սեղմող մզկիթին մթագնած կապար գմբէթը, տերեւներուն մէջ ճիւղերն ու բոյսերը տաճկացնող մահիկ իր ճարմանգովը, սուր իր սայլերովը աչքդ սլաքող։ Թող ըլլար Մաթիկը գեղ ալ բնակած -ձմեռները մեր մանարանը աշխատանք չունէր ու մեզ կը ճամբէր դէպի մեր գեղերը- ու ազատ լեռներու ձիւնին մէջ տաքնալու, եփելու դրուած ամուր մանուկը նոյն ատեն։ Ու քաղաք դարձին կը պառկէր հիւանդ, կարօտովը իր ամայութիւններուն։ Ու քաշուէր, բայց «աղեխարշ» յուշերով դէպի պուրակը, աղբիւրները՝ այնքան բազմաթիւ, նոճիները՝ այնքան մինինիկ կամ այնքան իմաստուն, խոժոռ, բայց սարսափէն գամուած իր հիւղի սեմին, ուրականներէն մարդերու, որոնք սեւ իրենց վերարկուները մէկ թեւին նետած, իրենց ահաւոր մօրուքը փարատելեն ապտէսիի լուացումը կը կատարէին այդ ջուրերուն առջին, աչքով փնտռելով ուտուելիք մանչուկ մը, որբ կամ ոչ, հայ կամ թուրք, այդ գազաններուն համար անգոյ խղճմտանք։ Հէյ քաղաքը թուրքերու առաջին սուլթաններուն, որոնց շնորհապիղծ դամբարաններուն մէջ այս դարու սկիզբը տղայ կ՚ուտէին, լայն-լայն խաղաղութեամբ։ Որուն քիչ մը թեթեւ բանուած փողոցներուն մէջէն իմ տարիքով քանի-քանի տղաք փախցուած էին, ամէն մարդ կը փսփսայ՝ ինչու։ Զուտ հայաբնակ գեղերուն մէջ մեռոնը մեզ կը պաշտպանէր, թէ բարքերը կը մնային աւանդական իրենց պարզութեամբ։ Չեմ վիճիր։ Քաղաքին փողոցներն իսկ ինծի կու տային նոյն սարսափը։ Պատմեցի ձեզի, թէ այս պատմումին մէջ երեւցող պատանին, գիւղապետին մէկ հատիկը, ուսումի համար քաղաք զիջուած, մօրը պնդումներուն հակառակ, որ չէր կրնար ըմբռնել Աստուծոյ օր մը, առանց իր մանուկին արեւէն ջերմանալու, պաշտպանութեամբ կը բերուէր դպրոց, կէս մը տաճկախառն փողոցներուն յայրատ կարելիութեանց ընդդէմ։ Այդ քաղաքին մէջ, ինչպէս ամէն տեղ Թուրքիոյ ընդարձակ հողերուն երեսին, արգիլուած էր հայերուն զէնքը, սուր կամ կրակ։

Եւ սակայն դաշոյնով դպրոց կ՚առաջնորդէի իմ խնամքին յանձնուած պատանին։ Այսպէս են ապրեր մեր պատանիները այդ «շատ ազնիւ, շատ վեհանձն» ժողովուրդին, ԹՈՒՐՔին ամէնէն հարազատ, մաքրամաքուր, սկզբնատիպ ոստանին մէջ։ Կոմս Քէյզերլինկ, իր հարաւ ամերիկեան խորհրդածութեանց մէջ, թուրքերը այդ մակդիրներով կ՚որակէ։ Ինքնատիպ մտածողը չեմ գիտեր ուր է հանդիպեր այդ վերադիրները թելադրող զգայնութիւններուն։ Զբօսաշրջիկներուն անհուն է եղած չարիքը, յանուն ինքնատպութեան, երբ կը գրեն իրենց տպաւորութիւնները։ Ես անգամ մը յուսախաբ եղած եմ արդէն ուրիշ կոմսէ մը, աս ալ գաղիացի (Կոպինօ), որ Պարսկաստան իր բնակութեան ընթացքին իր զգայնութիւնները հրատարակած է՝ ստեղծելով ահաւոր անդրադարձումներով եղերական վարդապետութիւններ, մեծ ու փոքր ցեղերու հարցին շուրջ։ Գերման մտածողը զով ունի նկատի այդ ազնիւ ու վեհանձն որակականներուն ետին։

Ինչու միտքէն չ՚անցըներ, որ այդ որակումները արդարացնող մարդեր կրնան կենալ ու կան բոլոր ժողովուրդներուն մէջն ալ, առանց որ թուրք արիւն մը ըլլար անհրաժեշտ սա առաքինութիւնները սնուցանելու միսերու դրութեան մը մէջ։ Խորհած ունի, թէ բացի ափրիկեան կիսավայրենի ժողովուրդներէ ուրիշ ոչ մէկ մարդկային համախմբութեան մէջ -դրէք անունը ազգ- հանդիպելի կրնան ըլլալ մարդկութիւնը հիմնովին հերքող ամենավայրագ հանդէսները արեան ու կրակի, զորս պատմութիւնը արձանագրած է իբրեւ ջարդ։ Ու հարցը, զայն ընելը, անոր ծարաւովը ապրիլը, անոր մէջ երիտասարդանալը թուրքերուն ազնիւ ու վեհանձն ալ մենաշնորհն է մեր օրերուն անգամ, ուր մնաց քանի մը դար առաջ։ 914ի պատերազմին, փրոփականտի արդիւնք թուրք եւ գերման բարեկամութեան քաղաքական հաշիւները ինչ դիւրութեամբ կը միջամտեն, որպէսզի անխոնջ տասը դար կործանելէ զատ ուրիշ ոչինչ իրագործող ժողովուրդ մը յայտարարուի Si noble, si généreux։ Այդ այնքան ազնիւ ու վեհանձն թուրքերը ես ապրեր եմ սակայն, դարձեալ մեր գեղերու պարունակին։ Մարդեր էին, որոնք իրենց հալալին հարամը խառնելու կը զգուշանային։ Կը վախնային վաշխէն։ Կը հասնէին մեր տագնապներուն՝ եղ, ցորեն, անուշ տրամադրելով չունեցողներուն, կեավուրն ալ ասոնց մէջ։ Ատիկա իրականութիւն է ու ես թերեւս ըլլամ խօսած այս հոգեկան վիճակին վրայ։ Բայց ահա աւելին։ Սովի տարիներուն -ամէն տասը տարին անգամ մը սով էր մեր շրջաններուն- այդ կեավուր գեղէն հաճի Արթինը (տեսնել «Մնացորդաց»ը, Ա. հատոր, «Արգանդի ճամբով») բացած է իր ամբարները բոլոր աղքատներուն, չունեցողներուն, հայ՝ որքան թուրք, որոնք կրած են անոնց պարունակութիւնը ու օրհնած մեծ չորպաճին։ Ազնուութեան եւ վեհանձնութեան օրինակները մի մենաշնորհէք աս ու ան ցեղին։ Ու մանաւանդ զբօսաշրջիկի ձեր հոգեվիճակը, ձեզի մատուցուած հիւրասիրական ցոյցերը, աղջիկը, կնիկը, բերքը, բարիքը մի ընդհանրացնէք, վճիռներ արձակելու համար, որոնք ամէն օր հերքուեցան այդ ընդարձակ կայսրութեան մէջ։ Թուրքերուն վրայ խօսելու արտօնուած ցեղը հայն է միայն, որ շատ մը հասարակաց կողմեր ունի անոնց հետ, կողմեր՝ որոնք արիւնէն գալուն չափ կու գան հողէն, հովէն, ջուրէն, երկինքէն։ Այդ է պատճառը, որ եւրոպացիներուն, ամերիկացիներուն տուած թուրքը ապսպրուած ապրանք է։ Մենք՝ հայերս միայն կը ճանչնանք թուրքը, արեան ճանաչումով մը։ Յետոյ այդ յարաբերութիւնը -հայու եւ թուրքի- տրուած է դարձեալ տարբեր մեր ժողովուրդին երկու հատուածներուն համար։ Սփիւռքի հայութեան մէջ անիկա, այդ հարցը դեռ չապականուած զգայնութիւն մըն է, շատ խոր բռնուած ըլլալուն մեր ներսը։ Արեւելահայերը զայն կը զգան ուրիշ։ Այդ է պատճառը, որ Մելիքխանեանց Մաթիկը թուրքը հարազատօրէն զգալու համար կարիք ունենար հռետորութեան, ըսել կ՚ուզեմ՝ ինքզինքը փչելու, նեղելու, բռնադատելու, իր ջիղերուն ինկած զգայնութիւնները տարօրէն աճեցնելու, նմանելով քիչիկ մը Տոն Քիշոտ ասպետին, որ իր եռանդին մէջ մնալու երջանկութեան սիրոյն՝ ոչխարները կը հանէր դէպի առիւծութիւն։ Դիտեցի, որ տժգոյն էին այդ զգայնութիւնները, քանի որ մոռցած էին իր երկրացիները թուրքին իմաստը։ Ասիկա զարմանալի կերպով պիտի հաստատէի 1918ին, երբ Պոլսէն փախայ գերման սպայի տարազով Պուլկարիա։ Երիտասարդ սպայ մը, որ պաշտօն ունէր փախստականները հսկողութեան տակ պահելու, կը զարմանար, թէ ինչպէս ինծի պէս երիտասարդ մը ստիպուած էր փախչիլ Պոլսէն, ծանօթ անոնց լեզուին, բարքերուն, գրականութեան։ Ահաւոր էր իր միամտութիւնը, աւելի քան Քէյզերլինկ կոմսինը։ Անշուշտ բարձրագոյն միջամտութիւն մը կ՚արգիլէր փախստականներուն թուրքերուն յանձնուիլը։ Խօսեցայ իրեն 915ի սպանդէն ու վարձատրուեցայ իբր անգլիական փրոփականտի չափազանցութիւն։ Պուլկար սպան չէր կրնար ըմբռնել, որ անմեղ, մանաւանդ անզէն մարդեր մորթուէին։ Յիշեցուցի իրեն 76ի սարսափները, որոնք պատմութեան մէջ Պուլկար անգթութիւններ անունով կը մնան արձանագրուած։ Թօթուեց գլուխը։ ՄՈՌՑԱԾ ԷՐ։ Մաթիկը սպայ մը չէր ազատագրուած ժողովուրդի մը յաղթական բանակին մէջ ծառայող։ Ու մոռցած էր, իր կարգին։ Այսպէս է, որ բառն ալ՝ թուրքը քիչ կ՚երեւար իր այնքան բազմակեդրոն յարձակողականին մէջ, ուր չէին խնայուեր շանթեր փաշաներուն, մոլլաներուն, բռնապետներուն, Համիտին, աղաներուն, պէյերուն, սրիկաներուն, խուլիգաններուն՝ բոլորն ալ թուրքէն տարբերական բառով մը, հեռու, գրեթէ անծանօթ այն զգայնութեան, որ մերն էր։ Վասնզի ջարդը, մեր գերութեան տախտակները, շղթաները, մանաւանդ հոգեվիճակը արեւմտահայերուն համար անհատական չեն, ըսել կ՚ուզեմ՝ անհատներով պայմանաւոր։ Լաւ փաշաներ շատ։ Բայց փաշայութիւնը մեր պապերուն համար մանկահաւաքն էր, աղջիկներուն առեւանգումն էր, բերքին թալանը ու քիչ մըն ալ աւելի՝ քան այն կոշտ, պարզապարզ տարազը, որով մեր անկարողութիւնը կը կարծենք դիմաւորել բառերով, քլիշէով, յոյսով…։ Ցանցառ բացառութիւններէ դուրս, անոնք ալ մարդերու ամէնէն ստորին խաւերուն պատկանող քանի մը պատիկ ոճրագործ -որոնք ջարդարարներու մէջ իրենց հակառակորդներուն իբր հակացոյց զոհուելիք կիներ ազատեր էին սպանդէն- ջարդին մասին մեր ներքին վկայութիւնը ոչ մէկ կողմէ չհերքուեցաւ։ Ամբողջ ժողովուրդ մը, սուլթանէն մինչեւ յետնագոյն գիւղին քեխխան հաղորդ էին ջարդը ստեղծող, արդարացնող, փառաբանող հոգեվիճակին։

Ինծի տրուեցաւ զգալ ուրիշ բան սակայն, ջարդի մը ատեն դարձեալ, այս պատմումին թուականէն տասը տարի ետք, ուր ջարդի զգայնութիւնները ողողեցին զիս։ Կը ջարդուէին թուրքերը, Արեւելեան Եւրոպայի մէկ գիւղաքաղաքին մէջ։ Պուլկարները յաղթական մտած էին քաղաք ու արտօնած թուրքերէն այնքան սիրուած արեան բաղնիքը։ Կը պտտէին շուկան։ Կը թալանուէին խանութները։ Պուլկար զինուոր մը ունի երկաթեայ փողկապ մը։ Ձրի։ Կտաւին կտորը ձեռքէս ինկած էր։ Օր մը ետք մորթելու արարքին ամբողջ սաստկութիւնը դեռ անջինջ կը մնայ մտքիս մէջ, պատահմամբ հանդիպեցայ մեր դպրոցի թուրքերէնի ուսուցչին, անուշիկ մոլլա մը։ Մորթեր էին զաւակները, առեր ձեռքէն կինը, այրեր հայրը, ողջ-ողջ թաղեր մայրը։ Զինքը ողջ ձգող հրաշքը կին մըն էր։ Բայց այդ չէ, որ պիտի ուզէի պատմել։ Այդ տագնապի օրերուն սա ամէն բանէ զրկուած մարդուն պարպեցի քսակս։ Դիմեցի զինուորական հազարապետին անոր կեանքին համար ու պահուեցաւ այդ կեանքը։ Իրողութիւն էր, որ 1912ին, այդ քաղաքէն չէ գտնուած ոչ մէկ հայ, որ իրենց ուսուցիչէն տարբեր ապրած ըլլան թուրք ողբերգութեան դիմաց։ 1915ին, դեղի համար պիտի չգտնուէր մէկ հատիկ թուրք, որ տարբեր մտածէր, գործէր ջարդարար աւագանիէն։ Ու մի մոռնաք այս փաստերուն տարողութիւնը։ Կը կրկնեմ, հայ եւ թուրք յարաբերութեանց հարցը հոգեբանական վերյիշում մը չէ ինծի համար։ Այլեւ՝ ներկայ ապրում մը։ Թուրքն ու ջարդը մեզի համար նոյն զգայնութեան երկու երեսներն են։ Այսպէս չէր, չէ հեռուէն եկողներուն, շրջիկ վաճառորդներուն, մենաշնորհ հալածողներուն, աժան իմաստասէրներուն ու… Մելիքխանեանց Մաթիկին համար, որ թուրքը փոխարինած էր աւելի տարտամ, ընդհանուր տարազով մը -ԹՇՆԱՄԻ, այսինքն՝ գիրքերէ իր մտքին կառչած բառ մը, առանց ահաւոր զգայնութեանց խումբին, որով հանգուցուած ան կը խորանար մեզմէ ներս։

Այդ ընդհանրութիւնը այնքան իրական էր, որ թուրքերը կը ճանչնար իրենց կիներէն, այդքան վաղատի ու կը պատմէր անոնց անգթութիւնը նոյնիսկ իրենք զիրենք տուած ատեննին։ Թշնամի։ Բարեկամներ չենք եղած, չեն եղած տէրերն ու գերիները։ Այդ մասին օրինագրուելիքը ոչ թէ իրողութեան փաստն է, այլ այդ վիճակը հասկնալու մէջ մեր նոր գործիքները, գործարանները, Եւրոպան ու ԺԹրդ դարու քաղաքական ու ընկերային գիտութիւնները, որոնք մայր յղացք մը լաստակերտեցին, առանց մտահոգուելու, թէ որ իրականութեանց կրնար վերածուիլ անիկա։ Ու սխալի մէջ չեմ, եթէ երբեք յայտարարեմ, թէ մեր պատրանքին չափ - այդ յղացքներուն տարողութեանը վրայ - ինչպէս մեր ռոմանթիզմը, ես կ՚աւելցնեմ մեր անգիտութիւնը թշնամիին հոգեբանութենէն։ Մենք կը փոխուէինք շատ արագ։ Թուրքը իր հոգեկան խորագոյն գիտակցութեան նոր կը դառնար, ժողովուրդ մը ըլլալու համար, ան՝ որ դարերով աշխարհակալ էր եղած, այսինքն՝ բանակի սպաս։ Թուրքերը որդեգրելով Արեւմուտքի արտաքին երեսը, Համիտի ռեժիմին յայտարարեցին իրենց համար հոգի մը, որ 7-8րդ դարերու իսլամինն էր, ուր ներարկուէին ցեղամիջեան ալ ատելութեանց բոլոր ահաւոր թոյները։ Այս վերլուծումը զիս հեռուները կը տանի հիմա։ Ստիպուած կը կենամ։

Ապահով եմ, որ ոչ մէկ յեղափոխական ճամբայ ինկած կ՚ըլլար դէպի հայրենիք, ոչ թէ վախէն իր անձին, զոր յօժարած էր զոհաբերել, այլ՝ սարսռագին այն հեռանկարին մղձաւանջովը տապալած, եթէ երբեք թուրքը ըլլար ճանչցած մեզի պէս, այսինքն՝ իբր զգայնութիւն, միսի, ոսկորի փորձառութիւն, հոգիին բունին տրուած եաթաղան ու մեղքին թեւերուն օղակուած կախաղան։ Թուրքը այդ մէկ հատիկ բառն է, որուն մէջ կը խտանան մեր պապերուն ամէնէն եղերական ապրումները։ Այն տղաքը, մերիններէն, որ ելան թուրքին դէմ, ըրին ատիկա, իրենց հաշուոյն, մեռնելու հաստատ վճիռով, երբեք չանդրադառնալով հաւաքական դատին վրայ այդ ելոյթին ունենալիք չարագուշակ հետեւանքներուն։ Արեւմտահայը տուած է հայ յեղափոխութեան միստիքները։

Ատիկա տակաւ կը դառնայ պարզ, երբ երեւան կը հանուին գործիչներու յուշերը։ Արեւելահայերը, որոնք մահակառոյց այդ զգացումը մտածեցին շահագործել աւելի ընդարձակ, համապարփակ ազգային նպատակներու սպասին, հաւատարիմ էին իրենց ուրիշ կարգէ զգայնութիւններուն, դարձեալ այդ թուրքէն, բայց… Կովկասի մէջ, ուր ցեղը կը պարզէր պատկերը անկանգնելի թշուառութեան, աղտին ու ախտերու մէջ խորասոյզ, կործանած ու անխելք։ Մաթիկ Մելիքխանեանցը պիտի յիշէր Մոսկուայի թուրք ուսանողները, պոռնիկներու սպասարկու, հասարակ թշուառականներ, որոնց իմացականութիւնը կը մնար հաւասար ֆիզիքական անկարութեան։ Այդ էր թերեւս պատճառը, որ ինքն իր վրայ ըլլար ստիպուած բռնութիւն գործելու՝ մեծցնելու համար այդ թշնամին ու գտնէր եզր մը, ուր հաշտուէին մեր ժողովուրդի զոյգ մեծ հատուածներուն իրարմէ բոլորովին հեռացած, տարադէմ զգայնութիւնները, ապրումները։

Բառարանի բառ մը ու անոր տակը խտացած ապրումները որքան իրարու հետ իրենց աղերսը կ՚ընեն քմահաճ, ծանօթ է բոլոր գաղափարները տարանջատող մտածողներուն։ Մեր յեղափոխութիւնը -այսինքն՝ անոր պատմութիւնը մինչեւ այսօր չէ գտած հասարակաց գետին մը, ուր մարդկօրէն ըլլային հասկնալի արեւմտահայ հերոս մարտիկներուն խելացնոր արարքները ու արեւելահայ գործիչ ինտելիգենտներու անկանգնելի յիմարաբանութիւնները։ Ինչ միամիտ են այդ յեղափոխութեան տեսաբանները, երբ իրենց կապուած զանգուածներու սիրտին կարծեցին դրած ըլլալ ազնուագոյն սերմերը։ 1915ին ստորութեան ու մատնութեան մէջ ահաւոր հանդիսացող մեր զանգուածները, երբ աղէտին պատասխանատուութիւնը կը նետէին այդ Արեւելքէն բուսած մարդոց ուսերուն, կ՚ըսէին իրենց խորագոյն ճշմարտութիւնները։ Արեւմտահայ, կուսակցականը, գէթ մինչեւ մեր վերջին պարտութիւնը մտաւ այդ գործունէութեան մէջ մէկ ու միակ զգացումով մը - հարկ չկայ այդ զգացումին անունն իսկ տալու։ Թուրքը ատելը ապրումներուն ամէնէն իրաւը, ինչպէս կսկծագինն էր այդ օրերուն։ Ու պէտք է արդար ըլլալ, ըսելու համար, որ թուրքերը ամէն բան ըրին այդ ատելութիւնը հրահրելու, ազգային զգացման վերածելու մեր, ինչպէս իրենց մէջ, նենգ ու պաղարիւն սպասումով մը, սրբագրելու համար «յիմարութիւնները» հին սուլթաններուն։ Մինչեւ 1915, ինծի պատահած է լսել շատ մը թուրքեր, - բժիշկ, դեղագործ, պաշտօնեայ, փաստաբան, մանաւանդ սպայ, որոնց մէջ ոմանք կ՚երթային առաջ ոչ միայն ծաղրելու մեր ազգային ճիգը, այլ մանաւանդ մեր յիմարութիւնը, խըմպլութիւնը, օտարին վրայ հաւատալու չափ անմարդկային ցնորատեսութիւնը, իբր թէ եւրոպացիները չունենային ուրիշ զբաղում։ Հայերու բարիքին վրայ մտածելու եւ գործածելու իրենց մեծ-մեծ կազմակերպութիւնները, դիւանագիտական մեծ ձեռնարկները։ Երեսուն տարի առաջ չէր բաւեր յեղափոխական ըլլալու համար ուրանալ մեր թշնամին, ըսել կ՚ուզեմ՝ զայն դաւանիլ եւրոպական դիւանագիտութեան դասական շրջաբանութեան մէջ, - հիւանդ մարդու, որուն օրերը համրուած էին։ Այս տեսակ տրամադրութիւն մը, անհրաժեշտ ըլլալով հանդերձ, չմոռցայ սակայն միւս իրականութիւնը, վտանգին զգայարանքը, քանի որ սահմանը անցնող ամէն հերոսի գլխուն, ինչպէս մեր ժողովուրդի հաւաքական գոյութեան վերեւ կախ էր առակին սուրը։ Չէր բաւեր զայն վերածել գրական յղացքի [2], որպէսզի հնարաւորութիւն ստեղծուէր իմացապէս, մանաւանդ զինուորագրուելու այս չարիքին դէմ, որ գլխագրուած Տգիտութիւն կ՚անուանուի։ Որքան շատ տեսեր եմ Մաթիկէն ետք հզօր ու շքեղ սոփեստներ, որոնք թուրքէն կը սորվէին, որպէսզի այս ժողովուրդը լուսաւորեն ու ընկերվարական վարդապետութեանց ընդհանրացմամբ մը միանգամ ընդմիշտ արմատախիլ ընեն ազգը ազգին դէմ լարող մախանքը։ Այս մտածումը Մաթիկին ուղեղին մէջ տակաւին խակ, աւելի յետոյ պիտի ընդունուէր ամերիկացիներէ, որոնց երանելի ուղեղին ծնունդն էր գիւտը հայ որբերուն արգիլել հայոց լեզուի ուսումը, հալածել անոր գործածութիւնը, արտօնելով որեւէ ուրիշ լեզու։ Ասիկա ոչ միայն ինքնատիպ է իբր մտածողութիւն, այլեւ ահաւոր կերպով իրաւ։ Նիր Իսթի պաշտօնեաներուն տեղեկագիրները պաշտպանած են այդ հրէշութիւնը ընկերութեան կեդրոնին, Ամերիկայի մէջ։ Մաթիկ Մելիքխանեանց սոցիալիստ էր՝ յեղափոխական ըլլալուն չափ։ Ու իր քարոզները կը շփուէին երկու աշխարհներուն հիմնական հարցերուն։ Չէր գիտեր, թէ իր այս տեսութիւններով որքան կը հեռանար մենէ, որ թուրքը չէինք երեւակայեր, այլ կը շարունակէինք ինչ որ իրենք դադրած էին ընելէ «Կովկասում», այսինքն՝ կրել զայն, թուրքը, մեր ջիղերուն ճամբաներէն, թանձր, անխուսափելի շարաւի մը նման։ Ընկեր Մաթիկը մեզի չափ ուժով ատելու անկարող ու անվարժ, պարտք ունէր, աւաղ, երեւակայելու, երբ չէր անցած Սահմանէն։ Նշանաւոր այդ հրուանդանը իմաստութեան ծովերուն։


[1] Կը զգուշանամ շատ յստակ վճիռներ, աֆորիզմներ առաջարկելէ ցեղերու հոգիին վրայ, ինչպէս կ՚ախորժին ընելէ գերման մտածողները (Քէյզերլինկ, Շփենկլէր) փարատոքսը երբ կը ջանան արժեւորել, խոր հմտութեան մը նպաստովը։ Իրողութիւնը այն է, որ արեւելահայ երիտասարդութիւնը -կազմակերպիչը հայ հոգիի նոր յղացքին- աշակերտ է ռուս աւանդութեան։ Արեւմտահայերը անջատ հերոսներ եւ ողբալի կազմակերպութիւններ միայն կարողացան տալ ընդհ. սպասին։

[2] Հաշտ երթալու համար նշանաւոր ընկերային վարդապետութեան մը տոկմային, այսինքն՝ չէզոքացնել, գրեթէ չքացնել, կամաւոր մեղսակցութեամբ, կուրութեամբ, բարբարոսութիւնը, որ թուրք մեծ ժողովուրդին մօտ տեսակ մը վաղանցուկ spasma է եւ ոչ թէ հոգեյատակի տեւական դրութիւն, արիւնը եւ իր ձայները, որոնք նախնական ժողովուրդներու մէջ կը փոխարինեն իմաստին fonctionnementը, առնուազն ուղեղը։ Աւելին, ուրանալէ ետքը այս ահաւոր իրողութիւնները, հաւատալ ուրիշ տրտմութիւններու, այսինքն՝ զարգացման, գիտութեան մէջ բարելաւման ու մեր թշնամին մեզ ալ սիրող ընծայող ինքնապատիր սուտի, - պարագայ, որ լայնօրէն ապացուցուած է այսօր, երբ ոչ միայն Եւրոպայի մէջ կը պաշտպանուին թուրքերը, այլեւ՝ Խորհրդային Հայաստանի մէջ, առանց նկատի ունենալու ուրիշ ծանրակշիռ փաստեր, որոնցմէ մէկն է Պոլսոյ հայերուն հոգիին պարտադրուած պետական ընդարձակ կեղծիքը։ Այդ մեր արիւնէն եկող մարդերը իրենց թրքացման պրոցեսը կը հրահրեն թուրքերէն վեր, հեռուէն մեզ ընելով կրկնապէս նկուն։
Զ.
Անգամ մը լեռներուն վրայ իր ցանկաստանի, անիկա պիտի իմաստանար Սողոմոնէն ալ կատարեալ իմաստութեամբ, որուն գրիչը կիներուն միսին մագաղաթը ունեցաւ ու մելանի փոխան արիւն չծծուց իր եղէգին՝ ինչպէս էր ճակատագիրը արեւմտահայ գրողներուն գրեթէ մեծ մասին, որոնց շեշտին կրակը, վառ համը այդ կարմիր հեղուկին անցած կը թուի ինծի հիմա, երբ կը ջանամ հասկնալ զանոնք, իրենց քիչիկ բառերուն ընդմէջէն այնքան սրտայոյզ, ջերմին ու սխրագին։

Մաթիկ Մելիքխանեանց, մեր բոլորին պէս ճանչցաւ թուրքը, բզկտող կենդանի, մորթող երկոտանի, մռայլ, մռայլ, մռայլ իբր հոգի, իբր զգայնութիւն։ Ու անասնութիւնը, որուն սպասարկէր միտքի նախնական դրութիւն մը, այնքան մօտիկէն թելադրող տափաստանը։ Առանձին ուսումնասիրութիւն է այս հոգեվիճակին տիրական տարանջատումը։ Ինչ որ այս դարուն սկիզբը թուրքն էր, Օսմանին կայսրութեան սահմաններէն ներս, դեռ չէ գտած իր պատկերը հաւատարմօրէն ինկած կտաւի։ Մաթիկ Մելիքխանեանց, շատ երիտասարդ, ատիկա ընելու անկարող, հաւաքած էր տարրեր միայն։ Քառասուն տարի ետքը իր նահատակութենէն, երբ կը յօրինեմ իր կենսագիրը, իմ ուժերը տկար կը զգամ, իր այդ տարրերը վերածելու ճշմարիտ դրութիւններու։ Իմ կէս դարէն աւելին ես տուեր եմ թուրքը հասկնալու տրտում պարտքին։

Երկու աշխարհներու (Կովկասի թուրքին եւ Թուրքիոյ թուրքին) անհաշտ սա հակադրութիւնը, որ մեր յեղափոխական պայքարին մէջ եղաւ ցաւագին հարց մը, գրիչի եւ սուրի մարդոց իրարմէ այլուրութիւնը, իրարու ներհակութիւնն էր։ Ընկեր Մաթիկը, իբրեւ մարտիկ, քանի մը օրուան մէջ գտաւ իր Դամասկոսի ճամբան, երբ խաղաղ գեղ մը հասնելուն, աղբիւրին առջեւ, տեսաւ մորթուած դիակները երկու աղջիկներու տասնէն հազիւ վեր ու չորս պզտիկներու, բոլորն ալ կացինահար։ Այդ մկրտութիւնը այնքան հզօր էր, որ իր ուղեղին մէջ ոչ միայն վարագոյրներու պատռուիլը զգաց, այլեւ ընդմիշտ անհետացող, ընկլուզուող երկրամասեր։ Անիկա, սարսափագին զայրոյթով մը, ապրեցաւ իր խղճմտանքին մեծ քրիզան, այդ անմեղ դիակներուն առջեւ ու խմբագրեց, նոյն գիշերն իսկ, իր առաքելութեան մեծ տոքիւմենտը, որով սկիզբը կը դնէր իր հերձուածին, բիւրոյի մարդուն եւ երկրին մէջ գործող մարտիկի նկարագիրները իրարու հակադրող։ Իր ոճին առատութիւնը, մտածումներուն պարզութիւնը, քարոզին նախնականութիւնը աշխատեցան ի վնաս իր դատին։ Գրասենեակի եւ գործատեղիի մարդերը իրարմէ կը տարբերին գրեթէ ամէն գետիններու վրայ։ Մաթիկը ձգուեցաւ իր ուտոպիաներուն, ստացաւ կազմակերպչական գերագոյն մարմինէն լուրջ ազդարարութիւն, հրաւիրուեցաւ իր երդումը յարգելու մանաւանդ կուսակցութեան գերագոյն պատգամը, - կարգապահական սարքը, որուն դէմ ամէն ընդվզում կը պատժուէր անխնայ։ Կարճառօտ մարդերը, կարճ, բայց հաստ սկզբունքներու մարդեր եղած են։ Այդ հիման վրայ էր, որ ընկեր Մաթիկը քաշուեցաւ զինքը զինուորագրող կազմակերպութենէն, հոգիին խորունկ բեկումով ու ցաւով, բայց աւելի քան հաւատաւոր իր ժողովուրդի դատին։ Ժընեւ, Լոնտոն, Փարիզ, Թիֆլիս, բոլոր ինտելիգենտ մեր յեղափոխականներուն պակսածը անիկա կը յաւակնէր գտած ըլլալ։ Անգամ մը, որ այդ բարձր շնորհներով ու հսկայ կամքով օժտուած ընկերները ճանչնային երկիրը, հոն ապրող հայը տեսնէին իր իրական կարիքներուն, կարողական (potentiel) արժանիքներուն մէջ, յեղափոխութիւնը կը դադրէր առանձին ինքն իր մէջ ծուարող մարմին մը նկատուելէ ու կ՚ըլլար ժողովուրդին թաքուն ուժերուն ցայտուն խորհրդանիշը։ Ինչ ընել, սակայն, մինչեւ որ իրագործուէին այդ պայմանները։ Բայց շատ պարզ բան մը, - ճանչնալ այդ ժողովուրդը շատ մօտէն, ամէնօրեայ շփումով մը ու գիտակցիլ անոր ցաւերուն, որպէսզի ըստ այնմ հայթայթուէին դարմանները։ Ճեղքել թուրք կայսրութիւնը արեւելքէն դէպի հարաւ (Կիլիկիա), հարաւէն դէպի արեւմուտքը, մինչեւ Պոլիս։ Որքան ուրախ էր այն գիշերը, երբ այդ հսկայական ձեռնարկը գէթ իբրեւ ծրագիր ընտանի դարձաւ իր մտածողութեան։ Պիտի առնէր ճամբորդի ցուպը ու անցնէր գործի։ Բայց այս մասին աւելի ուշ։

Իր կեանքի այն շրջանին, ուր անիկա պատանի էր, այդ «Կովկասում» միշտ կար թուրքը, հազիւ-հազ իբրեւ հեռու հեքիաթ, յիշեցնելով դարերու տիրակալող սարսափները, արեւելքէն դէպի արեւմուտք իր խուժումին։ Պատմութիւնը թուղթ է, երբ չի պաշտպանուիր։ Թուրքերը, մեզի պէս, թուղթի վրայ կը խաղան, երբ իրենց գիրքերը կը մատուցանեն իրենց զաւակներուն։ Այս դարուն սկիզբին, Կովկասի մէջ թափթփուք ժողովուրդ մըն էր այդ անունին տակ խմբուած ամբոխը, առհասարակ բորբոսած մզկիթներու պատերուն կծկտած, վախկոտ, թոյլ անբանութեամբ մը, ու գիտցէք, որ դիւրին չէ ինքզինքը հերքելը, մանաւանդ սրբել, մաքրագործելը՝ ինչ որ մանկութեան տախտակներուն վրայ գրած են մեր զգայարանքները։ Մեղք, որ քիչ են իմ էջերս եւ ըլլամ ստիպուած շատ, շատ բան զոհելու Մաթիկին զգայնութիւններէն - իր գեղէն Թիֆլիս մտնելու, տառապելու, ուսում առնելու, զարնելով գլուխը հազար քարի։ Իր պատմումէն ինծի կը դառնար իմ ալ շատ մօտիկ անցեալը, գեղէն քաղաք, հազար դժուարութեանց սլաքներով չարչրկուն իմ ծարաւը այդ ուսումին ետեւէն, որուն անունը մօրս բառերով մարդ ըլլալն էր այդ օրերուն։ Ինչ սրտայոյզ հերոսութեամբ մը մերժելով իմ բազուկներուս կարելի արդիւնքը տունին՝ մայրս զիս յօժարէր պիտի աւելի հեռու, աւելի «մենծ» դպրոց մը ղրկելու, գրեթէ ծերութեան դուռներուն, աչքերէն ու կեանքէն հաւասարապէս տկարացած, բայց շարունակելով պահել իր ուխտը, որբ իր զաւկըները իրենց ճակատագիրներուն տիրացման հանելու, որ հոմանիշ էր քսանը անցնելու…

Ընկեր Մաթիկին Ճեմարանը անշուշտ աւելի կ՚արժէր, քան իմ Արմաշը, որուն մասին խօսեցայ արդէն։ Մաթիկին խորունկ, խանդավառ հայրենասիրութիւնը, իր ժողովուրդին երկիրն ու պատմութիւնը ջուրի պէս գիտնալու իր հպարտութիւնը, ու հակառակ կրօնական կրթութեան եւ ռուս կասկածոտ հսկողութեան, այդ Ճեմարանին աշակերտող երիտասարդութեան խորունկ ազատամտութիւնը, առաջամարտիկ գաղափարներու հանդէպ սրտառուչ ընկալչութիւնը աւելի քան տպաւորիչ էին։ Անիկա հիացումէ զատ անկեղծ բառեր ունէր իր ուսուցիչներուն հասցէին, արեւելահայ բանասիրութեան ու պատմական ուսումնասիրութեանց մէջ մեծ վարկ վայելող անձնաւորութիւններ բոլորը, համալսարանական լայն պատրաստութեամբ, մտքի անկաշկանդ հորիզոններուն բարիքով, զիրենք երկիւղածութեամբ ու կիրքին հասնող ուշադրութեամբ մը ունկնդրող տղոց մատաղ հոգիները կերպադրող անորակելի այն տեմպով, որ սերունդ մը կը թելադրէ։ Ստոյգը այն է, որ աւելի յետոյ ես պիտի հաստատէի Մաթիկին տպաւորութեանց վաւերականութիւնը բոլոր այն մարդոց վրայ, որոնք անցեր էին այդ վառարանին քուրայէն։ Արեւելահայ այն մտաւորականութիւնը, որ 1890էն մինչեւ մեր օրերը իր ուսերուն ունեցաւ ոչ միայն արեւելահայոց քաղաքական ու գրական ճակատագիրը, այլեւ ամբողջ հայ ժողովուրդին ամէնէն տագնապագին փորձանքը -մեր յեղափոխութեան կազմակերպումը իբրեւ գործ ու գաղափարագրութիւն - ամբողջութեամբ կու գայ Ճեմարանէն։ Երբ կը պարզէր ինծի Մաթիկ Մելիքխանեանցը մեծ ու շքեղ իր երազները, ինծի կը թուէր տեսնել այդ ամէնուն սկզբնական հանգոյցը բազմակեդրոն, բայց հսկայական գլուխի մը մէջ, որ մեր եկեղեցականութիւնն էր Արարատի ոտքին։ Ու կ՚ընէի բաղդատութիւնը Արմաշի իմաստուն եպիսկոպոսին, Եղիշէ Դուրեանին հոգեղէն կազմին այդ մարդոց թելադրած տեսլականին հետ։

Դուրեան եպիսկոպոս մեծ ու սիրելի դէմք մըն էր, որ քանի մը գեղեցիկ շնորհներու բարիքը խորանարդած էր ուզելով թէ ակամայ, հոդ չէ հարցը, ու հաճոյքով ենթարկած իր դժուարահաճ իմացականութիւնը սա պատրանքին։ Այս դարու սկիզբը, ուր ես տարի մը մտիկ ըրի զինքը, Եղիշէ եպիսկոպոս Դուրեան փառք մըն էր։ Մաթիկէն ետք միայն ինծի կարելի պիտի ըլլար այդ ամրակառոյց յղացքը ենթարկել վերլուծման։ Հոս չունիմ միջոց այդ վերլուծումին գումարը հաշուեկշռելու, ուրիշ տեղ մը անոր նուիրած ըլլալով բաւարար էջեր [1] ։ Կը բաւականանամ հոս արձանագրելով առաջին իմ հիասթափումս իմ մեծ ուսուցիչէս, դեռ այդ օրերէն։ Բանասէրները արժէքով մարդեր են անշուշտ, երբեմն շատ մեծ նոյնիսկ, պայմանաւ, որ մինակ չըլլան, ըսել կ՚ուզեմ՝ մատաղ ուսանողութիւնը մարզելու արարքին մէջ միջադէպներ չդառնան եւ մեռելներու գիտութիւնը, իրենց կախարդանքով գերադաս չընծայեն ողջերուն գիտութեան, այսինքն՝ տրոփուն կեանքին պարտքերուն։ Ճիշդ է, որ արմաշական վարդապետները, ուսուցիչները աղէտներու առջեւ չտկարացան ու մեռնիլ գիտցան մեծ արիութեամբ։ Բայց 1896ին, մանաւանդ 1915ին, այդ արիութիւնը պիտի չպակսէր գրեթէ մեր բոլորին…

Փողոցները պառկելով ու գիշերները բեռնակրի աշխատանքին յանձնառու ուսանողը, Ճեմարանի մէջ սրտառուչ ուսանող մըն էր, որ իր դպրոցին աւանդութիւնները ահա գործնապէս կ՚արդիւնաւորէր, իր ծննդավայրէն հազարաւոր փարսախներով հեռու տեղերու վրայ իր փոքր անձնաւորութեան հսկայ փառքը ժուռ ածելով (պտտցնել)։ Չեմ կրնար լայննալ շատ, գէթ շեշտելու համար հոս գլխաւոր տարրերը այն վերլուծումին, զոր անիկա ըրաւ, շատ տաք, պերճ, հեքիաթունակ շեշտով մը, ճեմարանական իր շրջանէն մարդերը, մտայնութիւնները, ձգտումները, ընդհանուր, հասարակաց զգացողութիւնը եւ ուսանողի շատ մասնակի, շատ ինքնատիպ հոգեբանութիւն մը խտացնող, յորդ, բայց յստակ տարազներով, որոնք ապրումին նպաստէն այնքան տիրաբար գիտեն օգտուիլ ու դիմանալ։ Մօտ քառասուն տարիներ են անցեր այդ օրէն։ Աւելի յետոյ, վաւերական գրողներու, առնուազն ստոյգ պատմողներու գրիչին տակ, ես տեսեր եմ ճեմարանական յղացքին ամբողջ բովանդակութիւնը։ Ստիպուած եմ հոս յայտարարել, որ Մաթիկին ինծի տուածը թուղթէն, յիշատակէն վեր վկայութիւն մըն էր, գրեթէ արուեստի գործ մը, որ ահա կը դիմանայ, երբ կը գրուին սա տողերը։ Վերը ըսի, թէ արմաշական մըն էի (եթէ երբեք մէկ տարուան իմ կեանքը այդ դպրոցին մէջ ինծի կու տայ իրաւունքը այդ որակականին)։ Հոս կը խօսիմ իմ բեկումէս, որ ալ յստակ է, տարիներ ետքը, նոյն այդ դպրեվանքէն։ Հազիւ տարի մը առաջ ես կը բաժնուէի Արմաշէն, որուն «հոգին» Դուրեան սրբազանն էր, ինչպէս կը խօսէին ու կը գրէին քիչ մը ամէն տեղ։ Կովարծ Ակոյի քարայրին մէջ, ես թելադրութեան ճամբով, Մաթիկէն ինծի հասնող գաղափարներու ակօսն ի վեր փնտռեցի, թէ ինչ կը բերէի իմ մեծ ուսուցիչներէս։ Անոնցմէ մէկը մեծ բանաստեղծ մըն էր ու միտքի մեծ խուզարկու մը։ Ուղիղ գինովութիւն մըն էր ինծի իր մատենադարանին հոյակապ աշխարհը, անոր կեդրոնին՝ իր սեղանին վրայ գլխահակ մարդը։ Դուրեան սրբազանին դասերը շուքն իսկ չեն իր անձին։ Դպրեվանքէն երկրորդ ուսուցիչը երիտասարդ վարդապետ մըն էր, խելացի, ճկուն, մարդերը վարող, աշխարհիկ շնորհներով եւ որ յետոյ մեր նուիրապետութեան բարձրագոյն աթոռներէն մէկուն վրայ պիտի գոցէր իր աչքերը՝ իբրեւ Երուսաղէմի պատրիարք։

Այսքան են իմ յիշատակները այդ տարուան մը շրջանէն։ Երկուքն ալ անկարող եղան զիս հասկնալու, սորվելու իմ անհուն ծարաւը իր ճիշդ տենդին մէջ զգալու ու չգտան միջոցը զիս վար դնելու, վստահ ըլլալով, որ իրենց խնամքէն դուրս ես սահմանուած էի շատ մը խոչընդոտներու, թերեւս կորսուելու հետախաղաղ։

Ու տեղի ունեցաւ անխուսափելին։ «Վայրագ գեղացին», որ ես էի, կը դառնար իր տարրին, իր գեղին, քիթը հողին քսելու ստորնութիւնն իսկ գերադաս համարելով սա անհաղորդ մտքի վիճակին։ Չէք հարցներ, թէ ինչն էր վէճը 18 տարուայ պատանիի մը եւ Եղիշէ եպիսկոպոս Դուրեանին։ Ողբերգական է մեծ մարդոց տկարութիւնը, չըսելու համար տկարամտութիւնը։ Իր հոյակապ մատենադարանէն Դուրեան սրբազան ինծի կու տար անկարելի գիրքեր, բանասիրական, հմտական, պատմագիտական բովանդակութեամբ։ Քրենքիփցի մէջ այսինչ վանքին տեղադրական, պատմական մանրամասն նկարագրութիւններով։ Գետինն անցնէին այդ ամէնը։ Նետեցի, կատղած, գիրքեր երեսին ու արցունքով նայեցայ Ռընանին, Սէնթ Պէօվին, Թէնին, Զոլային բաժիններուն, ամէն մէկը քսանէն վեր հատորներով։ Սրբազանը չէր հասկնար, թէ ինչու կոշտ էի։… Ինչ հարկ սա յուշերուն։ Մարտի առտու մը ես ձգեցի վանքը ու դարձայ իմ գեղը։

Մաթիկ Մելիքխանեանց հիացում ու արբշռանք միայն ունէր Ճեմարանէն։ Ու ասիկա տառապանքն էր ինծի։ Հիմա սա տողերը թափած պահուս ու թուղթին այս ողբերգութեան մեծ բաժինը կու տամ մենէ վեր ուժերու, որոնք մեր պատանութիւնը ըրին այսպէս տրտմահար, խաբանահար, մանաւանդ անծրագիր։ Մինչդեռ մեր երիտասարդ սերունդը Թուրքիոյ մէջ կ՚իյնար սուրի տակ, ազատուողները ճիրաններուն մէջն էին աղջամուղջին։ Սահմանէն անդին ուրիշ սերունդ մը, որ արիւն չէր տեսած, կու գար ինծի ահաւոր փորձառութեան մը ծարաւով…

Ձգելէ առաջ Մաթիկին ճեմարանական աշխարհը- ամէնէն քնքուշը սա տղուն աշխարհներէն -պարտաւոր եմ քիչիկ մը բան ալ զետեղել հոս իր մտքին տարողութենէն, զոր անկեղծ համեստութեամբ մը ներկայացուց իբրեւ միջին նմոյշ մը իր սերունդէն, գործնական ու բարենորոգչական, մանաւանդ գիտութեամբ զօրացման ազդակներու սպասարկու խորունկ ախորժանքներով։ Խոշոր շնորհ մը կը թուէին այդ յատկութիւնները անոր մտքին, երբ բաղդատուէին մեր բոպիկութեան, չորութեան, կծծիութեան։ Անկեղծօրէն ես մեղադրեցի դպրեվանքը, որ ոչ միայն ինծի ոչինչ էր տուած, այլեւ թողած էր «լինելիք» ապրանք մը փախչի իրենց մատներէն։ Յետոյ, Մաթիկին միտքը կը շահէր նորէն այդ բաղդատութեան մէջ, համեմատուելով ճղճիմ մարմինին, որ այնքան մը տարր էր ճարած, որքան անհրաժեշտ էր կրելու համար այդ անհամեմատ, հսկայ գանկը միայն, ուր այնքան ծանրութիւնները աշխարհներուն ու տարրերուն պատսպարուած կը հանգչէին։ Շատ յստակ է սա զգայնութիւնը, զոր կարգ մը մարմիններ կ՚արթնցնեն իրենց չըսուած, գուշակելի ախորժակներէն։ Մաթիկ Մելիքխանեանց կը սպասարկէր իր գլուխին միայն։ Իր մասին ուրիշ պաշտօններ մտածելն իսկ տարօրինակ կու գար։ Դէմքին մանրութիւնը ուղղակի կը ջախջախուէր թիզ մը ճակատէն, լայն ու փառաւոր, գլխուն կէսը դէպի վեր ու ետ՝ գրաւող։ Ինչու թափած էին մազերը, հարցուցինք իրեն։ -Կարիք չունէի անոնց, - պատասխանեց վսեմ պարզութեամբ, - խոմ, մազը մտածում չի։

Անշուշտ։ Ու այդ արքայական ճակատը - շէնքերունը - անվրէպ պատգամ էր այն օրերուն հռչակի հասած գանկաբանութեան անունով գիտութեան մը, թէեւ կովարծ Ակոյին ճակատն ալ ունէինք իբր հակափաստ, քանի որ երանելի հովիւին ալ գանկը լերկ էր ու ճաղատ։

Արեւմտեան միտքի մեծ ներկայացուցիչներուն մօտ ճաղատութիւնը փառք մըն էր իմ պատանի դատողութեանս մէջ ու Մաթիկը այդ առաւելութեամբ կը շահէր։ Բայց ինչ որ ստոյգ էր, ատիկա գոյութիւնն էր այդ հսկայ ճակատին տակոքը ու այդ լերկ գանկին ներքեւ բացառաբար հզօր ու փայլուն իմացականութեամբ մը։ Թագաւորը խշտիի մէջ չէր բնակեր ու շատ պալատներ մեծ մարդոց բնակարան են ծառայած։ Անոր միտքը մէկն էր այն հազուագիւտ հրաշքներէն, որոնց լաւ կ՚ընենք չհանդիպելով։

Այդ միտքը օժտուած էր շատ ուշագրաւ կարողութիւններով։ Ամէնէն առաջ ահաւոր յիշողութեամբ մը, որ կը զատուէր ուրիշ բացառիկներէ՝ յիշատակներ կենսագործելու մասնայատկութեամբ մը։ Կան այդ մարդերը, որոնց պատմումը ներգործական ապրում է եւ ոչ թէ չէզոք թւում։ Մաթիկ իր յիշատակները կեանքի կտորներու կը վերածէր, պատրանք ստեղծող ու ատով ալ չտժգունող։ Յետոյ իրն էր բացառիկ շնորհը դարձեալ յուշէ յուշ, մտածումէ մտածում, դէպքէ դէպք լարեր նետելու, արտաքնապէս իրարու անհաղորդ իրողութիւններ ու միջեւ գտնելու շքեղ, համոզիչ մերձեցումներ, իմաստասիրական թերմերու առատութեամբ ու պատմութեան իմաստասիրութիւնը արժեւորել ձգտող քաղցր միամտութեամբ՝ հաւասարապէս տպաւորիչ։ Բայց այլապէս խորհրդաւոր հրապոյր մըն էր իր մօտ դէպքերը, իր փաստին համեմատ, օգտագործելու իր դիւրութիւնը, հետեւցնելու ու համոզելու իր ջերմ տուրքերը։ Այս յատկութիւնները, փորձառութեան բովէն անցնող մարդը կ՚ընեն վարիչ, վարպետ, մագնիս։ Մաթիկ Մելիքխանեանց յեղափոխական մը միայն կրցած էր ըլլալ առայժմ։ Իմ այն ատենուան դատաստանիս մէջ՝ Մաթիկին տուրքերը գերազանց արժանիքներ էին, քանի որ ինծի համար իմաստը ու անոր փրփուրը կը մնային մէկ, իմացականութիւնն ու յեղափոխութիւնը՝ հանճարին յատկանիշները, մանաւանդ ինծի հիմնովին անծանօթ ընկերային հարցերու, իմաստասիրական դրութիւններու շուրջ Մաթիկին լայն ու արձակ ճախրանքները՝ նախանձելի գեղեցկութիւն։ Ու ամէնէն կարեւորը՝ խօսքը, անոր տենդը, առքը, միսերը, արիւնը, հեշտանքը, որոնք բոլորը մէկ կը բռնանային։ Ես լսած էի Եղիշէ Դուրեանի քարոզները՝ ինծի խօսքի գերազանց վայելքներ։ Դաշն, կանոնաւոր, թաւալուն էին բառերը բանաստեղծ եպիսկոպոսին բերնին, բայց տխուր փաստովը ոչ միտք ըլլալու, ոչ ալ կիրք։ Մաթիկ արեւելահայ բարբառը կ՚արժեւորէր ու կ՚աւելնար իմ հիացումիս մէջ իր պարունակութեան ալ փառքովը։ Ամէն մէկ նախադասութիւն կամ յուզում կը փոխադրէր ինձմէ ներս կամ մտքիս մէջ գոց հերկ մը կը պատահէր։ Ու խօսքը, այս անգամ ընդհանուր, պատգամ էր 1900ի մարդոց համար։ Անկէ ասդին կարծես քիչ բան է փոխուած սա հանգամանքներէն։

Մաթիկ Մելիքխանեանց այլապէս կը տպաւորէր, խօսքի շնորհներէն անկախաբար, հարց մը մէկ հարուածով ընդգրկելու, վերլուծելու, կրկին համադրելու ու գործողութեանց հետեւանք մը եղող նորոգելու շատ սահուն տուրքերով, որոնք նպաստը կը վայելէին իր մասնակի կշռականութեամբ մը օժտուած հագագին, ուրկէ բառերը կը ծորէին քաղցր, բայց արու ու ամբողջ, իր շատ զարգացած շունչին, արդիւնք՝ իր թափառական կեանքին լեռնէ լեռ, Վան ու Սասուն, յաճախ երէի մը նման խուճապահար փախուստով, մարմինին ընդհանուր ճղճիմութիւնը լայնօրէն հակակշռող ցուլի կուրծքէն երբ կու գար դուրս։ Այդ շունչին երկարութիւնը, համատարրութիւնը, ընդդիմահար բանի մը նման քեզի դպիլը թերեւս կը խոստանային ապագայ մեծ վարիչը, meneur, բառին ետին պզտիկցած մեր շատ գիտցող վարժապետներէն, բայց որ կրնար ետեւէն հազարներ քաշել…։ Այդ յատկութիւնները կը գործածէր անիկա միշտ իր թեզին ի նպաստ, որ առնուազն մեր ժողովուրդին ազատագրութիւնն էր եւ սովորաբար մարդկութեան երջանկութիւնը եւ ընկերվարական բոլոր փայլուն ու տրտմօրէն հերքուած երազները։ Աւելցուցէք երեւակայելու նոյնքան ահաւոր դիւրութիւն մը, երազ մը ձեւելու, հագնելու, զայն մորթի մը պէս իրը ընելու, նոր բառով մը՝ իւրացնելու գրական ալ ընկալչութիւնը։ Ու այս ամէնուն մէջէն այս ամէնը իրագործելու անհաւատալի բնականութիւն, պարզութիւն, որոնք երբեմն իրական, աւելի յաճախ սոփեստութեամբ, վարժ ու անմեղ միամտութեամբ մը կը քողաւորին ու կը վերածուին շնորհի։ Այս մտածումները, անշուշտ, այնքան յստակ չէին իմ մտքին, որքան, հիմա։ Բեմերու վրայ անկէ ետք տրուեցան ինծի շատ-շատ պատեհութիւններ տեսնելու մարդեր, որոնք նոյն այդ շնորհները առաւելեալ աստիճանով մը կը պարզէին, եռանդուն, դղրդող, բայց խորքով այնքան աղքատախնամ։

Ըսի, թէ հազիւ տարի մը կար վանքէն հեռանալս։ Ըսի, թէ ինչ կը բերէի այդ շէնքէն ինծի հետ։ Բայց չըսի, թէ սորվելու տենդը որքան դժբախտ ճակատագիր մը ունէր իրագործելի։ Չէի կրնար մտքէս հեռացնել վերջին տեսարանը՝ Դուրեան սրբազանի մատենադարանին մէջ տեղի ունեցած։ Պատուական այդ մարդը գորոված էր վճռական որոշումին վայրագութեանը դէմ, վանքը ձգելու, քանի որ ինծի սպասող աշխարհը ան կը ճանչնար զարմանալի յստակութեամբ։ Պիտի չհասկցուէի ու պիտի հալածուէի։ Քիթս հողին պիտի քսուէր, անօգուտ այդ նուաստութիւնը դատապարտուած էի հանդուրժելու։ Պիտի այրիանար միտքս ու գրելու երազին ցանկութիւնը պիտի ցամքէր նման տունկին, որ կ՚աճի արեւէ զուրկ։

Բոլոր այս պատահականութեան դէմ իմ կեցուածքս անսասան էր։ Պիտի շինէի միտքիս ճամբան, յետոյ՝ միտքս, յետոյ՝ արուեստներու սպասը, իրեն պէս, բայց մոռնալով, որ զուրկ էի զինքը պաշտպանող պայմաններէն։

Մաթիկ Մելիքխանեանց Ճեմարանէն Մոսկուան ըրած էր առանց այս տագնապին։ Անիկա, մեծ այդ քաղաքին մէջ, սորվեր էր օդէն ու ջուրէն, առանց կաթիլ մը նախատինքի ու քրտինքի, նման թիթեռին, որ կը թռչի, կը հասուննայ։ Իրեն անծանօթ էր մնացած դժուար, ծանր, դանդաղ, հատկտեալ ուսումին, տոտիկ-տոտիկ, աստղի ծայրով աճելուն յուսաբեկիչ տագնապը, գաղափարի, ընթերցումի իր արագութիւնը, իր ընկալչութեան լայնքն ու խորութիւնը, իր միջոցներուն առատութիւնը՝ գիտական իր պատրաստութիւնը զինքը կը պաշտպանէր սա մարզին վրայ, ամէն քարի, ժայռի, հողի երանգի համար գտնելով «աշխարհք մը» ըսելիք, բոլորն ալ նոր ինծի համար, որ իր տարիները վատնած էր գրաբար լուծելու ի բայ Ղուկասի կամ Մատթէոսի աւետարաններուն մեկնութիւնները ընդօրինակելու։ Կանխահաս պատանի մըն էի, բայց շուքն իսկ չէի արժեր այդ ուղղութեամբ Մաթիկին։ Աւելի յետոյ պիտի սորվէի, որ քննութիւններու եւ դասարաններու առաջինները կեանքին մէջ տասներորդները կու տային յաճախ։ Հակառակը ունի նմոյշներ գոնէ քանի մը մեծ մարդերու, որոնք իբրեւ անընդունակ վտարուած ըլլան դպրոցէն, ապագային կոչուելու համար… Զոլա մը կամ Սփենսըր մը։ Չէի կրնար, կրակի կուշտին ծուարած սա ամբողջ գլուխը բոցէն զատել, բառերու միգամածային պատմուճանէն, տեսնելու համար զայն, այսինքն՝ ինծի չափ թշուառ, ինծի չափ անապահով, իր նաւը յանձնած փոթորիկին, իր կեանքը աճուրդի հանելու իսկ անկարող գոնէ իր ընկերներուն նման, որ վարը, Սասնոյ սարերուն վրայ մեռնելու համար առնուազն կապար մը կ՚արժէին թուրքին պիւտճէին, մինչդեռ ինքը -կասկած չունէի այդ մէկ նախազգացմանս ստուգութենէն- հում-հում բզկտուէր պիտի թէկուզ օրը իրիկուն չեղած, եթէ թուրքերը հոտն առնէին իր տեսակին։

Դժուար էր Մաթիկին զառածումը դէպի մեր կողմերը ենթարկել իր կանխահասութեան, իր ուսանողութեան շատ փայլուն ամառ։ Դիտողութիւններ, բաւական ստուար, կը հաստատեն այս կարգի դէպքեր, իմաստի կրկէսներէ։ Ոմանք քսանին չհասած՝ իբրեւ զմայլելի, բայց անվերադարձ նախախայրիք մը կ՚ապրին, յորդ ու փարթամ, ու կը սպառեն ինչ որ քսանին յաջորդ քառասուն տարիները կը վերապահեն մարդոց մեծ մասին իբր փթթում, ծաղկում ու քաղցրագին պտղաւորում։ Երբեմն մահը անփոխարինելի իմաստութեամբ մը կը միջամտէ՝ խնայելու համար սա շողարձակ, «ցօղաթուրմ» գարունքին՝ ամօթը երաշտ ամառին ու ստերջ աշունին։ Անոնք, այդ «հանճարեղ» տղաքը կը փակուին, կը կնքուին քսանի դուռներուն, իրենց հեքիաթը ձգելով մեր կարճ հիացումին։ Ուրիշներ ու շատեր են ասոնք, պիտի տառապին յարմարելու համար մեր գիտցած կեանքին, լայն, խորտուբորտ, սեփ-սեւ կեանքին ու ասոր հազար-հազար խութերուն, որոնց սանդուխովը կը քալենք, պիտի քալենք դէպի մեր սեփական անդունդիկը, մեր փոսը։ Ով կոշտութիւնը, վրիպանքով դառնակարան տրտմութիւնը, չորս պատերուն արքայութեան (գրասենեակ) վարժուած անխուսափելի գերութիւնը պատանութեան սա պսակաւորներուն, որոնք փուշ պսակն իսկ պիտի չձգեն իրենց ճակտին, սուզուելու համար, անդարձ, մռայլութեան, միջակութեան ծոցը…

Ձգելէ առաջ սա փոքր փակագիծը ընկեր Մաթիկի ուսանողական մեծ տուրքերէն, մաս մըն ալ բան՝ իմ տպաւորութիւններէս անոր հաւատաւոր, անխուսափելի զեղումի մասին, միշտ կազմ ու պատրաստ, դիւրին, գործնական (maniable), տարագործուած (թող ներուի այս բառը), ներածուած ու բռնուած ապրանքի նորութիւնը, առատութիւնը, դիւրամատչելի գնովը։ Այսպէս է, որ այդ դատումները կը ջանային ներկայացնել Արեւելահայաստանը, այս դարու սկիզբին, իր նաւթի իշխաններուն ահաւոր ապաբարոյութեամբը ու սանձակոտոր ախորժակներովը, իր եկեղեցականներուն տմոյն, անզետեղելի անհոգութեամբը, երբ ռեժիմէն շղթայակապ, բայց անկէ հալածուած, աղօթելու սահմանուած, բայց պետական պաշտօնեայի հոգեբանութեամբ։ Ոչ գրող, ոչ ալ սորվեցնող։ Ոչ ժողովուրդի մարդ, ոչ ալ Աստուծոյ։ Մաթիկ գորշ բառեր ունէր Էջմիածինին, իր գահակալին, զոր կը ներկայացնէր մեծ յեղափոխական, բայց յորովայնէ ընտրեալ տնանկ մը իմաստէ։ Ու կը դատապարտէր միաբանութիւնը, որուն զարգացած միութիւնները կ՚արատաւորէին եկեղեցին ու հին տիպարները ու զայն կը պահէին ծիծաղելի։ Ու տակաւին այնքան բան, ինծի համար բոլորովին նոր, հակապատկեր իմ գիտցածներուս։

Այս բոլորը, անփոփոխ կանգունովը իր սորվածներուն, կարծրացման մէջը իր համոզումներուն։ Այսպէս կը ներկայացնէր նաեւ Տաճկահայաստանը։ Թիֆլիսէն Ատանա մէկ էր նայուածքը։ Ու կը հաւատար, թէ իր ժողովուրդը ճանչնալու կատաղի տարփանքը ուրիշ բան չէր, եթէ ոչ պատշաճեցումը իր գիտցածներուն, բոլորն ալ փորձելի, փորձարկելի մեր հայրենիքին մէջ, գիրքերէն վեր ու դուրս, ուսանողի իր խակ եռանդը բանականացնելու։ Անփոփոխ՝ իր մտայնութենէն ալ, քանի որ իր տեսածներէն առաջ իր ուզածները կը մտնէին գորշապարի մը, իր ուղեղին տակ։ Ու ամէն դէմք, ամէն քաղաք, ամէն իրականութիւն իր մէջ կը վերածուէին գիշերաշրջիկի զգայնութեանց։ Պէտք էր լսէր իր բերանէն այլակերպումին սա քերթուածները։ Վեհափառը (Խրիմեան) շրջանակող բազմիմաստ եպիսկոպոսները, այդ աղջին ընդմէջէն կ՚ըլլային միջին դարու պորտաբոյծներ։ Ու գրողները՝ նոյն լոյսէն գունաւոր, «անսկզբունք», «վաճառեալ», «փուճ» արարածներ։ Կ՚ատէր Շիրվանզադէն, որուն փառքը կը ճօճուէր Ահարոնեանի նորասկիզբ համբաւին ընդմէջ։ Ու երկար է պատմել արեւելահայ գրողներէն իր վճիռները, որոնք գիտութեան ուսանողի մը բերանէն զիս կ՚ընէին շուար, ոչ թէ իրենց այլանդակութեամբը, այլ այն մասնաւոր վստահութեան համար, որով կու գային այդ կտրուկ դատաստաններէն։ Ոչ մէկ վարպետի օրօք զանոնք ուզող։ Ընկերային ձգտումներու խորարմատ պահանջ մը թելադրիչն էր այդ ամէնուն։ Ու բացի Թումանեանէն, միւսներուն համար դարձեալ մէկ էր ու անփոփոխ իր դատապարտութիւնը։ Մարդերէն դուրս, այս դարասկիզբի ընկերային խմորումները, մեր յեղափոխութիւնը, պահպանողական-ընկերվար ճակատումները կը գունաւորէին նոյն գորշ յատակին իր դառնութեանց ու կիրքին։ Եղած էր անոնց հետ, շաբաթներով, ամիսներով, բայց ինքզինքը ի վերջոյ հիւրի մը չափ օտար, անկարելի զգալով։ Կը հաւատար, թէ կը ճանչնար զանոնք, ամէն մէկը իր պարտքին անցուցած իր շահերուն պիտակը, աս ու ան հոսանքին ֆերման։ Ու հաւանաբար կը խաբէր ինքզինքը, տարուելով տպաւորուելու իր դիւրութենէն, երբ կ՚անցնինք ոստոստուն, անկշիռ՝ մեր շրջապատը մեր մտատախտակին վրայ առանց ամուր սեւեռելու։ Ասոր համար է, որ պիտի տառապինք, մեր տպաւորութեանց վրայ խորահաւատ, բայց մեր գտածին առջեւ ալ կործանած։ Ահա թէ ինչ կը նշանակէ մարդերուն քովէն ըլլալ անցած, կարծել՝ զանոնք ճանչցած, հասկցած ըլլալ ինչպէս քու մատներդ, ու զարհուրիլ, երբ ատոնցմէ մէկը ունիս անսպառելի կերպարանքին մէջ, քեզի դաւող։ Անձնական կեանքով, իրենք իրենցմով հարուստ տիպարներուն ճակատագիրն է ասիկա։ Ուրիշները կ՚արժեն այն չափով, որչափով կ՚արժէ զանոնք իր մէջ ընդունողը, այդ պահուն։ Բանաստեղծներուն (բառը չունի նկատի ոտանաւորին պարզ կամ փարթամ գործաւորները, այլ այն խեղճ հովն-ետեւէն [2], պատրանքով հարուստ արարածները, որոնք ճակատագրուած են այդ պատրանքները ապրելու, կիներուն շուքովը, ու ասոնք երգելու յիմարութեան, զանոնք վայելելու թանձր իրապաշտութիւնը ձգելով ուրիշներուն) վերապահուած սա դժբախտութիւնը աղէտ է, երբ կը տարածուի գործօնութեան ալ մարդոց, որոնք անկարող կ՚ըլլան կրելու զոյգ պատրանքները, - կեանքը կրելու եւ զայն հերքելու։

Մաթիկ Մելիքխանեան կեանքէն այնքան բան կը հասկնար, որքան… Պետրոս Դուրեանը հարստութենէն։

Առատ էին իր բերնին մէջ լաւը, պատուականը, վատը, կեղտոտը, անձնազոհը, շահամոլը, ազգասէրը, դաւաճանը։

Բնական համոզումով։ Խօսեցուցէք մարդերը, փոյթ ունենալով երկնումները - բառերէ-նոթերու։ Մօտիկն էր այդ ցանկին վրայէն զանոնք ճանչնալու։ Վերի բառերը միայն բառարաններու բնակիչներ չեն, այլ՝ բոլոր Մաթիկներու ու հանգունօրէն բոլոր երիտասարդներու համար՝ ճարմանդներ, որոնք պատրաստ պիտակի մը դերը կը խաղան, ասոր ու անոր ճակտին կամ կռնակին փակցուելիք։

Այդ օրերուն, այսինքն՝ «սքանչելի Ճեմարանը» դեռ չձգած, պատանի Մաթիկը յեղափոխական, ինչպէս տեսանք աւելի ետքը, մեր երկրորդական վարժարաններուն մէկ քանիին վրայ։ Կեդրոնականը (Պոլիս) յեղափոխութեան վառարան յայտարարող կարծիքը աւելի էր, քան կարծիքը։ Օտեանի տիպարը (Ծապլվար) չեմ կրցած նախզգալ Մաթիկին մէջ, որ աւելի պարկեշտ էր, քան յետսածին միւս դժբախտը, համալսարանէն ինկած, մէկ- երկու տարի անոր սեղանները, սրահները ձանձրացնելէ ետք ու ինկած նոյն ատեն տրորումին, որ մեծ գաղափարներուն գռիհն էր, այս դարուն սկիզբը, մեր ուսանողներուն։ Մեր գրականութիւնը (Առանձար, Օտեան, Պարթեւեան, Բաշալեան, Արփիարեան) ըրած են սեւեռումներ տիպարէն, որ այդ ցեխէն պիտի մղուի իր յետին փրկութեան սրբազան մրցանքին, մանաւանդ Կովկաս, Ազատութեան մատենադարանին բոլոր պրոշիւրները կարմիր մատիտով ներկած ու վերծանած, վիճելով անոնց պարունակութեան վրայ ինքը իր շուքին հետ, ու պարպելէ ետք իր ուղեղին անոնց մթերքը, իջած կրկէս իբրեւ գործիչ, գեղերու ապշահար ամբոխներուն։ Կրնար այդ տիպարին ետեւ ցաւագար մը, կէս խենթ մը, աղտահար ու ազնուական երիտասարդ մը բնակիլ…։ Մաթիկ Մելիքխանեանց ուրուային Փանջունի մը չէր։

Ու չէր անիկա, անշուշտ, նոր երիտասարդը, վճռականութեամբ, բարձրութեամբ, տառապանքով ազնուացած, որ կը նստէր ահա իմ կուշտին, կովարծ Ակոյի քարայրին մէջ, խանձարուրուած հայոց հայրենիքին խորհրդանիշ դրօշով։ Մենք կը մեկնինք մեզմէ, զմեզ կը պահենք, բայց մեր վրայ տեղ բանալով բոլոր այն նրբութիւններուն, որոնք կեանքին ծուէնները, մղեղները ինչպէս կը թառին մեր վրայ, ճակատագրին հոսելիէն…։ Բայց էր, միշտ այդ Մաթիկը, ինքզինքը, այդ հոյակապ օրօրանին, Ճեմարանին մէջ (անոր շրթները խռովքէ, հիացքէ կը թրթռային, երբ այդ բառը կ՚արձակէր դուրս, վերափոխման սկիհէ մը փրթած սրբազան բանի մը նման) աշակերտ-յեղափոխականը, իր այժմու բառով ուտոպիստը, որով կը տարազուի լման կարգ մը, ան՝ որ հազիւ ազատուած փողոցէն, հացին ու տանիքին տագնապէն կրկնահալած ըլլալուն չափովը, կը լրջանայ մէկէն, կը հաւնի ինքզինքը, առատ ու դաժան արժեւորմամբ մը, ու կը յօժարի իր բարեհաճ զոհողութիւնը տարածել իր ազգին վրայ, ձրի ուսումը խղճահարութեան մը չվերածելու համար, կը հաւատայ բարիքը վճարել տոկոսով, կը զինաւորուի ազգին կարիքներուն, ինքզինքը հանդերձելով առագաստ ու տաճար արդարութեան, ազգերու եղբայրութեան ու երջանկալից փրկութեան նորագիր տասնաբանները ուսին…

Ուրիշին պատմումէն դէպքեր կը սեւեռուին, բայց դժուար է կեանք նուաճել։ Չեմ կրնար Մաթիկէն փրցուած սա կտոր-փրթուճ տեղեկութիւնները իբր ատաղձ գործածել վճռական կարկառի մը համար, որ յուշարձանէր անոր սերունդը, - դատափետուած, դժբախտ, կեդրոնազուրկ սերունդ, որ հիմա, Սփիւռքի հայերուս թշուառ յուսախաբութեանց համար քաւութեան նոխազ ծառայելէ շատ առաջ, էր, իր կարգին, մէկը մեր անշամանդաղ գեղեցկութիւններէն։ Մեր պատմութեան դիւաններուն, մենք քիչ անգամ կը հաստատենք- նուիրման մէջ սա զայրացնումը, սրբազան խենթութիւնը, երազը եւ զգայարանքներու միսթիքը, մեր անսասան հաւատաւորութիւնը, որ կ՚ազատէ մեզ աւերածի հզօր ազդակներէն, հոգեկան մեր ռոմանթիզմը, զոր չտառապեցանք հասարակաց ծաղրին ծամօն յայտարարելով։ Մեր գիրէն է, որ այսքան ուժ, ազնուութիւն ու արիութիւն ոչ միայն չարժանացան արդար արդիւնքին, այլեւ քաղաքական դէպքերու դասաւորումէն գումարուած մեզի դարձուեցան այլանդակեալ, ծաղրանկարային ու ահաւոր չափով մը զզուելի։ 1900ին, մեր միտքը, ամբողջութեամբ, ըսել կ՚ուզեմ՝ երիտասարդ տարրը այդ մռայլ ձգողութեան մէջ կը տուայտի։ Պառակտումը միայն տկարութեան հետեւանք մը չէ, այլեւ ազդակ մը մեծութեան, պատրուակ՝ որպէսզի յօրինուին մեծութիւնները։ Յաջորդ տասնեակը, մինչեւ 1924, կնիքին տակն է մարդոց, որոնք Մաթիկին պատմութիւնը ըրեր էին մեր կեանքին ամէնէն խռով, արիւնամած ու փոփոխակ երկինքը հերկուած յոյսին եւ մռայլ հիասթափումներուն կապոյտ ու սեւ երակներովը, երկու Հայաստաններուն ալ վրայ։ Չեմ գիտեր, այն պարագային, երբ աղէտը խնայած ըլլար Մաթիկին, պիտի կրնար անիկա իր սերունդը համադրել, քանի որ այս վէպը գրուած օրերուն այդ սերունդէն խլեակներ, հրաշքով ազատուած մէկ-մէկ անկիւն ինքնակորոյս, հազիւ կը յաջողին փշրանքներ փրկել այդ ահաւոր անցեալէն։ Ընկեր Մաթիկ ինծի տուաւ անուններ, բոլորովին նոր, որոնք այն ատեն դեռ չէին սրբացած, այսինքն՝ չէին տարագրուած այժմեան աստուածացումին, ինչ որ ընթացիկ բարբառով կը հոմանիշէ ցուրտ մոռացումը, - ճակատագրական շիրմաքար՝ բոլոր գործօնութեան, հերոսներուն, երբ կը քաշուին կրկէսէն, ուրացումէն կրծուած կամ զրկանքէն անդամալոյծ, դէպի հանգիստը հողին, երբեմն դժնդակ բախտովն ալ անէծքներու գրադարաններ բարձրացած զգալու իրենց ոսկորներուն վրայ։ Ընկեր Մաթիկ անուններ տուաւ, բոլորովին տարբեր մեր գիտցածներէն։ Բայց չտուաւ, չկրցաւ տալ հարազատ տենդը, մատաղ հոգիները խմորի պէս կակուղ եւ ընկալուչ ընող անորակելի այն շունչը, որով երգահանուած էին աւագները իր սերունդին, Սփիւռքի այժմեան ակնոցով՝ խեղճ, յիմար մարդեր, բայց երեսուն տարի առաջ, հսկաներ, բոլորովին նման հեքիաթին դեւերուն։ 1900ին, գրեթէ պատանի իմ միտքը չունէր ուժը անցնելու Մաթիկին բառերուն մշուշէն, խռովքէն անդին, ուղղակի հաղորդուելու համար այդ ոգիին, որուն մէկ տարբերակն էր սակայն մեր ապրածը, այնքան պարզ, ջարդերէն առաջ, ազատութեան երգարաններով ու վտանգին անմիջական սարսափովը գոյաւոր, մեզ ընելով փոխն ի փոխ նկուն ու հերոս։ Մենք չէինք տեսած աւագները։ Պոլիսը շատ մօտ էր ու արքայութեան չափ ալ հեռու։ Ու հայ յեղափոխութիւնը մեզի համար մօտիկ թուրքն էր, աւագն ու վարպետը։

Դժուար է վերլուծումով, ան ալ յետահայեաց, լրիւ պատկերել ինչ որ մեր պատանութիւնը -իմ սերունդին կ՚ակնարկեմ- առած է, իբր ժանգ, անկարող ատելութիւն, անտարազելի սուգ այդ վայրագ ժողովուրդէն, զոր մեր ջիղերը, խելքը, մեր սիրտը պարտաւոր եղան միասնաբար կրելու ոչ միայն անցնող դարու վերջերուն ու ներկային սկիզբը, այլեւ ամենայն հաւանականութեամբ աւելի քան հինգ-վեց դար։ Մենք կը ճանչնայինք զայն, մորթելու, անպատուելու, կողոպտելու արարքներուն մէջ ամրախարիսխ, այնքան ինքնաբաւ։ Ես զայն ունեցեր եմ իմ պատանի բոլոր նեարդներուն, գերազանցապէս թուրք քաղաքի մը մէջ։ Երեսուն տարիներ, 1915էն ետք, կը մնան անկարող իմ ներսէն պուտ մը բան կոտրելու, այնքան թուրքը իրաւ էր իմ զգայնութեան վրայ։ Ու մի աճապարէք պատմութեան ուրուականները շարժումի հանել։ Մի աճապարէք դասական թեմաներ արժեւորել, որպէսզի այդ ժողովուրդը ըլլայ բացատրելի, առնուազն՝ հասկնալի մեզի, կը ձգեմ օտարներուն ներկուած հիացումը։ Այն գերմանը, այսօր իմաստասէր, որ կը յաւակնի այդ ժողովուրդին մէջ ազնուականութիւն, քաջութիւն, մարդկութիւն գտնել, էր, 1900ին, հաւանաբար իմ տարիքովս պատանի մը։ Երկրորդ կայսրութեան ծաւալումին հիացիկ, դէպի Արեւելք, երբ աստուածընտիր ինքնակալը կ՚այցելէր Պոլիս ու կը վաւերացնէր 1895-96ի ահաւոր նախճիրներուն, գործադրուած մեր վրայ, օրինաւորութիւնը։ Ասիկա անշուշտ չէ տակաւին թուրքը չճանչնալը, 1940ին իսկ, երբ Ամերիկա եւ Անգլիա գիտնալով հանդերձ, որ թուրքերը գերմաններուն հետ էին, քաղաքական իմաստութիւնը արժեւորեցին անոր ծոցը տեղալով աշխարհի բոլոր բարիքները։ Ու հանգիտօրէն կը մտածեմ բոլոր այն ազգերուն, որոնք ոչ միայն կարճ տեսան, այլեւ բռնի սխալ տեսան՝ իրենց աս ու ան հաշիւներուն լոյսովը լուսաւորելով պատմութեան գերազանց արատը, որ այդ ժողովուրդն էր, է աշխարհի երեսին։

Կը դառնամ մերիններուն։

Կը ճանչնային զայն անոնք, որոնք Կովկասէն կամ Զուիցերիայէն, Ֆրանսայէն կը վարէին մեր հոգիները, մեր ճակատագիրը։

Ահա ողբերգական հարցումը, զոր ըրեր եմ քառասուն տարի առաջ՝ իմ ժողովուրդին ճակտի գիրը նժարի բերող։ Այդ մարդերէն հերձուած մը ինչպէս մեր կողմերը մոլորող Մաթիկը աչքերուս առջեւ էր, անուշ, շնորհալի, յիմար, տաք, հաղորդական, բայց այն քիչ կեանքը ճանչնալու տարրական պարտքին մէջ։ Այն օրերուն իմ պատանի երեւակայութիւնս հիացումով հիւսեց անշուշտ Մոսկուայէն… Պրուսա տարածութիւնը իբր ոստայն մը ընկեր Մաթիկին ահաւոր հերոսութեան։ Այն օրերուն, ես չունէի մտատեսութիւնը արեւելահայ գործիչին, քանի որ 96ի դէպքերուն մեր կողմերը երեւցող տղաքը Պոլսէն, Ռոտոսթոյէն, Պարտիզակէն, շատ-շատ Սեբաստիայէն, Կարինէն կը կրկնէին մեր կաղապարները։ Սփիւռքի դալկութիւնները, ծիւրումները պահ մը կը հեռացնեմ դատումի դաշտէն, բերելու համար հոն, մինչեւ 1915 վխտացող մարդերը Թուրքիոյ բոլոր մեծ կեդրոններուն մէջ։

Ասոնք, լայն չափով Մաթիկին երկրէն, չէին սեղմուեր նախատիպ կաղապարին ներքեւ։ Իմ էջերը նեղ՝ արտահանելու համար տիպարը, որ 1922էն ետք շարունակեց գործել, իբրեւ արեւելահայ գործիչ։


[1] «Պատմութիւն Արեւմտահայ գրականութեան» (Արուեստագէտ սերունդ), Եղիշէ եպս. Դուրեան եւ Թորգոմ եպս. Գուշակեան գլուխները այդ գործին։

[2] Հովն ետեւէն. - արկղ՝ որ կը փոխաբերէ ամէն ազդեցութեանց ենթակաները, որոնց ուղեղին տախտակներ ըլլային թուլցած։
Է.
Հերձուածող Մաթիկը, հիմա լաւ չեմ յիշեր, 1900ին քանի տարեկան կրնար ըլլալ։ Հասունութիւնը, դէմքին գիծերուն փաստը, յոգնութիւնը կ՚ընէին սակայն զգալի, թէ երիտասարդութեան առջի կրակները իջած էին քիչ մը։ Երեսունին մօտիկ, կամ քիչ մը անդին։ Ստոյգ էր սակայն, որ անցեր էր սահմանը չորս տարի առաջ, ինչ որ դէպքերու լեզուով կը նշանակէ Մաթիկ մը, հայոց աշխարհին վրայ, 96ի ջարդերէն անմիջապէս ետք, երբ հրդեհուած գիւղերն ու քաղաքները դեռ չէին գտած իրենց կերպարանքը ու մեր ժողովուրդը սկիզբը ըրած էր իր պատմութեան ամէնէն սեւ արհաւիրքներէն մէկը, ցայգալոյս անունով յորջորջուած։ Մաթիկ Մելիքխանեանը սակայն անբաւական կը նկատեմ լրիւ խորհրդանշելու համար մարդերը, որոնք մեռան Այաշի բանտէն դուրս, Տիգրանակերտի ճամբուն վրայ։ Ներկայ վէպը («Մնացորդաց»ի Դժոխքը) պիտի գտնէ այդ մարդերը իրենց նահատակութեան խորանին, շղթայակապ, մահուան հսկումէն առաջ, դատելու իրենք զիրենք, իրենց ժողովուրդը, որուն ճակատագիրը թերեւս խնայուեցաւ իրենց մահապարտի վերջին րոպէներուն, թէեւ ուրիշ տեղեր թուրքերը մահէն առաջ այդ անպատում վայելքն ալ պարտադրեցին զոհերուն, անոնց պատկերելով ընդարձակութիւնը կատարուածին։ Ու պէտք է քալել։

Հերձուածող Մաթիկը իր սերունդէն -յեղափոխական- կը զատուէր ուրեմն ուրիշ ալ մասնաւորումով մը ու եթէ շատ չէք գտներ բառը՝ վրիպանքով մը։ Անիկա ՏԱՌԱՊԱՆՔԻՆ դէմ ծանր իր խաչակրութիւնն էր։

Այսքան յստակ չէին իր բառերը, այդ հոգեվիճակը ինծի թելադրելու համար։ Բայց որոշապէս ես կը զգայի, թէ իր պահանջն էր ազատագրուիլ, բարձրանալ ազգային տառապանքին, գտնելու համար ամբողջական տառապանքը ու… զոհաբերուելու ճիշդ այդ ճամբուն վրայ։ Կը մտածեմ, թէ ընկեր Մաթիկը կը հաւատար, որ թուրքին եաթաղանին տակ իր աչքերը գոցող հայ մտաւորականը կարելի էր երջանիկ նկատել, քան միւսը, որ հեռու Արեւելքի սառնակառոյց ամայքներուն մէջ, ամէն րոպէ կը նահատակէր իր հոգին, ցարական ոստիկաններուն նախատինքին ներքեւ։ Գրեթէ գուշակեցի այդ երանութեան զգացումը, երբ ներկայացուց անիկա հայ հարսնուկը մորթուած թուրքէն, անշուշտ աւելի բախտաւոր, քան միւսը, ան ալ տարեկից կին մը, Մոսկուայի «խաւար որջերում», հոգեկան ու մարմնական իր անպարագիծ գեղեցկութիւնը ըրեր էր ապրանք վաճառքի, ամէն օր, ուզուած գնով, ուզուած անգամով, բզկտելու համար անտես եաթաղաններուն ներքեւ գինովին ու ախտաւորին, ոճրագործին ու գազանին, մեռնիլ չկրնալու ալ դժբախտութեամբ մը։ Մաթիկ միշտ կը հաւատար, թէ թուրքին ձեռքով մարագներու մէջ խարանուած ծերունին նուազ արժանի էր արցունքի, քան այն միւսը, որ միշտ նոյն «Մոսկուայում» (Ռուսաստանը այն քաղաքն էր անոր մէջ ու յիշեց ալ Տոսթոեւսկիին արհամարհանքը Պետրոսի քաղաքին վրայ), «մի սառած անկիւնում» սառիլն իսկ կ՚անգիտանար, սպասումին մէջը փշուր մը աւելցուքին, որ դէմի շքեղ ռեսթորանէն լման օր մը ճամբայ կը դնէր գալու համար իրեն, երբ, իր նուաղ աչքերուն առջին, շուքերու պէս, հազարներ կը մտնէին, խմելէ, ուտելէ, կշտանալէ ետք, կ՚ելլէին դուրս, իրար քաշքշելով, թեւ թեւի, մուշտակին, բոյրին, ձայնին, նուագներուն ու մերկութիւնները այլապէս հոտաւէտ սրունքները դէպի։ Մուրացկանը, ծեր ու անկար, Մաթիկին բերնին մէջ թեմա մըն էր, թէեւ որոշ յոյզով մը։ Կար, միշտ այդ բերնին մէջ, աւելի մեծը, - թշուառութիւնը գործաւորին, որ նեարդ-նեարդ կը հանէր հացը իր զաւակներուն, սեփական իր մարմինէն, չնմանելով մեր բանուորին, որ հողէն կը գտնէր իր զոհողութեան մէջ որոշ բարիք։ Գոնէ ազատ օդ։ Աղուոր ջուր։ Քիչ մեղք։ Իր ըսածներուն ոչ միայն ետեւն էր անիկա, այլեւ՝ ներսը, լման, «խորասոյզ» կ՚ըսեն մեր գիրքերը։ Համոզումին ջերմութիւնը, որ վարակիչ էր չափազանց ու կ՚անցնէր իմ ալ դիւրայոյզ խառնուածքին, քանի որ աշխարհին այդ անհուն զրկանքը ես ունէի իմ բջիջներուս ներսը, մեծ բառով մը՝ ադամանդի պէս ընդելոյզ։ Քաղաքի բանուորներ էինք մենք, տունով, հայրս, հողերուն վրայ ուրիշին։ Մայրս, ես՝ մետաքսի վրայ։ Ու ահաւոր, այնքան մօտիկ այդ անցեալը դեռ ժամանակ չէր գտած մեղմանալու, պաղելու՝ քաղաքէն գեղերը դարձէս ետք։ Գիտէք որքան քիչ էր գեղջկականը այդ գեղերուն մէջ։ Ատկէ՝ թերեւս իմ տրամադրութիւնը ամբողջ մարդկութեան երկաթագրուած սա տառապանքը դիմաւորելու կրկնապատիկ ուժգնութեամբ։ Երիտասարդ էի ու տառապանքը կար իմ ամէն մէկ մասիս մէջ։ Տառապանքը, զոր տասը գրագիր անկարող են սեւեռել թուղթին։ Ու կը զգայի, թէ իմ մանկութիւնը, պատանութիւնը այնքան սեւ, այնքան արցունքով թաց, խաղ ու հարսնիք էին մօտիկը գրուած սա ընդարձակ ողբերգութեան։ Մաթիկ կը խօսէր բանուորներուն անօթութենէն ու իմ մտքին կը շինուէին, կայծակնային արագութեամբ տարիները իմ մանկութեան։ Անօթի։ Էի անշուշտ, օրով, երբեմն շաբաթով, երբեմն լման ամսով։

Բայց չէր ուշանար պահը, երբ կը բացուէին սահանքները առատութեան, տօնի մը, հարսնիքի մը, կնունքի մը, մեռելի մը նոյնիսկ ու երբեմն ալ հաճիդարձի ձեւերուն տակ։ Կը յարդարուէին մեծ տուներու երեք-չորս յարկերուն վրայ հարիւրներու տեղ տուող երկար սեղանները ու սկիզբ կ՚առնէր կոչունքը, տէրտէրով, երբեմն վարդապետով։ Օղի։ Գինի։ Պար։ Զուռնա։ Թմբուկ։ «Է, առատութեանդ մեռնիմ, ողորմած թագաւոր» կ՚ըսէին ծերերը ու կը խմէին։ «Աստուած ընդունակ ընէ», կը պոռային տղաքը ու կ՚ուտէին։ Ու ես մէկն էի անոնցմէ, որոնք կը կոխէին իրենց ստամոքսը, աղիքները, փորին լման խորշերը առնուազն շաբթուան մը կշտումին համար։ Դուք ժպիտով կամ դառնութեամբ կը կարդաք սա տողերը…։ Մաթիկ չէր տեսած այդ հանդիսանքները, որոնք 1900ին արդէն պատմութեան կը պատկանէին, մեր ժողովուրդին ենթարկուած մեծ կորուստներուն պատճառով։ Թուրքին ահը։ Թերեւս պիտի փութաք հարցնելու։ Ան ալ կը յոգնէր ինքնիրմէ։ Մաթիկ ինծի կը բերէր, զարմանալի ուժգնութեամբ, անյատակ կսկիծը, որ ռուս հոգիին ստորաշխարհը կը յօրինէր։ Դուրեան սրբազան ինծի տուած էր «Մահուան տունի մը յիշատակները», երկու ժամ ետքը առնելու համար։ Գիրքին անունը միայն մնացեր էր մտքիս։ Աւելի յետոյ, տասնամ մը, ես պիտի հասկնայի, թէ ինչու այդպէս էր գործեր իմ ուսուցիչը։

Իմ ցաւերը բաւ սակայն, առանց գիրքերէ թունաւորման պէտքին, որպէսզի Աստուծոյ անուշիկ արեւը, թերթ մը մենաւոր ծաղիկ, ազատ, ոստիկանէ, թուրքէ չհսկուած, չծանրացած ջրի ակ մը, ժպտիլ կրնալ մը, տանիքի մը տակ, հոգերուդ հետ գլուխ գլխի հաշտուիլ մը, առնուազն կուշտ անցած օր ելլէին արժէքի։ Ընկեր Մաթիկը, այնքան յորդ՝ սա կալուածներուն պարագրկումը փորձած ատեն, այնքան իրաւ, մեզամօտ, կը դառնար հեռու, մշշային, ձախլիկ, երբ կը չարչարուէր՝ սեւեռելու համար պատկերը ռուս յեղափոխականին, գիծէ դուրս մարդեր, ահաւոր անցեալէ մը այդպէս մղուած դէպի իր օրերը, մօտաւորապէս դար մը զոհի խուլ ճնշումովը։ Շատ աւելի վերջերը պիտի տեսնէի զիրենք, կեանքի ամէն սանդուխներուն, իրենց հայրենիքէն վտարական, գոհարակուռ ձեռքերով, երբ լաթ կը լուային, կամ անհաւասարելի գրաւչութեամբ իրենց աչքերը կը գործածէին՝ փողոցէն անցնողներուն ծաղիկ ծախելու։ Մարդեր, Պոլիս կամ Գահիրէ, Աթէնք կամ Փարիզ։ Տարօրէն խոր։ Հիմնովին տարբեր Արեւելքին ընտանի բոլոր ցեղերէն։ Ու հիմա կը խորհիմ՝ այնքան ալ հաշտ ընկեր Մաթիկին զգայնութեան։ Գիրք մը չի բաւեր այսօր ինծի, այդ մարդոց ներքին, ինչպէս արտաքին գիծերը վերլուծելու։ Սեւն ու ճերմակը, անկարելի բնականութեամբ մը ոչ թէ քով քովի, այլ նոյն մակարդակի։ Ու շատ աւելի մեծ, խոր, իրաւ, զրկանքը հանդուրժելու, կեանքը բաշխելու, տառապանքը հագնելու ու վայելքը ոսկեզօծելու արարքներուն մէջ, զոհողութեան, հոգեկան այլայլման աղբիւրներէն, քան ինչ որ յաջողած է տալ եռամեծ Տոսթոեւսկին, իր վէպերով։ Մաթիկ հաղորդ էր այս ամէնուն։ Չեմ հարցներ հիմա, թէ ինչու այնքան կը մեծցնէր անիկա հարստութեան ու աղքատութեան սա տեսարանները մերօրեայ մեծագոյն կրօնքին։ Կը զգայիր, որ անոնց իր աշակերտութիւնը տեսարանելուն մէջ ունէր ծանր հաճոյք։ Չըլլային իր մօրուքիկը, լեզուին արագ ու բնական վազքը, պիտի մղուէի թերեւս մեր ժամուն պատկերներէն մէկէն փախած առաքեալ մը ընդունելու զինքը, քանի որ կու տար այդ մարդերը, խորունկ երկիւղածութեամբ, աչքերը գրեթէ փակ, անշահախնդիր ու բաղձազերծ յեղումով։ Չափազանցութիւն։- Կար անշուշտ։ Այդ պատմումին մէջ անիկա կը վարագուրէր անոնց արտաքին charpente, աւելի պայծառ ցայտեցնելու համար հոգեկանը, ինչպէս կ՚ընեն միջին դարու մեր միամիտ նկարիչները՝ մարմնեղէն այլանդակութիւնները լուծելով լոյսին կամ կրակին ամպէ մշուշին մէջ, աւելի պայծառ արտափայլելու համար աչքերուն, աւելի ճիշդը՝ նայուածքին անժուժելի գեղեցկութիւնը, գրաւչութիւնը։ Սա չափազանցումը կ՚անդրադառնար սակայն պատկերացումին, զայն ընելով տարտամ, անբաւական։ Մաթիկին բառերուն հեղեղը, զգայնութիւններուն գրեթէ կազային նկարագիրն էր նոյնքան մը պատճառ սա անբաւականութեան։ Իր վազքին մէջ, ինչպէս ճարեր անիկա ատեն ճշդելու, չափելու, մասնաւորելու՝ իր զգայնութիւնները, հաւանաբար մեղքովն ալ աճապարոտ իր ջիղերուն, որոնք ուրիշներուն դիմագիծերը կրցեր էին կրել իրենց ուղեղացանցէն, բայց չէին կրցած իւրացնել անոնց իմաստը։ Աս էր պատճառը, որ իր վարպետները, հայը՝ ինչպէս ռուսը, միշտ այդ Մոսկուայէն, մնային դէմքեր, այլայլուն, եղծանկար, քիչ մը դոնդող նոյնիսկ, ամէն անգամ, որ Մաթիկ ըլլար ստիպուած զանոնք տեղակացնելու, ու դառնային խորհրդանիշ սրբութիւն, երբ վերցուէին հոգեկան անուախաղացքին, այսինքն՝ ուժերու այն կրկէսին, ուր գործող մղումները, զիկզակող ուղղութիւնները մարմինէն դուրս ուրիշ կեդրոններէ կը թուինք առնել, երբ գրեթէ խելագար, մեր մտասեւեռման փիստոններուն ձեռքը կը սկսինք դառնալ ու դառնալ, մինչեւ… մեր քայքայումը։ Ան էր, որ իրեն վիճակով ինկած թուղթը կարդալէ ետք, անաղմուկ, անբառ կը քաշուի կամացուկ իր տնակը, տունը, կը պագնէ քնացող օրանի տղան ու լացող կինը ու կ՚աճապարէ դառնալ հասցէագրուած վայրը, գործադրելու համար կամքը թուղթի այդ կտորին, մահը տալու համար աս ու ան իշխանաւորին, մատնիչին, անիկա սեւեռելի մէկը չէ մեր պայմաններով։

Ինչ խանդավառութեամբ Մաթիկ կը խոշորցնէր ռմբաձիգ տղաքը, որոնք կարող էին մահն իսկ ենթարկել տեռորի, եթէ նման հրաման մը գար իրենց ու այդ մահն ալ սանկ ձեւ մը դառնար։ Բայց բան մըն ալ ստոյգ էր իմ մէջը, - ատ՝ գիտակցութիւնը որոշ անբաւարարութեան մը սա մարդերը արձակելու, անոնց իրական անձնաւորութիւնները վերլուծելու, աւելի պարզ բացատրութեամբ մը՝ քակելու։ Ու ասիկա հակառակ Մաթիկին ապահով հռետորութեան ու ականատեսի անհերքելի ոլորտին, որմէ կ՚ազդուին մեր պատկերները, ապրուածը այնքան այլայլուն ցոյց տալով, երբ մտացածինը չի տառապիր իր ուրուայնութենէն։ Ու դարձեալ անբաւական, այդ ընկեր Մաթիկը, այդ մարդերը արձանելու, այսինքն՝ համադրական ձեւերու տակ փայլեցնելու իմ աչքերուն։ Արդար էր նման պահանջ մը իրմէ։ Այն ատեն հարցականը բանաձեւուեցաւ շրթներուս, բայց չեկաւ դուրս (հիմա գիտեմ, թէ այդ ձեւ գործօնութիւն մը իմ մտքին հիմնական յատկութիւններէն մէկն էր, ու ատով՝ բոլորովին անձնական։ Դէմքերն ու դէպքերը պարտաւոր էին փոխն ի փոխ մանրուիլ ու համադրուիլ, ինծի մատչելի ըլլալու համար, ինչպէս ուրիշներու մօտ անոնք այդ զոյգ գործողութեանց միայն շուքը կը ներեն իրենց)։

Երեսուն տարի ետքը, երբ կը պարտադրեմ ինքզինքիս ծանր ճիգեր իմ պատանութեան ու իր սերունդին իրենց դիմագծութիւնը տալու, կը տառապիմ իմ ալ զոհելու պարտաւորուած այնքան ծանր գեղեցկութեանց հաշուոյն։ Կեանքին դժբախտութիւնն է իր անհունութիւնը։ Կովարած Ակոյի քարայրը։ Այո։ Բայց մանաւանդ Մաթիկին «Մոսկուան», արեւելահայ վէպին մէջ ընդհանրացած մեծ յատկանիշներով գծագիր, լուսաւոր, ճշգրտուած։

- Սրբազնասուրբ քաղաքը, որ ծանր էր, նման լերան մը՝ սուզուած ջուրին տակ, ինչպէս խարակ մը՝ դուրսէն դիտելի։ Անոր ընդերքին էր, որ եռ ու եփ կու գար, մարդկութեան նոր կրօնքին գոլորշին, այն՝ որ հաստատապէս կանչուած էր, կը հաւատար ատոր, աշխարհը նորոգելու, ցաւին հարցը լուծելով դրապաշտ վարդապետութեամբ մը, զայն յայտարարելով ստամոքսի տագնապ մը, ամէն բանէ առաջ, որով եւ հարթելի՝ երբ ստամոքսները բարեկարգենք, այսինքն՝ տանք անոնց անհրաժեշտը։ Ու կը հաւատար տակաւին ներքին կարելի խաղաղութեան, ասիկա խանգարող գերագոյն ազդակը -վայելքին, հաճոյքին, արուեստին ու երազին մենատիրութիւնը կորզելով մեծ պալատներէն, դրամին տաճարներէն ու շահաստանին յղփութիւններէն, զանոնք, այդ միջոցները, ընդմիշտ կործանելով ու այդ ամէնը տանելով հիւղակներուն… կայսրութեան։ Այսպէս պարզուած ու այսպէս տարազուած, նոր այդ վարդապետութիւնը, Մաթիկի մտքին մէջ հեռու էր կրկնութիւնը ըլլալէ ուրիշի մը, որ փորձուած էր մեր թուականութեան սկսման կէսերուն, երբ անջրդի, մռայլ, բայց հոգեպէս հզօր թելադրանքով հողերու վրայ, մարդիկ, բոպիկ ու պարզ ձկնորսներու խօսքերուն հմայքին տակ, կը ձգէին իրենց աշխարհիկ հեշտութիւնները ու կը տարուէին, իրարու միացնելու իրենց պզտիկ ցաւերուն բռնութիւնը, որպէսզի սա անցաւոր կեանքին անցնէին անձկութիւնները ու շահէին անանցին անճառելի կայսրութիւնը…։ Կ՚արժէր լսել Մաթիկին բերանէն նոր կրօնքին հսկայ գինովութիւնը։ Սխալ՝ անոր առաքեալները բաղդատել բոլոր հրեաներուն, - բոլորն ալ կատաղի տեսաբաններ աւելի քան կատաղի ուխտաւորներ վայելքին, որոնք այդ վայելքը, սա աշխարհին մէջ նուաճելէ յուսահատ, կերպը գտնել կարծեցին յաջողութեան, զայն, միշտ այդ վայելքը փոխադրելով… երկինքներուն խորը։ Մաթիկ երկինքին արքայութեան նուիրագործուած տարազը չհեգնեց, բայց անոր ծիր ու գօտի (zone) յայտարարեց Մոսկուան։ Լսած էի սուրբ այդ Քաղաքէն, բոլոր սրբավայրերուն հմայքովը լուսապսակ։ Կարդացած էի իր մեծ ողբերգութիւնը, 1812ին ու նորանորոգ ամբարձումը մոխիրներէն։ Բայց իմ ընթերցումները նոր անոր փողոցներուն մէջ կը խօսէին բորբոսէն, որ միտքին ժանգն էր մեր յօրինումներուն վրայ, արտակարգ շուայտութենէն, որ կայսրութեանց ամէնէն նուրբ հոսումներուն, ծծումներուն կերպարանքը կ՚առնէ՝ կիներու հեշտանքներուն վերլուծումը կանխելով, զանոնք, այդ կիները վերածելով անտարազելի առարկաներու։ Կար տակաւին վոտքան, որ 1850ի ռուս վէպին մէջ տեսակ մը կախարդական էլեքսիր, կ՚ընէր անհուն Ռուսիոյ տառապանքը աւելի քան խեղճ ու մարդկային։ Ուրիշ։ Անշուշտ։ Բոլոր իմ գիրքերը, ռուս վէպին շուրջը կը պատմէին սլաւ զգայնութենէն, իրենց երկրին պէս անտարազելի, բայց ահաւոր չափով մը իրաւ, որ անոնց կիներուն մոյնքը կ՚ընէր այնքան տարբեր, կեդրոնական, մանաւանդ Արեւմտեան Եւրոպայի դիմային կերպարանքէն, ըլլալով նոյն ատեն թանձրագոյն հեշտանքի ոստայն, ինչպէս նրբագոյն երազի շղարշ մը, մատաղ աղջիկները հանդերձելով դէպի հզօր տարփանքները, ուր մանկամարդ կիները տանելով հողին քաղցր պարզութեան։ Իզպան, որ իր կարգին խորան մըն էր թշուառութեան ու ամէնէն սրտայոյզ պարկեշտութեան, ժուժկալութեան ու տապանակ չարքաշ համակրանքի։ Ու հոգեկան փաղաղիչ գեղեցկութիւնները, զգայնութեան անհաւասարելի հարստութիւնը, սիրտի մեծ զեղումները, որոնք ռուս վէպը կ՚ընեն այնքան տարբեր, տարաշխարհիկ, թունդ, աւելի զգլխիչ, քան Արեւմուտքին բոլոր բուրումները միասին։ Անցեր են երեսունէ աւելի տարիներ այդ օրերու Մոսկուայէն։ Ռուս հոգին ինչ դժոխքներ ստիպուեցաւ կոխկրտել ու որքան արիւն ես տեսայ, որ կ՚աւելնար հովուերգական սա հոգենկարին վրայ։ Այդ ժողովուրդը, որ Եւրոպան ազատեր էր թուրքէն, կարծես վարձատրուելու համար այդ բարեպաշտութեան հաշուոյն, գրեթէ դարուկէս հալածուեցաւ Արեւմուտքէն։ Եղան տարիներ, ուր իր բանակները, հալածական, հալեցան իրենք իրենցմէ։ Ճափոնական պարտութիւն։ 1914ին պատերազմին հաշուեկշիռը։ 1941ի աղէտը… Ցարերը, որոնք կը փշրուէին։ Ռուս ժողովուրդը, որ ահա նոր աշխարհի առաջին ճարտարապետը։ 1900ին ասոնք պատանիի մը մտքին վրայ արձակելի փայլակներ չէին անշուշտ։ Բայց ծանօթ էի 1825ին սկիզբ առնող հսկայ ալ շարժումին, որ պիտի յանգէր իր լրումին… 1917ին։

Մաթիկ Մելիքխանեանց ռուս յեղափոխական դպրոցին մէջ յօրինուած մէկն էր։ Անիկա այդ մկրտութիւնը պատմեց մանրամասն։ Կը գոհանամ հիմնական գիծերով։ Այդ Մոսկուային մէջ ան ինքզինքը վարձակալ ըրաւ դասական մանսարդին, որմէ յաճախուած էր մատաղ անոր երեւակայութիւնը դեռ Թիֆլիսէն, իբրեւ արժանաւոր հիացող մը Ռասքոլնիքովի։ Չէի ճանչնար այդ անունը։ Ու իմ տգիտութիւնը փառաւոր հաճոյք մը արժեց բժշկական ստուտենտին։ Բայց պէտք է քալել…։ Կը դպիմ, ինչպէս երբեմն կ՚ընենք մատի ծայրով, բոցի մը որային, Մաթիկին ահաւոր հոգեկան տագնապին, որ անոր բառերով պարուրուած պայծառ խարոյկ մըն էր, նման մորենիին, որ բոց է ամբողջ, բայց կայծ է նաեւ, նեարդ ու հիւսք, հրդեհին մէջ իսկ իր բաբախումը, իր շէնքը պահող։ Խորանուրբ, համբուրելի տառապանքով մը, որ նոր էր ինծի, քանի որ մեր լացը միայն մեր դժբախտութիւնը ունէր աղբիւր ու նպատակ, Մաթիկ մեծցուց ռուսական ցաւը, աւելի խորունկ, աւելի ահաւոր, նոր բառով մը՝ համամարդկային։ Հիացումով ես կը հետեւէի այդ պզտիկ մարդուն բերանէն փրթած հսկայական տեսիլքին, աշխարհի մը մէջ, ուրկէ հալած, չքացած էին չարիքին բոլոր աղջը, աշխը, ոստայնը։ Մաթիկ մարդկային տառապանքին մեծ ծովը կը դնէր ռուս արեւին աչուըներուն ու հիփնոսացած, խենթացած կ՚ոգեկոչէր ցամքիլը այդ ծովուն։ Անհաւասարելի մարդեր, այդ յեղափոխականները, աստուածներու չափ ընդարձակ սիրտով, որպէսզի ծովերէն հանուած մրուրը ցաւին ըլլային ընդունակ իւրացնելու։ 1900ին, մարդկութիւնը փրկագործելու նոր այդ միստիքը չէր գտած մեր օրերու յստակ իր շէնքը, ուր վայելքին բաշխումը կը մնայ տիրական կնիք, ցաւին համար յատուկ կնիքով մը։ 1900ին վայելքէն առաջ, ցաւին չքացումն էր հիմնական օրակարգը։ Ու Մաթիկին կիսաստուածները պատրաստ էին ամէն բան զոհելու, հերիք է, որ այդ ողջակէզը ապահովէր պուտիկ մը երկրաւոր երջանկութիւն, զանգուածներուն մռայլ, գրեթէ անասնացած անտարբերութիւնը վիրաւորող…

Ընկեր Մաթիկին ես չհանդիպեցայ անկէ ետքը, փաղանգին մէկը այն բոլոր խօսողներուն, որոնք նիւթ ունէին այդ երկրաւոր դրախտին ճարտարապետութիւնը երկու պատերազմներէն ետքն ալ։ Խօսքի ուժ, մտածումը զգեստաւորելու մէջ փայլ, ինչպէս ճաշակ, ընկեր Մաթիկը կ՚ընէին ոչ միայն ուշագրաւ, այլեւ տարօրէն տպաւորիչ։ Հիմա կը խորհիմ, թէ գրեթէ վարակիչ սա տաքութեան մէջ քաղցրութիւնը, ու կիրքին հետ գեղեցկութիւնը փաստեր էին անոր տպաւորութեանց խորքէն եւ ուժէն։ Յետոյ, խանդավառութիւնը ձրի տարազ մը չէ։ Զայն ուրիշներու վրայով փնտռելը՝ բան մը կ՚ապացուցանէ։ Ու նոյն ճամբով զայն անվրէպ գտնելը դարձեալ խառնուածքի մը վկայութիւնն է։ Ու թէեւ ինծի չտրուեցաւ այն ատեն զանազանութիւնը գործօն ու կրաւոր խառնուածքներու, հիմա կրնամ ճշդել, որ Մաթիկը առաջին մարդն էր ինծի ներշնչող խուլ գիտակցութիւնը մթին օրէնքի մը, որուն համեմատ, ուրիշներուն գեղեցկութիւնը քնարական սա հեշտանքով փառաբանող մը դիւրաւ կը պահանջէ նուազ իմաստուն, նուազ խանդավառ, բայց աւելի կորովի միտքերու հետ շփման միջոցին, Մոսկուայէն մինչեւ իմ գեղը անիկա որսորդ մըն էր տպաւորութիւններու։ Տպաւորութեանց ետեւէն սա արշաւը թերեւս խուլ, թաքուն ազդակը՝ զայն մեր կողմերը ուղղող։ Տպաւորութեանց սա անյագ ծարաւը, որ քայքայեր էր անոր ուսանողի ասպարէզը, որուն համար իր մայրը զարկեր էր հազար դուռ, սանկ քառորդ ռոճիկի մը պէս բան մը ապահովելու իր «մինուճար»ին։ Մռայլ, սարսափով տրոփուն համախմբումներու մէջ անիկա ականջ ու սիրտ էր տուած կրակոտ խօսքերու։ Անոնցմէ ազդուած էր, որ լքեց բժշկական ֆաքուլտետի ատամնաբուժական սեկցիայում իր ուսանողի տեղը, գրուելու համար զինուոր Նոր-Տաճարականներուն։ Մեծ քնարականութեամբ ու «հոգեյոյզ» պատրաստակամութեամբ լեցուն նամակով մը անիկա անարգեց իր մեկենասի կտրուկ հրահանգը, իր ուսումը շարունակելու, ազգը փրկելու դերը թողլով ուրիշներու, որոնք առնուազն ատոր համար օժտուած էին… բազուկներով, քանի որ նմաններուն խելքը անբաւական էր, որքան անպէտ՝ իր «ճամբաներում»։ Նաւթի քաղաքին մեծ ու խելացի վաճառականը, քանի մը պատիկ միլիոնատէր իր հրահանգը ղրկեր էր Մաթիկին, շատ հաւանաբար նկատի առնելով անոր ճղճիմ մարմինը, համակ կրակ սա անձնաւորութեան համար այնքան «անպէտքական», անկարելի նոյնիսկ։ Ապահով իր բնազդովը գործի մարդու, նաւթի իշխանը այդ մարմինը անընդունակ կը յայտարարէր «գործօն ծառայութեան», թրքահայ «ճակատում», ուր տիրող նոր պայմաններու, զորս վարող հակամարտութեանց մասին ունէր լայն ծանօթութիւն, հիւպատոսական խողովակներով իրեն հասնող։ Գործի մարդոց վաղածանօթ հոտառութիւնը, հասկացողութիւնը իրենց ասպարէզէն դուրս հարցերու մասին։ Նաւթի վաճառականը իր ժողովուրդին հարազատ զաւակը, անոր հին, աւանդական առաքինութեանց հաւատացող, սիրտէն, ձեռքէն, միտքէն բուխ՝ բոլոր դիմողները չմերժելու տկարութեամբ մը, մանաւանդ 1880ի մարդոց մոլեռանդ իմաստութեամբը զրահաւոր, որ մեր զարթօնքը եւ վաճառականութեան ոսկեդարը ճարտարապետեց Պոլիս թէ Թիֆլիս, մինչեւ 1878ի բախտորոշ թուականը։ Նաւթի վաճառականը կը զգար, կը հեռզգար վտանգը, որ կը հանդերձուէր «հայ ժողովուրդի գլխուն», 95ի դէպքերէն ետք…։ Մաթիկ Մելիքխանեանց տենդոտ, երկար գրութեամբ մը «փողի իշխանաւորը» կը հրաւիրէր իր պարարտացումը «էլի շարունակելու», աշխատաւորներու քրտինքին մէջ բոյծի դրած իր անյագ ախորժակները։ Ժողովուրդի դատը՝ ժողովուրդի զաւկըներուն խելքովը, կորովովը։ Նաւթի իշխանը զղջաց չարաչար իր հրահանգին համար, փոքրահասակ տրիբունէն այսպէս լայն ինքնաբաւութեամբ, ամբարտաւանութեամբ ստանալով իր պարտ ու պատշաճ պատասխանը եւ մանէթներու տրցակը, զոր իր երեսին կը շպրտէր (քանի որ անիկա գտած էր կերպը իր քիչ մարմինը «էժան» ապրեցնելու, մատ չերկարելով վաճառականէն առատասիրտ բաշխուած կենսաթոշակին, գիշերային սպասարկութեամբ մը իր հացը ճարելով ճաշարանի մը մէջ, որուն սեփականատէրը կ՚ախորժէր իրմէ, զայն քավալիէր յայտարարելով իր աղջկան, - պատուակալ կասելէր, արտիստներու եւ գրողներու սեղաններուն ընկեր ու համեմ, եւ որ կը համբուրէր յաճախ «համառօտ» տրիբունը, քաշքշելով անոր «հասակաւոր» մօրուքը եւ կսմրթելով պատանիի այտերը, ինչպէս կ՚ընէին արտիստները իրենց ընկերացող շնիկներուն) անկէ կոպէկ մը անգամ չխորած։

Ամէն մարդ՝ իր բանին։ Միլիոնատէրը՝ իր փողասրահին (իրն է բառը), ինտելիգենտն ալ՝ իր ժողովուրդին։ Ճամբան։

-Պարզ էր այն օրերուն։

Երիտասարդութիւնը, զոր 96ի դէպքերը ըրած էին աւելի քան զգայուն, ազգային ճակատի վրայ, ընկերային խմորումները համազգային մարզին մէջ, հմայքին տակն էին քանի մը շատ զօրաւոր անհատականութիւններու։

Դէպի երկիր, դէպի հայ ժողովուրդը, - բնաբան ու դրօշակ բոլոր անոնց, որոնք կը ծնին տարբեր, տարօրինակ աստղի տակ, նեղ կը գտնեն աշխարհը իրենց շունչին ու փոփոխուելու ստիպողութեան մը տակ, կը նետուին անծանօթին, վտանգին, արկածին, յագեցնելու համար զիրենք տրորող ընդոծին ռոմանթիզմը։ Այս դարուն սկիզբը այդ լեարդահար, թոքախտաժէտ տղաքը իրենց հիւանդութիւնները շալկած պիտի իյնան Աւստրալիա, Հարաւային Ափրիկէ, հոն ճարտարապետելու համար… կայսրութիւններ (Սէսիլ Ռոտս)։ Հնդկաստան։ Անշուշտ, գտնելու համար խուլ Արեւելքին զանխուլ հեշտանքները…։ Կովկասէն։

Գիրք մը անբաւական է ընդգրկելու ապրումները բոլոր ճեմարանականներուն, որոնք հոգեւոր կրթութեան պատրուակը այնքան սրտառուչ սրբութեամբ մը շահագործեցին իրենց ժողովուրդին սպասին։ Այդ սերունդը անշուշտ տուաւ ականաւոր դէմքեր Հայաստանեայց եկեղեցւոյ ծառայութեան, բայց ինքզինքը արժեւորեց ազգային ազատագրութեան կրկէսով։ Ոչ միայն գրողը, ուսուցանողը, խօսողը։ Այլ մանաւանդ յեղափոխականը, որուն ընդարձակ է սահմանը ձեր ենթադրածէն աւելի։ Խորապէս սրտառուչ։ Ուսանող, ուսուցիչ, գրող, հողագործ, բժիշկ, ճարտարապետ, մեծ մասով անցած երկրորդական կրթութեան տիսիփլինէն, բայց բոլորն ալ այցուած՝ իրենց ընդերքէն, դղրդուած իրենց ջիղերուն կեդրոններէն, բզկտուած իրենց «աղիքներէն», դէպի տառապանքը տաճկահայ եղբայրներուն։ Այս խաչակրութիւնը յուզիչ էր, որքան դժնդակ, անձէ անձ, համաձայն զգայնութեանց հակազդեցութիւններուն։ Այդ տղոց ամէն մէկուն մէջ, մարդկային պատահար մը կրնաս ընդունիլ, այսօր, երբեմն ահաւոր գեղեցկութեամբ, որ կը շլացնէ քու դատելու գործարանները, երբ կը գտնես ինքզինքդ անոր դէմ, տարիներով փողոց պառկած պատանի, բայց չես գիտեր որ հրաշքին սլաքովը ինքզինքը արձակած դէպի ողջակէզը իր ժողովուրդին, իր միտքը բաց ընելով իր ցեղին գերագոյն խորհուրդին…։ Հոգեբանական տրամա, որ գիրքի բառ մըն է դժբախտաբար սա տողերուն վրայ, քանի որ արարքը, ինքն իր մէջ, կը յորդի բոլոր գիրքերէն, որոնք շուքեր են շատ յաճախ, երբ կը բռնուին կեանքին դիմաց։ Հիմա նորութիւն՝ այդ տղաքը ոչ միայն նախատել, տարիներով զիրենք ծաղրելէ ետք, այլեւ պատասխանատու նկատել մեր աղէտներուն։ Հիմա, Սփիւռքը իր իմաստութիւնը փաստարկելու պատրուակ կ՚որոնէ ու կը գտնէ մեր աղէտները հասկնալու իր ապարժան իմաստասիրութիւնը վերածելով դաւանանքի։ Որքան շատ են իմ ըսելիքները այդ գետնին վրայ։ Կ՚անցնիմ։

Մաթիկին ոդիսականը, մինչեւ սահմանագլուխ։ Երկար է անիկա։ Ու քիչ մը մութ, թերեւս շուքերուն պատճառով, որոնք մեր ամէնէն անանձն, վսեմ որոշումներուն, արարքներուն կը հսկեն, անողոք ու անմերժելի։ Մաթիկ Մելիքխանեանց համառօտութեան պաշտպան փաստաբան մըն էր հոն՝ ուր կեանքին անհրաժեշտ ազդմունքները կու գային առաջին փլանի։ Ու երկայնութեան, երկարաբանութեան ասպետ, երբ գաղափարներու լեռնաշղթաներ կը հաւատար, թէ կը խուզարկէր։

Անոր բաժանումը իր ընկերներէն, որոնք ճեմարանական կամ ոչ, անշուշտ նուազ կ՚արժէին, քան ինքը, քանի որ անկարող էին իրենց անձէն հրաժարելու։ Այդ ընկերները նուազ հաւատաւոր՝ երբ իրենց հանգիստը չխանգարելու, այլեւ պաշտպանելու անձնդիւր պարապումը, կը սիրէին քաղաքականութիւն ալ ծախել, մեծ պետութիւններու դիւանագիտական հաշիւները հասկնալ ու մեր դատին անվերադարձ կորուստը վճռել։ Իր ընկերները անշուշտ նուազ կտրիճ էին, ինչպէս կը խօսէին յայտնի հոգեբանութեամբ, ամէն մէկը առնուազն մէկուկէս անգամը Մաթիկին, երբ իրենց մեծ բռունցքներուն մէջ կը սեղմէին անոր զոյգ ձեռքերը, մեծաղաղակ ճիչի հանելով անոր մատները։

-Երթար բարով… Յետոյ։

Հեգնութիւնը չէր քալեր առաջ, վերադարձի ճամբուն։ Երիտասարդներ էին ու գիտէին, թէ որքան քիչ էր թիւը ետ դարձողներուն։

-Երթար բարով։

Ու լրջութիւն։ Ու պզտիկ խոնաւնալ մը աչքերու։ Տրտմութիւն ու լռութիւն։ Է, խեղճ արարածներ էին իրենք։ Բայց ոչ այնչափ «փճացած», ինչպէս թերեւս պիտի ուզէր եզրակացնել ստուտենտ Մաթիկը։ Իրենք ալ պիտի շարունակէին ծառայել շատ «սիրուց» լղրճուած իր ժողովուրդին, իրենց գրասենեակներուն ապահովութենէն ու իրենց ռոճիկներէն կամ շահերէն։

«Ումն է դրամ իւր»։ «Ումն է արիւն իւր»։ Այսպէս չէ տարազած անշուշտ մեղքէն իր սարսափը մեր Նարեկացին։ Բայց Մաթիկին ընկերները, մեծ մասով ճեմարանական, Նարեկացիին նորոյթը հեշտագին կը սիրէին արժեւորել։

Մինչեւ սահմանագլուխ։

-Բայց քաջարի մարտիկը հոն առաջնորդելէ առաջ, պէտք է հոս յարգել անոր կամքը, կանգ առնելու համար անոր «հոգու խորքում» լայն, մեծ, «արեւափառ» արժեւորուած օրուան, ուր անիկա ընդունեց իր սրբազան մկրտութիւնը, դառնալով, պաշտօնապէս, մեծ կուսակցութեան մը կնունքի աւազանին մէջ վտանգաւոր, բայց այնքան անմերժելի ձգողութեամբ տոգորուած յեղափոխականը, - կազմուած՝ մեր ժողովուրդին ցրիւ ուժերը հոն համախմբելու, «կտոր-կտոր», բաժան-բաժան սիրտերը միաձուլելու, ու այսպէս հանդերձուած, զրահաւոր, «պողպատահիւս» կուրծքերով միաճակատ իջնելու կրկէս, մեր դարաւոր ոսոխին դէմ։ Ասիկա ես նմանցուցի ֆրանսական վէպերուն մէջ այնքան խռովիչ էջերու ծնունդ տուող առաջին հաղորդութեան։ Մաթիկին տարիքը։ Հաւանաբար վեր քսանէն։

Կովարած Ակոյի քարայրին մէջ, այդ խօսակցութիւնը խստութեամբ, անգթութեամբ քննադատող, զայն մեր ցեղին ամէնէն վատոգի թշնամին յայտարարող Մելիքխանեանը ինքզինքը հակասութեան մէջ չդնելու համար բազմաթիւ դրուագներ պատմեց ինծի, բոլորին մէջ ալ մարդոց ծանրածանր տկարութիւնները «համաձուլելով» իր ընկերներուն վրայ, առանց անշուշտ բաւարար վերլուծումի, որպէսզի իր կորանքը, ստացած վիրաւորանքները, ենթարկուած ծաղրը, հալածանքը ըլլային հասկնալի։ Կը տառապէր, մինչեւ իսկ կովարած Ակոյի քարայրին մէջ, որ մարտիկները զինքը շան-բերան կը կոչէին ու չէր անդրադառնար, որ բացուող այդ բերանը մարդիկ պարտաւոր են բռնի գոցել, այնքան քիչ սորված էր լռելը։ Կը տառապէր, որ կուսակցական ժողովներուն մէջ իր բոլոր առաջարկները կը մերժուէին ուշագրաւ միաձայնութեամբ մը, իր պաշտպանողականները կ՚ընդհատուէին հասարակաց ծաղրին մէջ ու իր հասակը միշտ խոտոր համեմատութեան մէջ կը գտնէին իր մօրուքին, մանաւանդ լեզուին հետ։ Էջեր չեն բաւեր այս ամբաստանութիւնները գումարելու։

Ընկեր Մաթիկ չէր անդրադառնար, որ քանի մը ժամ առաջ, այդ ջախջախիչ պարսաւանքէն, խօսած էր նոյն այդ կուսակցութեան հասցէին, իր կնունքի օրուան պատմութիւնը տալու ատեն, խոր, անկեղծ, հաւատաւոր հիացումով մը։ «Թիֆլիսից» մի վերնատուն։ Համեստ։ Քիչ կարասիներով։ Վիպասան ծնած՝ անիկա իր տեսածները կը վերակազմէր մեծ հարազատութեամբ։ «Մի վերնատուն», ուր «հաւաքւում» էին գլուխները Ս. Գործին։ Հանգիտութիւնը Մոսկուայի մանսերտներուն կամ տավերծաներուն, որ անոր զգայարանքները կ՚ընդարձակէր դէպի ապրուած զգայնութիւններուն փաստերը։

«Նոյն կուղպ փեղկերը, այդ վերնատունին մէջ։ Լոյսէ նոյն վախն ու փախուստը, քանի որ յեղափոխութիւնն ալ մօր մը նման արգանդի մէջ կը պատսպարէ իր զաւակները։ Ու այդ վերնատան մէկ գրասեղանը, հասարակ սեղան, որ հրաշքով կը դառնար խորհրդատուներու կանանչ, դիւանագիտական դաշտը, վրան գիրքերու մարտկոցներով ու քարտէսներու արտերով։ Նոյն աթոռները, միշտ փոշոտ, գունատ, երաժիշտ (յեղափոխականը թերեւս պիտի չմտածէ հանգստաւէտ պայմաններու, որոնք սովորական մարդոց երկրային, բայց անհրաժեշտ բարիքները կը դառնան տարիներու կրկնումովը)։ Պատերուն՝ լուսանկարներ, կրկնադիմակ, որոնք աս ու ան լոյսին տակ կ՚ըլլային ուրիշ։ Իր օրուան առիթով, այդ լուսանկարները տուած էին իրենց սկզբնական կերպարանքներուն։ Անոնց մէկ մասին վրայ հրազէնները, ամէն տեսակի, քանի որ կուսակցութիւնը իր պահեստը ունէր երկու-երեք պետութիւններու հողերուն վրայ։ Կուրծքեր, որոնք փամփուշտով հիւսուած էին, տառացի հարազատութեամբ մը։ Երիտասարդներուն մէջքը կը գօտեպնդուէր անոնց կապերովը։ Ուրիշներ՝ ոսկոր առ ոսկոր, որոնք մէկտեղուած ըլլան մորթի մը տակ։ Բայց որոնց աչքերը այրէին սեւ խորքին վրայ թուղթէ այդ գերեզմանին։ Անհուն, անհամար, անմոռանալի աչքերը, ուր մեր ժողովուրդին անհուն, անմար, անմոռանալի տառապանքը կը բխէր ու կը բխէր, դարձեալ անսպառ քաղցրութեամբ մը։ Ու բոլոր տարազները, որոնք անհաւատալի քաղաքակրթութիւններէ վկայութիւն կը դառնան։ Կովկասը ցեղերու խառնարան, զգեստներու կենդանի թանգարան մըն էր եւ է։ Ու այդ մարդերը, այդ զէնքերուն ու հանդերձանքներուն մէջ, պատերու վրայ արձանագրուած աշխարհ մը խռովքի, կարծր լեռնաշղթայ զրկանքներու, ու ծով-ծով արիւն։ Մաթիկ նմանցուց լուսանկարը սեւ թերթ մը այրուած մետաղի, որ մեր գործերուն ու անունին հարազատ տապանաքար մըն է, քան մարմար։

Վերնատունի ներքին, աչքէ անյայտ խորշի մը մէջ ճռինչը ծղրիթին, որ տպագրական պզտիկ մամուլը կը փոխադրէր Մաթիկի բերնին։ Ընկեր Մաթիկը չէր զիջաներ տեսնել արտաքին աշխարհը, եթէ անմիջական կամ հեռաւոր, անխուսափելի, առնուազն կարելի օգուտ մը չընծայէր զայն շահագրգիռ, - արեւելահայ օգտապաշտութեան հետ հաւասար ներկայացուցիչ։ Բայց ահա աւելին։ Արտաքին աշխարհին հանդէպ սա շահագրգիռ կեցուածքը անբաւական էր մնացած՝ հակակշռելու ներքին աշխարհին համար անոր անհուն տրամադրութիւնը։ Կ՚ապրէր աճապարանքին տակը ներքին իր անձնաւորութեան, որ սաստիկ իրերէն, իրողութիւններէն իր խորշանքը, սարսափ կը սիրէր տարածել անպարագիծ, չունենալու չափ որեւէ նայուածք, թէկուզ փափուկ, գեղեցիկ, բայց ոչ-օգտաւէտ բաներու վրայ։ Իրը։- Տինամիք աշխարհն էր իմաստին, զոր կը հաւատար օր մը իրագործուելիք դրութեան մը յաղթանակին։ Տարրերուն աշխարհին մէջ բան չէր կրնար կորսուիլ։ Մաթիկին համար փառաւոր այդ տարազը, ուր կար փոխուած բառ մը սակայն։ Իմաստները անմահ են անշուշտ… Պղատոնէն ի վեր։ Ուրեմն ամէն ինչ յաղագս իմաստին, երբեք ինքը՝ իրեն համար։ Շուրջը նայելու իր ոչ-զիջումն էր պատճառ, որ լման աշխարհ մը իր աչքերէն ըլլար վրիպած։ Որ իր վերնատուները, գիւղերը, քաղաքները, մարդերը ըլլային տժգոյն, հարկադիր տժգունութեամբ մը։ Այդ խեղճուկ շրջանակի մէջ, Մաթիկ Մելիքխանեանց դրաւ քանի մը մարդեր, որոնց հանդէպ սրտառուչ էր իր ճիգը ժուժկալ մնալու, մանաւանդ հիմա, երբ կը պայքարէր անոնց հիմնած իմաստի դրութեան դէմ։ Զգալի էր, որ նուաճուած էր այդ մարդոց սկզբնայարդար հրապոյրէն, ինք չըսաւ՝ մեծութենէն։ Անունները, զորս տուաւ, այսօր այդ կուսակցութեան պանթէոնը պատկառելի ընող սրբութիւնները կը դաւանուին։ Ապագան կրնար դատել, դատապարտել այդ մարդերը, քանդել անոնց հեքիաթը, բայց պիտի ըլլայ զգածեալ հոգեխառնութեան մը մէջ ամէն անգամ, որ անցեալը տեսնելու իր փափաքը պահէ զերծ ներկայի ամէն թելադրանքէ։ Այդ գնով միայն մենք արտօնուած ենք չամչնալ մեր անցեալէն։ Որքան շատ՝ գրուելիքը, երբ ատենը գայ իրաւ վերագնահատումին, ըլլան լռած դառն ցաւերը, յարդարուած՝ մեր հոգեդաշտը անհուն սուգերու հանդէս մը ընող արդի մեր հակամարտութիւնները, քանի որ հայրենիքին սիրոյն վրայ մենք զմեզ կոտորելու չափ անտրամաբան տեսանողներ դուրս եկանք…։ Նոր եկեղեցի մը պիտի չվատնէր զանոնք սրբացնելու, ինչպէս եղած է ճակատագիրը ուրիշներու, ասոնք ալ տարբեր ժողովուրդներու մէջ նոր օրերու, կարգերու, երազներու մարգարէներ, որոնց անունը յաւերժացած է ոչ միայն մագաղաթներու, այլեւ՝ մարմարներու, երկաթներու վրայ։ Ես կը լռեմ Մաթիկին կուռքերը, յատուկ անուններէ զգացած երկիւղիս հպատակ։ Ինչ որ քառասուն տարիներ ետքը յստակ է իմ հոգիին, - ատիկա պատկառանքն էր, որով պարուրուած էին անոր ոչ միայն բառերը, այլեւ՝ շարժումները, երբ կ՚ըսէր զանոնք։

Հիմա, երբ կը գրեմ այս տողերը, որքան բեկում կը զգամ, թէ կը ծանրանայ իմ բառերուն իւրաքանչիւրին ներսը։ Տխուր։ Դուք գտէք բառը։ Ոչ մէկ հիացում ու ոչ մէկ պատրանք չեն բանտուիր այդ տղոց ներսը, որոնց յանձնուած են մեր տագնապներու բարձումը, մեր երազներուն սնուցումը։ Աւելին. կան խումբեր, որոնք սա անաստուածութիւնը, փառքի նորոգման, յաղթութեան կարգախօսի կը վերածեն։ Անոնք չեն զիջանիր նայելու իրենց հոգեյատակին, ուր ոչ մէկ քաղցր շունչ կը յածի, ոչ մէկ ջերմ հաւատքի սերմ կը հանգչի, բացի օրուան արձագանգներէն։ Մաթիկի օրերուն, փրկուելիք հայրենիքին հզօր միստիքէն, ձգողութենէն զատ, փրկագործումին աշխատանքն ալ զօրաւոր պատգամ մըն էր՝ դիւրաւ սիրտ հասնող։

Անոնք, որ Մաթիկին պէս, անկէ կանուխ ու անկէ ետք սահմանը անցան, ճշդիւ չէին գիտեր, թէ որոնց սիրոյն կը հնազանդէին, այդ հսկայական մարդոց հմայքին, թէ մեր հայրենիքին աւելի երեւակայական ողբերգութեան։ Որքան քիչ կ՚ըսեն երբեմն մեր բառերը։ Որքան ծանր է հայոց պատմութիւնը, իր բոլոր դարերուն, բայց որքան անժուժելի՝ այդ պատմութիւնը, որուն վերջին օղակը մեր երեք քառորդ դարը կազմեց։ Այս տողերը կարդացողներուն մէջ գտնուին գուցէ ցանցառ վերապրողներ, որոնք իրենց կեանքը ազատելու համար ընդունեցին գերագոյն նախատինքը… տաճկընալու, բայց եղան անկարող համոզելու իրենց հայրը, մայրը, որոնք իրենք զիրենք խառնեցին կարաւանին ու գացին մահուան։

Գնաց այդ մայրը ու ձգեց իրմէ վերջին իր նայուածքը հոգիին մէջ տղուն, անմար կտոր մը կրակի նման ողջ մինչեւ այսօր։ Մնացողներուն ճակատագիրը։ Բայց որքան ընդարձակ է այդ ողբերգութիւնը։ Ու մի գտնէք տարօրինակ, երբ դուք ձեզ դիտէք լրիւ գրաւուած այդ անդոհէն։ Որ կողմէն որ քալենք, ուր որ ալ ըլլանք, վիշտի թէ վայելքի մէջ, մեր հետն է այդ նայուածքը, - խորհրդանիշ խորան։

Ը.
Ընկեր Մաթիկը, սահմանը անցնելէ ետքը, քանի-քանի քաղաքներու մէջ պատմեր է այս հաղորդութիւնը։ Իրեն սպասող հազար ու մէկ դառնութեանց հակառակ, անիկա չէր կրցած իր մէջէն փրցնել խորհուրդին այդ մկրտութեան վկայականը։ Իր տեսածները, իրենց լաւովն ու վատովը, զինքը կ՚ընէին ջղագրգիռ, յաճախ անիրաւ։ Իր ժողովուրդը գտնելու իր առաքելութեան մէջ իր չվարձատրուիլը անիկա կը բաշխէր ահաւոր պայմաններուն, որոնք իբրեւ կեանք դրուած էին մեր ուսերուն։ Մեր գերութիւնը մեր գործը չէր անշուշտ։ Մաթիկ չհայհոյեց մեր պապերուն, մեր ժամերուն, մեր կրօնականներուն, ինչպէս 1900ին սովոր էին մեր իմաստունները ընել, երկրէն դուրս, երբ դատելու առիթ գտնէին մեր պատմութիւնը։ Բայց չծածկեց իր հիասթափումն ալ իր տեսածներէն։ Իր կարծիքով, մեր ջարդուիլը կը զանցէր որեւէ տրամաբանութիւն։ Ամէն արեւելահայ այս մտածելու կերպը կը նախընտրէր արեւմտահայ պահպանողականութենէն, որուն ամէնէն ստորին մեղքը պիտի կազմէր այս ինքնամեղադրանքը, թուրքին արդարացումով։ Մաթիկին հիասթափումը նուէրն էր անոնց, որոնք «երկրում» կը գործէին։ Փոքր, շատ փոքր մարդեր, ատոնք, Մենծ Մաթիկի հաւաստումով, որուն ջերմութիւնը ծաւալական չէր իր շրջապատին, քանի որ գիտենք, թէ հոն էին անոնք, Տարօնի եւ Վասպուրականի մէջ, կռիւը կրելով ամէն օր, աշխարհք մը թշնամիի դէմ, մինակնին ու չընկրկելով։ Սխալական, խիստ, անփափկանկատ, կոշտ։- Ասոնք սիրուն հարցումներ են ու շատ ալ ճահնաւոր ընթերցազանց ժողովներուն կամ բանախօսական հանդէսներու մէջ։ Այդ սարերու գլխուն, ուրկէ կու գար անոնց ձայնը, որոնք զարնուած էին Մաթիկի մեծ փառասիրութեան, ամէնէն ուշ պիտի յիշուին այդ քիչ մը խորթ առաքինութիւնները։ Սխալական, խիստ… Որը չէ մենէ։ Բայց քանի հոգի, անոնք, որ զրահուած իրենց թերութիւններուն ժանիքներովը, ներելով մեր վայելքները մեզի, մեր նախատինքն ալ՝ իրենց, մտան տագնապէն ներս, անպատկերելի խստութեանց մէջ խարխլած, իրենք իրենց դէմ, ուր մնաց Մաթիկներուն, որոնք կը մատնուէին ճղճիմ իրենց մարմիններէն, ինչպէս նաեւ մեծ իրենց ուղեղներէն։ Շատ հազուադէպ է, որ մարդիկ պահեն իրենց հոգեկան կշիռը հաւասար, մերինին նման հզօր ձախորդութեան առջեւ։ Ու ճիշդ է միւս վարկածը, որ մարդոց մեծութիւնը համեմատական կ՚ընէ տագնապի պահուն անոնց կորանքին։ Մելիքխանեանցը, իր ատելութեանց թափէն բռնավար, չէր խորհեր իր ալ խստութեան, երբ նման ամէն նորագիր մարտիկի, միջավայրի փոփոխմամբ առաջացած անդաշնութիւնները կը մեծցնէր չափազանց, անոնց պատասխանատուութիւնը բեռնալով մարդոց, որոնք ուրիշ բան չէին, եթէ ոչ իրեն նման պայքարի իջած սրբազան խենթեր։ Ինչ որ յեղափոխական Մաթիկին անձը կ՚ընէ շահեկան, այն վկայութիւնն է, զոր ես ունեցայ իր ուսումէն, տասնհինգ երկար օրեր։ Նիւթն էր մեր պայքարը թուրքին դէմ, զոր կը զգար տարտամ։ Նիւթն էր պայքարի մեր գործիքը, մեր յեղափոխութիւնը այս դարուն սկիզբը։ Երեսուն տարի ետք, կուսակցական արխիւներու բացումը հանդէսներու էջերուն, անհատական ու խմբական յուշերու հանրայնացումը անշուշտ պիտի նպաստեն, որպէսզի մռայլ այդ երեւոյթը պարզուի քիչ մը ու Սփիւռքի որդիները առանց մեղադրանքի, ինչպէս առանց կարմրելու տեսնեն անկէ ներս ինչ որ մեր ցեղը տուաւ, նոր օրերու դուռներուն իբր որակ։ Մեր զոյգ գրականութեանց կերտումը միայն բաղդատելի է այդ շքեղ մղձաւանջին։ Ատոր գնահատումը չէ, որ կը փորձեմ։ Բայց անցան հետախաղաղ նաւթային կառուցումները, բան մը չձգելով մեզի։ Նոյն բախտը կը սպասէ մեր վաճառականութեան այնքան յոխորտ ասպետներուն, որոնք դեռ կը յամառին Պոլսոյ ջուրերուն կապել իրենց նաւերը։ Չկայ այսօր Էֆէնտիութիւնը։ Չկան փաշաները։ Բայց կայ գրքոյկը, որ կը պատմէ, թէ ինչպէս մեռնիլ գիտցան մերինները, երբ մահը եկաւ իրենց հետ ճակատ ճակատի։

Ջատագովութիւն մը չէ, որ կը փորձեմ։ Ինծի համար սիրոյ եւ յարգանքի արժանի են տասը հայեր, որոնք քով քովի կու գան բան մը կանգնելու։ Սխալը կամ ուղիղը միշտ պարագայական ճշմարտութիւններ են ու քիչ են այն առիթները, որոնց մէջ մենք տեսանք յստակ։ Յեղափոխութեան հարկը։ Բայց խելօքութեան փաստը, եթէ կը բարեհաճիք։ Ուր են երկու միլիոն քիւրտերը, որոնք մեզմէ ետքը չկրցան խելօք մնալ։ Ուր՝ երեք միլիոն յոյները, որոնք ոչ մէկ մեղք գործեցին։ Բայց պէտք է պատմել, ուրիշներուն ձգելով դժխեմ այս հարցին շուրջը իրար գլուխ պատռելու տխուր փառքը։ Իմ փափաքը՝ տալն է դէմք մը այդ օրերէն, բաւական ընդարձակ, ուր մուտք ունենային մեր յեղափոխութեան կրկնակ երեսները, զէնքին ու մտքին զոյգ հոսումովը լուսաւոր։ Մաթիկ Մելիքխանեանցով զայն նուաճելու սա ծրագիրը վախ կու տայ ինծի, որ կ՚աշխատիմ նիւթի վրայ, ատաղձի վրայ։ Ու սա սպառածին՝ զուրկ եմ այդ ամէնէն։ Մնաց որ, երեսուն տարի առաջ, անկարող էի ընդգրկել ինծի ներկայացող առիթը, տարիքի, մտայնութեան խոշոր թերիներուն պատճառով, թերութիւններ, ինձմէ աւելի պատկանող իմ ժամանակին, - իմ ժամանակիս, որուն իմացական գերագոյն ճիգն էր «Մասիս» շաբաթաթերթը եւ ուր քահանայապետ էին «Մանզումէ»ի խմբագիրները, գերման լրագիրներու քաղաքական իմաստութիւնը թարգմանօրէն հաշտեցնելու չափ մեր շարականներու աշխարհաբար յեղումին։ Ուր, Սուլթան Համիտի բարեբաստիկ ծննդեան տարեդարձը ու նոյնքան երջանկաբեր գահակալութիւնը փառաբանող ուղերձներ խմբագրելը, մարդասպանութեան աստուածացումը, միամիտներու արկածները, մեր լաւագոյն քերթողներուն գործին մէջ կղկղանք միայն զգալը, փրփուր ու ժանեակ հիւսելով բանաստեղծ պսակուիլը ու տակաւին ուրիշ միտք չպահուելիք տրտմութիւններ նկարագիր կը ճշդեն։ Ամէն ինչ կեղծ էր իմ շուրջը։ Ու կեղծ՝ մեր հոգին, որուն արտայայտիչ արուեստն ալ ինկաւ թաթին տակը այդ օրերու ոգիին։ Հրաշք է դարձեալ, որ այդ համատարած անկումը մեր յարգանքին արժանի կեցնէ կարգ մը անուններ։ Հսկայ, կազմակերպուած այդ կեղծիքը դեղնախտն է մեր հոգիին։ Շատ քիչեր զերծ եղան անոր ծծումբէն։ Հիմա, այդ շրջանին բրածոյ մարդոց մօտ պզտիկ յաճախանք մը նորէն զգալի կ՚ընէ նոյն միազման, ինչպէս ճահիճի մը երեսը ծածկող հողի խաւին վերացումը յարութիւն կու տայ կանանչ գարշութեան։ Մեր մատաղութիւնը այս բուրումներով է թունաւորուած։ Ու հոս է հմայքը Մաթիկներուն։ Երեսուն տարի ետքը, Մաթիկէն տրուած զգայնութիւններ, անկէ յեղուած դէպքերուն խորունկ խռովքը ես չտեսայ յուշերուն մէջը անոնց, որոնք իբր գործիչ մասնակցեր էին շատ մը բաներու։ Տեղերու եւ դէմքերու յիշողութեան մէջ ժառանգազուրկ Մաթիկը հոգեվիճակներ, մտայնութիւններ խտացնելու շնորհովը կը փոխարինէր իր միակողմանի պատմումը։ Անոր տուածներէն դեռ մտքիս մէջ կը մնայ քանդակուած այդ օրերու հոգեվիճակը մեր ժողովուրդին, զոր խնամքով բաժնեց անիկա երկու հակադիր, «հակամարտ» զոնաներու (գօտի)։ Սկսած էր Արծրունիով մուտք գտած նորութեան այլասերումը։ Գիտական եւ լուրջ կշռելու համար մեր բառերը պարտաւոր ենք քիչ մը ռուսերէն հոտիլ։ Ու օտար բառերու այս մթերքը անտանելի կ՚ընէր անոր պարզուկ զեկոյցն անգամ։ Այս չարաղէտ խանդը, հիմա աւելի քան սուր, կը սպաննէ մեր լեզուն Հայրենիքին մէջ։ Մասսա։ Անշուշտ։ Բայց շեշտօրէն բաժնուած երկու կարգի, դասակարգի։ Պարապ տեղը գրուած չէր Capitalը, որուն իմ անծանօթ մնալը քրէական յանցանք կը թուէր ընկեր Մաթիկին։ Ան էր արմատը հայ յեղափոխութեան։ Ու իմ ուղեղը զուր կը յոգնէր փնտռելու կապը հրեայ տեսաբանին եւ թուրքին դէմ անհաւասար կռուի ելած Մրտոներուն, Սաքոներուն, Սերոբներուն միջեւ։ Երկու դասակարգութիւն։ «Լաւ հարկաւոր էր հասկանալ»։ Ու տեսութիւն։ Ու անխուսափելի, մեծ, յաւակնոտ գիտութիւնը, ֆլիոլոկիան մանաւանդ (շատ հաւատք չունէր հոգեբանութեան, զոր կ՚ընդունէր անհարազատ (բադարտ) զաւակը առաջինին), որ կը միջամտէր յաղթական ու կը յարդարէր անհամաձայնութիւնները, մեր ցեղային տուրքերը ու պատմութեան պրոցեսը հաշտեցնելով անխորտակելի օրէնքներուն հարկադրանքին, հանելով մեր դժբախտութիւնները՝ մեր երկրաբանութենէն ու ձորերէն, որոնք մեր երկիրը անջատողական զօրաւոր կեդրոններու կը բաժնեն ու կ՚արգիլեն տարածուն մշակոյթ ու կենցաղ։ Երբեւիցէ եղած էր մեր երկհազարամեայ պատմական «Էվոլիւցիայի ընթացքում» այն ցանկալի միրաժը, զոր մեր նոր ազգայնութիւնը, Մխիթարեան կնքահայրութեամբ, շրջաբերութեան էր հանած կէս դարէ ասդին։ Ցնորք, իսկի՝ բանդագուշանք, այդ միութիւնը, մեր հոգիներուն մէջ, քանի որ չկար անիկա մեր հոգիները ստեղծող տարրին՝հողին մէջը։ Ով խորախորհուրդ պատգամները մեր Մաթիկներուն ու անոնց հետքովը, հիմա, պատկառելի հանդէսներու սիւնակներէն կոկոզավիզ պոռացող աքլորներուն, որոնք նահանգային հայեր կը պահանջեն ապառնիէն, ու մեր գոյութիւնը կը դնեն կենդանակերպին տակը այդ բարձր ազդմունքներուն ու չեն զգար, թէ բառի վրայ կը խաղան։ Գիրք մը ամբողջ չի բաւեր Մաթիկին ֆաթրան (հիմա կը գործածեմ այս տարազը, պիտակելու համար սա արկածախնդիր ու ալ աժան գիտականութիւնը, որ յետադարձ մը կ՚ընէ մեր մի քանի գրողներուն գրիչին տակ, պատկերով ու ոճով խնամով ծածկելէ յետոյ ծագումին հասարակութիւնը, անցնելու համար իմաստասիրական եւ այլական հայեցողութեան, մեզի մշտապէս պակսած բանի մը ծարաւը աճպարարօրէն շահագործելով, վասնզի մենք նոր չէ, որ բառը կը շփոթենք իմաստին հետ, խորութիւնը՝ ծաւալումին հետ) սպառելու։ Բայց պարտաւոր եմ մօտենալու ողնասիւնին ու քանի մը խոշոր ոսկորներուն։ Ճեմարանական Մաթիկը Հայաստանի մէջ տեսած էր քաղաքացի եւ գիւղացի, օտարներու քաղքենիին եւ բանուորին, շատ տափակցած քլիշէով մը՝ պուրժուայի եւ պլոլետարին յաւիտենական, յաղթական շերտաւորումը։ Ասիկա՝ ողնասիւնը իր վարդապետութեան։ Անմահ էին հետեւութիւնները պատմական մաթերիալիզմին, որուն հիացողն էր անիկա։ Կը ճանչնար երկու շերտերն ալ, ապրած ըլլալով անոնց մէջ, «կիսած լինելով նրանց կլկլէ հացը», ինչպէս կը զարմացնէր զիս իր տեղական գոյն ստեղծող բառերովը։ Էջերով ընդլայնումը անբաւական է սակայն զետեղելու համար իր պատմումը քիչ-շատ հասկնալի մակարդակի մը վրայ։ Այն ատեն չէի տառապեր, քանի որ իր պատմածները կը դպէին իմ երեւակայութեանս, հեռու՝ դատողութենէս։ Հեքիաթ։ Բայց պղտոր։ Այդ պղտորութիւնը տարօրինակ է, որ հաստատեմ հիմա ալ, յուշերուն մէջը անոնց, որոնք շարժումին մասնակցած են անձնապէս, պատասխանատու դերերով, յաճախ իբր վարիչ։ Յեղափոխականներու յուշերը կը ծփան նոյն տարտամութեան մէջ, որով մշուշուած են հիմա՝ մտքիս, Մաթիկին վաւերական ապրումները։ Մտքէս չ՚անցնիր կասկածի տակ ձգել ատոնց բոլորին ալ ստուգութիւնը։ Բայց չեմ կրնար հետեւիլ անոնց պատմումին, ճիշդ ինչպէս կը զարմանայի մեր պատմիչներուն վկայութեանցը վրայ, երբ թշնամին երկիր բերելէ յետոյ, անոր սուրովը բնաջինջ կ՚ընէին մեր ժողովուրդը ու կը շարունակէին իրենց գործը, այդ ջնջուած ժողովուրդը ունենալով նիւթ յառաջացող տրամին։ Ինծի կու գայ, թէ գաղտագողի, անապահով անցքն է պատճառը սա անճշդութեան, որ չի դադրիր վաւերական իր կնիքէն, բայց կը տպաւորէ հակադիր մարզով։ Տեքորի այս անկատարութիւնն է, որ կ՚արձագանգէ իր մէջ կատարուած գործողութեանց վրայ ու մեզ կ՚ընէ առնուազն մտաշփոթ շատ մը դէպքերու ըմբռնումին մէջը։ Կարդացէք, կարկառուն նմոյշի մը համար, Անդրանիկի յուշերը, ու պիտի համոզուիք, թէ այս յիշատակները ոչինչով կը լուսաւորեն անոր կռուողի դէմքն ու դերը։ Ամէն ինչ թոյլ է, աղկաղկ, անկազմակերպ, - ծրագիր, գործելակերպ, նախապատրաստութիւն, գործադրութիւն։ Այդպէս՝ նաեւ իրականութիւնը։ Չեմ կարծեր, թէ անփութութեան, անճանաչութեան, բախտովի յառաջացման այսքան մեծ մեղքեր ներէին իրենց մարդիկ, որոնք հսկայ դատի մը լուծումը ստանձներ էին։ Ինծի կու գայ, թէ գերագոյն անձուկը, որ անոնց բոլորին մէջ կը տիրապետէ, քիչ մըն ալ կ՚եղծէ անոնց նայուածքին յստակութիւնը։ Ու մարդկային է ասիկա։

Այդ հաւատակուռ մարդերուն ուսումնասիրութիւնը, առանց մահուան սպառնալիքին, յեղափոխական շապիկը, հանգստաւէտ պայմաններու մէջ անգամ կարօտ է լայն, մանրամասն ճշդումներու, սրբագրումներու։ Մեր ուղեւոր մէկ եկեղեցականը, հակառակ պայմաններու նպաստին, աւելի քան չըրաւ մարդոց եւ հոգեբանութենէ սեւեռման տեսակէտէն։ Մահուան անձուկով ծպտուած, կոյր, միշտ մութին քաղաք մը մտնող ու տուն մը փակուող երիտասարդը, այդ իսկ փաստերով, զուրկ է աչքին անփոխարինելի նպաստէն։ Տարածեցէք տեքորը, փոխանակ քաղաքի՝ լեռներուն, իրենց գործածական անցքերէն ու մատչելի թափերէն բռնուած՝ անպաշտօն ուժերով, խաշնարած ցեղերէ, թուրքին չափ վայրագ ու թշնամի, որոնք կը գործեն պաշտօնական ուժերէ ղեկավարուած։

Անոնք, այդ իսկ պայմաններով, մերը չեն։ Մենք ունինք անոնց աս ու ան կէտին շատ-շատ գեղեր, բայց զանգուածը կը պատկանի թշնամիին։ Կովկասէն հասնող երիտասարդը այդ մղձաւանջային ոդիսականէն հազիւ պիտի յիշէ փապերը կամ սառնապատ ամայութիւնները։ Մաթիկին դիւցազներգած կռիւները գրական թեմեր են, քան թէ օր մը մղուած ճակատամարտներ։ Իբր տեղագրութիւն չեն ենթարկուիր ոչ մէկ ճշդումի։ Անոնք տեղի կ՚ունենային «մի գիւղում», աւելի ճիշդը՝ անոր մերձակայքը։ Ընդհանրապէս անունը կը պակսէր, իր խուժ ու օտար հնչիւնին, ինչպէս ուռուցիկ ձեւով մը մաս բերելուն համար այդ ոդիսականին։ «Մի արտում», այդ գեղէն դուրս։ «Մի աղբիւրի շրջակայքում», կամ աւելի յաճախ՝ սարի մը կողերուն։ Այս տարտամութիւնը իրական է սակայն։ Միշտ սակաւաթիւ մարդերով, ու միշտ՝ յոգնախումբ «թշնամու» դէմ։ Ասոնք ճիշդ են, մեծ մասով, քանի որ անկէ յետոյ անձնական շփումներով փորձառութիւն ունեցայ ասպատակային կռիւներէն։ Բայց մերինները հասարակ չարագործներ էին ու լեռներուն վրայ իրենց հետապնդածը սուղկեկ մահ մըն էր։ Ու կռիւը տարբեր կ՚ըմբռնէին Մաթիկներէն։ Թիզ-թիզ կը ճանչնային բոլոր խորշերը իրենց արքայութեան, որ հսկայ լեռնաստան մըն էր, ցանուցիր ու ցանցառ գիւղակներով։ Անոնց քաջութիւնը չեմ ըներ խնդրոյ նիւթ։ Անգամ մը մահուան զինուոր, երիտասարդը առիւծէն ալ վեր է իր սիրտով։ Ինչ որ Մաթիկը պատմած է այդ մարդերէն, պարուրուած էին նոյն տարտամով ու գրքունակ պարզութեամբ։

Բաւական Րաֆֆի էր գոց ըրած, այդ գործողութեանց տալու համար թերթօնական նկարագիր, որմէ այնքան կ՚ախորժին դաւադրական ձեռնարկները ու մեր ամէնուն մէջ անմահ արկածի ոգին։

Այնպէս որ՝ ստիպուած եմ արագ անցնիլ այդ չափազանց շահեկան, բայց անբաւարար տեղագրուած կռուաբանութենէն։ Կը ծանրանամ իր տուածներէն Վանին վրայ, ուր բնակած է ամէնէն երկար։

Շամիրամի քաղաքէն իր դիտողութիւնները, սրամիտ ու հայեցի անեկտոտները, այն օրերու ուսանող սերունդէն սեւեռումներ, մեծ չափով բիրտ, յամառ, բայց կորովի մտայնութեամբ, որ աշխարհի ամէն անկիւնէն վանեցիները կ՚ընէ իրարու նման, այլամերժ ու պինդ։

Այս ամէնը՝ տրուած գոյնով ու կարկառով, գուցէ անոր համար, վասնզի Վասպուրական աշխարհը մօտ է Արարատեան հովիտին, ու այդ օրերուն՝ յեղափոխական գաղափարագրութիւնը իր ամէնէն շատ նուաճումը կատարած էր սահմանամերձ այդ գաւառէն։ Անոր բերնին մէջ քաղաքը, Խորենացու կողմէ այնքան պերճ նկարագրուած- Մաթիկ կը տարբերէր մեզմէ մեր պատմութեան ու հայրենիքին վրայ ընդարձակ ծանօթութեամբը- պտղաւէտ, նկարէն, իր մարդերուն տարօրէն չարքաշ ու կծծի պարկեշտութեամբը, քաղաքը՝ կէս մը տաճկըցած բազմաթիւ մինարէներէ, զօրանոցներէ ու մանաւանդ՝ Բերդէն, ուրկէ կը թափէր այդ խզտող թրքութիւնը, դրօշակով ու թնդանօթով։Իր հաստ, այլամերժ հոգեխառնութեամբ, որ դարաւոր յեղումները կը խտացնէր լիճը շրջանակող խստաբարոյ գագաթներուն, չեչոտ, անհրապոյր, ինչպէս էր դէմքը այդ ծաղկահար երիտասարդութեան։ Քիչիկ մը յիշեցնող՝ դիմագիծը հրաշքով մեր կողմերը ինկած վարպետներուն, հաստ, փայլատ, դաժան։ Որոնք ջարդերէն առաջ կը փնտռուէին իրենց տարօրէն կենդանի պարերուն, մութ ու խոնաւ երգերուն ու տրտում աչքերուն համար։ Խիստ, հաստ այդ մարդերը, նոյնը՝ Մաթիկին ալ պատմումէն, որոնք իրենց նկարագիրը հարկադրած էին հայ յեղափոխութեան, զայն մասնաւորելով, իրենց միայն սեփական կազմակերպութեան մը վերածելով։ Ու կ՚արհամարհէին «թանձր շրթներով» ինչ որ իբր հրահանգ ու իմաստութիւն կու գար Կովկասէն։ Ինքնավստահ այս հեստումը իր լրումին էր հասած Մաթիկի օրերուն։ Հոն ճանչցաւ մեր տրիբունը իմացական իր առաջին պարտութիւնը, ամէնէն ամրացուած, զրահուած իր կոչէն։ Ընկերաբանական, իր բառերովը՝ «սոցիալական» գիտութիւններէն, որոնք իր սերունդին նախասիրութիւնը կը կազմէին, գիտական ոգիին իրենց բերած նպաստովը, միւս կողմէ՝ փցուն, անբովանդակ հայրենասիրութեան իրենց անուղղակի հասցուցած հարուածովը։ Այդ հայրենասիրութիւնը քնարական ու պատմական, զոր Ալիշանները Արեւմուտքէն ու Քամառ-Քաթիպաները Արեւելքէն դրած էին հրապարակ, Րաֆֆիով պսակաւոր, տեղի կու տար նորերու -իրապաշտներ- գրոհին։

Մտաւ ճակատումի, խորունկ արհամարհանքով, աչազուրկ դաստիարակի մը հետ, որ իր ահաւոր յիշողութեան անդունդներուն մէջ ամբարած էր ինչ որ իբր տպագիր հասեր էր Վասպուրական աշխարհը, Արեւելքէն ու Արեւմուտքէն։ Կարդացած, անշուշտ ուրիշներու աչքովը, բայց նշանախեց մը անգամ չզոհած։ Աչազուրկ ուսուցիչը Խրիմեանի եւ Սրուանձտեանցի գործը պաշտպանելու խանդին մէջ գրգռած էր ընկերաբանական նախանիւթերով ամրակուռ նորընծան, որ քիչիկ մը Շահազիզ թարմացուցած, նոր կարգերու, ընկերակարգերու ջատագովը կ՚ըլլար ու կը յարձակէր մեր ամէնէն հաստատ կազմակերպութեան, եկեղեցիին վրայ։ Ծովածաւալ իր հմտութեամբը աչազուրկ դաստիարակը ապացուցուց կենդանի դերը, զոր այդ մարմինը ունեցեր էր մեր պատմութեան հոլովոյթին վրայ, պատմութիւն՝ գերազանցապէս յօրինուած ժողովուրդ տարրով, որ իշխողներուն, իշխաններուն յեղյեղուկ բախտին իբր հակահարուած կը մնար անխախտ, մեր երկրի երեսին։ Ինչ տխուր, եղկելի արարածներ՝ մեր արքաները, պայծառ ու մեծ փաղանգին դէմը մեր հայրապետներուն։ Ուր՝ նոյնիսկ փլատակ սիւները ապարանքներուն, որոնք այդ խամաճիկ թագաւորներուն փոքր քէները ու անձերը պատսպարեր էին։

Դաստիարակը անշուշտ համարում մըն էր հրապարակի հասարակ տեղիքներուն ու դիւրաւ զգետնեց Պալասանեան միայն վերծանած ուսանողը։ Անիկա ահաւոր էր, երբ թեւածեց իր բուն կալուածին վերեւ, թիւերու եւ մերձաւոր մեր պատմութեան աշխարհը։ Ջախջախեց զայն, «զորս դու պատուիրեսցեր», դիւանագիտական խորունկ իր հմտութեամբ։ Զուր չէ, որ Բիւզանդ Քէչեանը մեծ դէմք է մեր մէջ։ Արեւելահայերը զայն՝ դիւանագիտութիւնը, կ՚արհամարհեն իբր անօգուտ զբաղում ու կը ծաղրեն մեր այդ նանիր հետաքրքրութիւնը, որ հոմանիշ է բարձր գիտութեան, Խրիմի պատերազմէն սկիզբ առնող, հասած իր ոսկեդարին 78ի պատրիարքական պատուիրակութեամբ եւ 61րդ յօդուածով։ Վկայ՝ մեր խմբագիրներու, գործիչներու, հրապարակագիրներու զարհուրելի քանակը, տակաւին մինչեւ այսօր, երբ երկիր իսկ չունինք ու ամէն օր, հարիւրի հասնող թերթերու բերնով դիւանագիտական իմաստութիւն կը քարոզենք իրենց հացին բեռովը տագնապուն զանգուածներուն։ Մինակ մեր մէջ կարելի հրաշք է, որ այսքան քիչ ընթերցողներով այսքան շատ դիւանագէտ խմբագիրներու գոյութիւնը ապահովենք։ Ահաւոր վանեցին։ Դիւանագէտ՝ այնքան, որ պիտի ընէր տասը աչքովներուն չըրածը իր չունեցած աչքերովը, Վանէն մինչեւ Պոլիս, Եգիպտոս… Ու եթէ Տէրը կամենայ՝ մինչեւ Ամերիկաները, ճամբորդելով զբօսաշրջիկի մը պէս անվախ, յամառ եւ օգտապաշտ ի սէր իր կրթարանին։ Ահաւոր վանեցին։ Որ կարկամեցուց «պոյ» երիտասարդը թուականներովը բոլոր հեռագիրներուն, դիւանագիտական դիմումներուն, աղերսագիրներուն, Ազգային մեծ ժողովոյ կողմէ խմբագրուած թագրիրներու [1] - պատրիարքարանէ, մամուլէ, գաւառական ժողովներու խողովակով քաղաքագէտներէ համախառնուրդ։

Ընկեր Մաթիկը տարիքով շատ էր մատաղ՝ լրջութեամբ դատելու համար այն սերունդը, որուն ազգային հետաքրքրութիւնը սկիզբ կ՚առնէր Սահմանադրութեան հրատարակումովը, Ազգային Ժողով որակուած մեծ օճախէն։ Հոսհոսութեան վկայական մը։ Քսաներորդ դարու մուտքին Մոսկուա ըրած մոտեռն ոգիով ուսանող մը չէր հասկնար անլուր խանդավառութիւնը, զոր ազգային դատին թղթական, դիւանական սա հետապնդումը կ՚արժեցնէր դասակարգ մը մարդոց մէջ, մեծ մասով՝ խմբագիր, ուսուցիչ եւ պաշտօնեայ։ Կատարեալ ասպարէզ մըն էր ան այդ օրերուն, դեռ հիմա շարունակուող, ուրիշ երանգի տակ։ Աչազուրկ դաստիարակը (որուն հմտութիւնը գնահատեց ազգը շատ վերջերը, Ամերիկայի մէջ վասպուրականցիներու նպաստովը հրատարակելով անոր ստուար մէկ պատմա-բանաստեղծական երկասիրութիւնը) համեստութեամբ- վանեցին երբ չի վիրաւորեր՝ համեստ է- կը համարձակէր ռուսահայերը հրաւիրել ժամանակակից պատմութիւնը «մի քիչ աւելի» ուշադրութեամբ ուսումնասիրելու։ Յեղափոխութիւններու պատմութեան հոլովոյթը ճշդող, անոր կարգ մը օրէնքները արդարացնող երեւոյթներ էին դարերու երեսին, ու արդիւնաւէտ դառնալու համար, պարտաւոր էին օգտագործել անոր, պատմութեան բոլոր փաստերը։ Յեղափոխութիւնը ջուղապ էր պատմութեան։ Արդիւնքի եւ պատճառի յաւիտենական հարցը։ Կովկասահայերը շատ առաջանալու չէին իրենց արհամարհանքին մէջ դէպի տաճկահայը։ Հոսհոսը ածական մըն էր, զոր գործածելու իրաւունքը կը թուէին կորսնցուցած, քանի որ Պարոնեան գոնէ չէր ծնած իրենց լեզուէն։ Անհամեմատ աւելի լաւ պայմաններու մէջ չնեղուելով պետական հալածանքէն, անոնք պարտաւոր էին մեր պատմութիւնը բարձրացնել իրական գիտութեան մը։ Ու պարտաւոր էին տեղեակ ըլլալ ծածկագիր հեռագիրներու բովանդակութեան Խրիմեանի պատուիրակութենէն, քանի որ ինք, իր այդ վիճակովը, կարդացեր էր զանոնք… Վանի մէջ։ Վանեցին, երբ կը վիճաբանի, իր փաստերը կը կշռէ աչքին խորութեամբը ու ձայնին անկիւնոտ խարտոցովը։

Առաջին բացակայութիւնը դաստիարակէն կը մեղմէր մասով՝ վիրաւորիչ թոնը այս դիտողութեանց, որոնք բանաձեւողի մտքին մէջ զերծ էին թշնամանող երանգէ, բայց բոլոր վանեցոց պատահածին նման ճիշդ հակառակ բրտութեամբ կը տպաւորէին լսողը։

Դաստիարակը ծաղկահար երեսը կը շոյէր յաճախ, ներքին գոհունակութեան յայտարար այդ շարժումով իր բարեմտութիւնը պարզելով դէմքին։ Ու չէր զգար, այդ բարեմտութեամբ հովանաւոր, իր եռանդը, երբ հաստ, անհերքելի, մաթեմաթիքական իր փաստերովը, ուռնակ-ուռնակ կը հարուածէր նրբին գլխիկը Մելիքխանեանցին, խուլ ու հաստ հաւանութեանը մէջ շրջապատի տղոց, մեծ մասով իր աշակերտները, իրեն պէս խանդավառ ու յեղափոխական աշխատանքի նուիրուած զինուորներ։ Կենդանի, բուռն այս վիճաբանութիւնը ուրիշ մարզի մը կը յանգէր այլապէս շահեկան արդիւնքի։ Կուսակցութեան քաղաքական ըմբռնումներու վերլուծումին մէջ ընկեր Մաթիկը սովորական իր ջերմութեամբ լայն ծաւալով կարծեց մօտեցած ըլլալ հիմնական անոր աշխարհահայեացքին, որով հայ յեղափոխութիւնը պարտաւոր էր որդեգրել միջազգային ընկերվարութեան սկզբունքները, եթէ չէր ուզեր լճանալ, Ասիոյ մէջ սահմանափակուիլ ու նեխիլ։

Դաստիարակը ահաւոր իր հմտութիւնը արժեցուց փառքով…։ Բանից դուրս եկաւ, որ անիկա եկեղեցիին հոյակապ հայրապետներուն չափ կը ճանչնար ընկերվարութեան մեծ առաքեալները, իրենց կենսագրութենէն, ինչպէս գաղափարագրութենէն, փախցուցած չըլլալով ոչ իսկ մէկ հատիկը պրոշիւրներուն ու յեղափոխական մամուլի այդ ուղղութեամբ յօդուածներուն։

Ընկեր Մաթիկը, հակառակ քիչ մը զիջող իր արհամարհանքին, չուրացաւ արժէքը այդ ստացումներուն, որոնք այդ պայմաններուն մէջ կը կրկնէին իրենց տարողութիւնը։ Միշտ այծարած Ակոյի քարայրին մէջ, անիկա արդարութեամբ դատեց այդ կորովի ու փաստակուռ տրամաբանութիւնը, համոզումին հուրքովը վարակիչ։ Թանձրապաշտ ու յամառ, գիտցածին վրայ ամրախարիսխ, ճկելու անընդունակ՝ աչազուրկ դաստիարակը մտքիս մէջ շինեց իր տեղը, դեռ այդ օրերէն գիծեր որակող վերադիրներուն համակեդրոն վկայութեամբը։ Այնքան՝ որ մօտ քառորդ դար յետոյ, փարաւոններու երկրին մէջ, իմ կողմէ հանդիպում մը Մաթիկի ներկայացուցած իտէոլոկին, պիտի վաւերացնէր գլխաւոր գիծերը անոր ասումին։ Ես գտայ դաստիարակը նոյն ծաղկահար կոշտութեան, բայց այլուրային թռիչքի մը մէջ, ինքզինք վստահած տժգոյն տղու մը թեւին։ Նոյն փաստակուռ մարդն էր, մեր ամբողջ պատմութիւնը զետեղած իր գանկին յարկերուն, բայց անկէ լաւագոյն մը յատկացուցած ժամանակակից մասին։ Յիշեց Մաթիկը, անոր տհաս գաղափարները ու վերացաւ մեր ժամանակը դատելու նոյն խանդով, որ ապշահար կ՚ընէր առաջին մօտեցողը։ Հիմա՝ անիկա հեղինակ ալ էր, թելադրելով, մուսաներու բարբառով, իր կենդանի պատմութիւնը։ Չընդունեց իմ առարկութիւնները, որոնք ուղղուած էին ոճին, պատմելու ձեւին, տաղաչափութեան անտեղութեան եւ խոշոր չափով մը հռետորութեան, որոնք կը խեղդէին պատմական մերկ իրողութիւնը։ Չընդունեց անկարելիութիւնը Միջերկրականի նկարագրութեան մը, քանի որ բախտը կ՚արգիլէր զինքը այդ երջանկութենէն։ Աչքիս առջեւն է իր թերահաւատ տխրութիւնը, «կապոյտ ալիքներէն» եւ «սպիտակ փրփուրներէն» հրաժարելու հարկին դէմ, զոր չէր հասկնար ու զիս կը ջանար հարուածել իմ համբաւին խստութեամբը։ Յետոյ բաժնուեցանք։ Մահը փակեց այդ ողբերգութիւնն ալ անօթի մեռնող դաստիարակին։ Չեմ տեսած իր հայրենակիցներուն ջանքովը հրատարակուած այդ գործը։ Անշուշտ, հաւատարիմ իր սկզբունքներուն՝ անիկա քիչ բան ըլլալու է փոխած իր մատեանէն, եթէ երբեք բան մը փոխած ալ է։

… Ընկեր Մաթիկը Վասպուրականի մէջ գործ ունեցաւ ուրիշ շատերու հետ, տարեկիցներ ասոնք, մեծ մասով շրջանի գեղերու ուսուցիչ, ձագուկները աչազուրկ դաստիարակին, անոր «քնթէն» ինկած, իբր միտք ու կաղապար։ Որոնք զինքը նեղը դրին իրենց միակտուր, կրանիտեայ իմաստութեամբը, տարօրէն պատեհապաշտ, ամուր, անմիջական շահին, անձին օգուտին մայր մտահոգութեամբը թրթռուն։ Յեղափոխութեան մասին անոնք ունէին դրական, օգտաւէտ ըմբռնումներ։ Սրտոտ, բայց ուշադիր տղաք, որոնց հայրենասիրութիւնը Մաթիկի բերնին մէջ զանգակատան հայրենասիրութեան մը կը նմանէր։ Անոնք կ՚ուզէին ամէն ինչ կեդրոնացնել իրենց գաւառին մէջ։ Այս պահանջկոտութիւնը այդ օրերու մտայնութեան մէկ փաստն էր սակայն։ Ու Մաթիկ ան- իրաւ էր զայն մասնաւորելու Վասպուրական աշխարհին։ Աղէտին հոտը այդպէս պահանջկոտ կ՚ընէր գեղերը, որոնք կուսակցութեան բոլոր պահեստը, զէնքէ եւ ռումբէ, իրենց քարայրներուն մէջ, իրենց պէտքին համար միայն, գրաւել կ՚ուզէին։

Մեր վէպը չ՚արտօներ լայննալ այդ մտայնութեանց դէպի լրիւ սեւեռումը, որոնք, պատահական, պարագայական իրենց նկարագրին հետ, կը կրէին նաեւ հիմնական թերութիւնը ծաւալ չգտնելու այդ խորապէս պահպանողական, իր աւանդութեանց ցանցին մէջ ամրակուղպ մարդոց, որոնք, դարերով, յամառեցան մնալ խարսխուած մեր հայրենիքի գրեթէ կեդրոնին։ Այրարատեան նահանգին հետ Վասպուրականը այն գաւառն է, ուր մեր ժողովուրդը կրցաւ պահել ամէնէն քիչ աղաւաղ կերպարանք մը…

Քանի մը տարի յետոյ, այդ մարզերէն համբաւի ելած զարտուողներ -նոր սերնդականներ, ազատ-սէրեաններ- այդ շատ կարծրացած պահպանողականութեան դէմ հակազդեցութեան փորձ մը կրնան նկատուիլ։ Մնաց որ, նոյն այդ տղաքը, քանի մը տարի առաջ, Մաթիկին դէմ, օտարամուտ անոր անձին հանդէպ բնազդական մախանքով մը (ընկեր Մաթիկը, բացի անսահման եռանդէն ու նոյնքան միամիտ հաւատքէն, ոչինչ ունէր իր անձին վրայ ամբոխներու առաջնորդէն, արմատապէս վիրաւոր ըլլալուն՝ հասակէն ու նոյնքան անուղղայ մեծագար մը՝ խօսելու մարմաջէն, որ մեր տկարութիւնները ամէնէն շատ ու շուտ կը նետէ կրկէս) կը պաշտպանէին հայ եկեղեցին, որմէ ուծացում մը վճռական կորուստ կը նկատէին մեր ցեղային դիմագիծութեան, Մաթիկին հոգիին մէջ առաջ բերելով ամէնէն ծանր կործանումը։ Կը պաշտպանէին Էջմիածնի նուիրապետական հեղինակութիւնը, հակառակած ըլլալու համար ազատական Մաթիկին, ինչպէս նաեւ ծառացած ըլլալու համար երէցներու դատին, որոնք տեղական, բայց շատ բիրտ հայրենասիրութեամբ մը չէին կրնար մոռնալ դարաւոր Աղթամարը ու չէին ծածկեր իրենց ջերմ հաւատքը օր մը հոն, պատմական կղզին փոխադրուած տեսնելու «զհայրապետութիւն հայոց», երբ ռուսական հետզհետէ աճող բռնութիւնը վտանգի տակ դնէր անոր անկախութիւնը։ Ամէն վիճաբանութիւն պէտք ունի հասարակ տեղիքներու մեծ սթոքի մը։ Նախնական մարդոց համար հասարակ տեղիքը յուռութքէ մը աւելի զօրաւոր կը հնչէ։ Ինչ որ Սահմանադրութեան յաջորդ սերունդէն թափանցած էր մինչեւ այդ խորշերը, մեծ բան մը չէր կրնար ըլլալ, քանի որ դպրեվանքի իմ ընկերներս փաստն էին ատոր։ Այնպէս որ՝ այդ վիճաբանութեանց ծանրութիւնը կեդրոն ունէր վաթսունի սերունդին սահմանադրական ազատական իրաւակարգը, զայն գտնելով լիուլի բաւող մեր հասարակական բարեշրջման։ Ընկերվարութիւնը։ Բայց այո։ Ապագայի կրօնքը։ Ով կ՚ուրանար ատիկա։ Առայժմ Վանը՝ սակայն։ Վանը՝ մանաւանդ շուկայէն, հողէն, ազատութեան բերելիք բարօրութենէն։ Կանխահաս էր ազատութեան գաղափարը կապել այդ կրօնքին, որ ամբոխին ուժը կարող էր կիսել ու վնասել յեղափոխութեան մասսայացման։ Խտութիւն ու խորութիւն։ Միայն աքաղաղները չէ, որ քաղաքի մը մէջ նոյն ձայներանգը ունին, այլեւ անոր վիճաբանողները, իրարու հարազատ կրկնութիւն։ Ու բառ, ու բառ, ու բառ։ Ու վէճ։ Վէճին հետ անխելք, անախորժ ալ պատահարներ, այսինքն՝ թեթեւ հրմշտուք, սաստ, շարժուձեւային արհամարհանք, բոլորը՝ առանց կանխամտածութեան, այսինքն՝ շեշտով մը, որ անոնց բնականն էր, ամէնօրուանը։ Ինչպէս չյիշէր խոշտանգուող Մաթիկ Մելիքխանեանցը սքանչելի Մոսկուան -օրը նուազագոյն յիսուն անգամ այդ քաղաքը կ՚ելլէր գործիչին բերանէն - անոր ընդարձակ սալոնները, լեփ-լեցուն խարտեաշ ու խելացի բազմութեամբ, մանաւանդ խարտեաշ ու խելացի վիճաբանութիւններով, որոնք լսելը վայելք էր ականջին, ոչ թէ չարչարանք, ինչպէս չէր քաշուեր բանաձեւելէ անոնց բիրտ, եռանդուն, կրքոտ եղանակներուն տպաւորութեան ներքեւ։ Չծեծեցին, վասնզի կը յարգէին՝ իր անձին վրայով, անկէ անդին՝ Մարմինը, որուն ներկայացուցիչն էր անիկա։ Կը յարգէին յեղափոխութիւնը, որ իրեն գլխաւոր մարզ ընտրած էր իրենց գաւառը։ Քաղաքները միշտ կը շահին, երբ մարդ մտնէ-ելլէ անոնց մէջ։ Անիկա պարտաւորուեցաւ ընկրկիլ իր փաստերէն, լռել օր մըն ալ ինքնաբոյս հռետորներու այս փաղանգին դէմ, որ Շաբաթ գիշերները կը կազմուէր, գեղերէն քաղաք խուժող ուսուցիչներու համադրումովը։ Ու կը զարմանար ինքնաբոյս սա ընկերաբաններուն միակտուր դատարկութեան վրայ, որոնք իրենց վարժապետին չափ ալ չէին ուսումնասիրած այդ փշոտ հարցերը։ Վանը հեռու է Բիւզանդիոնէն, բայց մեր նախնիքները հոն սորվեցան յամառութիւնը, յաւակնութիւնը, հերձուածի մէջ խորութիւնը։ Մենք դարերով կարօտն ենք ապրեր ուժգին վերացումներու, մեր դժնդակ կենցաղին մշտանորոգ ողբերգութեամբը միշտ ալ արգիլուելով։ Կրօնք փնտռելը, ինչպէս մեծ գաղափարի մը ետեւէն մեր խօլ սուզումը բաւական փաստեր են այդ ծարաւին։

Ընկեր Մաթիկը կենդանի գծագրութեամբ պատկերացուց այդ տղոց տժգունելու աստիճան կրքոտ նայուածքը, թուքերը, աղմուկի մէջ հաճ ընտանութիւնը։

Իրար մօտիկ ընելու տեղ, անոնք իրար կը հրմշտկէին ու գոհ էին ատոր համար։ Կարծես անոնց մատներն էին մտածողը անոնց տեղ։ Մաթիկ Մելիքխանեան այդ մարդոց կարճ, բայց գէր մարմինը յաճախակի կը բերէր առաջին գիծի, մոռնալու համար իրը՝ խեղճ ու անհով։ «Անտիական» հասակն ալ աննպաստ հանգամանք մըն էր (անիկա յիմար էր եղած չծածկելու իր մօտիկ անցեալը, մանաւանդ ատամնաբուժական ուսանողի անորոշ զբաղումը, վանեցիներուն համար բոլորովին անըմբռնելի, քանի որ սափրիչներուն աքցանը լաւագոյն վկայական մըն էր արդէն) աւելցող իր անփորձութեան, յեղափոխական գործօն աշխատանքէ։ Անիծեց, հարիւր անգամ օրը, ուր տուած էր որոշումը սա կիսավայրենի ամբոխին մէջ գործելու։ Բայց սահմանէն չանցած՝ ան ինչ եռանդ էր իրը։ Իրեն հետ իր մեծերն ալ շուարած էին այդ լերան պէս ամուր հաւատքէն։ Ինչ ոգիով ճամբայ էր ինկած։ Եւ ուր էր իջած։ Գործօն աշխատանքէ իր վարանումը, անճարակութիւնը, մանաւանդ ուրիշին խօսք հասկցնելու անհեղինակ իր յուսահատութիւնը կործանեցին անոր «լերան պէս ամուր» հաւատքը մեր ժողովուրդէն։ Բայց չէր անդրադառնար, որ անկարող էր շէնք-շնորհ մոսին մը կառավարել։ Անիկա անընդունակ էր սաստի, որ զինուորական կարգապահութեան հանգոյցը կը կազմէր։ Յիմար իր մօրուքիկին վրայ իր յամառութիւնը պատճառ էր գիշեր ու ցերեկ անոր ծակամուտ կեանքին։ Մաթիկ ժուժկալ էր այդ ծակերուն նկարագրութեան մէջ։ Դիտմամբ թէ իրականութեան հաւատարիմ մնալու ճիգով մը տուաւ ոչ մէկ կնիկի պատկեր։ Ու տարօրինակ էր, որ հանդիպած չըլլար անոր։ Եղաւ ժուժկալ բարքերէ, որոնք արդէն անգոյ էին իրեն համար, մշտապէս տարուած ըլլալով յեղափոխական մտախոհանքէն կամ մտախոյանքէն։ Միւս կողմէ՝ կուսակցութիւնը կը տանէր շատ ներուժ աշխատանք։ Կը պատրաստուէին հարուածող գունդերը ու զօրաւոր ցանց մը մինչեւ Սասուն ու մինչեւ Տէրսիմէն վար, նպատակ ունէր ամուր կռուաններ հաստատել, անցնելու համար մասսայական շարժումի։ Բռնապետութիւնը աւելի քան զայրագնոտ։ Հայ գիւղերը հսկողութեան տակ էին ներսէն ու դուրսէն մատնիչներու։ «Զօրքը» ամէն տեղ, ու ամէն օր։ Երիտասարդութիւնը՝ թերահաւատ ոչ գործէն, այլ՝ գործիչներէն։ Մթնոլորտը թաց՝ կասկածէ, դաւէ, խերէ ու իրերհալած կռիւէ։ Ապահովաբար գէշ աստղի տակ ծնած էր անիկա։ Հիմա կը խորհիմ, թէ ինչ գեղեցիկ figure մը ընէր պիտի անիկա Սահմանադրութենէն ետքը, Պոլսոյ լսարաններուն բեմէն, իր հասակին թերին քանի մը տախտակով պարտկելէ ետքը, երբ բանար իր երկայն թեւերը ու գետերը իր բառերուն, տաք, գրաւիչ իր շեշտով ծափեր խլելով իր փառքի կարօտ հոգիին։ Այն օրերուն, այսինքն՝ ինըհարիւրին, ասպարէզը չէր նպաստաւոր անոր նմաններուն։ Շնորհազրկումը չուշացաւ։ Իր ամուր պոռալու համարձակիլը առաջին քրէական յանցանքը նկատուեցաւ, թէեւ իրականին մէջ իր ճիգը ուրիշ բան չէր, եթէ ոչ միւսներուն աստիճանին հանել իր ձայնը։ Գայթակղութիւն ու բողոք։ Զինքը կախակայեցին լրիւ ժողովի մը մէջ, յանցանքներու համար, որոնք դեռ երէկ չէին ատիկա։ Այնքան աճպարար ենք ուրիշները դատապարտելու որոշում տալէն յետոյ։ Եռանդուն ընկեր մը, նկատելովներու շատ կուռ շարքէ մը, կարդաց ջախջախիչ ամբաստանագիր մը, որ կը խարանէր անոր վեցամսեայ անջիղ ու անղեկ գործունէութիւնը, զինքը պատասխանատու բռնելով շարքերուն մէջ զգացուած անիշխանութեան, վէճի մոլութեան, հոս ու հոն արձագանգած գաղտնիքներուն, - պարագաներ, որոնք բնոյթը կը կրէին յեղափոխութիւնը տկարացնելու։ Ի պատիւ դատախազին, ընկեր Մաթիկ շնորհակալութեամբ աւելցուց, որ գլուխ-գործոց այդ սեւ գիրը յօդուած մը չունէր դրամական զեղծումի։ Մնաց որ, այդ կէտին վրայ ինծի անծանօթ չէր, դեռ այդ օրերուն, յեղափոխութեան անողոք վճիռը։ Կ՚անցնիմ արագ այդ տխուր փաստերէն։ Անոնք, որ հիմա յիշատակներ կը պատմեն, իրաւասու են վճռական լոյսով մը պարզ ընել այդ մութ հոգեբանութիւնը դժնդակ աշխատաւորին, որ այդ օրերուն գործիչն է։

Անշուշտ մեծ պրկումով ու խոր աշխատանքով դուրսէն թափանցում մը քիչ մը բան կը լուսաւորէ։ Բայց իրենցն է տիրական շեշտը։ Չեմ պահանջեր, որ գրականութիւն ընեն։ Բայց պէտք է լայն տան մարդերը, աշխարհը, հոգեբանութիւնը, որ անոնցն էր այդ պայմաններուն մէջ։


[1] Թագրիր. - Պատրիարքին միջոցով Բարձրագոյն Դրան ներկայացուցած տեսակ մը յիշատակագիր։
Թ.
…Ընկեր Մաթիկ Մելիքխանեան փախաւ Վասպուրականէն, առնելով բառը դասական թանձրութեամբ, օգտագործելով Սասունէն պահանջ մը, ընթացիկ աշխատանքի վարժ գործիչէ մը։ Այս փախուստը չծածկեց անիկա, այսինքն՝ կարկտաններով չպարտկեց։ Զուարթ, անհոգ, Կովկասի ու Մոսկուայի հեշտ պայմաններուն համը դեռ բերնին, երիտասարդ ուսանողը առաջին մկրտութիւնը կ՚առնէր ամբոխէն, այն մռայլ ու դաժան բանին, որ հասարակաց կարծիք կ՚անուանուի ու այնքան անողոք է տկարին վրայ։ «Ինկողը բարեկամ չունի», ըսեր է ժողովուրդը։ «Ինկիր անգամ մը ու կը տեսնես», աս ալ, որ ժողովուրդին իմաստութիւնն է նորէն, լքեցին զինք անոնք, որոնց դաս տալու ժամանակ կը ճարէր հեւասպառ իր աշխատանքէն։ Լքեցին զինքը իր քանի մը հաւատաւորները, պարզամիտ տղաք, որոնք մէջն էին անոր հիացքին, բայց վախցան ընդհանուր խեցեվճիռէն, որ շաբթուան մը այդ ամբողջ շրջանը համախմբեց իր կործանումին պահանջին մէջ։ Բայց աւելի տխուրը՝ այն յուսաբեկ զզուանքն էր, զոր կը զգար իր մէջ ուսուցիչներէն, մանաւանդ երիտասարդ երակէն, որոնք օրինակած էին անոր մռայլ թերութիւնը, խօսելու ու չհամոզուելու հերոսութիւնը, յաւելեալ՝ միշտ իրաւունք ունենալու այլապէս՝ վասպուրականեան յամառութեամբ։ Յիշեց անիկա յստակ գծագրութեամբ տիպար մը անոնցմէ, քսանէն երեսունին մէջտեղուանքը, այսինքն՝ եղծուած մը, որուն մարմինը կը մնար պատանութեան հաւատարիմ, բայց դատելու գործարանը կը մատնէր գաճաճեան սրութիւն։ Նշանաբանը՝ ընդդիմադիր ըլլալ, ամէն տեղ, ամէն բանի մէջ։ Աւելին, իր կարծիքին յարում մը մերժել, մնալու համար առանձին։ Ասիկա ես ալ պիտի հաստատէի աւելի ետքը, Սուրիոյ լեռներուն մէջ ճռզած իմաստունի մը վրայ, որ բողոքականներու գոլէճներուն մէջ սորվեր էր այդ գիտութիւնը։ Վիճաբանութիւնը նիւթական հացն էր անոր։ Ու անկէ դադարը՝ անհանգստութիւն։ Մաթիկին կարծիքով այդ մարդերը յաւիտենական տղաքներ էին, ասպարէզէն նուաճուելով շատ կանուխ ու ճռզելով՝ իմացքէ ու սիրտէ։ Իր կարծիքով, ոչինչ կը հաւասարէր այդ ապասերած արարածներուն սրտէ չորութեան։ Վասպուրականէն անիկա ունէր տակաւին ուրիշ զօրաւոր զգուշութիւն մը, - Հայկական չափազանցութիւնը, որ վնասէն զատ բան չէր բերելու մեր հետապնդած դատին։ Իր բառը չէ անշուշտ յեղափոխական միստիքը, բայց ես հիմա կը գործածեմ զայն անկէ թելադրուած վիճակ մը տարազելու։ Մեր եռանդը ու անպարագիծ նուիրումը վտանգը կը ստեղծեն կանխահաս սպառման։ Պէտք է սանձել այդ տղոց հերոսութիւնը։

… Ընկեր Մաթիկը, հակառակ իմ յամառ խնդրանքներուս, ժլատ եղաւ վասպուրականեան զգայնութիւններէն։ Անշուշտ, որու մտքէն կ՚անցնէր, թէ օր մը շահագործելու էի ատոնք։ Այն օրերուն, անիկա անկարող էր հասկնալու բուն պատճառը իմ հետաքրքրութեանս ու իմ պնդումիս մէջ անուղղակի ետդարձ մը կը կասկածէր իր վրիպանքին։ Եւ սակայն այլապէս զօրաւոր էին իմ պատճառները։ Արմաշի դպրեվանքը, իմ տարուան մը ուսանողութեանս շրջանին, քսան-քսանհինգ հոգինոց մեր դասարանէն իմ վասպուրականցի ընկերներս մեծ դեր ունէին սա յետահայեաց շահագրգռութեան մէջ։

Աւելորդ է թերեւս յիշեցնել, որ այդ դասարանը, որ օգտակար մշակներ տուաւ մեր կրթական ասպարէզին, իր մէջ կը համրէր ներկայացուցիչներ մեր հայրենիքին կարեւոր կեդրոններէն։ Պրուսայէն մինչեւ Վասպուրական, Սեւ ծովու եզերական քաղաքներէն, Բարձր Հայքի գիծով։ Պատուական տղաք բոլորն ալ, մեծ մասով զոհ Մեծ եղեռնի։ Հասարակաց գիծ մը զանոնք կը բերէր նոյն մակարդակի՝ խօսուածքէ, դէմքէ, նկարագրէ։ Այս հանգիտութիւնը, նմանապէս գոյ հոգեկան բաղադրութեան մէջն ալ։ Մեր ցեղն էր, մանրանկարուած, որուն մէջ Պոլիսն անգամ տուած էր հանած-վառած պեխաւոր Էֆէնտին, ով գիտէ որ խնամակալին բարեւը ինկած մեր մէջ (աւելի յետոյ տեսայ զայն թուրք պաշտօնեայ, տիպար՝ համազգեստէն ու պեխերէն)։ Այս միջինէն բաւական ուժով զարտուղում մը Տարօնէն, փոքր գլխով, կարճ ու հաստ վիզով, անհամեմատ լայն ուսերով, կարծես լուծքի համար հանդերձուած, երկու տղաք։ Բայց նորէն չհերքելով ընդհանրական նկարագիրը դասարանին։ Այս միջինէն խոր զարտուղում՝ երկու վասպուրականցիները, հերքելով միացման գիծ ու կարելիութիւն։ Անոնց դէմքը՝ քառակուսի գրեթէ։ Անոնց լեզուն՝ չտաշուած բուն կաղնի։ Փերթ-փերթ, մանաւանդ թուրքերէն եւ ֆրանսերէն արտաբերելու ատեն։ Ու խիստ նուաղում, երկարութեան մէջ ուժ փնտռող՝ երբ մեր լեզուէն Ե գիրը ունէինք տալիք։ Ծաղկահար մորթ։ Ամուր նստած քիթ։ Մանր ու կարծր աչքեր, որոնք սեւեռումէն չէին գիտեր յոգնիլ։

Այս արտաքինին վրայ աւելցնելիք հոգեկան ոչինչ։ Վասնզի իրարու հետ միայն անոնք կը ժպտէին, իրենք զիրենք կ՚ըլլային, մեզի հետ՝ միշտ պատենապատ։ Այս զրահուած հոգիներէն ներս թափանցում մը տակաւին հիմա դժուար է մեզի։ Այն ատեն անոնք կը տառապէին սորվելու համար բաներ, որոնց մասին մենք չէինք զգար ոչ մէկ ծանրութիւն։ Ու զօրաւոր էին ուսումներու մէջ, որոնք ճիգ կ՚արժէին մեզի։ Կը յիշեմ ազգային պատմութեան մասին իրենց ճառագայթուն արգահատանքը։

Անոնք տարօրինակ դիւրութեամբ կ՚ըմբռնէին աւանդական յեղումը ուսուցիչին եւ անոր քննական քաշքշուքները, մինչդեռ ինծի համար մինչեւ այսօր պարզ չէ մեր պատմութիւնը իբրեւ ուսում։ Եւ էին խիստ, յամառ, նախայարձակ ու տարօրէն տոկուն։ Դժուար աշխատանքը անոնց վայելքն էր կարծես ու կը կարդային, կը նոթէին, լոյսը մութին խառնած, Վասպուրականի, մանաւանդ աչազուրկ դաստիարակին վարկը փրկելու սա տղոց մէջ, խորթ հայեր վերջապէս, քանի որ Ռշտունի ծովակէն ձուկ չէինք կերած։ Աչազուրկ դաստիարակը իր մէկ նամակով Վասպուրականին ամբողջ անցեալը գրաւ կը հանէր առաջնութեան մրցանքի մը, առանց կասկածելու անհնարին տառապանքը, զոր անոր աշակերտները կը կրէին, դասարանին միջինին վրայ աչք ունենալու համար։ Անշուշտ սորվելու, պաշար կրելու (դէպի գլուխը), հիմնական բաներով տարուելու իրենց եռանդին եւ հոտառութեան մէջ անոնք կը գերազանցէին մեզ բոլորս։ Մաթիկէն դիտուած «տունն ի վեր» խանդը, զոր յետոյ պիտի հաստատէինք բոլոր վասպուրական զարմին վրայ։ Այս պնդութեամբ, իրապաշտութեամբ, իմացապէս ամէնէն նուազ օժտուածները մենէ, անոնք պահեցին իրենց դիրքերը։

Չեմ գիտեր ինչու, մինչեւ հիմա այս ընկերներուս յիշատակը խառնուած կը ներկայանայ ինծի առակին կրիային։ Կաշիի ու ոսկորի դիմացկունութիւն։ Այո։ Նոյն այդ յատկութիւնները, որոնք այսօր զանոնք տէրն են ըրած Երեւանու։ Ան ալ Վան մը… Մաթիկ Մելիքխանեանց չէր ճանչցած Վանը։ Ու չէր ալ հասկնար իմ ժպիտը, երբ իր խօսած պահուն, մտքիս կը բուսնէին երկու ընկերներս, դպրեվանքի հաստ մեր դասարանին մէջ, այդ պահուն քիթ քիթի Օրմանեան սրբազանի եկեղեցական պատմութիւնը վայել լրջութեամբ վերծանելու։ Մէկը կրօնքի ուսուցիչ եղաւ անոնց։ Միւսը՝ ամէն բան, մինչեւ իսկ ընկերվարական լիտըր, յետոյ՝ հայ եկեղեցւոյ վարդապետ, կէս ճամբան կոտրելով իր ուխտը, դառնալու համար մեծամասնական գործիչ։ Անոնց կարմրակառոյց դէմքէն, այլապէս տպաւորիչ այն միւս արտայայտութիւնը, երբ քով քովի, բերան կը բանային ու իբր ջաղացքի խողովակ մը, մեր վրայ կը ժայթքէր իրենց ահաւոր «Լօ-լոն», սէգ Սիփանայ սարերն ի վեր, այնքան ռազմական, հզօր, որ ամէնքս կը շարժէինք մեր ոտքերէն, հետեւելու համար երգին դրոյթին։ Ու յեղափոխական քայլերգին (այսպէս որակեցին անոնք ատիկա) բառերը, սուրացող ձիաւորներու արշաւը թելադրելէ զատ, մեր ջիղերուն կը տեղային՝ ինչպէս կարկուտի իրական տարափ մը, վերջացող վանկի, երը երկարող սուրի նման մխելով մեր ականջներուն։ Կռիւ։ Այսպէս ըլլալու էր ելքը դէպի լեռ, հեւքոտ, բուռն, ցուլի կուրծքէ մը փչուած։ Ու տակաւին 96ի կռիւներուն ականատես սարսափները։ Ու տակաւին իրենց պարերգը, օրերգները, Փափուրի ճանը, անվախճան ու անսկիզբ, ինչպէս ծովն էր Վանայ… Մաթիկ Մելիքխանեանց զեղուն չեղաւ կազմակերպական մանրամասնութիւններէ։ Հասկնալի՝ ներկայ իր առաքելութեան մէջ, զոր տուած էր ինքը իրեն։ Ուր անիկա ոչինչ գիտէր, ունէր՝ հաղորդելիք։ Տեղն է յայտ ընելու, մասով, հանելուկը իր հոս, մեր կողմերը երեւումին։ Անիկա ինքզինքը չէր ենթարկեր ոչ մէկ կուսակցութեան, լսելով իր կախակայումը քաջաբար։ Անշուշտ այս անկախութիւնը չէր սնաներ նկարագրի ու կամքի հզօր տուրքերով, որոնք մեր մինակութիւնը կը փոխարինեն ու մեզ բաւող կ՚ընեն մեզի։ Ոչ ալ սնամէջ մեծամտութիւն մը զինքը կ՚ընէր անհաշտ, անհաղորդ, անհաւան՝ իր շրջապատին։ Ընկեր Մելիքխանեանց հիւանդութիւնն ունէր խօսելով յոգնելու, որ մեր լեզուով հոմանիշ կը դառնայ եսասիրութեան։ Այս մարդերը, որքան ատեն որ իմացական արժէքներով պաշտպանեն իրենց այս թերութիւնը, կ՚ըլլան տանելի։ Բայց զանգուածը ահաւոր արագութեամբ մը կը հալեցնէ մեր սրտին անարմատ ընձիւղները իմաստէ։ Միտքը կը շլացնէ։ Ընկճողը՝ վարողը կամքն է։ Ահա թէ ուր էր դժբախտութիւնը Մելիքխանեանց Մաթիկին, որ զգայնութիւններով հարուստ իր անցեալին մէջ, անհայր իր պատանութեան օրերուն առիթ չէր ունեցած կամքի մը տարրերը ճարելու ու տարուբեր արարած էր։ Սխալը՝ զինքը գործածողներուն, սա մարզերուն վրայ։ Այս զգացական հարստութիւնը եսասիրական կղզիացում կ՚որակուի գործողութեան մարդոց մօտ, որոնք միշտ պիտի արհամարհեն իրենք իրենց վրայ մեծահաւատ, իրականին մէջ մանուկի մը չափ ձախաւեր այդ իմացատարր մարդերը։ Մեծ եսասէրները, մեծագարներ ըլլալէ առաջ, սկսած են մանկութիւններով։ Զոհողութեան ընդունակութիւն մը չէր, որ կը պակսէր Մաթիկին։ Անիկա իր ապագան չէր սակարկած, երբ մտաւ ստոյգ մահուան սա մրցարանը։ Պակսածը՝ ուրիշներու հետ խանդավառուելու կարողութիւն մը, որ զինքը կը մեկուսացնէր ցաւէ կամ հաճոյքէ։ Այնքան խորապէս տարուած էր խօսքին հրապոյրովը, որ չէր զգար իր ձգուիլը մինակ՝ մտիկ ընող շրջապատէն։ Ասիկա կը պատահի, երբ շրջուն գործիչներ տեղ մը յամենան ու ստիպուին նոյն միտքերը կրկնելու ամիսներով։ Անիկա անհատապաշտ, եսամոլ ցաւագար մըն ալ չէր, ինչպէս է պարագան շատ մը արտակեդրոն հիւանդներու, զօրեղ իմացականութեամբ, բայց կաւէ կամքով, որոնք իբր հրթիռ համախմբումները կը խանդավառեն ու կը տարուին -բռնի կամ կամաւ բեմին ետեւը, խնայելու համար չուշացող կործանումը։ Մաթիկ իր անձին համար չէր հետապնդած ոչ մէկ շնորհ կամ վայելք։ Ու չէր սիրուած։ Թերեւս մեծագոյն զսպանակը իր վրիպանքին։ Ու կը շրջէր, կը թափառէր ահա, չէր գիտեր ինչու։ Ան միշտ խուսափեցաւ իր պտտած շրջաններէն շօշափելի փաստեր դնելու մէջտեղ այն դատին հաշուոյն, որուն քարոզը կը դաւանէր իր անձը։

Այն օրերուն, պոլսական դպրոցէ յեղափոխութիւն մը (այնքան ընդարձակ է այս տարազը, իր մէջ ընդգրկելով մահուան մէջ երկարատեւ մարզանք մը ու անկէ չվախնալու խնամքով ուսումնասիրուած թեքնիք մը։ Տանջանքը ու գորովէ վեր ըլլալու հերոսութիւնը, որ հայկական միստիքը կը յատկանշէ։ Այս զգացումն է, որ մեր զոհուողներուն անսպառ կարաւանը հանդերձած է, շարժման սկիզբներուն, երբ ցուցմունք մը, կասկած մը բաւ էին բանտ, անկէ աքսոր քշելու առտուն կանուխ, խաչը հանող դռնէն դուրս ելլող հայը) միակտուր տիսիփլին էր մեզի համար։ Այս տիսիփլինէն առաջին ու վերջին հրահանգը ամէնուն առջեւ ալ հաւասար արժէքով՝ լռութիւն, բացարձակը սակայն, ամէն բանէ, մանաւանդ չգիտցածէն, այսինքն՝ դէմինը շուարցնելու մտքով հնարածոյ սուտէն։ Չըլլալ տեսած ու լսած։ Այնպէս որ՝ մինչեւ այսօր մութ են պարագաները, որոնցմէ բռնավար անիկա երեւցաւ «Սասնոյ լեռներում»։ Բարեբաստ, գոնէ հոդ։ Կարելիութիւնը չունիմ բաւական ընդլայնումով մօտենալու անոր գործունէութեան սա նոր շրջանին։ Ատիկա առանձին հատոր մը լեցնող աշխատանք կը նկատեմ ես, աշխատանք, որ վեր է վիպելու ձեռնհասութենէն։

Ուրիշ պատճառներ զիս կ՚ընեն վերապահ, որոնցմէ առաջինը անշուշտ տիպարին երկդիմի, թերի, ու այդ օրերուն անկարելի նկարագիրը։ Չեմ կրնար զայն ճշդել, նոյնացնել Սասնոյ սարերուն վրայ գործող մեզի ծանօթ միւս մարտիկներուն։ Ինչպէս չեմ կրնար անհերքելի մահն ալ թիւրիմացութիւն ընդունիլ, վասնզի զայն լսած եմ մուշտակագործ Ղազարէն, որ պատմած է եղերական դրուագը, իրեն յատուկ սարսափով։ Այնպէս որ՝ մնալու համար առարկայական իրականութեան վրայ, դժուար է ինծի Մաթիկը զատել իր հեքիաթէն, այսինքն՝ իր բերնով պատմուած առասպելախառն դէպքերուն ու սա անհերքելի միւս ստուգութենէն, - Կովկասէն Պրուսա գտնուելու իրականութենէն։ Հեքիաթի անձնաւորութեան մը պէս սուտ։ Թերեւս։ Ուրեմն։

Կը մնամ զգոյշ, ու կու տամ զայն իր իրականութեամբը։ Ըսի թէ ինչու ճիշդ պիտի չըլլար զայն ընդարձակել, անոր մէջ զետեղելու համար հրաշահիւս պատկերը, որ իսկապէս «Սասնոյ սարերում» կռուող գործիչինը եղաւ։ Մաթիկը շատ պակաս կու գայ, այդպէս հասկցուած մարդոց պարագրկումին։ Երկրորդ կարեւոր արգելք մը իմ անբաւարար ընտելացումն է այդ աշխարհին, որ բառով, փոխաբերութեամբ, պատկերով (գրական յօրինումը) ու հռետորական զեղումով չի նուաճուիր։ Երեւակայութիւնը շարժումներու գծագրութիւն մը կը նշմարէ, խաւարին մէջ ուրուագծուած կայծակէ մը լուսաւոր, բայց տկար է մարդերու իրականութիւնը փրկելու հարցին մէջ։ Կռիւը գերագոյն շարժումն է անշուշտ, բայց կռուողը՝ հիմնանիւթը։ «Մնացորդաց»ի յաջորդական հատորներուն, Տիգրանակերտի ճամբուն վրայ, ես ծրագրած եմ տալ քանի մը հատ վաւերական տիպարներ, որոնց հետ իմ շփումս բաւ է մարդոց անփոխարինելի իրականութիւնը ապահովելու։ Կը ճանչնամ պետերը ու ատիկա բաւ է՝ անոնց ողբերգութիւնը մատչելի ընելու նախ ինծի, ապա՝ ընթերցողին։ Հետեւաբար, սրբազան այդ պարտքին ուխտովը, հարկ կը սեպեմ դառնալ թերի Մաթիկին։ Սասունը ոսկեդարն է անոր յեղափոխական գործունէութեան։ Չըլլար դաւը իր հասակին, թերեւս փրկէր ինքզինքը, վասնզի գործ ունէր պարզ մարդոց հետ։ Այդ գեղացիները շեշտ ու կոշտ, աչքէ ու բերնէ, գառնուկի սիրտ կը կրէին ու խոր յարգանք, Կեդրոնի ներկայացուցիչէն։ Անիկա աշխատեցաւ այդ լեռները հասկնալ, անշուշտ գիտութեան ուսանողի ակնոցով, երկրաբանօրէն եւ ցեղագրապէս։ Ըրաւ ինքզինքը ծիծաղելի իր առաջին յամառութեամբը, որով պնդեր էր իր քաղքցիի հանդերձանքով, գլխաւորաբար՝ ոտքէն, բարձրանալ կատար մը, խանդավառուած բարձունքէն, որքան փառաւոր զէնքերը ուսընդանութ բարձրացող տղոցմէն։ Ձգեր էին զինքը կէս ճամբուն, բզկտուած, կօշիկներէն ու տաբատէն։ Այս պարտութիւնը պատրաստեց երկրորդը, դարձեալ յամառութեան շրջանակէն։ Չճանչցաւ հեղինակութիւնը հոն գործող ընկերոջ մը, որ բաւարար փաստաթուղթեր չունէր, շատ դիւանական միտք մը չըլլալուն, բայց կը վայելէր վստահութիւնը ժողովուրդին։

Անիկա մինչեւ Ակոյին քարայրը չէր կրնար հասկնալ հեղինակութիւնը այդ մարդուն, տաճկահայ, քիչ մը գրոց-բրոց, որ յեղափոխական էր առանց Կարլ Մարքս կարդացած ըլլալու ու չէր ամչնար իր անյատակ տգիտութենէն։ Բախումը չուշանար պիտի, եթէ երբեք ստիպողական գործեր այդ ընկերը -տգէտը- չկանչէին Մուշ, ուր չարտօնուեցաւ իջնել, հակառակ իր բուռն փափաքին, այծի մօրուքին պատճառով։ Քիչ-քիչ ծագում առաւ անվստահութեան այն ոլորտը, որ ատելութիւնը կը կանխէ։ Ու կանգ առաւ։ Այսինքն՝ չկրցաւ աճիլ։ Պատասխանատուն ինքն է նորէն, որ ապրած է այդ խստաբարոյ լեռներուն մէջ, սուր մօրուքիկը անձէն անպակաս, խորհած, կազմակերպած (խորանարդ բառը), կռուած, փախած, ետ դարձած, նորէն փախած, բայց չէ տեսած։ Ըսել կ՚ուզեմ ուշադիր ու պահող ակնարկով մը չէ հետեւած տեղին, ինչպէս իրողութեանց կարկառներուն։ Անշուշտ յեղափոխութեան գործօն մասնակիցներու կողմէ հրատարակուած յուշերուն մռայլ անկապակցութիւնն ու անբաւարարութիւնը մասով մը կ՚ընեն բացատրելի Մաթիկին ալ պատմումը։ Չէ կարելի տիրապետել դէպքերը, կը հասկնամ՝ ուրիշներու անհանգիստ ու յայտ վայելումին համար անոնց գրական դասաւորումը, երբ կանուխէն, մեծ թերթերու պատերազմական թղթակիցներուն նման չենք մարզած մեր նայուածքը այդ ուղղութեամբ։ Չեմ ենթադրեր, որ մեր մարտիկները, պայքարին այդ խռովքներուն մէջ, ըլլան մտածած օր մը պատմուելիք յուշերուն արժէքին։ Յիշատակ պատմելը ծերութեան վայելք է ու զինուորները անմուրատ էին անկէ ալ։ Անոնք, իրենց երիտասարդութեան, կռիւն են ունեցած իրենց իբր գերագոյն մտահոգութիւն ու ոլորտ։ Իրողութիւններէն երեսուն մը տարի յետոյ, ծերացած մարտիկը, երբ գրիչը կ՚առնէ ձեռք, վերակազմելու համար այդ անցեալը, ինքն իսկ կը հաւատայ անոր։ Ահագին է լայնքը այդ պարագրկուելիք աշխարհին։ Խառնակ՝ խաւերէն ու ելեւէջներէն։ Կան բաներ, որոնք տաք ու խենթ արիւնով միայն կատարելին են։ Ատոնցմէ առաջինն է ազգին սիրուն լեռ բարձրանալը։ Այդ է պատճառը, որ այդ յուշերը թուղթի վրայ այնքան դժուար կը թուին մեզի։ Եթէ գլուխը խնայուած ըլլար Մաթիկին, չեմ կարծեր, որ շատ տարբեր պիտի տար իր գործունէութեան ոսկեդաշտը (ինչու չէ) անոնցմէ, որոնք տասը տարիէ ի վեր կ՚ընեն ատիկա։ Յեղափոխութեան այդ մայրագաւառին մէջ, ըսի թէ անիկա ճանչցաւ վերջապէս մաս մը հարազատ հայ ժողովուրդ։ Իր հաճոյքը՝ այդ պարզ, բացսիրտ, կայտառ գեղացիներով չքացնելու Վասպուրականի խաժամուժը, որոնց գործնապաշտ ու թանձր շահախնդրութիւնը կը բաղդատէր հաւատաւոր սա բազմութեան, իսկապէս «հրեղինուած» ազատութեան ընտանի իրենց հոգին ջահի պէս հանդերձած անկախութեան երազին։ Լեռնականները խանդավառած էին զինքը, հաւաքական կեանքի պատկերներով։ Չէր տեսած, վասնզի չըսաւ, անոնց հերոսական արարքները, որոնցմէ ամէնէն սրտառուչը՝ գեղերու հրդեհումն էր սեփական ձեռքերով։ Բայց ըրաւ մեծ կենդանութեամբ այդ անհանդարտ հոգիներուն լիակատար յարդարանքը յեղափոխական կռիւի համար։ Հպարտ էր անիկա, տակաւին, այծարած Ակոյի քարայրին մէջ մեր ժողովուրդին այդ նմոյշներովը։ Ազատութեան այդ զինուորները, «արծիւներու բոյնի մը պէս», այդ սարերու փէշերուն կարծես հոգին կը խորհրդանշէին ցեղին, փախած դաշտերէն, մօտ զառիթափերէն, ուր նոյն այդ միւս մասը ենթարկուած էր անճանաչելի ձեւազեղծման։ Այդ ցածերէն ու դաշտէն (գլխուն վտանգովը, քիւրտի պէս հագուած՝ անիկա իջաւ դաշտը ու պտտեցաւ օրերով) անիկա ճանչցաւ նաեւ այդ ժողովուրդը, այսինքն՝ զանգուածը, ասոնք ալ գեղացի մեծ մասով, բոլորովին տարբեր Կովկասի թեթեւ ու սրամիտ, զուարթ ու հեգնող տիպարէն։ Հոս, այդ գեղացին ծանր էր, գլխէն զարնուած լրջութեամբ։ Չէին խնդար, ատեն թէ սիրտ չունենալնուն։ Դարաւոր գերութիւնը անոնց մէջ կռանած էր նախապաշարումներ, որոնք պատառ մը վայելքին բուռ մը տանջանք կը լծորդէին։ Չէին խմեր, այգիէ արգիլուած ըլլալնուն, քանի որ այդ բոյսին յարմար հողերը կը պատկանէին բարեբաստ ազգին, մեր պատմութեան կողմէ «անողորմ զարմն Իսմայիլի» յորջորջուած։ Տխուր, բոլորը, խոր, անդարման թանձրութեամբ մը։ Ընկեր Մաթիկ հաճոյք ունէր, գիտական իր պատրաստութեան գնով անշուշտ, զանոնք նմանցնելու Հարաւային Ռուսաստանի լեռնամերձ մուժիկներուն, որոնց իմացականութիւնը այնքան տարրական ու զգայնութիւնը այնքան ալ մօտ էր ասոնց։ Ամբողջ գրականութիւն մը չէր սպառած դժբախտութիւնը այդ տարրին։ Բայց Մաթիկին վճիռովը այդ խնկելի նախիրը երկոտանիներուն երջանիկ էր սա գեղացիներէն, քանի որ զերծ էր թուրքին ահէն։ Մեր պատմութիւնը անշուշտ բիւրեղացումներ ունի դրած մեր մտքին խորը։ Զուր տեղը չեն անցնիր ժողովուրդի մը վրայէն գերութեան հազար հինգ հարիւր տարիներ։ Կարճ շրջանը, որ կը սկսի տասնըհինգերորդ դարու կէսէն, եւ նպատակ ունի մեր կեանքին մէջ քանի մը ժամանակակից յղացքներ սեւեռելու, կը յանգի արիւնոտ պարտութեան՝ 96ի ջարդերով։ Զայն իր լրումին մէջ ապրողները եղան Մաթիկին լեռնականները։ Ճակատագրին պատգամը, որ պարզ էր ալ, վասնզի ողջ մնացողները պատրանք չունէին թուրքին ծրագրէն։ Անշուշտ Սասունցի Դաւիթէն կոխոտուած այդ հողերուն վրայ տապալ էին ինկած շատ Մսրայ Մելիքները։ Իրողութիւնը ուրիշ էր, երբ Մելիքներու զօրքը հեքիաթին պատմածին նման, հիմա ալ կը սեւցնէր դաշտը ամբողջ։

Բայց Դաւիթները։ Այսինքն՝ Մաթիկները։ Ու թշուառական այդ ամբոխը, գլուխը կախ՝ կը սպասէր հեքիաթին ձիաւորին եւ կայծակէ թուրին։ Առայժմ անոնց «ալիւրը կը խառնէին մոխիրին», ինչպէս կը նկարէ հեքիաթը, կը շաղուէին արցունքով ու կը սպասէին։- Սարերուն փեռեկտումին, Մհերին ու… մահուան։ Մեր նոր (ոգ) հոգեբանութիւնը ջարդերէն յետոյ անորակելի նուազում մը կրեց իր ցեղային աւիշէն։ Մեր պատմութեան մեծ կործանումները վնասած էին մեր թիւին, բայց անզօր մնացած մեր հոգիին վրայ։ Ազատուող հայը տասնապատկուած ուժով մը ինքզինքը կը գամէր իր բոյնին ու կը դարմանէր թիւին պատգամը, մեր լեռներուն վրայ մնայուն ընելով մեր տեսակը։ Իննսունվեցը պարտութիւնն է մեր հաւատքին։ Մեր հոգին առաջին անգամ կը հարուածուէր մեր լեռներուն մէջ։ Ու դարաւոր մեր գոյութեան միջնաբերդը, մեր բարձրաւանդակները ինկած էին թշնամիին հասողութեան։ Անկէ յետոյ, մեր գեղերը անապահով չէին միայն իրենց ստացուածքէն, պատիւէն ու անձէն։ Անոնք անապահով էին մանաւանդ գալիքէն։

Այսինքն՝ հունտին սպառնալիքէն։ Մեր գեղերը, մանաւանդ դաշտայինները «Աստուծոյ աջին յանձնուած» դժբախտութիւններ եղան։ Անոնք, առնուած գաղթական թուրքերու օղակի մը մէջ, հետզհետէ դատապարտուեցան լռին պաշարումին ու իրենք զիրենք կերան ներսէն։ Ոստիկանատունը, ջարդերու նուէր, այդ գեղերուն մէջ դրաւ այլասերման մեծ կեղը։

Լաւ կը յիշեմ, այդ օրերուն, լեռնէն դարձիս, մեր գեղէն Մենծ-Արօտ կոչուած տափաստանին մէջ հանդիպեցայ անսովոր բազմութեան։ Սիրտս վկայեց, - ոճիր։ Սօսիին տակ պառկած էին հայր մը, տասներկու տարուան տղան, քով քովի, իրարու վրայ կռթնելու ձեւով մը, քանի որ գնդակը ծակած էր զանոնք այդ դիրքին մէջ։

Գեղացիներ, ձգած մեռելները, ցոյց կու տային բլուրին գագաթը, ուր երկու մարդոց ձեւերը կը հեռանային։ Ոճրագործները։ Զարմանալին սակայն չորս ոստիկանի ներկայութիւնն էր ամբոխին մէջ։ Կը խօսէին, կը նայէին մեռնողներուն եւ ոչ ոքի մտքէն կ՚անցնէր նետուիլ առաջ, կտրել հեռացողներուն ճամբան։ Ջարդէն առաջ, հարիւր հրացան առանց հրաւէրի բուսած կ՚ըլլային բլուրին կռնակէն, չարագործներէն շատ կանուխ։ Տասնապետը, ալպանցի մը, ցեղակից մարդասպաններուն, քիչիկ մըն ալ ազատամիտ, թուրքերը ճիշդ դատելու չափ, կամացուկ փսփսաց ականջիս, «Ձեր ազգը լմնցած է, գիտցած ըլլաս…»։ Մեր քաղաքները, աւելի ճկուն, կերպեր ճարեցին յարմարելու համար թրքական բռնութեան, որ տեւողութեան յղացքէ մը կը մեկնէր ու հայկական խնդրին լուծումը վստահած էր տարիներու գումարի մը։

Անոնք դժուար կը դառնային, կրնային դառնալ գեղերու առողջ բնազդին, որ կենսաբանական ամէնէն հզօր բջիջն է ժողովուրդներու կեանքին մէջ։

Սասունը։- Պատրանք չունեցաւ։ Կռուի վարժ ժողովուրդի մը սրատեսութիւնը։ Մօտիկ ապագան։ 915ը։ Որը որ կ՚ուզէք։ Աւանդութիւններուն փոշիովը սնանող այդ լեռնականները, աղէտէն ետքը, զգացին փոփոխութիւնը։ Թշնամին, որուն գլուխը հասած էր իրենց լեռներուն ոտքին։ Անոնք հասկցան, թէ բան մը վերջացած էր ալ իրենց համար։- Իրենց բոյներուն սեփականութիւնը։ Ու սկսած՝ նորը։ Գեղացի սա մարդիկը, որոնք շինականի մը հիմնական տարրը, հողը չունէին իրենց ոտքերուն ներքեւ։ Շղթային առաջին թափերուն, գրաւուած իրենց արտերուն կսկիծը, թէ անհրաժեշտ կահը անմասն իրենց խրճիթներուն անհաստատ բախտը ունէին սգալու, քանի որ այդ շղթային ոտքին տեսանելի էին սեւ կէտերը, հետզհետէ խոշորցող, կամեր-կամեր գլուխ կապելու, ցրուած դեղնաւուն հողերուն, անկէ՝ դէպի սարերը։ Եկողը թուրքն էր։ Ու դարը քսաներորդ։

Դուք ճշդեցէք դարը թուրքին։ Հիմա, արեւմտեան ազգերու օրինագիրքը երկու թեւով ցուցադրող ու աճապարող մարդերն էին ատոնք, որոնք Սասնոյ սարերը շուլլուած ատեն, արիւն կը լզէին իրենց մարմինին մէկ կէտէն քաղուած, ախորժակ սրելու սրբազան ցանկութեամբ։ Հարիւրով էջեր անբաւական են տեղադրելու անգթութիւնները սա մարդոց։ Հիմա, տողերուն հետ, կը փռուի աչքիս պատկերը անոնց, երբ ճամբու սառած պզտիկները կը ծակեն գլուխներէն, հրացանին փողովը։ Ու կրակին դէմ հրդեհուած հիւղակին անդամալոյծ ծերունի մը կ՚եփեն, ողջ-ողջ։

Մաթիկին պատմումէն չունիմ ասոնք։ Անիկա այդ լեռները տուաւ համեմատական կենդանութեան մը ծոցէն։ Ջարդերը յաջորդող սուտ խաղաղութիւնն էր ատիկա։ Մելիքխանեանց Մաթիկը ինքզինքը կը պատկերէր արկածախնդիր երիտասարդի իր տարրին խորը։ Վաչկատուն բնազդը դժուար է արմատախիլ ընել կարգ մը մարդոց հոգիներէն։ Ու անճիշդ չըլլայ թերեւս այդ բնազդին կապել արդի ալ նստակեաց ընկերութեան բոլոր տականքները, ոճերը, իր շատ մը պարունակներով։ Թափառականը, որուն նմոյշներուն մէջ երբեմն հանդիպելի են մեծատաղանդ բանաստեղծներ անգամ։

Ուրիշ բան տրիբուն ու ինտելիգենտ Մաթիկը, սա քարայրէն առաջ, «Սասնայ սարերում»։ Զինքը չըրին մտիկ դարձեալ։ Չէին կրնար, վասնզի գեղացին ուրիշ կերպ կը զգար պատրաստուող աղէտը։ Վասնզի՝ տկար անոր մարմինը միշտ պիտի դաւէր անոր։ Իր դժբախտութիւնը հոն իրեն դէմ հանեց ուրիշ դէմքեր, որոնք կռուի մէջ իրենց մեծ փորձառութեամբը ունէին փառքի լուսապսակ, բայց հասարակական ծանօթութիւններէ, յեղափոխական գիտակից, լուրջ, հիմնական գաղափարաբանութենէն ոչ իսկ պտղունց մը բան, ու ատով՝ ծիծաղելի կը թուէին իրեն, իրենց գործերուն ու դատումներուն մէջ։ Բախումը չուշացաւ Մոսկուայի համալսարանի ուսանողի եւ թաղային վարժարան իսկ չաւարտած, բայց թշնամին գոց ըրած մարդոց մէջտեղը։ Ասոնք, կռուի յօրինումներ, ատեն չունէին տնտնալու որոճողական ապացուցումներու, ընկրկումներու, շուարումներու, որոնք իմացական խորքէ կարգ մը գործիչներուն թերութիւնները եղան պայքարի բուռն պահերուն, ու պատճառեցին անոնց արժեզրկումը։ Մտիկ չըրին զինքը, հակառակ Կեդրոնին հրահանգներուն, նոյնիսկ այն հարցերուն եւ որոշումներուն մէջ, ուր անոր տեսակ մը անփորձառու զգայարանքները գուշակած էին ճիշդ։ Իբր վայբերանի, անոր գլխուն փաթթեցին շարք մը անյաջողութիւններ, որոնք արդիւնք էին վարիչներուն անփութութեան։

Խումբեր փճացած էին, անպատրաստ, անբաւարար ուժերով յարձակումներու երեսէն։ Անիկա ատելութիւնը հրաւիրեց իր վրայ կռուի հերոսի մը, որ մեղապարտ ցուցամոլութեամբ մը, կռիւ էր բացեր իրմէ տասն անգամ վեր թշնամի գումարտակի մը դէմ, պատռեր անոր պաշարողական շղթան, վրայ տալով երեք չորրորդը իր մարդոց։ Բախումի հերոսին եւ ինտելիգենտին արձագանգեց մինչեւ Կեդրոն, որ նման ամէն կեդրոնի դատապարտեց տկարը, անժողովրդականը, կարճահասակը, իրաւացի հանելով հակառակորդ ամբաստանողը, փորձուած մարտիկ, քան յեղափոխական, անունի եւ հմայքի տէր, բայց խոր ու յիմար ամբարտաւան (այս վերջին երանգը չի տեսնուիր այնքան հեռուէն)։ Կեդրոնին սաստը առաջին հիսաթափումը չէր անոր։ Վասպուրականի պարտութիւնը դեռ չէր սպիացած։ Իր նեղսրտութիւնը զինքը ըրաւ ըմբոստ։ Բացէ ի բաց ընդդիմացաւ անիկա կռուի մարդոց այդ գերիշխանութեան, որ յեղափոխութեան գործը կը վտանգէր հիմէն։ Քննադատեց մեծերը, կիսաստուածները, Կեդրոնը, մինչեւ որ հասարակաց դատաստան մը զինքը նուիրագործեց չարաղէտ բուի իր պիտակին մէջ։ Անոր գոյութիւնը «Սասնոյ սարերում» վտանգ մըն էր հասարակաց։ Հրաւիրուեցաւ հեռանալ ինքնաբերաբար, եթէ կը սիրէր իր ժողովուրդը, որ, իր դժբախտութեան մէջ, զինքը չարչարող ազդակները միշտ ախորժած է իր մէջ կարծելէ ու փնտռած քաւութեան նոխազներ։ Հեռանալ լեռներէ։ Անոր տաղանդին յարմար էր դաշտը, քաղաքը, ուր գեղեցիկ լեզուն կարող էր «ժիր» գործ տեսնել, երիտասարդները խանդավառելով սուրբ գործով։

Ընկեր Մաթիկը եկաւ դաշտի քաղաքը, քարոզելու յեղափոխութեան անմահ գաղափարները։ Մուշի մէջ կրկնուեցան, բայց ոչ նոյն խորութեամբ, շատերը այն տեսարաններուն, որոնք զինքը զզուեցուցած էին Վասպուրականէն։ Հոս, իմաստակութեան եւ աչազուրկ դաստիարակին պաշտամունքին փոխարէն՝ անիկա գործ ունենար պիտի յամառութեան, պինդգլուխութեան հոյակապ կառոյցի մը հետ, որ գործն էր ամէնուն, բանուորին ու գաւառական ժողովոյ անդամներուն, շրջանի վանքերու վարդապետներուն, ինչպէս քրտական աւանի մը մէջ խեղդուած ժամու մը տէրտէրին։ Վասպուրականի գաղափարական մթնոլորտը խնկաւէտ բան էր սա նախիր հոտող մտայնութեան հետ բաղդատուած։ Մէկ բան միայն հաճելի էր սա մարդոց վրայ, - իրենց անսահման անկեղծութիւնը։ Անոնք վանեցիներուն նման յեղափոխութիւնը մտքէ չէին անցներ փերեզակել։ Կը հաւատային անոր։ Ջարդերը։- Այո։ Բայց լեռները, որոնց կատարները կը բրգանային միջոցն ի վեր, ճերմակ ու անյաղթ, իրենց փառքերուն մէջ շղթայուած Մհերներուն անմահ փաղանգովը։ Եւ ուր կը պտտէին անոնց ստուերները արդէն։ Անիկա մատնուեցաւ հոն ալ, միշտ իր մարմինէն։ Իր երեւումը անգամ մըն ալ ամրացուց այդ մարդոց մէջ խոր այն վստահութիւնը, զոր լերան կռուողները եւ գեղերու երիտասարդները բնազդով կը զգային Կեդրոնէն ղրկուած կիսաւեր ձեւերուն, գործիչներուն դէմ։ Անշուշտ կուսակցութիւնները մեծ մարդեր գործածեցին իրենց այս երկրային ձեռնարկներուն մէջ։ Բայց անոնք ուրիշ դասակարգի մը կը պատկանին։ Մահը զանոնք սրբացուցած է իրենց շրջաններուն մէջ, նահատակի լուսապսակով մը բոլորելով անոնց յիշատակը։

Տխուր եղան Մաթիկին պէս միջոցները, մանաւանդ՝ երբ մտքի իրենց տուրքերուն անբաւականութեան միացաւ մարմնականն ալ։ Քիչ մնաց Մաթիկը ուտէր ծեծ վարդապետէ մը, որ անպատեհ գտած էր անոր մօրուքը, նախ՝ կարգաւոր մը, ծերացած թուրք մը չըլլալուն, երկրորդ՝ կասկածին հաշուոյն, որ անխուսափելի էր ամէն օտար դէմքէ, այդ ափ մը քաղաքին մէջ։ Ընկեր Մաթիկը դառնութեամբ կը հաստատէր, թէ կ՚ապրէր Տաճկաստան, այսինքն՝ բռնութեան երկիրը, ուր մարդիկ ուրիշը կը ծեծեն, ինչպէս կ՚ընէին ատիկա պարսիկները հարիւր տարի առաջ։ Անշուշտ պաշտպանեց իր մօրուքիկը, զայն կէսին զեղչելով, վայրագ կրօնաւորէն, որ մկրատը մատներուն, հարիւր օխանոց հսկայի իր նստուածքովը բերան էր բացեր անոր գլխուն, կուլ տալու պատրաստ, հեքիաթին դեւին նման։ Այս նահանջը անկիւնադարձն է իր ասպարէզին։

Երկրորդ ժողովի մը մէջ, երիտասարդ ուրիշ աբեղայ մը, յեղափոխական, բայց ամրօրէն հաւատացեալ, լեռնէն թելադրուած, զայն ամբաստանեց իբր թշնամի Լուսաւորչի կրօնքին։ Ժողովականները, ոտքի, նզովեցին ամբարիշտը ու կտրեցին զինքը «ի հաղորդութենէ սուրբ եկեղեցւոյ»։

Ընկեր Մաթիկ առանց հեգնութեան եւ առանց չարութեան, ծաւալուն եղաւ այդ ժողովին մարդերէն ու մտայնութենէն։ Հիմնականը՝ խոստովանութիւնն էր, զոր ըրաւ ամբոխին խորը թաքնուած այդ ուժին, կրօնքին արժէքին։ Անկէ ասդին, դէպի Արեւմտեան Անատոլու իր երկրախոյզի փորձանուտ ասպարէզին մէջ՝ անիկա զգուշանար պիտի մօտենալէ այդ լարին։ Բանադրուեցաւ բոլոր ընկերներէն։ Ուր։ Զինքը հարկադրեցին ընտրել ճամբան, ուրկէ եկած էր քաղաք։ Դէպի Կովկաս։ Օգտուելով մեծկակ կարաւանի մը կազմութենէն, որ Կիլիկիա կ՚իջնէր, հողային աշխատանքի, անիկա օր-ցերեկով խառնուեցաւ ամբոխին, մեծկակ թաշկինակով մը ծածկելով գլուխը, մօրուքը թաղելով հանգոյցին ներքեւ։

Առաջին իրական քաջագործութիւնը, զոր յղացաւ հանճարային րոպէի մը ու գործադրեց կորովով։ Մոսկուայի ատամնաբուժական համալսարանին ընկերվարական ուսանողը գտած էր Դամասկոսի ճամբան։ Երբ կարաւանը ետին ձգեց քաղաքը, անիկա հոգեկան խոր խաղաղութեամբ մը ողողուեցաւ, գործածելու համար դասական տարազ մը։ Անիկա տարիներու երազն էր, որ կ՚իրացնէր։

Ու կ՚անդրադառնար հիմնական զսպանակին, որ զինքը նետեր էր Մոսկուայէն Վասպուրական։

Ազատ էք այդ ոգին որակել ընթացիկ արկածախնդրութիւն մը, որ կարգ մը մարդոց ճակատագիրն է, դէպի բանտ կամ նուաստութիւն։ Ազատ էք ընդունիլ աւելի ազնիւ ոլորտ մը, իր ազգին օգտակար դառնալու անոր պատանեկան ուխտին երկարաձգումը։

Ինչ որ ալ ըլլայ ձեր դատումը, ես կ՚առաջարկեմ ուրիշ մը։ Ես կը խորհիմ, թէ պարապ տեղը չէ, որ երիտասարդ մը ատիկա չեղած Կովկաս կը ծնի, պատանի կ՚ըլլայ ու կը կարդայ ռուսերը։ Պարապ տեղը չէ, որ կը մտերմանայ ռուս յեղափոխականներուն։ Նոր ժողովուրդ, ռուսը, դեռ չունի կայուն հոգեբանութիւն։ Անոնց հողերը, արդէն մեծամասնական ռեժիմէն առաջ, չունէին արեւմտեան ազգերու արտերուն նման եռանկիւնաչափուած սահմաններ ու փոխոխելի էին, համաձայն կարիքներու։ Երեք դարու նստուկ կեանքը դժուար թէ կաղապար ճարէ քսանեակ մը դար անսանձ ապրումին։ Ու մեր միտքը դեռ այսօր չէ ըմբռնած այս փաստը։ Մեզի համար գոյութիւն ունի արեւելահայ մտայնութիւն մը, զոր կ՚ընդունինք պատասխանատու մեր աղէտներուն։ Դաշնակցութեան (անոր տեսաբաններուն եւ զտարիւն գործիչներուն) դէմ մեր դառնութիւնը, յարձակողականը արդիւնք են այս անհասկացողութեան։ Մեր մտաւորականութիւնը (երկու հատուածները մէկ առած) բաղկացած է տրամագծօրէն իրարու հակոտնեայ մտայնութիւններէ։ Արեւմտահայ մեր մտաւորականները պատուաստուած են եւրոպական մշակոյթով, - բանականութեան, հաշիւի ու, այդ ճամբով՝ տեսակ մը տնտեսող, դիւանագէտ աւել մը շրջան կ՚ընէ մեր իմացական պողոտաներէն։ Անոնք, արեւելահայերը կու գան մեզի սլաւ մշակոյթէն, որ երբ մեկուսացուի իր քաղքենի, կրօնական տարրերէն- խորքով ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ մռայլ, ամպարագիրկ պաշտամունք մը ամբոխին, նման հոգեկան ճարտարապետութեան, որ ամէն բան է անոնց, ձեւուած իրենց երկրին ամպարագիր թախիծին վրայ, զոհաբերական, արիւնոտ, միստիք պաշտամունք, որ եզրով մը կը մօտենայ ասիական միւս ժողովուրդին միւս պաշտամունքին, - թուրքին արբշռանքը, ատիկա՝ մարդկային արիւնէն։ Ընկեր Մաթիկը Վասպուրականի իր հալածանքներուն մէջ հաղորդուած՝ այս intuitionին։ Գուցէ։ Ուշագրաւ է, որ արեւելահայ այս միստիքը մատչելի չըլլայ մեր գաւառներուն, բայց ըլլայ տիրական արտասահմանեան կողմերուն վրայ։ Մաթիկին փոխարէն՝ ես զինքը զոհ մը կը նկատեմ այս մռայլ օրէնքներուն։ Ուշագրաւ է, որ զոյգ սա մտայնութեանց սկզբնական անհաշտութիւնը, այսքան աղէտներէ ետք, մնայ կանգուն տակաւին ու մեզ ընէ իրարու հանդէպ այնքան անկարեկիր։ Արեւելահայ այս իմացական գերագահութիւնը, զոր կ՚որոշադրեն, աւելի ուժով հարուածելու համար, մտայնութեան այլութիւն մըն է, մէկ ստորոգելի այդ միստիքին, ջերմ, հերետիկոս, ու վարակիչ՝ նման ամէն աղանդի։

Աչք նետեցէք այդ ոգիին այժմեան արտափայլումին, Խորհրդային Հայաստանի մէջ ու պիտի համոզուիք այն մեզի համար անըմբռնելի կատաղութեան, որով կը հալածեն անոնք իրենց այլացած եղբայրները։

Այդ երկրին մէջ Դաշնակցական մը աւելի սեւ է, քան թուրքը։

Այդ երկրին մէջ տիրող միստիքը խոր վանողութեամբ մը տրամադրուած է արեւմտահայ ոչ թէ զանգուածին, այլ անոր գաղափարային լինելութեանց գրեթէ բոլորին ալ։

Մեր բանաստեղծութիւնը։- Շովինոտ կամ մանրպուրժուական բաջաղանք։

Մեր վէպը։- Նոյն հոգեբանութեան արշիւ։

Մեր մամուլը։- Լագէյների բղաւում։

Աւելորդ է շարունակել։

Օտարէ մը դէպի օտար այսքան ուրացում արեան հեղեղները միայն կ՚ընեն հասկնալի։

Մաթիկին ժամանակ նոյնն էր ոգին։ Արեւմտահայերս կռուողներ տուինք ու չզբաղեցանք մնացածով։ Չենք ալ զգար մեր պակասը, երբ ոչ մէկ իմացական ընկճող դէմք ունեցանք անոնց փաղանգին դիմաց։ Զարգացումը չէ, որ ունիմ նկատի, այլ՝ հաւատաւորութիւնը, ըղձաւորութիւնը, որ վերածելի է ի վերջոյ կամքի տիաբազոնի մը։ Նոյնիսկ հիմա, անոնք, գաղութներու մռայլ խորշերուն մէջ չեն հերքեր իրենց արքայազարմ ծագումը ու կը շարունակեն վառ պահել իրենց սրբազան պատրանքները։

Ընկեր Մաթիկ յիմար մը չէր, բայց քիչ տարբեր բան մը։ Աղանդաւոր էր ծնած։ Թերեւս այս անգիտակից կոչումն էր, որ այնքան հեշտ ըրաւ իր ճամբորդութիւնը, զոր ըրաւ անիկա պաշտօնականէն վեր լրջութեամբ։ Ուր։

Բախտին, պիտի պատասխանէր մեր կողմերու երիտասարդ մը, սիրային արկածէ մը ջարդուփշուր դուրս գալէ յետոյ։ Ուր։- Դէպի ժողովուրդ։

Ընկեր Մաթիկ յիմար մը չէր։ Ոչ ալ անօթի ձկնորս մը, լիճի ափին Յիսուսներու սպասող։ Մօտաւորապէս տարի մը անիկա հնոցին մէջն էր մեր օրերու ամէնէն հզօր գաղափարին։ Այսինքն։- Ունէր հոգեւոր կանխապատրաստութիւն։ Դէպի Կիլիկիա, խճուղիներու փոշիին մէջ, անիկա ինքզինքը կ՚երազէր իր հաշուոյն իրագործած ըլլալուն՝ մեծ բնաբանը, - դէպի ժողովուրդ, աւելի հարազատ փոփոխակով մը՝ դէպի գեղացին։ Գլխին կար լաչակ, ինչպէս ըրած էին հարիւով ընկերակիցները, փոշիէն ու արեւէն պատսպարելու համար մազերը։ Անիկա կը նմանէր ռուսական վէպին հերոսներուն, դէպի Սիպերիա տարագրումի մը տեքորով։ Անիկա կը նմանէր…

Բայց որքան նեղ են վէպի մը էջերը։ Ինչու չըսել, չկրնար ըսել ինչ որ զգաց անոր հոգին ազատագրման սա առաջին գիշերը, երբ գլուխը սօսիի մը ուսին՝ քնացաւ անուշ, առանց վերմակի, առանց սարսափի։ Ոչ վարդապետ, ոչ սարկաւագ, ոչ քաղաքական ժողովոյ յեղափոխական անդամները, ու լեռներուն խռովայոյզ ընկերները։ Ինչ խոնարհ հոգիով կերած էր անիկա աղբիւրին թաթխուած հացը եւ հոսանքի եզրին բուս ջրկոտեմը։

Արդար, խաղաղ՝ անոր զարթնումը։ Օրուան մը գնացք, փոշի, յոգնութիւն, արեւի հարուած, մանաւանդ տառապանքի ընդհանուր մթնոլորտը զինքը հաշտեցուցին իրեն, մշեցիներուն, նոյնիսկ պարտապանաց քիւրտերուն, չքացնելով դէմքէն արժանապատուական յիմարութիւններ ու փախստեայ ապրողներու անգունութիւնը։ Խուլ ու զուսպ հաճոյքով՝ անիկա կը մտնէր նոր իր պատկերին մէջ։ Ժողովուրդ։ Վերջապէս։

Մինչեւ Կիլիկիոյ դաշտերը անիկա պիտի կատարելագործէր իր ուսումը։ Ու պիտի հասկնար, ինչ որ մենէ քիչերուն վիճակուած է հասկնալ, - այդ արեւելքին հեռաւոր, չկասկածուած իմաստը, այնքան հակամարտ ազդեցութեանց ներքեւ չխեղդուած մարդկային տառապանքին հեղանիւթ առուակը, որ ֆաքիրներով, աշուղներով, տէրվիշներով, մուրացիկներով բխումի կու գայ շեղջուած գազանութեանց ակերէն, ու երգի մը, հեքիաթի մը, սրտառուչ բարեկամութեան մը խորհրդանշաններով մատչելի կ՚ըլլայ տեսնել կրցողին։ Միայն արիւնի հեղեղները չեն վազած Ասիոյ ձորակներէն։ Մարդկային մռայլ ողբերգութիւնը առուակուած է երկրէ երկիր։ Դէպի աշխատանք, հացին սա թիապարտները, Մաթիկէն չկասկածուած բարձրութեան մը խորհրդանիշ գեղեցկութիւնն էին՝ «գալոց օրերուն», որուն արշալոյսը հազիւ կ՚ողջունուի, բայց այնքան աղաւաղ։ Թշուառ մարդեր, բոլորն ալ, քրտինքին տրտմութեան մէջ, առանց հայ կամ թուրք ըլլալու։ Տառապանքին մէջ մէկ, ու յոգնութեան թեւերուն՝ եղբայր իրարու։ Օրերով անոնք չէին զատուեր իրենց հոգեբխումէն։ Պզտիկ կռիւներ, աղօթքի գրգռութիւններ, հոգեկան տգեղութեանց բռնի ժայթքումներ, տեսաւ ասոնք ընկեր Մաթիկը, բացառաբար տիրող ցեղէն առաջացող։ Բայց տեսաւ նաեւ իմաստուններ, շիտակ ու քիչ մը ծուռ քանակով, որոնք խաղաղութիւն գիտէին ստեղծել արիւնի փոխան ու հացին մէջ բռնութիւնը ցոյց տալ ամէնուն աչքին։

Ժողովուրդը ունի այս տիպարները։ Անոնք սրտառուչ են, երբ իշխող տարրէն կու գան, անսպասելի ըլլալնուն։ Տեղական իր տարազը, զոր գնած էր հիւանդութեամբ ետ դարձող աշխատաւորէ մը, անոր վրայէն կը սրբագրէր յետին հետքերը Մոսկուայի ատամնաբուժական ուսանողին, Վասպուրականի, Սասնոյ եւ Տարօնի պատասխանատու գործիչին, տալով իրեն անվնասութիւն մը, պարզեցում մը, որոնց պէտքն ունէր տարիներէ ի վեր, երբ Ճեմարանի վերին դասարանին մէջ կը զբաղէր պրոշիւրեան ընկերաբանութեամբ ու ամէն նորաղանդ տղու հոգեբանութեամբ կ՚երազէր մեծ, ստեղծագործ աշխատանքը, որ պիտի ջնջէր մարդոց քէները, ազգերու բռնութիւնը ու զանգուածներուն հոգին բանար արդար վայելքին…

Փոքր անոր մարմինը նպաստ մըն էր անոր։ Երջանիկ։ Առաձիգ է այս բառը։ Ու զայն գործածելու ատեն զգուշութիւն է հարկաւոր։ Չէր տառապեր։ Այս հարցումը արժան է պատասխանի։ Կը տառապէր ծարաւէն։

Ու իր ծարաւը, դուք գուշակեցիք։ Անոր բերանը կ՚այրէր պապանձումէն, վասնզի չունէր մէկը, որուն հետ փոխանակէր զոյգ մը վարդապետական վիճաբանութիւն։ Դիմացաւ սակայն։ Անիկա կը դասաւորէր ուղեղին յատուկ մէկ բաժինին մէջ, այդ ճամբուն վրայ զինքը յուզող մեծ-մեծ գաղափարները։ Հարկաւ քաղաք կար սա դաշտին երեսին։ Կիլիկիոյ դռներուն, հազարներու բարձրացող բազմութեան մէջ քիչ, բաղդատաբար, իր ցեղակիցները։

Բայց դժբախտութիւն, բոլորն «էլ հեթանոս», դուք իմացէք անգրագէտ։ Որոնց հետ կը խօսէր անհրաժեշտը միայն, օրուան հացէն ու ժամէն։ Շեշտը։ Բայց ով որու։ Ոչ ոք, որ դարձնէր ուշ ուրիշին ցաւին, իրենը այնքան խոր շալկած ըլլալուն։ Ոչ ոք, որ ուշանար շատախօսութեան, որ ծնօտի պազերկեանութիւն կ՚որակուի եւ ցամաք հացով ու դաշտի խոտերով չի նուաճուիր։ Իսկ բառերը։

Բայց ով ունէր պէտք անոնց իմաստին։ Մեծ մասով թրքախօս այդ տղաքը զինքը ընդունեցին, առաջին իսկ հանդիպումին, ըրղաթ [1] Մշոյ գեղերէն, որոնք իրարու օտար լեզուով կը խօսին յաճախ, եւ որոնց մէկ թաղին մէջ ընթացիկ բարբառը միւսին համար անհասկնալի է, կ՚ըսեն։

Մեծ թիւով էջեր պէտք պիտի ըլլային, արձանագրելու համար, Մաթիկին հոգիին մէջ բարիքները այս եզական ճամբորդութեան, որոնք անիկա տուաւ մեծ կենդանութեամբ ինքնատիպ գոյնով։ Կը նոթեմ միայն քնարական իր զեղումները, իրեն վայելող լաւատեսութեամբ մը ծիրանաւոր, այն դրուագումներէն, ուր անոր տրուած էր ականատես ըլլալ մեր ժողովուրդին ստեղծումին, քիչ-շատ բարեկեցիկ շրջաններու, հակառակ անոր, որ ջարդին թաթառը ամէնէն ուժով զարկած էր պատմական այդ ճամբու երկու եզրերը, մասնաւորաբար գիւղերը քանդելով։ Անիկա չէր կրնար հաւատալ իր աչքերուն, թէ սա ժպտուն, կանաչով սքողուն տուներու փունջը չորս-հինգ տարի առաջ սեւ աւերակոյտ մըն էր, որուն զանազան խորշերուն այրիներ ու պառաւներ իրենց պզտիկները կը պատսպարէին վայրի խոտով։ Հիմա։ Անիկա չէր կրնար հաւատալ, թէ սա քաղաքը, նոյն այդ ժամանակին, պարպուած էր իր խանութներուն բոլոր մթերքէն ու տէրերէն։ Հիմա։ Հայկին բարբառը, թէեւ աղաւաղ, կը հնչէր մեզմով լիքը վաճառատուներէն։ Ու մատաղ տղաք, հազիւ պատանի, արագ-արագ գոհացում կու տային հազարով այդ ճամբորդներուն։ Այս զեղումը հպարտութիւն մը չէր իր մօտ, այլ՝ խուլ տրտմութիւն մը։ Ինչեր պիտի չընէր այս ժողովուրդը, երբ այդ աշխատանքը վատնէր սեփական հողերուն ու հայրենի շէներուն։ Բայց այս ուխտագնացութեան -իրն է տարազը - ամէնէն շահեկան կողմը Մաթիկին ինքնացումն է, հոգեկան նոր այդ շեշտաւորումը, որով մեր ներքին իրականութիւնը նոր կշռոյթ մը կը ստանայ, հիւլէական նորոգ դասաւորման մը մէջ, ազդուելով խոշոր դէպքերէ, ընկերային կամ ցեղաբանական խուլ անդրադարձներով, տապալելով մեր մէջէն մեծ գօտիներ, ոտքի հանելով ուրիշ կառոյցներ։ Մեր երիտասարդութեան խակ մասը մէկէն կ՚այլանայ այս կարգի հարուածներով։ Սովորութիւն է այս հարուածներուն արձակումը կապել կիներուն մատներուն։ Այնքան անսպասելի հոգեկան մատնութիւններ, ուրացումներ մեզ կ՚ընեն քիչիկ մը իմաստուն զգացական մարզին վրայ։ Խաբուող երիտասարդը առաջին դասը երբեմն կեանքովը կը տուժէ։ Ու աւելի ետքը, կեանքին վրայ մեր նետելիք գոյնը կը ճարենք այդ առջի երիտասարդութեան մաղձէն կամ ծիրանի գօտիէն։


[1] Ըրղաթ. - Աշխատաւոր (հողագործ)։
Ժ. ԳԼՈՒԽ
Մաթիկին համար այս մարդացումը (ժողովուրդինն է այս երանգը, որ այնքան ճիշդ կը լուսաւորէ հոգեկան այդ տնկուածքը, բառը առնելով հին իմաստով) անփոխարինելի բարիք էր անոր հունէն ելած, անկապակից անհատականութեան, վասնզի կը դնէր վերջ մը անոր տարակոյսներուն, իմացական միգամածութեան։ Երբ նոր կը մտնենք երիտասարդութենէն ներս, կը հաւատանք մեր ներակերտ վստահութեան։ Կեանքը զայն կը քայքայէ այնքան արագ։ Մինչեւ նորի մը ճարտարանքը։ Չէզոք գօտին՝ մեր օրերուն։ Վասպուրականէն ու Մուշէն այնքան մռայլ հոգեբանութեամբ բաժնուած խակ ընկերվարականը, որ կը հաւատար նոր աւետարանին այնքան խոր եռանդով (այս եռանդին դէպի միւս մեծ հոսանքը, որ մանր ցեղերուն ջնջումը ունի նկատի, դիւրացնելու համար մարդկային եղբայրութեան ապագայ օրը, ճամբան՝ թէեւ քիչ, բայց դժուարին է շատ։ Մաթիկը չունեցաւ համարձակութիւն իր վճիռը բանաձեւելու, երբ զինքը կանչեցին ընելու ատիկա, ազգերու ապագայ միատարր ընտանիքին մէջ, մեր տեղին վերաբերմամբ։ Բայց չէր նեղուեր այս խօսակցութեան խռովքէն։ Ու կործանարար եզրակացութիւններէն իր խուսափումը հիմա կը վերագրեմ իր տեսածներուն, թուրքերու կրկէսին։ Աւելի ետքը, ուրիշ շրթունքներ մեծ հերոսութեամբ պիտի զոհէին իրենց ցեղը, պահանջի մը պահուն, յանուն այդ եղբայրութեան։ Բառ առ բառ յայտարարութիւն մըն է ասիկա, զոր մտիկ եմ ըրած բանուորի մը բերնէն։ Իր ցեղին ուրացումը չէ ահաբեկիչը այդ աղէտին մէջ, այլ այդ ուրացումը եզական ճշմարտութիւն մը ընդունիլը) այս ճամբորդութեամբ ինքզինքը գտաւ մղուած ուրիշ զգացումներու։ Յոռետես իր տրամադրութիւնները վերածուած էին ռոմանթիք խանդավառութեան մը հանդէպ իր ցեղին։ Կովկասի մէջ ազգային այս վստահութիւնը դժուար կը ստացուի։ Ռուսական մեծ մշակոյթը իր ճնշումովը ար-

գելք է այդ զգայնութեանց զարթնումին։ Հմայքը անոր ուժին ու գեղեցկութեան բաւ է մեզ անտարբեր ձգելու մեր արժէքներուն հանդէպ։ Ռուսերէն խօսող երիտասարդը հոն չ՚արհամարհուիր։ Սահմանէն ասդին։ Թուրքին հանդէպ ատելութիւնը միայն կրօնական կամ հայրենասիրական չէ մեր մէջ, այլ՝ քաղաքակրթական։ Կարծես մեր քայքայումը արդարացնող թաքուն համերաշխութիւն ենք յայտարարեր, իմացական գիտակցութիւն վերագրելով մեզի։ Ասիկա կարելի չէ սահմանէն անդին։ Ստեղծագործ հսկայ ուժը, որ ռուս ոգին է, ամբողջ Ասիան կէսովը կենագործող, որ ամայութեանց կամ գարշութեանց վրայ տասնամեակ մը յետոյ իր մուտքէն, կը յարուցանէ գեղեցիկ քաղաքներ ու կենդանի մշակոյթ, Մաթիկը կոյր էր ըրած կարելիութեանցը հանդէպ փոքր իր ցեղին։ Բայց ահա աչքին առջեւ, անոր կը տրուէր մտերմանալ իր ժողովուրդին խորագոյն մէկ ընդունակութեան։ Իր պատմական աւազանէն հեռացման համեմատութեամբ, անոր մէջ նոր կարելիութիւններ կ՚աճէին ու կը ճշդուէին։ Անշուշտ օտար հայրենիքներու մէջ անոնց փարթամ ամբարձումը փոքր փաստ մը չէր տակաւին։ Բայց ատոնք՝ գիրքերու ցուցմունքներ, բաղդատելի չէին աչքերու տուածին։ Քաղաքներու մէջէն, որոնք այնքան քաղաքակրթութեանց տախտակներ կը պարզեն Փոքր Ասիոյ քիչ մը ամէն կողմը, անցք մը բաւ էր այդ արհամարհուած, գերեվար ցեղին կնիքը հաստատելու ամէն տեղ։ Ներկայանալի, արդիական մասը տաճկական քաղաքներուն։ Գաղտնիք մը չէ ատիկա։ Ու այս ամէնը՝ ահին ու բռնութեան ու թաթին տակը ցեղային նախանձին, - Արեւելքը աւերող մեծագոյն ախտը, հազարամերէ ի վեր։ Շինարար ցեղ։ Նոր չէ այդ տիտղոսը։ Դժբախտ ցեղ։ Ատ ալ նոր չէ։ Ճանչնալ այդ ժողովուրդը, ականատես ու ամբողջ, թուրքերէն գրաւուած ընդարձակ հողամասին մէջ, - ահա իր ծրագիրը, որ հասունցաւ իր մէջ Կիլիկիա հանող ճամբուն ընթացքին։

Ընկեր Մաթիկ մտածել կ՚ախորժէր, երբ նիւթ ունենար։ Անիկա խորունկ վերլուծումով մը ծանրացաւ այն անգիտութեան, որուն մէջ թաղուած կ՚ապրէին Թիֆլիսի տեսաբանները։ Իր կարծիքով՝ յառաջադէմ ընկերվարութիւնը ու մեր պատմական պահպանողականութիւնը անբաւական էին մեր ժողովուրդին կարիքներուն։ Սեփական հայրենիքի մտապատկերը, որ շարժումին վարիչներուն համար հեռու էր անխառն ըլլալէ, չէր բաւեր բանաձեւերու վստահիլ։ Ահաւոր աշխատանք, անհաշուելի զոհողութիւն կապուած էին անոր իրականացման։ Ու այդ ամէնը ինքն իր մէջ, այսինքն՝ միակ մեր ու իրականացման։ Ու այդ ամէնը ինքն իր մէջ, այսինքն՝ թուրքին ճակատովը, առանց մեծերու միջամտումին։ Ընկերվարութիւնը, մեր ցեղային բնազդին վրայ իր թուլացուցիչ ներգործութեամբը, վտանգաւոր ազդակ մըն էր, կարող՝ մեզ տկարացնելու մեր հոգեկան լարումէն, որ մեզ ինքնացնող, անջատող ոլորտ մը կը պարգեւէր մեր ներքին հոլովոյթին եւ որուն արդիւնքն էին իր աչքերէն հաստատուած սա քիչ-շատ հանդուրժելի կղզիացումը, իրեն յարակից ներքին, հոգեկան ճոխ բարգաւաճումով ու արտաքին կիսակիրթ պայմաններու հանդէպ, երկրի մը մէջ, ուր մշակոյթը - իր խստագոյն լաստակերտումին մէջտեղ մզկիթի մը գարգմանակուած գմբէթովը կը ներկայացուէր օտարներու հայեացքին եւ պատուհաններու մռայլ վանդակները ոճը կը ստանային մարդոց հոգիներուն։ Երկրորդ պատրանքը, որուն վրայ շահագիտօրէն այնքան մելան կը սպառեն մեր խմբագիրները Թիֆլիսէն Փարիզ, մեղապարտ ճարտարութեամբ մը, իրարու հանդէպ իրենց ատելութեանց հաշուեյարդարը վերցնելով ցեղային սկզբունքները մինչեւ, դեռ կը մնար ի զօրու զանգուածին հոգիին վրայ։ Պահպանողականութիւնն էր ատիկա, ոչ Էջմիածնականը, այլ՝ իմաստուն նկատուած այն կրացումը, զոր կարելի կ՚ընենք մեր համայնքային (թող ներուի այս բարբարոս բառը) նկարագիրներուն մէջ ամրախարիսխ կծկուելով, եւ այն օրերէն մինչեւ այսօր որոշ դասակարգի մը դրօշը եղաւ։

Ընկեր Մաթիկը, յետոյ, երբ մխրճուէր Փոքր Ասիոյ մր գաղութներուն մէջ, ապշութեամբ պիտի հաստատէր հասարակական դաստիարակութեան ահաւոր պակասը, արդի գաղափարներուն բացարձակ չգոյութիւնը այդ զանգուածներուն մէջ։ Մեր՝ արեւմտահայերուս, դէմ իր արհամարհանքը ծագում կ՚առնէր այս հաստատումէն։

Անիկա ջախջախիչ հեգնութեամբ մը փշրեց իմ վախկոտ փորձը, եօթանասունական թուականներու մեր ազատականութիւնը ենթարկելու իր ուշադրութեան։ Խեղճերս։ Լրագրի կարկտան յօդուածներով մեր միտքը կը զարդարէինք։ Նալպանդեանը։ «Հիւսիսափայլ»ը։ Այո։

Անդին «Փունջ» պատուական լրագիրը։ Աս չէր մեր ճիգը։ Այդ պատրիարքի վեղարով հովանաւոր ազատութիւնը։ Ամէն արեւելահայու նման, ընկեր Մաթիկը մեծ դիւրութեամբ կը մխրճուէր այս տեսութիւններուն, հայեցողութիւններուն, իմացական մունետիկութեանց բաւիղները։ Անցեալին վրայ անշամանդաղ ուրացում, այդ ճիգը, ներկային մէջ վիրաւոր էր ու անբաւարար։ Հակառակ բոլոր պնդումիս, անիկա չկրցաւ ճշդել իր պահանջները Թիֆլիսէն ու Ժընեւէն, որոնց գործունէութեան դէմ իր ատելութիւնը չվախցաւ տարազելէ։ Հիմա միայն կը հասկնամ, թէ որքան նման ենք իրարու, յանուն գաղափարի, երբ զիրար կը հալածէինք։ Տասը միլիոն թուրք մեր ցեղին վրայ մէկ մտածում միայն ունէին։ Մենք։ Ձգենք թուրքը։ Ինչպէս կը մտածենք իրարու վրայ։ Տարօրինակ էր, որ ըլլար անիկա թերահաւատ՝ ոչ ժողովուրդէն, որուն իմաստութիւնը, ինքզինքը կրելը, այդքան աւերակներու մէջէն, դէպի նոր ժամանակներու սա պողոտաները, կը կազմէին անոր մեղքերը լիուլի արդարացնող փրկանքը։ Թերահաւատ էր անիկա վարիչներէն, որոնք վեղարաւոր կամ ոչ, վար էին շրջանին պահանջներէն։ Մարդ կ՚ուզէր ընկեր Մաթիկը։ Ու հայոց հայրապետ Խրիմեանը քննադատած ատեն ցոյց կու տար ծայրայեղ պահանջներու մէջ ալ չորցած միտքի մը ստերջութիւնը։ Ուզել։ Այո։ Բայց երբ չունինք տալիք։ Անողոք էր անիկա յեղափոխական վարիչներէն ամէնէն մեծերուն դէմ, որոնք, առանց անցնելու Երկիր, չունէին ոչինչ հասկնալիք իրենց հետապնդած դատէն։

Այս կոտորածը իմ կուռքերուն։ Քանդող այս շունչը վնասած է ինծի, ամբոխին տրամաբանութեան սարսափը կանուխէն զզուելի ընելով իմ մէջ։ Անշուշտ աւելի ետքը տեսակ մը վայրագ հպարտութեամբ զիներ եմ ինքզինքս անոր դէմ։ Բայց պաշտպանողականը պաշտպանողական է միշտ։ Մինչդեռ գրաւումները արդիւնք են յարձակողական ոգիին։

Ընդդիմացայ ընկեր Մաթիկին, որքան որ կը ներէին իմ ուժերը։ Անիկա ջախջախեց զիս, իր անձին օրինակովը։

Զոհողութիւն։ Ըրած էր ատիկա ու կը տեսնէի։ Սէր՝ իր ժողովուրդին հանդէպ։ Այծարած Ակոյի քարայրին մէջն էր, փոխանակ ըլլալու Մոսկուա, կայսերական թատրոնին արքայութեանը մէջ։ Ու վաղը։ Անոնց, վարիչներուն պարտքն էր ճանչնալ այն հիւանդը, որուն առողջացումը մտադրեր էին այնքան հեռուէն։ Ինչ էր իմ կարծիքը բժիշկին վրայ, որ Թիֆլիսէն դեղագիր կը ղրկէր ինծի։ Ու երդումով կը հաստատէր, թէ շարժումին ամէնէն մեծ դէմքը, ան՝ որ կարճ կը տեսնէր աչքերուն վնասուած ըլլալուն, բայց պողպատէ աւելի սուր կը թափանցէր, պիտի մնար իրեն պէս ափ ի բերան, երբ դէմ դէմի գար աչազուրկ դաստիարակին փաստարկութեան եւ անոր ետին կեցող զանգուածին անպարագիծ կոշտութեան։ Հայ յեղափոխութեան գործը արտաքին թշնամիէն աւելի՝ ներքինին դէմ ուղղուած ուժերու վատնում մըն էր։ Սխալած էին վէպերու մթնոլորտով աշխարհ չափելու ու մտած անելի մը մէջ, որ պայքարն էր նախ սեփական մտայնութեան դէմ։… Ճախարակ։ Երեսուն տարի, Մաթիկէն ընդզգացուած այս երկուութիւնը մեր վէրքը եղաւ ու չեմ գիտեր երբ՝ զայն դատելու համար մենք կը միանանք իրարու։ Երեսուն տարի առաջ, այս վերլուծումները, իրենց անգութ դառնութեամբ, տպաւորիչ էին իբր իմացական վաստակ։ Հիմա անոնց հեղինակը կը փորձուիմ մօտեցնել քիչ մը ընթացիկ այն տիպարներուն, որոնք մեր գաղութներուն մէջ նաւաբեկ, օր մը աջ, օր մը ձախ, իրենց կորանքը կը ձգտին հաշտեցնել իրենց, ու թերթերու թղթակցութիւնը բաւ կը համարեն իմացական իրենց լուսապսակին։ Մաթիկի նմանները շատ են, ոմանք կռնակ դարձուցած զիրենք սնուցանող կուսակցութեան, ուրիշներ, անոր շուքին մէջ, բայց բաւական շուք, որպէսզի չքանան ուզուած րոպէին։ Կը գրեն, կը խօսին, կը քննադատեն, ամէն գնով, օրուան կեանքը, որուն լուսանցքին, անարժան իրենց վրիպանքը մոռնալու համար գեղեցիկ մշուշ մըն է մելանին շոգին, իրենց ստորագրած յօդուածներէն ծխարձակ։ Անոնց մէջ կան այնպիսի հերոսներ, որոնք սիւնակ մը թղթակցութիւն ստորագրելու փառքը չեն փոխեր սիւնակ մը կուշտ հացին ապահովութեամբը…։ Ասոնց նախատիպարը, ընկեր Մաթիկը, որուն գիրը խորտուբորտ էր հասակին նման, ու ոճը՝ դանդաղ, զարմացնելու աստիճան, խօսքի այդ սահանքին մէջ։ Հերձուածող։ Ինչպէս սովորութիւն է հիմա, տժգունութիւնը լուսաւորելու այդ տարօրինակ կերպը, շանթալից հրաժարականով մը ուշադրութեան իյնալով ու սուզուելով անվախճան մռայլութեան մէջ, որմէ անիրաւ ձեռք մը զիրենք քաշած էր պահ մը դուրս, առաջին փլանի։ Այն ատեն ալ, այսինքն՝ Տարօնի «դաշտում», ինչպէս այծարած Ակոյի «քարայրում», պարզ ու մէկ էր եղած իր նպատակը, - ՃԱՆՉՆԱԼ ՄԵՐ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴԸ։ Դժուար, դժնդակ գիտութիւնը, զոր կը սորվին իրեն նման, հողին ու ցեխին մէջ պառկելով, ոչ թէ գրասենեակներու հեշտ «մթնոլորտում»։ Իր անիծակուռ զայրոյթը՝ բոլոր անոնց դէմ, որոնք թերթերէն կամ գիրքերէն կը բաւարարուին, մեր ժողովուրդը ճանչնալու հարցովը։

Յեղափոխականը բանաստեղծ մը չէ, որպէսզի Վենետիկի Ս. Ղազարէն պատգամներ արձակէ ժողովուրդին պէտքերուն։ Յեղափոխականը Ժընեւի տարրաբանական աշխատանոցներուն մէջ գիտական փորձեր կատարող ուսանողն ալ չէ։ Կարիքը՝ թափանցումն է ժողովուրդին։ Կայ կէտ մը, ուր մեր ամենաբարձր մտաւորականը ու խորագոյն գեղջուկը զիրար կը հասկնան։ Այդ կէտին վրայ եղբայրութիւնը միտքին ու զանգուած-ուժին։ Թուրքին դանակէն առաջ, ճանչնալ այդ կէտը։ Այս էր ձգտումը ընկեր Մաթիկին։ Իր ընդվզումը, իր հերձուածը արդիւնքն էր այդ փափաքին։ Չըսաւ, թէ հասած էր իր նպատակին։ Չըսաւ, թէ ինչ էր իր եղանակը, «մեթոտը»՝ իր անձնական այնքան առատ դիտողութիւնները, ջիղերուն անփոխարինելի փորձառութիւնները «յօգուտ» մեր ժողովուրդին զոհագործելու։ Ու տպաւորիչ էր չհաւատալ իր ազատուելուն, սա առաքելութենէն, թէեւ երբեմն-երբեմն լսելի ըլլային սպառնալիքներ, իր բերնէն, Ժընեւ կամ Մոսկուա քաշուելով, մեծ հերետիկոսներ հարուածելու։ Թերեւս մահը, շուքին նման՝ ինչպէս կ՚ըսեն իրեն հետեւող, առած էր մէջէն յոյսին երկինքը, անոր զգայարանքը, զինքը վարժեցնելով հեռահայեաց այն այլուրութեան, որ մահապարտինն է ընդմէջ իր արարքին ու անոր քաւութեան։ Տեսակ մը մահապատրաստութիւն։ Այդ զգայարանքն է, որ կը յօրինէ մարգարէները, նահատակները, մեծ գործելու մռայլ, մոլեռանդ գործաւորները, այնքան պզտիկ իրենց պարագրկել ուզած ձեռնարկէն, երբ լծուած են այդ աշխատանքին, այնքան ալ մեծ՝ իրենց անցումէն յետոյ, երբ գործն ալ իր կարգին դառնայ փոշի, պատմական չոր յիշատակ մը միայն։ Երբեմն մահուան մէջ սա հաշտութիւնը, հաճութիւնը, անով փաղաղուիլ մը միայն չի բացատրուիր կանխագրութեամբ։ Անիկա, կեանքին մէջ անըմբռնելի խաղովը, ապրումի խտութիւն մըն է, անհաւատալի լիութիւն մը, ամբողջութիւն մը, որոնք տպաւորիչ են, մեր հիացումը հարկադրելու աստիճան։ Վերցուցէք նահատակի մը, հերոսի մը, մեծ զոհի մը կեանքէն այն շրջանը, օրերը, որոնք անոնց մահը կարապետեցին։ Մնացածը։- Անդարման միջակութիւնն է։ Այդ աշխարհին (մահուան) ոլորտէն ներս միայն այդ կարգի մարդերը կ՚ելլեն ուժի, խորքի, գեղեցկութեան։

Ընկեր Մաթիկը առայժմ, մինչեւ մօտաւոր մահը, որուն խոր նախազգացումը առջի օրէն ունեցայ այնքան ճմլումով եւ որ հետզհետէ զարգացաւ, վճռական ու աննահանջ ընդվզում մըն էր, մեր ժողովուրդը փրկելու ինքնայատուկ հանգամանքով մը, աւաղ, անորոշ։ Չտուաւ յօդուածները իր հաւատքին, թէեւ հասած ըլլար ծայրակէտը իր խուզարկութեանց։ Պոլիս։ Չունէր անցնելիք, լրտեսներուն ոչ թէ վախէն, այլ՝ ապահովութենէն։

Կ՚ընդմիջեմ զինքը իր դատումներուն մէջ (տասնըհինգ օր մարդ քիչ չի խօսիր, երբ Մաթիկին նման կոկորդ ալ ունի) ու ընդդիմադիրի իր կեցուածքը չեմ գիտեր ինչու կը փորձուիմ կապել, պայմանել նաեւ իր միւս բնազդներովն ալ, արկածախնդրական, ինչպէս էր սա կեանքը, այնքան մեծկակ պողոտայի մը վրայ, ինչպէս էր իր պատմումը կովարած Ակոյի քարայրին մէջը…

Կը զեղչեմ դարձեալ երկրաբանական, տնտեսական, էստետիկական իր նշմարանքները այդ ուղեւորութենէն, որոնք այդ ատեն շահեկանութիւն ունէին թերեւս, երբ ժողովուրդին բեկորները ցրուած էին այդ հոյակապ տեքորին զանազան խորշերուն մէջ։ Պէտք է մտնել անոր հետ Լեւոն Մեծագործի երկիրը։ Ու տխրիլ անոր տխրութիւնը, որ ոչ գիտական էր եւ ոչ ալ բանաստեղծական։

Յեղափոխական։ Այսպէս որակուած թախիծ մը գոյութիւն չունի։ Անիկա տխուր էր նախանձէն։ Իրեն այնպէս էր եկած, որ այդ զմայլելի գաւառը գողութիւն մըն էր, կատարուած հիմա, իր ցեղին վրայ։ Վասպուրական, Տարօն, Ծոփք, Աղձնիք։ Ասոնք պատմական բառեր էին ու կը նմանէին պառաւ կիներու, որոնք հեշտանք չեն արթնցըներ։ Կիլիկիան։ Գարնան վերջերուն անմոռանալի պատկեր մըն է անիկա, կ՚ըսեն, այցելուներուն։ Անոր աչքերը նոր կը հանդիպէին հարստութեան սա ձեւին, որ հողն է, բայց թեւաւոր օդին մէջ կանգուն, ցորենի հասկէ ու ծառի մարմինէ։ Ընկեր Մաթիկը ախորժ չունէր բանաստեղծութենէ, հաւատարիմ՝ իր գիտական կազմութեան, որ բնութեան տեսարանները դասի կամ շահու նիւթ կ՚ընծայէին։ Մեր լեզուով ասիկա կը նշանակէ չախորժիլ նկարագրելէ, ան ալ օտարին աչքով։ Կը յարգեմ իր վերապահութիւնը ու կու տամ շեման իր պատկերներուն։ Յատկանշական է ծովին պակասը, ինչպէս նաեւ գիտական։ Տաւրոս։ Բայց դասական լերան փոխարէն, որ անոր մտքին ամէնէն տիրական ճարտարապետութիւնն էր բնութենէն՝ հարստութիւն, նոյնիսկ տեսակ մը կորութիւն։ Անշուշտ Արարատը կը միջամտէր, լուսաւորելու համար սա զգայնութեանց զարտուղութիւնը, քանի որ, միշտ ուրիշներու ըսածով, Նոյնընկալ գագաթը երկինքին մխուած սեպի կը նմանէր շատ մը տեղերէ։ Դաշտ, ուր հող չ՚երեւար, ամբողջ հասկ ըլլալուն։ Ոչ մէկ տիրապետող կայք։ Քաղաքը։ Կղմինտրէ մանրուք, փոշիով գարգմանակուած։ Ագարակներ, գորշ երեսներով, կարմիր գլուխով։ Պղտոր ու դեղին ամէն բան։ Պատմական ոգեկոչում։ Աւերակ բերդեր։ Ռուբինեան հարստութիւն։ Ու վերաքաղը ցեղին ստեղծագործ ընդունակութեանց։ Ազգային պատմութիւնը շարադրումի նիւթ մը չէր անոր բերնին, այլ՝ կենդանի իրականութիւն մը։ Դեռ այդ հարստութիւնը պէտք եղած չափով չէ վերածուած անցեալի։

Ասիկա թերեւս անոր համար, վասնզի Ռուբինեան շրջանը ամէնէն թելադրական մասն է մեր անցեալին։ Անին կարծես միայն աւերակ ապրած ըլլար։ Ու անոր թագաւորները մեզ կը տպաւորեն առասպելով թեւաւոր։ Լեւոնները, Հեթումները, Թորոսները մեր օրերու անուններ կը թուին ըլլալ մեզի ու իբր այդ կը խռովեն մեզ։ Մեզի մօտիկ։ Աւելի ծանօթ։ Աւելի փափեթիք, աւելի տխուր։ Մաթիկին համար «մի տեսակ սիմվոլ», որ կենդանի էր մինչեւ այսօր։ Զգայնութիւններու այս արդիականութիւնը պայմանաւոր է անշուշտ քիչիկ մըն ալ ուշացող փաստերով, որոնք լեռնային Կիլիկիան համբաւի տարին։ Կը զեղչեմ շատ բան ընկեր Մաթիկին տեսութիւններէն, զինքը տանելու համար Ատանայի մօտիկ ագարակ մը, հայապատկան, ուր հազարէ աւելի գործաւորներ մանգաղի համար վարձուեցան իր կարաւանէն։ Ինքը։ Պիտի աշխատէր։ Լուսցուց գիշերը մեծկակ ախոռի մը մէջ, որ հազար կով կը պատսպարէր ձմրան եղանակին։

Առտուն, իր ճիղճ հասակը հոս ալ վտանգէր պիտի զինքը։

Ագարակին պետը, հաստ ճոկան մը ձեռքը, հսկայ փորը պատկառանքով տեղաւորած սրունքներէն վեր, արշալոյսէն առաջ, կանգուն էր մեծ դուռին։ Հաստատ ու կլոր մարդ, անիկա վարժ էր աշխատանքը դատելու, անողոք սկզբունքներով։ Կը պատկանէր նշանաւոր գերդաստանի մը, որուն շառաւիղներէն մէկը այսօր հայութեան Կրեսոսը կը մնայ, քարիւղի եւ ադամանդի ընդարձակ գործունէութիւններով հեղինակած ըլլալուն առաջին հայ հարստութիւնը, մերօրեայ միջազգային միլիոնատէրներու գիծով, պէյը, ագարակի տէրը պետութենէն պատուըւած անձնաւորութիւն էր, ահագին իր քիթը շփելէն, միսի մէջ թաղուած իր նայուածքովը արագ-արագ կը չափէր ելլողները, - հասակ, վիզ, բազուկ, կուրծք, սրունք։ Աշխատանքը մարմնամարզ չէ անշուշտ։ Բայց կը չափուի նոյն մեթոտներով։ Անողոք այդ նայուածքը իսկական սարսափ էր ղարիպներուն, Ատանայի դաշտին բառովը՝ ֆէլլահներուն, որոնք հայ-քրիստոնեայի հողերը կը նախընտրէին թլփատեալներուն անդաստաններէն։ Այս նախասիրութիւնը զանոնք կը մղէր նոյնիսկ զոհողութեան՝ օրավարձէն, քանի որ Կիրակի օրերը քաղաքէն յատուկ քահանայ մը պաշտամունքի կու գար, հազարամեայ սօսիին ներքեւ եւ կը կարդար, շարական ու սաղմոս, տպաւորիչ ու վեհ պարզութեամբ, սա դժբախտ հոգիներուն մէջ գոնէ ժամուան մը համար շինելով իրենց գեղը, անոր աղքատուկ եկեղեցին, մայրը, կինը, զաւակները ու մարդկային գերագոյն յուզումները, որոնք նոյնն են ամէն կուրծքի տակ։ Պէյը, պապենական հրամանի մը յարգանքով, արարողութեան յատկացուած ժամանակը կը բաշխէր, վստահ ըլլալով սակայն կորուստին դարմանումէն, քանի որ հոգիով կազդուրուած բանուորները այդ օրը աւելի էին իրենց արդիւնքով։ Տակաւին փոքր առաւելութիւններ, ծեծի ու հայհոյանքի պակաս, մանաւանդ հայ-քրիստոնեայի համար բարգաւաճում՝ պատճառներ էին, որ վերի գաւառներու հայ բանուորները վախնային մերժուելէն։

Ընկեր Մաթիկը, ծանօթ այս պայմաններուն, հետաքրքիր աչքերով կը դիտէր պէյը, որ զինքը գաւազանով զատեց դէպի ձախ, փոքր խմբակ մը, իրեն նման տկար, պակասաւոր արարածներէ կազմուած։ Ձախլիկն ու քիչիկ մը կաղացողը, աչքէն աւրուածն ու ականջէն ծանրը անիկա կը զատէր մէկ ակնարկով։ Այս քննութիւնը, ջոկումի գրաստային բան մը ունէր իր մէջը, զոր Մաթիկին ընկերները հեռու էին զգալէ։ Երկու ժամուան մէջ այս քննութիւնը կ՚ընտրէր կարաւանին լաւագոյն ուժերը։

Զատուածները։ Անոնք, յատուկ մարդով՝ ուղարկուէին քաղաք, հայոց Աղքատախնամին, որուն ժառանգական ատենապետն էր պէյը։ Քանի մը օր անհրաժեշտ դարման, հանգիստ ու սնունդ ճամբէ տկարացածներուն մեծ մասը կ՚ընէին քարի պէս առողջ։ Ու ազգին դրամովը իրենք զիրենք շտկած՝ կը դառնային ագարակ, օրհնելով մեծահամբաւ ընտանիքը իր եօթը պորտը մինչեւ, Նիւ Եորքէն Մանչեսթըր ու Պոլիս։

Ընկեր Մաթիկը։ Անշուշտ։ Ամէնէն առաջ ան։

Բայց ոչ ագարակ։ Հայոց եկեղեցիին մէջ անիկա հանդիպումը ըրաւ առաջնորդ եկեղեցականին, երիտասարդ ու վառվռուն արմաշական, որ, ամէն բանի մէջ իր անձին մուտքը հարկադրած, ճանչցաւ բանուորի տարազին տակ խորհրդաւոր հերետիկոսը։ Անոնք հասկցան իրար։ Արմաշականը տաքարիւն, ինչպէս տաք գլուխ։ Խառնուածքի հանգիտութեամբ մը անոր մէջ կը հաստատէր արդեօք մեծ հերձուածողը, իր կուսակցութեան դէմ, ինչպէս պիտի ընէր ինք ալ, օր մը, մօտ այդ թուականէն քառորդ դար ետքը, դէմ ելլելով զինքը իր նուիրապետութեան բարձր աստիճաններուն հասցուցած կազմակերպութեան, Հայաստանեայց Եկեղեցիին դէմ։ Արմաշականը անոր ընծայեց անվերապահ ասպնջականութիւն։

Բռնակալութեան ամէնէն խիստ օրերուն, պատասխանատու դիրքերու վրայ, ան ու նմանները մեծահոգի բան մը կ՚ընէին անշուշտ իրենց հօտին անդորրութիւնը առանց խանգարելու, մարդկային իրենց պարտականութիւնները կատարելով այսպէս վտանգուած խլեակներու դէմ։ Ի լրումն բարութեան, եկեղեցականը չսպառնաց անոր մօրուքին ու պատսպարեց զինքը։

Գաւառներուն մէջ հայ եկեղեցիին պետերը կամաց-կամաց անցած էին կարգը պետական անձնաւորութեանց։ Կառավարութիւնը կը հովանաւորէր զանոնք ու կուսակալները հաճոյք կը զգային այդ հմուտ, յաճախ վարչական որոշ տուրքերով մարդոց ընկերակցութենէն։

Դարձեալ էջեր են հարկաւոր՝ տալու համար Մաթիկին հոդ անցուցած կենցաղը, գէթ իր գլխաւոր գիծերով։ Կ՚անցնիմ։

Կովարած Ակոյի քարայրին մէջ հեռաւոր եկեղեցականին դէմքը կարկառուն գեղեցկութիւն մըն էր, տաճկահայերը արհամարհելու վարժ իր բառերուն մէջ տեսակ մը զարտուղութեամբ։ Կը հաւնէր խօսելու ձիրքը, մարդիկը վարելու ճարտար կերպերը, ազգային գիտակցութիւնը իր հօտին մէջ արթնցնելու ապահով մեթոտները։ Չէր հաւնած անոր գրականութիւնը, ընդհանուր իր արհամարհանքին մէջ, զոր կը կրէր բոլոր գիրքի ասպետներուն դէմ, Արեւելքէն ու Արեւմուտքէն, մասնաւոր այն տկարութեամբ ալ արեւմտահայ լեզուին ու անոր շատ նրբացած գրագէտներուն դէմ, որոնցմէ մէկը կ՚ընդունէր արմաշական առաջնորդը, անտեղի կերպով։ Զօրաւոր անոր հմայքը մեր Մաթիկին վրայ, որ կը զղջար Պելճիկի գիծը առած ըլլալուն, փոխանակ Ատաբազարին, ուրկէ անիկա ուխտ ունէր տեսնելու անոր ուսուցիչը, Դուրեան սրբազանը, որուն կարողութիւնները կը գնահատէր, ազդուելով աշակերտէն։ Ընկեր Մաթիկը կը ծանրանար ժողովրդական առաջնորդին բազմատեսակ յատկութիւններուն վրայ, մասնաւորապէս սիրելով անոր մէջ եռանդի, շարժումի մարդը։ Անիկա խանդավառ էր նաեւ անոր աննախապաշար միտքովը, որ մեր պայմաններուն մէջ, հաւատքը կը նետէր երրորդական, չորրորդական փլանի, առաջինին հանելով կազմակերպական, շինարար տուրքեր։ Այժմու առաջնորդները, ժողովուրդի իրական վարիչները, այնքան կարեւոր՝մերինին նման կրօնական համայնքի մը տնտեսումին, չէին կրնար զինաւորուիլ անջիղ առաքինութիւններով, որոնք ճգնողական բերքերը, կիսավայրի իմացականութիւնները ու բարբարոս պետերը կը ձգէին իրենց հմայքին ներքեւ։ Հին դարերու սրբազան հայրապետ մը այսօր աւելորդ պերճանք կը նկատուէր։ Ընկեր Մաթիկը զգոյշ եղաւ մօտենալէ ուրիշ կալուածի, այսինքն՝ դասական, անխուսափելի բամբասանքին, որ մեր կողմը խնամքով յարդարուած մթնոլորտ մըն է, պարուրելու, խղդելու պաշտօնով՝ ամէն եռանդուն կամ իր գործին նախանձորդ աշխատաւոր, մեզի պէս դանդաղ, շարժումէ աղքատ զանգուածի մը մէջ։ Առանց հաւատքի եկեղեցականութեան վարկածը։ Մաթիկը անծանօթ չէր եկեղեցիներուն պատմութեան։ Ու կարեւոր կը նկատէր զանգուածին շահը անհատին կատարելատիպ որբացումէն։ Երկինքին համար երջանիկներ, սուրբեր պատրաստելը աւելի չէր արժեր երկրին վրայ քիչ-շատ տանելի պայմաներ ստեղծելէն ժողովուրդի մը, որ ծարաւն ունէր հանգիստի, հացի։ Ընկեր Մաթիկը չէր հաւատար։ Բայց կը սիրէր ամէն հայու պէս իր եկեղեցին թէ իբր ոգի, թէ իբր մեր օրերու կարելի կազմ, մեր հաւաքականութեան դիմագիծ մը ճարելու։ Կովկասի մէջ հողը կը վրիպէր անոր ոտքէն։ Բայց Տաճկաստանի եկեղեցականութիւնը կ՚արժէր աւելի, դեռ տէրը ըլլալուն ժողովուրդի վրայ իր հմայքին։ Սահմանադրութեան բարիք։ Թրքական բռնութեան դէմ հակահարուած։ Կարեւորը գոյութիւնն էր ժողովուրդը վարող մարդոց։ Այս գաղափարները անշուշտ պատուաստ էին արմաշական առաջնորդէն։ Ընկեր Մաթիկը, Կիլիկիոյ թեմին վրայ, օրինակի մը համար, դրաւ մէկը Վանի իր ճանչցած վարդապետներէն, պատուական, բայց զմայլելի աստիճանով՝ իբր նկարագիր ու խառնուածք։ Կարծես չորրորդ դարու աբեղաներէն նոր կը բաժնուէր անիկա, այնքան շէնքն ու շնորհքը անցեալին կը պատկանէին։ Օրուան քսանչորս ժամերէն չորսը այդ մարդը տուած էր քունի, տասնութը՝ աղօթքի, խոհանքի, ապաշխարանքի, երկուքն ալ՝ աշխարհիկ զբաղումներու, պարտէզէ ու նախիրէ ու ուխտաւորներէ։ Անոր ծունկերը ոստրէի նման խեցեպատ էին ժամերով ծնրադրումէն, խցիկին քարերուն, ու մէջքը՝ անուշիկ կամար, պզտիկներու նիստին համար ըսես յարդարուած։ Աղթամարի միաբաններէն այդ հրեշտակցու աբեղան ինչով էր օգտակար իր ժողովուրդին։ Կենդանի մասունք մը։ Օրհնել անգամ կը վախնար անիկա, վասնզի իր անձը գիտէր մեղքով ականակուռ։ Հակառակ անսահման բարութեան, բացարձակ աղքատութեան, Մաթիկը անոր մէջ կը տեսնէր հոյակապ եսասէր մը եւ ուրիշ ոչինչ։ Ինքզինքը փրկելը չէր բաւեր այժմու բարոյականին մէջ։ Մեղքէն զգուշութիւնը չէ, որ կը յօրինէ արդարը։ Զանգուածը շահիլ, ահա նոր իմպերատիւ քատեկորիկը։ Ինքզինքը վտանգել, ահա Մաթիկին բարոյաչափը մարդեղէն արժէքներէն։ Ուրիշ բան՝ իր ալ ըրածը։ Երիտասարդ արմաշականը չէր կրնար Կտուցի միանձներուն նման զգալ իր ժամանակը։ Անիկա կը հաւատար իր ժողովուրդին, անոր թափանցող տուրքերուն, չարքաշ արժանիքներուն։ Հսկայ գաղթականութիւնը, որ մեր ցեղն է մօտ հազար տարիէ ի վեր։ Ու հսկայ անոր ճիգը քիչիկ-քիչիկ չէզոքացնելու իր օտարութիւնը իր բնակած հողերէն, անոնց մէջ թափելով իր գիծերը։ Անիկա կը հաւատար մեր յեղափոխութեան, կէս մը նկարագրէ, կէս մըն ալ դժբախտութեան ժանիքէն, որ ամէն հայու հոգին խածած է անպատճառ։ Անիկա թերահաւատ էր անոր վարիչներէն…

Ամիս մը ամբողջ իրար հոտուըտացին անոնք։ 96ի ջարդերուն մէկ հակահարուածն ալ այս պաշտամունքը։

Այն ատեն անիկա աչքով էր տեսեր թրքութիւնը Պոլիս, կոտորածի ազատութեան մէջ, երբ հազիւ ապաստան գտաւ օտար հաստատութեան մը մէջ ու պատուհանէն դիտեց անմոռանալի պատկերը ջարդին, մանր ու հանգիստ տեսարան, երկու դերասանով, մէկը զոհը, միւսը՝ ջարդողը։ Ով որ տեսած է այս րոպէները, անիկա չի կրնար ուրիշ կերպ սիրել իր ազգը։… Ամիս մը ամբողջ անիկա օրը հեղ մը կը թարմացնէր այդ անբուժելի մղձաւանջը՝ հասնելու համար կիսատ վայելքին, որ կեանքն էր հիմա, քիչ-շատ տանելի, սա փարթամ դաշտին ծոցը։ Փակագիծ մը, միայն, որ կը ստուերէր այս իրականութիւնը, ատիկա՝ մենագարութիւնը առաջնորդին, որ գրականութեան մեծ մեղքովն էր արատաւոր ու սովորութիւն ունէր իր գրածները բռնի մտիկ ընել տալու իրեն։ Է, «փոքր տանջանք էլ» ատիկա։ Ականջները ամբողջ մարդը չեն հարկաւ։ Կարելի էր լսել ու չհասկնալ։ «Պրծաւ, էլի»։ Յետոյ, գրականութեան այդ զառիթափէն անիկա պիտի գտնէր սա երկրախոյզի զբաղումները։ Վարդապետին ապագայ գրական աշխատութեանց վաւերական ատաղձ ու տուեալներ հայթայթելու համար -Ընկեր Մաթիկը չբաժնեց իմ տարակոյսը, որ գլխէն ճամբելու պատրուակով մը կ՚ուզէր մեկնել այս ծրագիրը գրագէտ եկեղեցականին- մեր յեղափոխականը յանձն առաւ պտտիլ ամբողջ Փոքր Ասիան, ճշգրիտ թիւերով վիճակագիրը պատրաստել ջարդերէն առաջ ու յետոյ՝ մեր ժողովուրդին։ Եւրոպայի հանրային խղճմտանքին մատուցուելիք այդ հատորին վրայ արմաշականը կը հաւատար այնքան, որքան այդ օրերու արտասահմանեան պրոպականտիստները թերթով, հանդէսով, ուղերձներով, հայ ու եւրոպական կարեւոր լեզուներով։ Հոյակապ ձեռնարկ։ Որ խանդավառեց ընկեր Մաթիկը, անոր գիտունի փառասիրութիւնները ու ազգասէրի հերոսութիւնները գոհացնող։ Չէր ըսեր նաեւ, թէ որքան հաշտ էր այս ձեռնարկը իր խառնուածքին։ Կար աւելի գերազանց պատեհութիւն մեր ժողովուրդը իր ցրիւ զանազանութեան մէջ ուսումնասիրելու, իրեն պէս օպյեկտիւ տեսակէտներով, գիտական, անկողմնակալ պատրաստութեամբ։ Այս առաքելութիւնը պսակում մըն էր անոր վրիպած կեանքին։ Ինչ որ արգիլուած էր իրեն վերին Հայաստանի դէգ բնակիչներով, կ՚ըլլար մատչելի պահպանողական տարրերու «կողմից»։

Վախ։ Բայց յեղափոխականը ամբասիրէն կը զատուի անոր դէմ ախտազերծութեամբ մը։

Մահը։ Անիկա բառ է, գիրքերու երեսը։ Կեանքին մէջ՝ բռնի կրուած վախ մը։ Իրականութեան մէջ՝ րոպէ մը միայն։ Ահաւոր էր խաղաղութիւնը այս մտածումները տարազած պահուն։ Կը զգայի, թէ ամէնէն շատ անկեղծ էր այդ գաղափարին հետ։ Մեր յեղափոխութեան ամէնէն խոր ուժը այս հաշտութեան մէջն է, այսինքն՝ մահը րոպէ մը ընդունիլ կրնալու պարզութեան մէջ։

Մահը։ Բայց այո։

Այցելեց անոր թուրքերու տարազով, ասպատակներով, ճամբու բիւրազան արկածներով։ Բայց ընկեր Մաթիկը գիտէր, թէ մահուան նկարագիրն է պատկեր ըլլալ միշտ ու մէկ անգամ իրանալ։ Այնպէս անիկա սրտապնդեց տարակուսող եկեղեցականը, որ ահագին դժուարութիւններէն կը թուէր ազդուած։ «Տփղիսից… Ատանա»։ Սուտ՝ ուղեգիծը։ Ոչ անշուշտ, քանի որ հոն էր ինքը։ Ատանայէն Պրուսա, Պոլիս եւ Զմիւռնիա…։ Հարկաւ։ Առաջնորդը սրբագրեց անոր խակութիւնները Տարօն-Կիլիկիա ոդիսականին։ Դէպի արեւմուտք ոստիկանութիւնը աւելի լաւ էր կազմակերպուած։ Նահանգէ նահանգ օտարականները կ՚ենթարկուէին լուրջ քննութեան։ Հայահալած մարմինները մասնակի հրահանգներով անկարելի կ՚ընէին միջակ իմացականութեամբ մարդոց փոխադրումը մէկ նահանգէն միւսը։

Անցագիրը՝ պարտաւորիչ։

Առաջնորդը ճարեց անոր հատ մը, օրինական բոլոր ապահովութեամբ։ Պահեց անոր հարազատ անունը, չվստահելով անոր ուշադրութեան, որ ոստիկանական ստուգումներու պահուն կրնար թերանալ ու մոռնալ վախը։ Բայց կտրատեց մականունը, Մելիքխանեանցը վերածելով Մելիք օղլուի ու ծննդավայր տալով Ատանան, խոշոր ու մտքէն չիյնալու չափ փայլուն բառ։ Կապեց անոր մէջքին բաւական դրամ, մէկ մասը անձնական քսակէն, միւս մասն ալ Աղքատախնամի պիւտճէէն։ Օրերով, ճամբու դնելէ առաջ, եկեղեցականի յամառութեամբ, վարժապետօրէն, մէկիկ-մէկիկ երկնեց այն անհրաժեշտ զգուշութիւնները, որոնց յարգումը կամ զանցառումը իր այնքան նուիրական ձեռնարկը կը պայմանէին։ Վճռական արգելք՝ անուններէ, տեղերէ, հասցէներէ, ամէն ազգի համար։ Երկու օր աշխատանքով անոր ձեռքը տուաւ թիւերով յօրինուած ծածկագրութեան եղանակ մը, բոլորովին անվնաս, օրական ծախքերու ձեւին տակ, հացով կամ պանիրով փոխարինելով քաղաքներն ու մարդերը։ Արգիլեց դարձեալ յեղափոխական քարոզչութիւնը, մէկիկ-մէկիկ գուշակելով այն բոլոր անպատեհութիւնները, որոնք կրնային գալ յառաջ, նման արարքէ մը։ Երկսայրի սուր, անոնց գլխուն, այդ յեղափոխութիւնը, քանի որ իր կազմակերպութիւնը զինքը կ՚ուրանար։ Միւս կողմէն՝ իր երեւումը այդ քարոզով, կասկած պիտի բերէր իր ժողովուրդին իսկ մէջը։ Արգիլեց ամէն գնով թղթակցութիւնն ալ իրեն հետ, հիմնական պատճառ ցոյց տալով իր ներկայութիւնը քաղաքին մէջ։

Առաջնորդը, Աղքատախնամէն ձեռք բերած վկայականով մը զինքը հաներ էր հրապարակ, իբր հիւանդ ուսուցիչ մը, Էրզրումի կողմերէն, տկարացած թոքերուն համար ղրկուած հարաւ։ Կուսակալն իսկ ուրիշ կերպ չէր ճանչնար զայն։ Սուտի մը պարագային։

Ընկեր Մաթիկը երդումով խոստացաւ յարգել այդ բոլոր պայմանները։ Հանել ի գլուխ առաքելութիւնը։

Արմաշականը վստահեցուց խռովեալ անոր խղճմտանքը Օրմանեան սրբազանի վտանգուած ազգասիրութեան մասին։ Տաճկահայ բարքերու ընտանեցում մը տակաւ հասկնալի կ՚ընէր հեքիաթը, որուն մէջ պլլուած կ՚աշխատէին մեր ժողովուրդին վարիչները, թուրքը սիրաշահելու, բայց ազգը սիրելու հակամարտ գիտութիւնը, աչազուրկ դաստիարակը պիտի ճշդէր՝ դիւանագիտութիւնը փոքրագոյն չարիքը ընդունելով։ Աչքին առջեւն էր օրինակը առաջնորդին, որուն հայրենասիրութիւնը վեր էր կասկածէ, եւ որ օրուան կէսը կ՚անցընէր կուսակալին պալատը, յեղափոխականները անիծելով, բայց զանոնք պատսպարելով ազգային առաջնորդարանին մէջ։ Արմաշականը զայն ապահովցուց բոլոր իր կարգակիցներէն, ամէնն ալ Օրմանեանի աշակերտ, կուսակալներուն, կրօնապետներուն հետ։ Անշուշտ պէտք չկար գրաւոր յանձնարարականներով այդ եպիսկոպոսները, ծայրագոյն վարդապետները հրաւիրել Մաթիկին վրայ քաղցր հայեացքի։ Անոնք գիտէին իրենց պաշտօնը, որ հոգալն էր բոլոր պանդուխտները։ Արգիլեց հրազէնը, վասնզի մահուան առջեւ ճղճիմ պաշտպան մըն էր անիկա։ Խաղաղութեան ատեն՝ վտանգաւոր մատաղ մը։ Յետոյ, իբր արեւելքցի, ճակատագիր, որ միս-մինակը պիտի վարէր Մաթիկին քայլերը, ընթացքը։ Հրահանգներ՝ բանտերու հաւանական աշխարհին դէմ։ Զգուշանալ խօսքէ։ Սուտ խենթ ձեւանալ։ Միշտ աշխատանքի շապիկը չհանել կռնակէն։ Լաչակը՝ ամառ ու ձմեռ գլուխը փաթթելու։

Այս հնարամտութիւնը կ՚ապահովէր մօրուքէն ալ, ինչպէս զինքը կը դնէր թափառական անգործներու դասակարգին, որուն համար թուրքերը յատուկ արգահատանք կը տածեն։

Այսպէս, «ըստ ամենայնի» զայն հանդերձելէ, ոգեւորելէ, գօտեպնդելէ յետոյ, առանց «Տէր ուղղեցի», լուսդէմ մը դրաւ զինքը ճամբու, անոր ընկեր տալով հսկայակազմ երիտասարդ մը, կատարելապէս հեթանոս՝ տարազէն, ինչպէս լեզուէն, արհեստով մսավաճառ, որ, ամէն տարի, Բարձր Հայքի շրջանը կ՚այցելէր մսացու արջառ գնելու։ Ճնճղուկի չափ բան էր ընկեր Մաթիկը այդ հսկային քովն ի վեր։ Կիլիկիոյ դաշտին մէջ մարդկային տունկը մօտէն կը նմանի բուսական տեսակներուն։ Արգասաբեր հողը ու Տաւրոսեան ջուրը, միացած միջերկրականեան արեւին՝ մարմինը կ՚ընեն լայն ու օծուն, քիչիկ մը դէպի թուխը զարնող։ Բայց միսի յորդութեամբ մը, փարթամութեամբ մը, որ կը տպաւորէ։ Քառասունէն ետքը այդ մարմինները կը տկռին։ Բայց անկէ առաջ մեր ճալապ [1] Կարպիսին նման հոյակապ նմոյշներ են բուսական կատարելութեան։ Անոնք կը կրեն նոյնքան արի սիրտ մըն ալ ու կը սիրեն իրենց ազգը, կրօնքը՝ անհաւատալի սաստկութեամբ, մեռնելով հաւատքի «ուղուրին», բայց վարուելով հեթանոսին հետ շքեղ արձակութեամբ մը։ Քաջարի, ուղիղ տղաք, տէր իրենց կիրքերուն, ինչպէս բարբառին։ Մոլեռանդ, բայց աղանդաւոր ըսուելու աստիճան։

Տարագրութենէն յետոյ, Սուրիա, ես հանդիպեցայ անոնցմէ նմոյշներու, որոնք քալած ատեն քարերը կը դողացնէին սալարկին, բայց գառնուկի պէս հեզ, կը պատմէին իրենց տեսիլքները, այնքան իրաւ, յստակ, ճշգրիտ, որ մարդ կ՚ապշէր տեսարանէն, հին դարերու հոգետեսներուն խլեակները անկարող ըլլալով հաշտեցնելու մարմնեղէն սա յորդումին։ Մսավաճառ Կարպիսը (կը ծածկէր հաճին, որով պատկերահիւսուած էին զոյգ իր թեւերը, Երուսաղէմի պատմական շէնքերով ու թուականներով, ազգը պահելը այդ մարզերուն մէջ առաքինութիւն ըլլալուն) թուրքի մը չափ, եթէ ոչ անոնց շատ մը գեղացիներէն աւելի, ընտանի էր թուրքերուն լեզուին, բարքերուն, ախորժակներուն ու տօնէ, մեռելէ, հարսանիքէ գոյաւոր միւս սովորութեանց, որոնց մէջ կը խտանայ ժողովուրդները իրարմէ տարբերող իսկութիւնը, ան՝ որ դարերու հոլովումով պիտի բիւրեղանայ ու դիմագիծը տայ որոշ քաղաքակրթութեան։ Թուրքերը չորս-հինգ դար ունին իրենց ետին։ Աւելի ճիշդ՝ դար մը միայն։ Վասնզի կանխողներուն մէջ անոնք շարժական բանակներ եղած են, քան ժողովուրդ, որ կը նստի իր գեղին ու քաղաքին մէջ, ենթարկուելու համար դանդաղ, բայց կերպադրիչ անոր հոսումներուն, առնելով մոյնք ու հոգիի շէնք։

Անոնք, որ պտտած են երբեմն օսմանեան կայսրութիւնը, թուրքի մէկ տիպար միայն կը ճշդեն - մոնկոլատիպը։ Մնացեալները, կրօնափոխ տարրեր են ու տակաւին չեն փախած իրենց անցեալին ճարտարապետած հոգեկան կառոյցէն։

Մսավաճառ երիտասարդը հոյակապ բխումն էր լեռնային սերմին, հարաւի գաղջ ու յուռթի տափաստաններուն վրայ։ Անիկա շատ քիչ գիտէր իր հայրերուն լեզուն, որ տեղի տուած է Ալիս գետէն արեւմուտք ու Տաւրոսէն հարաւ մեծ ոստայններու մէջ, աւաններու շրջանակին պահելով ինքզինքը նախատիպ կազմով մը։ Առաջնորդին յանձնարարութեամբը պիտի ընկեր ունենար Մատթէոս Մելիքեանը, ուսուցիչ, Կարնոյ կողմերէն։ Չէր առնուած գաղտնիքին մէջ, Մաթիկին իսկ պահանջովը, որ ինքզինքը արդէն զինուորագրած էր մահուան, պարզ ու արի համեստութեամբ մը, որ անոր խորունկ գեղեցկութիւնը կը շինէր։ Մարդ անոր հետ բաւարար շփումէ մը յետոյ միայն կը հասնէր այդ ստուգութեան։ Իր գաղտնիքին մէջ մինակ ըլլալու այս յամառ պահանջը ներքին ձայն մըն էր անոր համար։ Դէպքերը ցոյց տուին, որ իրաւունք ունէր անիկա։ Վասնզի մեռաւ, բայց չխօսեցաւ իր ընկերներէն։ Մարդ կրնայ վստահիլ միայն իր ունեցածին։ Ատ էր պատճառը, որ մսավաճառը չառնուեցաւ գաղտնիքին մէջ։ Մինակ՝ մահուան դէմ։ Պարզ ու հլու՝ երբ ներկայանար անիկա։ Այսպէս էր խօսեր հիացիկ կրօնականին։

Այսպէս խօսեցաւ այծարած Ակոյի քարայրին մէջ։ Այսպէս ըրաւ Պրուսայի բանտը, Մոխիրնոցին մէջ։

Ատանայի առաջնորդը անոր թելադրեց Սանասարեանի մէջ պատսպարում մը, այնքան քիչ կը ճանչնար անոր իմացական յաւակնութիւնները։

Ընկեր Մաթիկ յեղափոխական էր ու վարժարանի մը չորս պատերը տարբերութիւն չունէին բանտին պատերէն։ Իր դպրոցը՝ հայրենիքը, եւ իր աշակերտութիւնը՝ հայ ժողովուրդը։

Յեղափոխական միստիք։ Այնքան շատ եղած են այս մարդերը, որ վէպի մը գրեթէ հասարակաց բարեխառնութիւն բաւ են ստեղծելու։

Թուրքերը զգացած էին ատիկա, բռնապետութեան օրերուն։ Ձեռք անցուած իւրաքանչիւր քոմիթաճի բացառիկ տեսակէ կենդանի մը կը նկատէին եւ կը զատէին զանոնք մեր ժողովուրդէն, որ լրտեսներ եւ ոչխարներ, շատ-շատ խելօք չորպաճիներ միայն կրնայ բուսցնել իրենց կարծիքով։ Բայց ոչ այս արտակարգ արարածները, որոնք մահուան համար այնքան անխոց էին իրենք զիրենք հանդերձեր, կազմակերպեր։ … Անգամ մը ճամբայ իյնալէ յետոյ միայն ընկեր Մաթիկը պիտի չափէր յիմարութիւնը իր ձեռնարկին։ Բայց պիտի չափսոսար ալ միւս կորուստին համար, քանի որ առաջնորդը զինքը Եգիպտոս անցընելու միջոցներ ունէր իր տրամադրութեան տակ ու ինք մերժած էր այդ դասալքութիւնը։

Զինուորը՝ «պատերազմի դաշտում» եւ ոչ թէ Ժընեւի «փարում»։

Յիմարութիւն։ Դուք գտէք բառը։

Ես կը բաւականանամ դիտել տալով միայն, որ մարդկային մեքենան շինուած է այս հակասութիւններով։ Միշտ ալ չուաններով կապուածները չեղան միայն վաւերական խենթերը։ Յաճախակի, գոնէ որոշ շրջաններու, մենք՝ առողջներս, նման ենք միւսներուն, որոնք պարպուած՝ իրենց ուղեղէն, պիտի շարունակեն ապրիլ մեր տուներուն մէջ, մեզի համար պարզ՝ իրենց խօթութեան կշիռէն, բայց պատրելով աշխարհը։

Սանասարեանի հաւանական խայծէն ինքզինքը ազատող Մաթիկ Մելիքխանեանցը մինչեւ Կարին վարժուելէ յետոյ ճանապարհային պայմաններուն, քիչ ու շատ՝ երկրին լեզուին, պիտի լայնօրէն նուիրուէր իր սկզբնական մտապատկերին, - մեր ժողովուրդին լրիւ ճանաչումին, որուն մէկ պատուական, հարազատ հատուածը կը մնար հաստատուած Բարձր Հայքի բարձրաւանդակին զանազան խորշերուն, իրաւ է թէ հետզհետէ ընկճուած թուրք տարրին բնաջնջող ուժերէն։ Կարինը, Սանասարեանով, այս ոգիին կապուած գաղափարագրութեամբ, յեղափոխութեան վերանորոգիչ շունչին տակ Հայաստանի ապագայ տնտեսութեան մեծ կեդրոնը՝ որ իր լեռնային նկարագիրը հարկադրէր մեզի, մեզ ընելով Արեւելքի Շվեյցարիան։ Որքան գեղեցիկ են մեր միտքին աղացած բաները, պայմանով, որ չթափին գետին։ Հոն պիտի ուսումնասիրէր առողջ ու քիչ վտանգաւոր այն մեթոտները, որոնցմով զինուած, մեր ժողովուրդը պիտի իջնէր կռիւի կրկէսը, իսկապէս համազգային պատրաստութենէ մը ետք, վնասի ամէնէն նուազ հաւանականութեամբ։ Տնտեսական ամուր ու քողարկուած զարգացում։ Հոգեկան ու յեղափոխական նոյնքան ամրայօդ ու զուսպ տիցիպլինա։ Բոլոր ժողովուրդը պատրաստ մէկ ձայնի, մէկ րոպէի։ Ու այդ րոպէն, մանաւանդ։

Ամէնէն յարմարը, երբ պետութիւններու մրցակցութիւնը պիտի ստեղծէր մէկը միջազգային մեծ այն կնճիռներէն, որոնցմէ այնքան առատ ունի Արեւելքը, մասնաւորի՝ անոր Մերձաւորը։ Համաշխարհիկ յեղափոխութիւնը, ընկերվարական մեծ բանակներու գրոհով…

Պէտք է ձգել ընկեր Մաթիկը, որ իր երազը դիւցազներգէ։ Անիկա, ապագայ յեղափոխութեան հոյակապ «տեսանող», արդէն սնանկ էր յայտարարած Րաֆֆին եւ անոր «Կայծեր»ը, որ «մի սմսեղուկ իտիլա էր եւ ուրիշ ոչինչ», արդիւնքովը, այսինքն՝ ջարդերովը կրկնակի դատապարտուած։… Բայց այդ գալիք մեծ օրէն առաջ, անոր կ՚իյնար պարտք, գիտական անվրէպ «հիմունքների վրայ» ճշդել տարողութիւնը մեր ուժերուն, որոնց հիմնականը անշուշտ թիւն էր կազմելու։ Ռոմանթիզմ էր, անոր կարծիքով, մեր թշնամին մի շատ լաւ, խորը չուսումնասիրած շարժումներ սարքել, որոնք յանգելու էին անխուսափելի աղէտի։ Ռոմանթիզմ էր, անհատական դիւցազնութիւնը ընդարձակել իր իմաստէն անդին, տարածելու համար զանգուածին ալ վրայ, որ, տգէտ ու անկազմակերպ, կը մնար անշահագործելի ու կ՚երթար զոհ թշնամուն, որ առնուազն պետական կազմակերպութիւն մը ունէր իր կռնակը։

Ընկեր Մաթիկ կարդացած էր հակայեղափոխական գրականութիւնը, գիտական լայնամտութեամբ մը ու չէր անտեսեր այդ յարձակումներուն մէջ բանաւորին ալ բաժինը։ Ու չկրկնելու համար ջարդերով պսակաւոր մեր ռոմանթիզմը, անիկա կը հաւատար գիտական մեթոտին, որ խորաչափումն է թշնամիին, իր ամէն ծալքերուն։

Ով լրջութիւնը բոլոր Մաթիկներուն, երբ թուղթի վրայ կը չափեն ու կը ձեւեն թուրքին ծնունդներն ու ախտավարակները եւ կը կարծեն ծառայած ըլլալ մեր դատին, թուրքը ցոյց տալով ցած ինքնիրմէ։ Որոնք 4-5 միլիոնի կ՚իջեցնեն թիւը հարազատ թուրքերուն ու սիֆիլիզին զոհ ցոյց կու տան սերմերն ու արգանդները։ Կ՚անցնիմ այս դժնդակ եղջերուաքաղին վրայէն, որոնք բոլոր ժամանակներու Մաթիկները կ՚ընեն իրարու նման։

Կարին։ Յետոյ։

Անշուշտ, դէպի արեւմուտք, երկշաւիղ ուղեցոյցով Սեբաստիա ու Կեսարիա։ Փոքր Հայքը նմանապէս անիկա ենթարկելու էր շատ խղճամիտ ուսումնասիրութեան, միշտ նոյն մեթոտներով։

Յետոյ։ Երկաթուղին։ Դէպի Իզմիր։ Կամ՝ Պրուսա, Պոլիս։ …։

Թուղթի վրայ իսկ փորձանուտ նկատուած, ու մաթիկեան պատրաստութեամբ մը միայն ըմբռնելի սա ուղեւորութիւնը, գոնէ իր առաջին մասին մէջ անցաւ անվտանգ, նոյնիսկ շատ յաջող, ինչպէս բանաձեւեց մեր հերոսը, համեստօրէն, աստուածային անզգամութեամբ մը, այդ հրաշքը չդադրելով վերագրելէ իր ընկերոջը, «էտ արտակարգ տղամարդուն»։

Մինչեւ Կարին, անոր առաջնորդը գտաւ անսպասելի ընդունելութիւն։ Աչքերը լայն-լայն լարած՝ ընկեր Մաթիկը կը ջանար այդ մութ, իրենց կանանչ կամ դեղնոտ փաթթոցներուն շուքովը մռայլացած դէմքերուն հարազատ տարողութիւնը ստուգել, անոնց մէջ խորաչափելու համար ատելութեան որոշ քանակը հանդէպ հայուն։ Ու ապշահար, կը հետեւէր անոնց լուրջ ու տրտում լռութեան, որով կը դիմաւորուի անհաւատը բարի, որքան հարկինքի չմղուած միւսլիմանէն։ Թուրք ժողովուրդը։ Աս։

Դուք գիտէք Կովկասի թուրքերը, ու անոնց պատկերը Մաթիկին մտքին մէջ։ Ան չէր ճանչնար Վասպուրականի եւ Տարօնի հասարակ ժողովուրդը։ Դէպի Կիլիկիա իր փախուստը ծանօթ է ձեզի, թուրքերէն իր զգայնութիւններովը։ Դէպի Կարին անիկա զարմանար պիտի՝ նոր աշխարհէ մը ինչպէս։ Գազաներու աղաները սովորութիւն ունէին չորպաճի Կարապիթին վաճառելու, տարուէ տարի ծերութեամբ անգործածելի իրերը, սուղ, աժան։ Կարապետը պապենական գնորդն էր անոնց։ Առեւտուրն անգամ հայրենի յարգուած աւանդութեանց կարգը կը դասուէր այդ մարդոց մօտ։ Ու ինչ որ տեսած էին իրենց մեծերէն, կը շարունակէին պահել անփոփոխ։

Ջարդերը։

Անշուշտ։

Բայց զանոնք հասկնալու համար պէտք է երեք-չորս հարիւր տարուայ իսլամական մշակոյթը վերլուծել, - մտածելու եւ վարելու այն մեծ ուղղութիւնները, որոնք արաբ խալիֆաներունը եղան աշխարհակալութեանց յաջորդ դարաշրջաններուն։ Կեավուրին գլուխը։ Անշուշտ որ կ՚իյնայ գետին, առանց հաւատացեալին հոգին մեղքով մը աղարտելու։ Բայց անարդար է խելօքիկ կովը սպաննել։ Ոչ-իսլամը կթան կովն է իսլամին։ Այս ըմբռնումը թուրք վարիչներու ուղեղին մէջ հիմնովին այլափոխուեցաւ տասիններորդ դարու ընթացքին։ Կրօնական ատելութիւնը տեղը տուաւ ազգայինին, որ անողոք է։ Վարիչներու ուղեղէն դէպի զանգուածը անոր թափանցումը կատարուեցաւ դանդաղ, հազար ինը հարիւրին հայ ջարդելը հետեւանք մը հազիւ կրնար նկատուիլ այդ ներարկումին։ Հիմա այդ թափանցումը ամբողջացած է։ Ոչ մէկ հայ կը հանդուրժեն թուրքերը, ինչպէս չեն հանդուրժեր քիւրտերը, օր մըն ալ՝ եւրոպացիները։ Մինչ այդ ինը հարիւրի աղաները հաւատարիմ էին իրենց պապերուն, երբ կը սպասէին Գասապ օղլուներուն, որդւոց որդի այդպէս որակուած։ Կարապետ Գասապին կը շարունակէր գործը իր ընտանիքին, պապենական արհեստ, զոր կ՚ընէին անոր հայրերը, աւելի ընդարձակ, Ատանա-Կարին-Կեսարիա եռանկիւնին մէջ, հաւաքելով ծերացած եզները, լման ամառը, հազարակեան հովիտներու հազար ծաղիկներով ոգեւոր կանանչը ճարակելէ յետոյ, չճանչցուելու չափ փոխուած, գիրուկ ու գեղեցիկ, կը դառնային վար, նոյն ճամբով, երբեմն խաբելով հովիւներուն ուշադրութիւնը, մտնելով իրենց հին տէրերուն գոմերը, ապշեցնելու աստիճան հարամ չուտող միւսլիմանը, որ կը քշէր կենդանին դէպի նախիրը ու ճամբու կը դնէր Գասապ օղլուին տաւարը, բարեւով ու բարութեամբ։

…Ընկեր Մաթիկը եւ առաջնորդը նոյն ընդունելութիւնը գտան փոքր աւաններուն ու գիւղերուն մէջ։ Որոնք յատուկ սեղան կը հանէին Կարապիթ չորպաճիին, անոր փոքրիկ, բայց համով նուէրները ստանալով, հաճ եւ ուրախ, ականջ տալով կարելի նորութիւններուն, Ճերմակ ծովուն մերձաւոր կեավուրէն։ Այս բառը, այդ ջոջ-աղաներու բերնին, ունէր փաղաքուշ երանգ մը, մտած ըլլալով իրենց բարքերուն մէջ։ Բազմանիշներու ճակատագիրն է ատիկա։ Նախանձ, ատելութիւն, թրքութիւն։ Ասոնք չեմ ուրանար։ Բայց չեմ կրնար չծանրանալ չորպաճի Կարապետին աննման շնորհին, դէմքէ, ինչպէս լեզուէ։ Հմայքը ձրի բառ չէ։ Անոր լեզուն «անուշ էր աւելի, քան շաքարը»։ Ասիկա Մաթիկին վկայութեամբը չէ, որ միայն կը հաստատուի։ Լեռնային այդ ճամբորդութիւնները, իրենց կապուած անհամար վտանգներուն գնովը դէմքերուն համար թերեւս կը ճարեն սա անառարկելի հեղինակութիւնը, որ խառնուրդն է քաջութեան ու վստահութեան, ուղղութեան եւ բարութեան։ Համեստութիւնը։ Աս ալ ձրի բառ չէ։ Թուրքին հպատակ հայու սկզբնական հանգամանքը։ Աս ալ ներելի է գուցէ խառնել այս յղացքներուն։ Իրողութիւն էր, որ Գասապեաններու գերդաստանը բռնամահ սուգը չունէր իր յուշերուն մէջ։ Կ՚ըսեն, թէ նախանձին բուն շարժառիթներէն մէկը հպարտութիւնն է։ Թերեւս։ Ըսի, թէ ոչ մէկ Գասապ օղլու զոհ չէր գացած հազարաւոր դաւերուն, կապերուն, որոնք ասկից երեսուն-քառասուն տարի առաջ ճամբորդութիւնը հոմանիշ կ՚ընէին մահուան։ …։ Գաւառէ գաւառ, խճուղիներու վտանգաւոր անցքերուն, ու այն տեղերը, երբ լեռները իրարու կը հիւսեն իրենց փէշերը, տարպանդներու պահակներ մեր զոյգին ընծայեցին լրիւ հիւրասիրութիւն։ Զարմանալի մտերմութիւն մը, որուն գլխաւոր զսպանակը նոյնքան զարմացնող յիշողութիւն մըն էր, այդ պահակները կ՚ընէր անոր ընտանի։ Գիտէր անոնց բոլորին ալ անունները։ Ունէր իր բառը, ուրախակից կամ ցաւակից, տարի առաջ անոնցմէ պատմուած ցրիւ բաներուն։ Կը լուսէր աչքը հօր, որուն զաւակը դարձած ըլլալու էր զինուորութենէն, կամ աղջիկը հարս ելած, Աստուծոյ հրամանով։

Ընկեր Մաթիկը կը տեսնէր, որ սա ամայութիւններուն մէջ, ինչպէս Մոսկուայի ճոխութեանց խորը, կեանքը կը քալէր իր քանի մը հիմնական ակօսներէն։

Ամէն տեղ մարդիկ հայր էին, ու զաւակը՝ ցաւ։ Ու թուրքը՝ մարդ։

Բայց ջարդերդ։ Բայց գազանները։ Ուրկէ կը շինէին անոնք, սա խաղաղեկ պատկերներէն ետքը։ Անցագիրը չէին հարցներ, այնքան իր ընկերոջ զարմանքը տիրական կը մնար տեսարաններուն վրայ։ Այդ երիտասարդին վարուողութիւնը, պաղարիւնութիւնը, ջերմութիւնն ու վստահութիւնը, քանի մը օրուան ընթացքին, իրեն հասկնալի ըրին ինչ որ կարդացեր էր տարիներ առաջ ու չէր ըմբռնած հեքիաթը հայերէ վարուած կարաւաններուն, Միջին կամ Հասարակածային Ասիայէն դէպի Ռուսաստան, Լվով ու Ամսթերտամ։ Անշուշտ, սա հսկային նման պատուական երիտասարդ մըն էր պետը այդ կարաւաններուն, որ իր հեղինակութեամբը, կորովովը, խելքովը կերպը կը գտնէր, կիսավայրի այդ աշխարհներէն հարիւրներով քալեցնելու իր ուղտերը, ջորիները, ամիսներով, այնքան այլազան վտանգներէ ազատելով թանկ իրեղէնները հարաւին։ Անոր չտրուեցաւ առիթը չորպաճի Կարապետը քաջութեան արարքով մը գեղեցկացած տեսնելու։ Բայց տպաւորիչ՝կռիւը շրջելու անոր տաղանդը, երբ գազայէ մը անցած ատեննին հայհոյանքը ընդունեցին զինուորութենէ նոր դարձած խմբակի մը, որ կը խմէր։ Գասապ օղլուն անվախ յառաջացաւ, ապսպըրեց կէս օխանոց մը ու խմեց բոլորին ալ կեանքին։

Բաժնուած ատեն, հայհոյիչները դարձեր էին լաւ բարեկամ «պապայէն» մնացած չորպաճի Կարապիթին։ Գասապեան զարմէն սա իմաստուն շառաւիղը չմեկնաբանեց իր վարմունքը, այդ տեսակ բանի մը անատակ ըլլալուն։ Ուսումնական չէր անիկա, ոչ ալ «շուկայի» այնքան մեծցուած «քերականութեան» արժանաւոր աշակերտ։ Փաստ էր, որ չէին կերած ծեծ։ Չէին նախատուած։ Չէին սողացած։ Հազար ու հարիւր եօթանասունին գուցէ չըլլար սա դրուագը այնքան ալ յատկանշական, վասնզի աւագանին (թուրքին շուքին հայն ալ տեղ մը ունէր) գիտէր ինքզինքը հարկադրել։ Ու շատ չէին հայերը, որոնք, թլփատեալի մը տուած իրենց կռնակը՝ ազատ էին կարելի անզգամութեանց։ Բայց ջարդերէն ետքը, երբ փողոցի ստահակն ալ, առանց պատիժի, կարող էր ապտակել կեավուր աղա մը։

Արեւելահայերը իրենց շրջաններու թուրքին վարժուած, բնազդական ստորագնահատում մը ունին տիպարին ընդհանրութենէն։ Սահմանամերձ գաւառներու մէջ, անոնց գործիչները ճանչցան առաւելապէս քիւրտը, որուն նախնական ու տոկուն նկարագիրներուն մէջէն արհամարհանք միայն զգացին թուրքին հանդէպ, այդ վայրերուն մէջ օտար ու անհաստատ, բարբարոս իսկ ըլլալու անկարող, առանց բանակին օգնութեան։ Այս օրինակը, հակառակ իր քիչ մը նուազ կողմին, ունեցաւ ընկեր Մաթիկին վրայ տասը գիրքէ աւելի խոր ազդեցութիւն։ Անշուշտ, շատ մը տարիներ այսպէս էին ապրեր մեր պապերը այս հողերուն վրայ։

Այս լուծէն ազատուող արեւելահայը դիւրին էր մոռցեր իր պապերուն փորձառութիւնները։ Հիմա տեսաւ, որ ինչպէս կը շարունակէր ապրիլ իր ժողովուրդը գոնէ Եփրատէն ասդին։ Տաղանդ։ Ստորութիւն։ Անոր մտքէն չանցան երկուքն ալ։ Շատ կանխահաս պիտի ըլլար մեր նոր գրականութեան մէջ, նոր-նոր կաղապարուած արժեզրկող կամ գերագնահատող այս տարազները այժմեան յօրինուածքով ունենալ իրմէ։ Ստրկախտ։ Կեղծախտ։ Շարունակելը ձեզմէ։ «Խենթին հետ խենթ»ը ազգային առած է, ու նման ամէն առածի, ունի գրական իմաստ մը, որմէ զուրկ է երբեմն մեր թերթերուն քառորդ դարեան հաւաքածոն, խմբագրական քարոզներու սթոքէն։

Մաթիկը, նման ամէն գիտունի, կ՚արհամարհէր լրագիրը, զայն անուանելով ամբոխին «փլաւ»ը, մեր մէջ անոր առատութիւնը յայտարարելով նշան մը ազգային անկումի։ Ինչ պիտի ըսէր երանելի գիտնականը, եթէ հասնէր մեր օրերուն, ուր ստեղծուած է «թերթախտ» բառն ալ, անշուշտ պէտքի մը իբր արտայայտութիւն։

Գասապ օղլուն անոր յիշեցուց միւս առածն ալ, որ կը խրատէր «պագ ու ճակտիդ դիր այն բազուկը, զոր չես կրնար կոտրել»։ Ասիկա ճիշդ էր հինգերորդ, ինչպէս տասնչորրորդ դարերուն, ու աւելի քան հիմա։

Այն ատեն։ Այսինքն՝ յեղափոխութիւնը, որ հերքումն իսկ է այդ վարդապետութեան։ Ինչպէս վարել մեր ազգին նաւը։

Մաթիկը տարազեց մեր մտածումները այդ հարցին շուրջ ալ։ Ու կորիզը անոնց, - ինչու դէմ ելլել մեր պատմութեան ընդհանուր ցուցմունքին ու հերքել ջանալ տասնհինգ դարերու գերութիւնը։ Երբեւիցէ, փաստօրէն եղած է անկախ մեր ժողովուրդը։ Իր պատմութիւնը ատոր հակառակն է, որ կը հաստատէ։ Վատ։ Ան ալ չէ եղած այս ժողովուրդը։ Բայց մեր սխալը՝ շփոթելն է անհատական նկարագիրները հաւաքականներով։ Չէ կարելի ուրանալ մերիններուն ուժով անհատականութիւնը, այնքան ուժով, որ չեն սեղմուիր մեզմէ դրուած պայմաններուն, ու կը ստեղծեն մեզմէ դուրս մեծ փաստեր, արժանիքի, ուժի, խելքի, կամքի։ Մնալով մեր պայմաններուն մէջ, մեր անհատներուն քաջութիւնը ճիշդ չէ ուռեցնել, հոմանիշ ընելու չափ արկածախնդրութեան, յիմարութեան։ Ուր է փաստը հաւաքական կամքին, որով ժողովուրդները կը տիրեն նախ իրենց, յետոյ ուրիշներուն։ Ինչու չկայ գիտութիւն մը, որը ճշդէ գերութեան սթիկմաթները, անոնց աւերը հոգիներուն մէջ։ Ինչու ուրանալ իմաստութիւնը մեր պապերուն, այսքան արագ, կէս դարու տեսութիւններու փայլովը լուծել ջանալով ինչ որ երեսուն կէս դար, տարօրինակ հանգիտութեամբ մը պարտադրեր էին մեզի։ Որոնք են այն առաքինութիւնները, որոնք մեր ժողովուրդը բերին մինչեւ քսաներորդ դարու սեմին։ Եթէ եղէգն ու կաղնին կը պատկանին ռուսական թագաւորութեան, չեն ուսումնասիրուիր նոյն սկզբունքներու լոյսին մէջ։ …։ Կարճ կ՚անցնիմ, վասնզի այդ գաղափարները պիտի գտնենք աւելի ուշ, կախաղանի նախօրէին, մեր մտաւորականներու ներկայացուցչական տիպարներու բերանէն արտայայտուած, տեսակ մը գերագոյն կտակ, մեռնելէ օր մը առաջ կտակուած, Այաշի արօտներուն վրայ։

…Չէ կարելի հատորով մը սպառել յուշերն ու դիտողութիւնները անոր Կարինէն, Երզնկայէն, Կեսարիայէն, նոյնիսկ կանգ առնելով միայն կարեւոր կեդրոններու վրայ։ «Հազարումէկ գիշերներու հեքիաթ», ինչ-պէս եղան բանաձեւ, այն ատեն, իմ տպաւորութիւնները այդ ամէնէն։ Թուրքերը թերեւս չզգացին ատիկա, երբ ահագին երկրի մը ամենախուլ անկիւնին մէջ անգամ սուլթան մը ապրեցաւ, առանձին ու ամենազօր։ Անոնք վեհապետը ապրեցան իրենց մէջ։ Հոս է ռեժիմին տարօրինակութիւնը։ Տասը մարդ չունէր այդ երկիրը ռեժիմը դատող ու սուլթանը չպաշտող։ Այս մտայնութիւնը հեքիաթի մը մթնոլորտ է անշուշտ։ Այդ բարեխառնութեան մէջ, մեր ժողովուրդը, ճակտին գերագոյն խարան։ 915ի եղերական ջնջումը այնքան ալ թանկ կ՚ընէ հիմա այդ ամբողջը իմ աչքիս։ Մեղք, որ այնքան անտարբեր ենք անոր հանդէպ։ Մեր անցեալին մօտենալու այս դժկամութիւնը կնիք է մեր յետպատերազմեան գրականութեան։ Միւս կողմէ այնքան քիչ բան է սեւեռուած անկէ, մեր արուեստագէտներուն միջոցով։

Այս վէպը թելադրող գլխաւոր գաղափարը փրկութիւնն էր անցեալին։ Եւ սակայն կը վախնամ, թէ այդ կարգի լրիւ ոգեկոչում մը ընթերցող չունենար ալ։ Բայց այդ անցեալին դէմ սա տարերային քէնը չի մնար այդպէս։ Պիտի գայ օրը ու մեր տղաքը տառապանքով ու սիրով, կտոր-կտոր, իրարու կարկտեն պիտի՝ ցրիւ մեր նոթերէն վերակազմելու համար մէկ տախտակը մեր բարքերուն։

Բայց պէտք է քալել…

Բարձր Հայքէն անիկա չունեցաւ առատ յեղում։ Սանասարեանը իմացական բարեխառնութիւն էր ու դասատուները փոխանակուած էին մշակոյթի հերոսներով։ Տեսակ մը Վասպուրական, նուազ իմաստակ, նուազ եռանդուն։ Տեսնուեցաւ յեղափոխական կազմին, անգոսնելով Ատանայի առաջնորդին պատուէրը, բայց մնաց զգոյշ, չյայտնելով ինքզինքը։ Լրտեսներէ հոտ առնուած, դիմեց եպիսկոպոսին, ուսուցչական պաշտօն խնդրելու։ Մերժեցին զինքը։ Բայց միւս կողմէ իր տիպարը հասարակցաւ։ Վասնզի շրջանի գեղերուն մէջ շատ էին այդ մարդիկը, պաշտօնի համար մէկ տեղէն միւսը թափառական։ Սանասարեանը ողողած էր ասպարէզը։ Ու թուրք շրջուն մոլլանները յիշեցնող երիտասարդներ հանդիպելի էին կարաւաններու մէջ։ Այս հնարքը զինքը ընկղմեց այդ միջակութեան խորը։ Օգտուելով իր շուրջը ստեղծուած չէզոքութենէն, յետոյ՝ անտարբերութենէն, շահագործեց առիթը Կարապետ չորպաճիին հետ Կեսարիա անցնելու։

Բարձր Հայքին ազդեցութիւնը եղած էր ժխտական։ Մաթիկը լքած էր Ատանայի մէջ մշակուած ծրագիրները։ Պարզ ճամբորդ, հետաքրքիր՝ կայսրութեան ընծայելիք նորութիւններով։ Արկածախնդիրն էր, որ իր մէջ կու գար ելանին։ Իր ընկերը կը համակրէր իրեն։ Անշուշտ, փորձ, ականջը ծակ երիտասարդ, անիկա ունեցաւ կասկածի րոպէներ։ Բայց քոմիթան, իր խտացուած սարսափին կշիռը անզետեղելի խորհուրդ էր ընկեր Մաթիկի ճղճիմ մարմնին։ Մինչեւ Կեսարիա, անիկա կատարեց անցագրի գործողութիւնները։

Ընկեր Մաթիկի տպաւորութիւնները նոյնքան շահեկան են այդ մարզերէն, մանաւանդ թուրք ժողովուրդէն ու բուն քաղաքէն։

Դժբախտաբար չեմ կրնար տարածուիլ անոր զգայնութիւնները լրիւ ընդգրկելու։ Մաթիկը Կեսարիայէն ունէր իր մէջ միակտուր յօրինուած տրտմութիւն։ Ու իրեն քով՝ իր արդի անխօս ընկերը։ Հիմնականը խոր ու խռով իր հոգեվիճակն էր թուրքէն, այնքան տարբեր իր կոխկրտած միւս շրջաններէն։ Այդ մարդիկը մութ էին եւ անժպիտ։ Հաստ էին ու փարթամօրէն բարբարոս։ Տարազը, մէջքի գօտիները, ֆէսերու հսկայական ծոպերը, շալվարներուն բիրտ կտրուածքը անջինջ սեւեռւած էին անոր ուղեղին։ Նոր փողոցներուն մէջ այդ թրքութիւնը ժահահոտ ու խղդող բան մը կը հոսեցնէր, որուն հանդիպած չէր անիկա ուրիշ քաղաքներ։ Սեւ անոնց նայուածքը, հռոմէական լայն երեսները ու հսկայ պեխերը, միացած կազմին ալ բրտութեան՝ կը ճշդէին թուրքի տիպար մը, որ յատուկ է այդ սարահարթին։ Այդ ձեռնարկու, լեզուանի, անգութ ու մոլեռանդ զանգուածին դէմ մերինները հանած են ուրիշ մը, նոյնքան ու աւելի ձեռնարկու, համոզման տուրքով աւելի հարուստ, արիւնի դէմ ըլլալու տեղ շահու եւ դրամի դէմ աւելի անողոք ու ժամու եւ աղօթքի մէջ թուրքէն վար չմնացող կեսարացին, զոր Մաթիկին բերնին մէջ տեսնելէ յետոյ՝ կեանքի ճամբաներուս պատիւը պիտի ունենայի ստուգելու։ Մեր բոլոր նահանգներէն Կեսարիան կը զատուի պատռտող, չյոգնող, ստեղծող ու անկախ բնազդներովը։ ԺԹրդ դարու հայ վաճառականութիւնը անոնց ձեռակերտն է գրեթէ։ Մեծահարուստներուն բացառիկ տուրքերէն աւելի շահեկան են միջին տիպարին մեծ առաւելութիւնները, որոնք կը մասնաւորուին, թերութեան վերածուելու չափ խոշորնալով։ Մաթիկը հիացած էր անոնցմով։

Հոն ճարեց անիկա իր ընկերը, քիչ մը տրամաթիք պայմաններու մէջ։ Զուր չէր անցած անոր ուսումը, Մոսկուա, ատամնաբուժական ֆաքուլտետում։ Այդ գիտութեան շնորհն էր այժմու իր ընկերը, Սեդրակ Տոմպայեանը, զոր վերածեր էր անիկա անուշիկ Սեդոյին։

Ազատած էր զայն ստոյգ, գիտապէս ստոյգ մահէ մը - ինչպէս կը սիրէր պարծենալ- լինտերու շատ ցաւառիթ բորբոքում մը դարմանելով ազդու դեղերով, որոնք հականեխական պարզ լուծոյթներ էին սակայն։ Սափրիչի մը աքցանովը լինտին մէջ կոտրած ակռայի մը արմատն էր պատճառը այս թունաւորումին, որ քանի մը ժամուան մէջ տարածուեցաւ դէմքին, ուռեցնելով այտին մէկը, հացի գունտի մը չափ, բայց մանաւանդ լեզուն աճեցուց, ձեռքէ մը աւելի խոշոր ընելով զայն, որ կը կախուէր շրթներէն՝ չարչարագին գալարումներով։ Գասապեան Կարապետը, հիացիկ, ըրաւ Մաթիկին գովեստը իբրեւ մեծ ատամնաբոյժ։ Այդ օրերուն անոնք, ատամնաբուժները, շրջուն բժիշկներ էին, այսինքն՝ շարլաթաններ, որոնք փողոցներու քառանկիւններուն, շրջուած կողովի մը բարձրացած կամ դելով, կամ զանգակով, աւելի կոշտերը՝ զուռնայով իրենց ռեքլամը կ՚ընէին, հրաշագործ իրենց դեղերը մատուցանելով ամէնէն յամառ ցաւերուն, զանոնք րոպէաբար խորտակելով։ Հիւրընկալ տանուտէրը, հինաւուրց աղա, հաճի ալ, ինքնատիպ ու խօսուն, անոր հրաշքը բաւարար չափով մը փառաբանելու համար, սարքեց սեղան։ Ու ընկեր Մաթիկը հոն տեսաւ քանի մը դարու մեր բարքերէն նմոյշներ, որոնք կը զոհուին, չծանրաբեռնելու համար այս պատմումը։ Անոր համբաւը պտտեցաւ քաղաքը։ Ու Մելիք օղլու Մատթէոս էֆէնտին ներկայացաւ մինչեւ կառավարիչին, փտած անոր ակռաներն ալ դարմանելու պաշտօնով։ Առաւ կառավարիչ պէյէն գնահատական յանձնարարագիր մը, որ անոր մեծագոյն ծառայութիւնը պիտի մատուցանէր դէպի արեւմուտք իր արշաւին մէջ, ոստիկանները յարգանքի հրաւիրելով այդ թուղթի կտորին դէմ։

Ճարտար բժիշկ ու պատուաւոր երիտասարդ։ Համիտի օրով կառավարիչներն ալ վար չէին իրենց վեհապետին խելքէն։ Հոն էր, որ մօրուքը նուիրագործուեցաւ պաշտօնապէս, քանի որ ոստիկանները արգիլուած էին «վնասակար անձերու» դասակարգին ելլելու՝ անոր մօրուքին սանդուխէն։ Տոքթոր էֆէնտիները, առանց դաւաճանութեան, զայն կը կրէին քաղաքին մէջ։ Ստոյգ մահէն ազատուած երիտասարդը, կրտսեր որդին Տոմպայեան հաճի Մարուքէին, իր ապաքինումէն յետոյ, կապուեցաւ անոր սրտառուչ, անքակտելի երախտագիտութեամբ մը։ Կովարած Ակոյի քարայրին մէջ լռին հսկայ մըն էր անիկա, քաղցր աչքերով, որոնք երբեմն կը մշուշուէին տարակայ զգայնութիւններով, երեսներուն վրայ դալուկի զարնող։ Բարութիւնն ու ջնջուածութիւնը առաջին բխումներն էին անոր ծանօթացումին։ Գոմէշի բան մը, որ մականունէն թէ կազմէն կը զարգանար, երբ ժամերով կ՚երկննար քովիկը, շարժումը զգոյշ, կզակները աղալով, որոճալու շեշտ տպաւորութեամբ մը, բայց ուժի, թաքուն բարկութեան յայտնի գզացում մըն ալ թելադրելով անպայման։ Ոտքի՝ անիկա կը հագնէր իր ուժին կշիռը, հեքիաթներու շատ ախորժած մէկ տիպարը մարմնաւորելով, ան՝ որ քարի կտորները ալիւրի պէս կը փշրէր մատներուն մէջ, բայց որբ տղաքը լացով, գուրգուրանքով կը պաշտպանէր իրենց հալածիչներէն, նոյնիսկ թագաւորներ եթէ ըլլային ասոնք։ Իր հայրենիքին մէջ, Մաթիկին հանդիպումէն առաջ, մեծկակ տղայ մըն էր, բառը գործածելով իմացական երանգով։ Խելքէն ոչ թէ պակաս, այլ՝ քիչիկ մը թոյլ։ Ճորճորուն իր գնացքը, որ գետ իջնող գոմէշները կը յեշեցնէր։ Եղերական սարսափ մը անոր անդրանիկ պատանութիւնը զարկած էր անդարման այլասերումով մը։ Ամիս մը անոր լեզուն կապ էր մնացեր, այդ վախին ներքեւ։ Բացուելէն յետոյ ալ անիկա չէր կրնար ուրիշներուն պէս արագ յօդ կազմել։ Կակազում չունէր։ Բայց խօսքը չէր յօրինուեր դիւրութեամբ։ Այս դժուարութիւնը ի վերջոյ զինքը զգոյշ ըրաւ սովորական ձայնէն։ Ու քիչ-քիչ մոռցաւ խօսիլը։ Օրերով, շաբաթով բերանը չէր բանար։ Թէեւ համր չըլլար։ Իմացական ուրիշ զօրութիւններ ալ ազդուած էին այդ դրուագէն։ Քսանէն ետքն ալ իր միտքը դեռ կը պահէր նկարագիրը երկրորդ պատանութեան ու կը հաւատար ամէն լսածին, որքան ալ անհեթեթ ըլլար ասիկա, ու այս գիծով՝ հրաշքներուն, ճին, ոգի, Աստուած, մելայիք (հրեշտակ) տեսողներուն, ինչպէս նաեւ միւս գիծէն՝ բոլոր կախարդական պատմութիւններուն։ Մաթիկին ներկայութեանը, իր զարհուրելի ցաւերուն մէջ, անիկա ունեցեր էր շատ որոշ զգայական պատրանքներ, օր մը ապրուած սարսափին նորոգուած բեմադրումը՝ ուղեղին յետնաշխարհին։ Գերբնականէն առնուած ու գիտութեան նուիրուած այս մարդոց բարեկամութիւնը։ Հակառակները իրար կը փնտռեն ոչ մինակ Ֆիզիքի օրէնքներուն մէջ։ Տոմպայեան հաճի Մարուքէ աղան, պերճ մարդ մըն էր, Մաթիկին պատմումին մէջ, տեսակ մը ընթացիկ տիպար, հաստ սրունքով, յետոյքով ու քիչ մը կարճ իրանով, որոնք մսագործները, անոնց մարմնակազմը կը պայմանաւորեն, այդպէս առատ իւղին մէջ, փոխանակ ոսկորէն աճելու՝ ճարպէն ու դնդերէն ուռելով։ Անոր մականունը կու գար մեծ հօրմէն, որ գոմէշները կը սիրէր ու իր տունին բախտը կը կապէր անոնց բարգաւաճ առատութեան։

Այդ մեծ հօրմէն կը մնար ժառանգ մեծ ախոռը, ուր կրնային հանգիստ պատսպարուիլ հինգ հարիւր գոմէշներ։ Էրզրումի լեռներէն պարարտացած արջառը հոն կ՚իջնէր ապուխտի վերածուելու։ Անոր նարկիլէն անհատականութիւն մըն էր, որուն պաշտամունքը արարողութեան մը նման իր օրէնքները ունէր։ Ու վայ զանոնք անտեսողին։ Քիչիկ մը մենագար, հաճի Մարուքէն, որ ապուխտի պատրաստութեան մէջ ոչ ոք կը ճանչնար իրմէ ճարտար, ամբողջ օսմանեան կայսրութեան մէջ։ Սխտորին եւ չամանին խմորը ու համին ճշդումը անիկա չէր վստահեր ոչ ոքի քիթին։ Լայն, բայց դէպի սրունքները նեղցող շալվարին մէջ, անոր հսկայ ոտքերը կարծես իրաւունք կու տային անոր բերնին արագութեան, մշտակազմ՝ դէպի բառը, գովեստը, փաստարկութիւնը, բայց ամէնէն շատ՝ հայհոյութիւնը, որ մթնոլորտն էր անոր, կարծես թէ այդ թանձր գռեհկութիւնն ըլլար խօսելու բնական իր կերպը։ Ու կը հայհոյէր թուրքին, անշուշտ ի բացակայութեան, սրտէն փրթած ու անմեռ կրակի մը ընդմէջէն։ 96ի ջարդին, սպաննած էին անոր անդրանիկ տղան, շուկայէն տուն փախուստի պահուն։ Անոր կրտսեր տղուն սա կիսագար վիճակը ապահովաբար կու գար այդ թուականէն։


[1] Ճալապ. - անասունները գնող ու ծախող։
ԺԱ. ԳԼՈՒԽ
Սեդրակը պատանի էր այն ատեն, մեծ եղբօրը հետ խանութը կեցող։ Անոր աչքին դէմ, եզ մորթելու նման մորթեր էին մեծ եղբայրը, պատուական երիտասարդ, չորս տղու հայր, ոչ մէկուն սիրտը ցաւցուցած ամբողջ քաղաքին մէջ։ Չէր լացած, աղաչած։ Այլ գոցած աչքերը ու կղպած շրթները։

Յետոյ պառկեցուցեր էին զինքն ալ, գլուխը վիզին փոսիկէն՝ ձգելով դուրս եղբօրը ուսերուն։ Ու անոր այտերը քսուեր էին վիզէն հոսող արիւնին փրփուրին։ Անոր սարսափը։ Աղաչանքը։ Լացը։ Վերէն ազդմունք մը, ջարդերու պահուն դիտուած շրջում, գութ, - հրաշք մը միջամտեր էր զոհին։ Անիկա հանուած էր ոտքի, հրամանովը այն մարդուն, որ կտրեր էր եղբօրը գլուխը։ Տեսեր էր անոր պառկեցուիլը, երբ կը մաքրէր դանակին երախը մորթուածին լաթերուն։ Այդ ազգասէր միւսլիմանը, որ հաճի Մարուքէ աղային արջառը կը բերէր Կարնոյ լեռներէն ու մեծցեր էր անոր հացովը, վերջին րոպէին այցուեցաւ խղճի տագնապէ։ Կ՚ըսեն, թէ երախտագիտութիւնը ամբոխային զգացում է, ու Արեւելքի մէջ մաս կը կազմէ քիչիկ մըն ալ բարքերուն։ Նախնական մարդերը հաւատարիմ են իրենց կերած հացին աւելի ընդարձակ չափով մը, քան աւելի բարձր մշակոյթի բարոյախօսական սկզբունքներով ներկուռ ազգերը։ Բարի միւսլիմանը խղճի դէմ էր գտեր մէկ տունէն սա զոյգ սպանդը։ Ու կը տրամաբանէր, կրտսերը ազատելու համար, հրամանին պակասէն, իրենց հրահանգուածը արմատական բնաջնջումը չէր կեաւուրին, այլ սանկ մաքրագործում մը, շուկայի երեսին։ Իրաւունք տուին անոր իր ընկերները, արդարութեան զգացումի մը հպատակելով, այն զգացումին, զոր յեղյեղել չեն մոռնար մինչեւ այսօր ալ։ Տղան ազատեցաւ։ Ըսին, որ երթայ։ Չկրցաւ քալել ու ինկաւ կրկին։ Փաթթոցաւոր մը, դանակը ակռաներուն մէջ տեղաւորած՝ դրաւ մէկ ոտքը անոր կռնակին, ձեռքովը տղուն կզակը ամուր քաշելով դէպի ինքը, դասական դիրքը ոչխար մորթելուն։ Ամէն կեսարացի ի ծնէ մորթել գիտէ, առանց թուրք ըլլալու։ Տղուն լեղապատառ ճիչը չզօրեց վայրագ մարդը յուզելու, որ դանակը առած էր միւս ափին եւ կ՚ըսէր թթուած դէմքով մը «էճելդ [1] եկած է, օղլում»։ Բայց արգիլուեցաւ միւսներէն։ Կը հասնէին ուրիշ խումբեր, նոյն հանդերձանքով, չորս-հինգ հոգինոց, իւրաքանչիւրին կեդրոնը մարդ մը, գլխաբաց, դեղին՝ աւելի քան թուղթը, աղերսարկու եւ անորակելի։

Այդ խումբերը չէին աճապարեր մորթելու համար։ Շուկայէն վերցուած այդ զոհերը կը քշէին դէպի վեր, հայոց թաղերը, տեսանելի տեղեր փնտռելով, իրենց զոհակատարութեան մէջ շատ մըն ալ դերասանութիւն, արուեստի հաճոյքը հետապնդելով կարծես։

Կեսարացին տաղանդով կը մորթէ։ Ջղայնոտ ու խիստ, Սեդրակին եղբօրը սպաննիչը հրեց տղան, միւս խումբերուն նմանելու ճիգի մը մէջ, բռնի, քաշելով ձեռքէն ու վազցնելով։ Ողջ հասցուց զայն իր տունը ու յանձնեց մօրը, յանձնարարելով խնամք ունենալ հաճի աղային զաւակէն ու ինք եկաւ փողոց, շարունակելու իր պարտքը։ Սեդրակը հոն, թուրքին տունին մէջ անցուց օրը, անոր գիշերը, յաջորդ ցերեկը եւ իրիկունը տարուեցաւ իր հօրը։

… Այդ օրէն ասդին, այդ տղուն մէջ մտած էր այդ անորակելի պահը, եղբօրմէն, խումբերուն ձեռքը ճուացող իր ազգակիցներէն, գազան փաթթոցաւորէն, միակտուր, մեռած, բայց տարօրէն կարծր։

Այն օրէն ասդին անոր արթնութիւնը կ՚այցուէր այդ պատկերով, ամբողջ ու անփոփոխ, գոյնի եւ զգայնութեան այնքան հարազատութեամբ, որ անոր ջիղերը խախտեցան ու կէս խելագար վիճակ մը ծաւալեցաւ իր վրան։ Ու անոր քունը առաջին տարին տեսակ մը գոց աչքով փոխասացութիւն, անդադար աղաչող, նոյն բառերով, որպէսզի խնայուի իրեն։

Գիշերախօս այս տագնապին անդրադարձը ցերեկին վրայ սա լռութիւնը եղաւ, որ կը բռնէր անոր դէմքը, ինչպէս շաբաթ տեւող անձրեւէ մը ետքը բլուրները թաղող խոնաւ ու կաթկթուն մշուշը։ Դեղ, դարման չունեցան արդիւնք։ Տարիքը աւելի սրտառուչ ըրաւ այս լուսնահարումը պատանիին, որ աճեցաւ ոսկորներէն անըմբռնելի առատութեամբ ու խելքէն մնաց տասնհինգամեայ։

Ընկեր Մաթիկը խորունկ յուզումով մտիկ ըրած էր այս դրուագը, հարիւր հազարներու մէջէն մէկ հատիկը, այսպէս մատուցուող իր ջիղերուն սղոցումին։ Դժբախտութիւնն ալ մեր աշխարհին վրայ կը հպատակի բախտին։ Հազարներ պիտի անցնին հետախաղաղ ու մէկը պիտի խռովէ խղճմտանքները։

Անիկա լացաւ, գիտունի անվայել այս տկարութիւնը ներելով իրեն, իր առանձնութեան մէջ, երբ կը խորհրդածէր իր ցեղին ճակատագրին վրայ։ Այս յուզումէն, կապը, որ պիտի չքակուէր, իր ու Սեդոյին մէջ, մինչեւ Մոխիրնոցի նոյնքան խժդուժ վերջաբանը երկուքին ալ օրերուն։

Յեղափոխական։ Չէր Սեդոն։ Բայց տարուեցաւ, սա քաղաքէն հեռանալու փրկարար պատկերով։ Չունեցաւ անիկա տարրական գիտակցութիւնը այն բազմազան, յաճախ մահ տանող վտանգներուն, որոնք անխուսափելի կերպով կը դառնան ճամբորդի փէշերուն, երբ հայ ըլլան անոնք ու յանդգնին ոտք նետել դուրս իրենց քաղաքէն։ Հոս, ճամբաներու այս աղէտը կերպով մը օրինակումն էր անդին քուրդերով ստեղծուած սարսափին։ Չունէր թափանցումն ալ Մաթիկին նպատակներուն, զոր կը ճանչնար իբր շրջիկ ատամնաբոյժ, ինչպէս՝ քաղաքին հանճարեղ կառավարիչը կը վկայէր «բանիւ եւ գործով»։ Մնաց որ, ընկեր Մաթիկը եղաւ զգոյշ «տեղւոյն» ազգայիններուն հետ իր յարաբերութեանցը մէջ։

Բնազդական, այս կեցուածքը։ Վասնզի անիկա չէր հաւատար, թէ իր մայրենի լեզուն ուրացող ժողովուրդ մը կարող ըլլար զայն սիրելու։ Առանց բերնի ուտել մը ըմբռնելի։ Սիրելու համար զգայարանքներ են հարկաւոր։

Այս քիչ մը շատ արմատական վճիռը միակողմանի կը թուի, երբ նկատի առնենք միւս պարագան, - ցեղային ազդակներէն երկրորդին, այսինքն՝ կրօնքին ալ արժէքը։ Ոչ մէկ տեղ մեր եկեղեցին այնքան խորունկ գուրգուրանքի արժանացած է, որքան ոչ-հայախօս գաւառներուն մէջ։ Այդ զգացումը մերինները տարած է մինչեւ չափազանցումը։ Բոլոր աստուածատեսները, րուհճիները թրքախօս քաղաքներու նուէրներն են տակաւին մինչեւ այսօր։

Մաթիկը չայցելեց վարժարան։ Բայց կանչուեցաւ ծերունազարդ առաջնորդէն, որ մեծագործ եպիսկոպոս մըն էր, հին սերունդէն։

Մաթիկը շահեկան մերձեցումները ըրաւ արմաշական տիպարին ու հին ոճի այդ եկեղեցականին ընդմէջ։ Իր հովուած ժողովուրդին նման ինքնատիպ երակ ունէր այդ մարդը ու խորունկ ազդեցութիւնը թուրքերուն վրայ։ Չէր կրցած արգիլել ջարդերը, վասնզի հրամանը եկած էր բարձրէն, բայց երկու ժողովուրդներու յարաբերութիւնները ուրիշ ամէն գաւառէ առաջ՝ դրած էր տանելի պայմաններու։ Հնասէր, հմուտ, մատենագիտական հին հետաքրքրութիւններով, որոնք մեր կրօնականներուն մէկ մասին յատուկ են եօթանասունական թուականներուն, երբ Ալիշանի ուղիով մեր ազգայնականութիւնը թափանցում կը փորձէ դէպի զանգուածը։ Եպիսկոպոսը, մարդերու մեծ կշռող մը, ինք կ՚ըսէր սարաֆ, չխանդավառուեցաւ սա կէս տոքթորով, որ հակառակ ճեմարանական ըլլալուն, կ՚ուրանար գրաբարը, «Հրաւիրակ»ներուն գեղեցկութիւնը ու կը պաշտպանէր արդիական սկզբունքները, լեզուէ՝ ինչպէս վարչութենէ։ Անիկա, բարի մարդ, պարտք սեպեց իրեն զգացնել ժամանակներուն փափկութիւնը, ծայրայեղ գաղափարներուն կարելի վնասը մեր ժողովուրդին բարօրութեանը համար, որ դիտուած, ինչպէս ինքը՝ տոքթորը կը տեսնէր, իր պայմաններուն մէջ, հեռու էր նմանելէ ուրիշներու երեւակայածին, թուրք մը կար մեր գլխուն, զոր պարտաւոր էինք կրելու, ինչպէս ուրիշներ ալ կը կրեն ուրիշ բան։ Այդ թուրքը մեր պապերը վարեր էին առանց արդի գաղափարներուն։ Ու պահած՝ գոնէ թիւը։ Նորերուն պարտքն էր չդպիլ այդ թիւին, որուն էր միշտ վերջին խօսքը ազգերու գուպարին մէջ։ «Խանձի հոտ» առած էր բանիմաց եկեղեցականը՝ այս կերպ արտայայտուելու համար։ Անիկա կարճ եղաւ այս պահպանողական տեսութիւններուն վրայ։ Յետոյ խօսեցաւ մեր աշուղներէն։ Սրբազանին մենասիրութիւնն էր ատիկա։ Բանասիրական ու պատմական հանգանակներով ուսումնասիրած էր մեր աշուղները։ Բոլորին կեանքէն ու գործէն տալով մաս մը բան հանդէսներու։ Հիացող մը ինքը, այդ արուեստագէտներուն, որոնց մեծ մասին կեանքը տրամաթիք հանգոյցով մը կը կապուէր նախնական այդ ստեղծագործութեան։

Արժէք։ Կ՚ընդունէր այդ բանը, հրապարակ չդրած չափով մը, այսինքն՝ ամբողջ թրքական ժողովրդական երգերը եւ անոնց եղանակները անոնցմէ բխած յայտարարելով, ինչպէս կ՚ընեն հիմա թուրքերը՝ վարկածը շրջելով, այսինքն՝ մեր երգերն ու եղանակները իրենցմէ առնուած ներկայացնելով։ Եպիսկոպոսը ունէր խղճամիտ հաւաքումներ, ոսկեզօծ տետրակներու մէջ իր թիփիկ գիրովը օրինակած։ Իր հաճոյքներէն մէկն էր ամէն կարեւոր այցելուի ցոյց տալ այդ թանկագին ու փառակազմ հատորը ու սպասել գնահատման։

Մաթիկը, արեւմտահայ գրականութեան հանդէպ իր ծանօթ արհամարհանքը անշուշտ պիտի տարածէր նաեւ այդ երգերուն ու մնար լուռ։ Սրբազանը վերցուց գիրքը ու դարձուց կռնակը, յանձնարարելով ժամկոչին նարկիլէ մը եւ սուրճ մը։ Բաժնուեցան իրարմէ` դժգոհ։

Առաջինը՝ անոր մէջ տեսնել կարծելով նոր ոգիի նմոյշ մը, որ հինը, անոր ամէն ինչը արժեզրկելուն մէջ կը շարունակէր իր նորութեան իրաւունքը ու պատճառ կը դառնար ազգին անծածկելի անկումին։

Երկրորդը՝ ալ անօգուտ կը կարծէր սա մարդերը, որոնք խունկ ու մաս հոտող իրենց մտայնութիւնը կը պարտադրէին երիտասարդութեան ու կը ջլատէին անոր ջանքերը իր ժամանակին հետ ըլլալու, քալելու։ Անիկա չկրցաւ մոռնալ սակայն սրբազանին մէկ նախադասութիւնը, որով մեր վիճակը կը պատկերանար տպաւորիչ ճշդութեամբ։ «Մենք թուրքին անապատին մէջ ովասիսներ ենք, բայց շատ ալ հեռու Եւրոպայէն»։ Թուրքին ծովը։ Անշուշտ։ Ով էր շարժած իր տեղէն, մեր երեք հարիւր հազար զոհերուն խղճալով։ Ոչ ոք։ Ու ահա թուրքը, աւելի քան վայրագ մեր գլխուն։

Ընկեր Մաթիկը եղաւ զգոյշ հաճի Մարուքէին ալ տունը։ Բայց կենդանի նահատակը, որ Սեդրակն էր։ Անոր լռութիւնը ողջ գեղեցկութիւն մըն էր այդ օր մը շէն տունին մէջ։ Անոր հայրը հանդիսաւոր ուխտ էր ըրեր, նոր քահանային ժամանումէն յետոյ, Արմաշու Չարխափանը տանելու իր տղան։ Կրօնական զգացումը խորագոյն զգացական տարրն է ամէն թրքախօս հայէ ներս։ Ս, Յարութիւն, Իջման տաճար, Ս, Կարապետ եւ ուրիշ ուխտավայրեր դարերով հրապուրած են կեսարացի մեծագործ աղաները։ Ջարդերը սպաննեցին այդ սրտեռանդ թռիչքը։ Բոլոր գաւառներուն մէջ։ Ինը հարիւրին, ուխտագնացութիւնը խափանուած պաշտամունք մըն էր բացի Արմաշէն, որուն նախկին վանահայրը, այդ շրջանին Պոլսոյ պատրիարք, յաջողեցաւ կերպ մը գտնել հանրային հետաքրքրութիւնը վառ պահելու Չարխափանի պատկերին շուրջը, նոյն ատեն ապահովելով գնացքին կարելիութիւնը։ Կեսարացին անծանօթ չէր այն հրաշքներուն, որոնք ամէն տարի կը կատարուէին Արմաշու տաճարին մէջ, - ընդհանրապէս՝ կապուած անդամներու, լեզուներու փականքին արձակումով։ Խուլերն ու կոյրերը։ Այդպէս կը վկայէին «ի լուր աշխարհի» Պոլսոյ թերթերը ու նորընծայ քահանան, որ դպրեվանքի աշակերտութիւնը իր նոր ասպարէզին համար շահագործել կը տենչար։

Հաճի Մարուքէ աղան, նման ամէն կեսարացիի, չփախցուց առիթը։ Պիտի դնէր իր տղան ընկեր, դէպի Արմաշ Մաթիկին ուղեւորութեան։ Այս որոշումին մէջ անիկա ունէր գործնական նպատակներ։ Մէկ ամիս ճամբորդութիւն, իր կարծիքով, աւելի կ՚արժէր երեսունվեց ամիս դպրոցէն։ Աշխարհը ճանչնալու ամէնէն շիտակ ու կարճ կերպը, ճանչնալ էր ոտքով, ձեռքով, աչքով։ Մեղք, որ իր գործերը կ՚արգիլէին զինքը։ Միւս կողմէն՝ անոր հաւատքը խոր էր ամենակարող Սուրբ Կոյսին։ Թող Չարխափանը անգամ մը նայէր հսկայ այդ երիտասարդին ու ատիկա բաւական էր, որպէսզի հալէին անոր կապերը հոգիէն ու լեզուէն։ Խանդավառ, անիկա կարգադրեց ճամբորդութեան թեքնիք պայմանները։ Տղուն համար հանեց օրինաւոր անցագիր։ Մելիք օղլու Մատթէոսին համար ալ, բացի անցագրէն, «բերդի պէս» ամուր վկայագիրը կառավարիչ պէյին։ Հաճի Մարուքէ աղային պապենական «քէմերը» (գօտի) կաշեպատ, բայց ոսկեկուռ, անցաւ տղուն մէջքին։ Ոսկին բախտ, առողջութիւն կը բերէ։

Ասիկա հաւատքն է ժողովուրդին։ Հաղորդուեցաւ երիտասարդը մեկնումը կանխող Կիրակին։ Ընդունեց ազգականներուն այցն ու նուէրը, համբուրեց հօրն ու մօրը ձեռքերը, դեղնած, սիրտ ելած (ով կ՚ըսէր իրեն, թէ ալ չունէր տեսնելիք այդ դէմքերը) ու քահանային յատուկ յանձնարարականով մը, յառաջ Աստուած, ինկան ճամբայ, դէպի արեւմուտք։

Չեմ կրնար այդ ճամբորդութեան հետեւիլ, հակառակ անոր շահեկանութեան։ Մեր կորուստները ուսումնասիրելու համար զինաւորուած դպիրը Կարնոյ մէջ պատռած էր Ատանայի առաջնորդին ծածկագրութեանց թուղթերը։ Իր մինակութիւնը եւ աշխատանքին մեծութիւնը զիրար կը հերքէին։ Գործի մը դէմ, որ ընդարձակ կազմակերպութեամբ մը միայն կը դառնար կարելի։

Գիւղերու զանցառումը զգալի՝ Կարինէն Կեսարիա, կ՚ըլլար շեշտուած վիճակ, Կեսարիայէն դէպի արեւմուտք։ Մեր ժողովուրդը այդ բաց հողերուն վրայ, բանակներու քառուղիներուն, ձգած ըլլալու էր դաշտերը, ապաստանելու համար քաղաք, ուր ճարտար պետեր կերպ մը ճարել գիտէին չմեռնելու։

Մինչեւ այծարած Ակոյի քարայրը մեր զոյգը անցուց շատ ու շատ «դժուար քառորդներ»։ Այս փորձանքները պայմանաւոր չէին միայն ընթացիկ ապահովութեամբ, որ միահեծան կ՚իշխէ թուրքերուն տիրակալած հողերուն վրայ, իրենց իսկ կամքովը։ Ծաղկահարը՝ ուրիշ երկիրներու մէջ անհետացած, դեռ կ՚ապրի հանրապետական կառավարութեան բարեացակամ հովանիին ներքեւ։ Այդ փորձանքներուն վրայ կ՚աւելնար մօրուքը ընկեր Մաթիկին եւ դժուար բացուող բերանը նորընծայ Սեդոյին։

Կեսարիոյ գաւառին կառավարիչը, անշուշտ պէյ մը առնուազն, բան մը կ՚արժէր հարկաւ, իր վկայագրէն ու ստորագրութենէն, բայց ատոր համար կարդացող մը պէտք էր։ Ու ճամբու պահականոցները քիչ անգամ բախտաւոր կ՚ըլլան այս գիծէ տասնապետներով։ Այդ կայաններուն մէջ ընդհանրապէս «անգրագէտ» արարածներ էին այդ չաւուշները, ալ զառամ՝ բայց իրենց պաշտօնական կնոջ քով կապած ուրիշ մը, քսանը նոր մտած, որուն պռկունքէն արիւն կը կաթէր։ Արուներու պակասը էգերը ըրած էր այդ երկրին մէջ թիւով գերազանց։ Տեսակ մը կապանք, այդ տարպանդները շնորհուած անոնց, մերձակայ քաղաքներու երիտասարդ հարիւրապետներէն, որոնք անոնց նոյնքան մատաղի կիներուն վայելումին համար կը հեռացնէին զանոնք սա պաշտօններով քաղաքէն, ու անոնց ծեր օրերուն կու տային ճամբորդները շահագործելու ազատութիւնը։ Ձրի վաստկիլը անփոխարինելի վայելքն է բնաւ չվաստկողին։ Այդ տարպանդները խրճիթներ էին, սայվանի ձեւով, շինուած ցախէ, ցեխէ եւ եղէգէ։ Ախոռ ալ, սրճարան ալ, ննջարան ալ, զինարան ալ՝ մէկ տանիքի տակ։ «Կը կառուցուէին»- ով մեր բառերը, ինչ կը քաշէք մեր ձեռքէն- պետական պիւտճէէն, այսինքն՝ ոստիկանին քամակովը։ Ու փոխարժէքը կ՚անցնէր հարիւրապետին գրպանը, հայրենասիրաբար։ Ճամբաներու բաժանման կէտն էր յաճախ յարմարագոյն վայրը այդ խուղերուն։ Ճամբորդը պարտաւոր էր կանգ առնել անոնց առջեւ, ժամի թէ անժամանակ։ Մտնել ներս, ձմրան, խոշոր կրակին։ Ուտել հաց ու պանիր։ Կազդուրուիլ թէյով կամ սուրճով։ Ու վճարել։ Բայց պէտք է գիտնանք, որ այդ ճամբաներու թափառականները շրջիկ փերեզակներ են յաճախ, որոնք չորս օրուան մէջ չորս հեղ չորս տասնոց չեն բերեր քով քովի։ Ու պարտաւոր են օրը առնուազն երկու հեղ ցնծալ այդ բնիոնը։ Քրիստոնեաները, ջախջախիչ քանակով հայեր, հոն կ՚ենթարկուէին մանրակրկիտ քննութեան։ Իրենց ունեցածն ու չունեցածը կը խուզարկուէր։ Իրենց անցագիրները (այն ատեն գոյութիւն չունէր անցագիրը) կը կարդացուէին զօրութեամբ, այսինքն՝ կնիքին, տպագիրին, սիւնակներուն եւ կենսագիրներուն նրբախոյզ ստուգումովը, վասնզի անգրագէտ չաւուշները աչքի զօրաւոր յիշողութիւն կ՚ունենան երբեմն։ Ի հարկէ, կարելի բան չէր, որ ըլլար գողցուած հսկայ կնիքը, ան՝ որ «ելեւմտից» նախարարութեան պաշտօնանիշն էր ամէն պետական թուղթի ներքեւ։ Ու չէին կրնար քով քովի դրուիլ միւսները, գրագէտ, գանձապետ, արկղակալ, դիւանի անդամ եւ տակաւին ուրիշներ, իրենց գիրովը ու կնիքովը։ Ի հարկէ, անցագիրները չէին կրնար պատկանիլ կրողէն զատ ուրիշի, թէեւ այս արդար տրամաբանութեան ճիշդ հակառակը պնդէին ատեն-ատեն անցորդ քննիչներ, երբ կեցուցած զանոնք զինուորական դիրքի մէջ, կը յանդիմանէին անխնայ, թրքական զօրաւոր բառերով, որոնք այնքան գոյն ու թանձրութիւն կը փոխադրեն ականջներէն ներս յանցաւորներուն։ Կը յանդիմանէին զիրենք իբր նարկիլէի ու սուրճի հերոս, անկարող զատելու, ճամբորդներուն մէջէն, գողերը, գոմիթաները, բանտի փախստականները եւ ամէն կարգի չարագործները, որոնց հոտը առնելը պարտականութիւնն էր անոնց քիթին, քթախոտով ածխացած ու ալ անընդունակ գործօն ծառայութեան։ Տեւական այս սաստերը, գողութեան յաճախակի դէպքերը, մեծ ոճի յուղարկաւորութիւնները ամէնէն բանուկ խճուղիներուն վրայ, երբեմն ալ չարութեան, գազանութեան պահանջ մը կամ խառնուածքի հետեւանք արիւնկզակ խորութիւնը շատ տխուր անունով կը համբաւէին աս ու ան տարպանդները։ Ու վայ անցորդներուն։

Այս ամէնուն համն ու փաստը ընկեր Մաթիկը պիտի առնէր այդ դէպի արեւմուտք արշաւէն։ Աւելին։ Վսեմաշուք կառավարիչ պէյին վկայագրէն աւելի իրական փաստ մըն էր սուր մօրուքիկ մը, սա լեռներուն, հայու մը կզակին։ Լեզուն։ Բարեբախտաբար Սեդրակը կը միջամտէր հարթելու համար թուրքերէն հազիւ իմացող ու պարսկաշունչ բարբառով Մաթիկին կնճիռը։

Ամէն կեսարացի ծնունդով տրիբուն է։

Մեր գաւառներէն ոչ մէկը իր մարդերը օժտած է խօսքի այս շնորհներով։ Աւելին, ամէն կեսարացի սատանան իսկ կարող է համոզել սուտով, բայց, լաւ ուշ դրէք, առանց կաշառքի։ Սեդոյին այդ կապ լեզուն կը փակէր բոլոր միջադէպերը, բերանները քննութեան ենթարկելով ականաւոր տոքթորին, որ ջուրով մը կը լռեցնէր ամէնէն գազան ցաւերը անգամ։ Ու այսպէս, գազայէ գազա, գեղէ գեղ։ Ոչ մէկ տեղ հայ առանձին գիւղակները, որոնց հեռաւոր կարօտը կ՚այրէր Մաթիկին երակները, Սասնոյ լեռներէն։ Ամէն ինչ թուրք, բանով մը նման Թիֆլիսի այն թաղերուն, ուր դեռ թաթարները կը բնակին կաշի գործելով, աղբին ու որդին մէջտեղը, մգլած մեսճիտներու պորտէն շառաւիղուող տուներու գիծով մը։ Երկաթուղիին մօտերը երկիրը կը փոխուէր։ Կայանները, որոնց ոճը հակադրութիւն մըն էր թրքական մութ ու նկուն շինողութեան։ Մզկիթներէ դուրս շէնքերը, բաւական մեծկակ։ Դէպի Ատաբազար ու… Արմաշ։

Չեմ հետեւիր երկաթուղիին։ Ճակատագրական դիպուած մը կտրեց այս ուղեգիծը ու մեր երկու հերոսները Պրուսայի մարզը, անկից ալ մահուան առաջնորդեց։ Այդ դիպուածը հանդիպում մըն էր Պելիճիկի կայարանին մէջ տեղւոյն հայոց առաջնորդին։ Պատուհանէն Մաթիկը նշմարեց ակնոցաւոր եկեղեցականը, թաւիշ փակեղ, քալուածք, կեցուածք, նայուածք տարօրէն հարազատութեամբ կը յիշեցնէին Ատանայի առաջնորդը, որ խօսած էր իր ընկերներուն մասին, ներկայացնելով Պելիճիկի առաջնորդը ինքնատիպ մարդ մը, ազդեցիկ ու ըմբոստ, թուրքերուն հետ վարուելու մէջ առանձին տաղանդով ու քիչիկ մըն ալ… յեղափոխական։

Մաթիկ Մելիքխանեանց իջաւ վակոնէն, մօտեցաւ եկեղեցականին, առաւ աջը, բարեւելով զինքը անունէն։ Ռուսահայ շեշտը թեթեւ մը պղտորեց եկեղեցականին հաճ արտայայտութիւնը, որ աչքին պոչովը գնացքը շրջապատող ոստիկանները կը զննէր։ Ամէն կառաշար, այդ գիծին վրայ, կայարաններու հոյակապ ամայութիւնը ոգեւորող ու գունաւորող երեւոյթ է։ Անոր սպասումը, ծուխին ու սուլիչին հեռաւոր ալիքները մէջտեղ կը հանեն իրենց բուներէն, ապահովութեան այդ պաշտօնեաները, որոնք իրենց յատկացուած տեղերուն փոխ կու տան իրենց դաժան արձանները ու կը դիտեն։

Եկեղեցականը, կէս զբօսանքով, կէս գործով, իջեր էր կայարան, քաղաքէն կէս ժամով աւելի ցած։ Այդ շաբթու կը սպասուէր երաժշտութեան նոր ուսուցիչ մը, Գարամանէն, ուր սկիզբ էր առած Պելիճիկի առաջնորդին եկեղեցական ասպարէզը։ Մաթիկին հետ իր հանդիպումին տհաճ զգայնութիւնը գուցէ արդիւնք էր այս շփոթութեան, վասնզի ճիղճ հասակով դպրապետ մը մեղք մըն էր ժամուն։ Բայց պատրանքը չտեւեց երկար։ Ծանօթացում։ Ատանայի առաջնորդին անունը, ողջոյնը, յանձնարարականը վերջ դրին տհաճ ու անապահով այն բանին, որ անակնկալին մուտքն էր մեր ծանօթէն ներս։ Տաք, անվախ այս խօսակցութիւնը, մանաւանդ կենցաղագիտական ծեքծեքումը, որ ռուս շրջանակներու նուէրն էր անոր, գրաւեցին ուշադրութիւնը մարդակարօտ եկեղեցականին, քիչիկ մը խենթ ու անսանձ, խօսելու համար մինչեւ Պոլիս երկարիլ մը յանձն առնող։ Անոր պնդումովն էր, որ ուխտագնացութիւնը յետաձգուեցաւ անորոշ ժամանակով։ Պելիճիկն ալ հայաշատ քաղաք էր, տեսնելու արժանի ժողովուրդով մը, հին բարքերու երկրպագու։ Շրջանի գեղերը։ Ընկեր Մաթիկը չէր կրնար դաւել իր առաքելութեան։ Նոր դաշտ՝ իր աչքերուն ու մտքին։

Առաջնորդը, պոլսեցի, խօսուն, եռանդուն, արտակեդրոն, զբաղեցուց զանոնք մինչեւ կէս գիշեր։ Սեդրակ Տոմպայեանը համ կ՚առնէր այս լեզուանի ու թուրքերէնը կեսարացիի մը պէս տիրապետած մարդէն։ Չեմ խորանար այդ տեսակցութեան, որ ունեցաւ աւելի զգոյշ գնացք։ Որուն մէջ մաս առաւ խօսքէ այնքան ժլատ երիտասարդ ուխտաւորը, իր երկրին բերքը, ապուխտը պաշտպանելով սեբաստական խարդախուած տեսակին դէմ։ Բայց տեսակցութիւնը, սա շատ կարեւոր պարագայէն դուրս, ուշագրաւ էր նոր երանգով մը։

Առաջնորդը, արմաշական ըլլալով հանդերձ, կը թուէր Թիֆլիսէն, այնքան արդիական էին իր գաղափարները ամէն հարցի շուրջ, բայց ասիկա՝ քաղաքներուն ամէնէն յետադիմականին մէջ, ուր հայ կիները դեռ թրքական սաւանէն չէին ուզեր զատուիլ եկեղեցի երեւալու ատեն։

Անոր տարբերութիւնը Ատանայի առաջնորդէն, օտարութիւնն էր հանդէպ յեղափոխութեան։ Անկորայէն ասդին արդէն այդ զգացումը կը ստանայ տարբեր կերպարանք։ Այդ լեզուով ալ թրքացած գաւառներուն մէջ յեղափոխական զգացումը ատեն չէր գտած բիւրեղանալու ու փոխանակուած էր շատ ամուր ընդդիմութեամբ մը, պահպանողականէն ալ անդին։ Պատուական հայեր, որոնք Աւետարանին պատգամները լրիւ գործադրելու խորին գոհունակութեամբ մը կրնային թուրքերուն տանջանքին մատնել իրենց ներկայացուած ոեւէ հայ, խռովարար մակդիրով, ու ասիկա՝ իրենց ազգին ծառայութիւն մը մատուցանող հոգիով։ Առաջնորդը թերահաւատ էր արդիւնքէն, թուրքերը աւելի մօտէն ճանչնալու։ Պոլիսը զուր տեղը չէ, որ մայր է քաղաքներու։ Անոր դատումները հակառակն էին Ատանայի տաք գլուխ առաջնորդին, որ Եւրոպա ըրած կուսակալի մը դիւանագիտութիւնը կը տարածէր թուրքերուն զանգուածին վրայ։ Մաթիկը շուտով զգաց մթնոլորտի այս փոփոխութիւնը ու ծածկել ջանաց ինքզինքը, բայց «մէկ ոտքը բացը ձգած», ինչպէս կ՚ըսեն գեղերու մէջ, անճարակութիւնը երբ կը պատկերեն։ Պելիճիկի առաջնորդը հասկցաւ։ Չհասկցաւ։ Իրողութիւն էր, որ արգիլեց անոր հրապարակ դնել ատամնաբուժական տաղանդը։ Պոլսոյ մօտերը երեք-չորս հարիւր քիլոմեթր հազիւ պիտի բաւէր Սուլթան Համիտին վախերուն- այդ անորոշ արհեստները, օտար ու նոր դէմքերը կասկած կրնային հրաւիրել։ Քանի տարի կայ, որ Եըլտըզ պալատը կը պաշտպանուէր այդքան հեռուներէն։ Ոստիկանութիւնը, վեհապետը շոյելու իր եռանդին մէջ, ետ չէր կենար որեւէ անհեթեթութենէ, հերիք է, որ անիկա ներկայանար պալատին հետ կարելի աղերսով մը ու ինքզինքը կը գերազանցէր իր գիւտերով։ Առաջնորդը այս նկատումներով է, որ դարձեալ զգուշացուց անիկա շատ թափառիլ, քաղաքը տեսնելու հոգով ինքզինքը ենթարկել ուշադրութեան։

Բայց մարդիկ «իրենք կ՚ըսեն, իրենք կը լսեն»։ Յաջորդ օրն իսկ, օգտուելով առաջնորդին պահ մը կառավարչատուն կանչուելէն, Մաթիկը մտաւ դպրոց, որ մօտն էր եկեղեցիին։ Ուր անոր անխուսափելի Խրիմեանը, սուր մօրուքիկը եւ արեւելահայ բարբառը դարձան առարկայ լուրջ հետաքրքրութեան։ Մտաւ վէճի տիրացու Արութին հետ ու պապանձեցուց հայերէնի ուսուցիչը, որ մեղքը կը գործէր Սմբատ Դաւթեանի «Փունջ» Բ. էն հայերէն դասախօսելու։ Առաջնորդը դատապարտեց կատարուածը, կէսօրուայ ճաշին։ Բայց սխալը գործուած էր։ Նոյն իրիկունն իսկ, ոստիկան մը երկու «ուխտաւոր» էֆէնտիները հրաւիրեց «քանի մը րոպէի համար» կառավարչատուն։ Կեսարիոյ կառավարիչին փառաւոր վկայագիրը ու ջերմ յանձնարարականը կը չէզոքանար ընկեր Մաթիկին նոյնքան փառաւոր այլուրութեամբը երկրին պետական լեզուէն։ Տասը տարիէ ի վեր յեղափոխական հալածող ոստիկանութիւն մը հաստատ, ալ շահուած տեսակէտներ ունէր իր խուզարկութեանց մէջ անվրէպ արդիւնքով։

Անոնցմէ առաջինը՝ լեզուն։ Բոլոր վանեցիները, մշեցիները, զէյթունցիները իրենց բնիկ սահմաններէն դուրս կասկածելի ապրանքներու կարգը կը դասուէին։ Իսկ անոնք, որոնք պարսիկի մը բերնով կը խօսէին թուրքերէնը, վաւերական քոմիթա, որոնք ձգած Կովկասը, մտեր էին հաւատարիմ հայ ժողովուրդին մէջ, անոր տունը քանդելու։ Մաթիկէն պահանջեցին բժշկական վկայական, զոր չունէր։ Կասկածի տեղի տուաւ իր ծննդավայրը, Ատանան, զոր ոստիկան մը կը ճանչնար քիչ մը, զինուորութիւնը հոն անցուցած ըլլալուն։ Ատանա-Կարին-Կեսարիա-Գոնիա-Պելիճիկ-Ատաբազար… քաղաքներ էին, որոնց մէջէն այդ մօրուքիկը ձրի պտոյտ մը չէր, որ կը կատարէր քննիչ քարտուղարին կարծիքով։ Սեդրակին պատասխանները, իրենց վայելչութեամբը, անթերի թուրքերէնովը, աստիճան մը աւելի կը շեշտէին Մաթիկին մութ հանգամանքը։ Առաջնորդին անձնական միջամտութիւնը դեր մը ունեցաւ։ Պոլսեցի, ոստիկանապետը կը յարգէր ազատամիտ ու գաղափարականապէս զգօն եկեղեցականը։ Անոր հաւաստումը անշուշտ պիտի փակէր այդ թիւրիմացութիւնը, եթէ քաղաքը մօտ չըլլար Պոլիսին ու երկաթուղիի վրայ։ Շոգեկառքը միտքերը բացող զօրաւոր կազմակերպութիւն մըն է։ Տասը-քսան տարուան մէջ անիկա կը յեղաշրջէ դարաւոր մտայնութիւն ու ապրում։ Ոստիկանապետին գիւտն էր «մայրաքաղաքին դռները շատ հեռուներէն բռնելը»։ Պոլսոյ վրայով համիտեան գաղտնի ոստիկանութիւնը մինչեւ Էսկի Շէհիր՝ այդ գօտին կը նկատէր առաջին շրջանակ։ Երկաթուղիին պաշտպանութիւնը կը հպատակէր Եըլտըզի ապահովութեան։ Այս սկզբունքն էր, որ ամրացեալ այդ շրջանակին համար կը փնտռէր ամէնէն փորձ եւ բանիմաց արարածները, որոնք մայրաքաղաքին մէջ քանի մը տարի գործօն ծառայութենէն ետք կ՚ունենային արագ բարձրացում ու առատ թոշակով կը վարձատրուէին, թագաւորին մասնաւոր հոգածութեան առարկայ դառնալով։ Անոնց զգեստն ու ապրուստի պայմանները կը տարբերէին երկաթ գիծէն բաց ինկող գաւառներու համաստիճան պաշտօնակիցներէն։ Պոմպա եւ զէնք փոխադրող հայերուն հեքիաթը յաճախ տեղական ոստիկանութեանց դաւերով, իրականութիւն կ՚ըլլար վակոնի մը մէջ գտնուած սնտուկիկով մը, զոր միշտ մոռցած կ՚ըլլար այս ու այն հայը։ Անգամ մը, շղթայով Պոլիս փոխադրուելէ յետոյ այդ հայը թող աշխատէր ապացուցանել իր անմեղութիւնը։ Մնացեալը ծանօթ է ձեզի։ Պելիճիկի առաջնորդը բաւական տաղանդ ունեցաւ՝ ապահովցնելու համար ապահովութեան պաշտօնատարը ու առաւ անոր ձեռքէն ուխտաւոր էֆէնտիները։ «Սկիզբն էր երկանց», ինչպէս բանաձեւեց իմաստուն եկեղեցականը, երբ զանոնք իր սենեակը տարաւ։ Այս առաջին մկրտութիւնը, թուրք ոստիկանութեան հետ, սարսափի մթնոլորտէ մը, դէմ դէմի գալը զօրաւոր գիծերով կը մնար սեւեռուած Մաթիկի ուղեղին, քանի որ ամիսներու հոլովոյթէ մը յետոյ այդ դրուագը պատմած ատեն անիկա չէր շփոթեր իր զգացական վիճակը այն միւսներուն հետ, Վասպուրականէն ու Տարօնէն, ուր մշտական հոգեբանութիւն էր մահը, բայց զէնքը ձեռքին, կռիւէ ետքը։ Հոս։ Մատնութիւն։ Անշուշտ։ Ինչպէս կը հաւաստէր երիտասարդ ուսուցիչ մը, առաջնորդին սիրելին, զօրաւոր պաշարով, որ Սելանիկի մէջ Իտատի ըրած, խօսելու ու գրելու շնորհովը վարժարանին ուժը կը ներկայացնէր, առարկայ ըլլալով խուլ ու սողոսկուն հալածանքի, ինչպէս գիտեն ընել այդ դժբախտ ասպարէզին մէջ բոլոր անկարողները, հանճարային կատարելութեամբ կազմակերպելով դաւադրական աշխատանքը, իր գործին նուիրուած ու անկէ դուրս ոչինչ տեսնելու զիջող աշխատողին դէմ։ Մատնութիւն։ Ու կատարուած՝ առաջնորդին հակառակորդ խմբակէն, որ առաջին սողոսկողն էր անոր առջին։ Մաթիկը մտած էր վտանգի գօտին, զոր չփորձեց սակայն անգիտել կամ չափազանցել՝ ինչպէս ընել է սովորութիւնը յիմարներուն կամ շատ իմաստուններուն։ Կիլիկիան։ Ինչպէս չյիշել, տրտում կարօտով, ու պատուաբեր սուգով՝ անոր կուսակալը, բանաստեղծ, պատմաբան, արաբ ու պարսիկ քերթողութեան մէջ մասնագիտօրէն զարգացած անձնաւորութիւն, որուն դէմքէն վտարուած էր թուրքը եւ լեզուն այնքան դաշն աղերսով մը կը յայտնաբերէր բարձր իմացականութեան ու ազնուական ոգիին հաշտ խառնուրդը, այնքան քիչ հանդիպելի վարիչ շրջանակներու մէջ։ Որ իր ներկայութեան էր ընդունուած հիւանդ ուսուցիչը։ Խօսած հետը մտերմաբար, ինչպէս կը հաստատէր թարգման եկեղեցականը։

Մաթիկ չէր գիտեր, որ Միջերկրականը, անոր արեւելեան աւազանը հեռու կ՚իյնային Պոլիսէն, որ վարչութեան քաղաք, պէտք չէր զգար իմաստին եւ ոգիին։ Իր պատմութիւնը արդարացումն էր այդ վարկածին։ Անիկա չէր գիտեր, որ ժամանակակից կարգերուն մէջ բանաստեղծը ամէնէն տխուր սպասներուն իսկ անարժան կը գտնենք մենք ու շատ-շատ, թուրքերուն նման, չէզոք, անկարեւոր գօտիներու վարչութիւնը կը վստահինք անոնց, երբ իբր անբաղձալի Աքսորի ալ չենք դատապարտեր, գլուխնուն փաթթելով բարբարոս գաւառ մը, ձանձրոյթն ու մալարիան։ Խորիմաց վեհապետը մայրաքաղաքին ու անոր «առաջին գօտիին» վարչութիւնը կը վերապահէր միայն ու միայն իր մարդերուն, բոլորն ալ ամենագռեհիկ ծագումով, բանակին ընդերքէն զեղծումով ու ստորնութեամբ իրենց մակաբոյծի յեղաշրջումը կատարած ու իբր մեծ, պսակաւոր անձնաւորութիւն հասած մինչեւ կայսերական պալատ, թիրախը՝ բոլոր բախտախնդիրներուն, հանած-վառածներուն ու թուրք պատմութեան քաջածանօթ հերոսներուն, ենիչէրի կամ նոր բառով՝ աւագանի, որոնք գիւղակի մը կառավարչութենէն կամ տասնապետ զինուորի մը աստիճանէն մինչեւ նախարարութիւն, եպարքոսութիւն, սպարապետութիւն ճամբայ կը հարթեն, արժանիքէ դուրս ամէն միջոցներով։

Արմաշական վարդապետին անձնական երաշխաւորութեամբը անոնք շաբաթ մը հիւր մնացին առաջնորդարան։ Առաջնորդը Մաթիկին մէջ կ՚ողջունէր այնքան երկար ատենէ ի վեր կարօտուած խօսակիցը։ Հակառակ երիտասարդ տարիքին՝ իւրացուցած էր սա մենագարութիւնը, խօսելու, առանց վիճաբանութեան (կէտը, որ անիկա կը զատուէր Մաթիկէն) հանդարտ ու համով։ Այս կարգի վարժութիւններ տարիքին հետ կը ստանան գաւառներու եպիսկոպոսները։ Անոնք իրենց ձանձրոյթը կը պարպեն անվերջ դրուագումներով, միշտ մէկու մը գլխուն, որ մտիկ կ՚ընէ սրբազան յեղումը ու ակռաները կը հիւսէ իրարու՝ յօրանջը խեղդելու համար։ Երբեմն հաճելի, սրամիտ լեզու մը կը խնայէ խեղճ տիրացուներու կամ լուսարարներու գլխուն՝ սա նահատակութիւնը, բայց ասիկա բացառութիւն է։ Պելիճիկի առաջնորդը ասոնցմէ էր։ Անոր հետ անցուած այդ շաբաթը անմոռանալի քանդակի մը նման գամուեր էր Մաթիկին ուղեղին։

Անխառն վայելքի կարճատեւ շրջան, որուն մասին բերանացի աւանդումներ դեռ ունէին գոյութիւն էջմիածնական հին սերունդի ծերացած վարդապետներէն, «թիու մը կոթ չեղած» մարդեր, որոնք իրենց դառնութեան մէջ քրոնիկ կը գրեն կամ ասոր պատմողը կ՚ըլլան մեծ տաղանդով, յանկուցիչ, ու համով։

Մաթիկը բախտը կ՚ունենար վերջապէս հաստատելու «տաճկահայերի մէջ էլ» դրական միտք, ու ջերմ խառնուածք, զերծ յաւակնութենէ, մեծագարական կոշտութիւններէ, եկեղեցական եւ աշխարհիկ դասէն համայնգամայն։ Ասիկա անշուշտ յանձին առաջնորդին, եւ թանկագին ուսուցիչին, այնքան տարբեր վասպուրականեան ձիգ ու պնդերես տիպարէն։ Առաջինը մեծ շնորհներով խօսելու, խօսուածքը համեմելու, Մաթիկին ուղեղին մատչելի ըրաւ անմահ Բիւզանդիոնը, ռուսերուն երազած ցարերու քաղաքը, անոր հեքիաթային տեքորովը ու դարաւոր կուտակումներով գոյաւոր ճահճացած մտայնութեամբը։

Առաջնորդը, ճամբորդական գրականութեան մեծ սիրահար մը, Պոլիսը շօշափող գիրքերը իրեն էր ըրած, այսինքն՝ անձնական ապրումով բիւրեղացուցած։ Այդ յաճախումներով անիկա ձեռք էր ձգած մտածումներ տարազելու դիւրին եղանակ։ Ժողովրդապետի իր աթոռը դիրքերու այդ ստացումներուն աւելցուցած էր մարդերէ, անոնց թերութիւններէն, ծիծաղելիութիւններէն մեծ հասկացողութիւն մը։ Յետանկեալ այդ քաղաքներուն մէջ եկեղեցիին պետը ամէն բան է ու մարդոց տառապանքը միշտ մեղքի մը լարը ունի սնունդ կամ առաջնորդ։

Տէր Թաթուլ ծայրագոյն վարդապետը պահ մը տանք այս անունը այդ մարդուն- ոչ միայն դիտած, այլ՝ վերլուծած էր մարդերը այնքան անբան ընող մեծ կիրքերուն զսպանակները ու գիտէր զանոնք ցայտուն ընծայելու գաղտնիքը։ Արժանիք։ Բառը չէ էականը, այլ երիտասարդօրէն ծեր այդ տիպարներուն անսխալ ճշդումն է ներկայացած թնճուկէն, ինչ որ թաքուն ազդակը եղաւ անոնց։ Խղճմտանքի վարդապետները միշտ յիմարներու հետ գործ չունեցան։ Ատանայի եւ Պելիճիկի առաջնորդներուն -դասընկերներ- տարբերութիւնը։ Մաթիկը գտած էր ատիկա ու ըսաւ, այդ առիթով ծանր նախադասութիւն մը- «մեր եկեղեցին կուսակցութիւն է հիմա»։ …Չէր սխալեր այդ եկեղեցիին հետ շատ ալ գործ չունեցած յեղափոխականը։ Մեր ալ քաղաքականութիւնը այդ ատեն կը դառնար անոնց փէշերով։ Զօրաւոր տուրքեր չպակսեցան այդ մարդոց։ Այդ տուրքերուն մէջ, մենէ դուրս աշխարհը կը դադրի իբր բառ տպաւորելէ, երբ ներկայացուի այդ գիծով օժտուածներու բերնէն ու կ՚առարկայանայ լսողին ներսը։

Ծայրագոյն վարդապետը ունէր շնորհը, ձեւերը՝ -կին թէ մարմար- խտացնելու եւ զգալի ընելու։ Ասիկա քիչերու վիճակուած առաւելութիւն մըն է։ Նիւթական մարզէն դուրս կը յօրինէ հարուստները, բարոյականէն՝ աշխարհակալները, արուեստագէտները։ Անոր բառերուն մէջէն ընկեր Մաթիկը աչքովը կը շօշափէր յաւիտենական Պոլիսը, որ խոց-խոց բջջուած լեռի կը նմանի, հորիզոնը ժանեկող։ Ոսկեղջիւրը, ցամաքին մխուած քմահաճ դաշոյն, որուն չէր կրնար հաւատալ ջուր կամ կապար ըլլալուն։ Ու Վոսփորը, ափերուն այլապէս սուտ, անկարելի հեքիաթովը, երբ բլուրի մը մէկ ծալքը կը բացուի յանկարծ ու պալատ մը կը սառի ջուրին եւ կանանչին ընդմէջ, այնքան անակնկալ, որ կը թուի դուրսէն դրուած ու փոխադրելի։ Անոնց մարմարեայ քառափունքին սանդուխ ու նաւակ։ Ու այս նաւակներուն մէջ հանըմները, որոնք կը թուին նոյնքան անիրական, երբ բեհեզին ու մետաքսին փրփուրին մէջ իրենց դէմքերը հազիւ կը բանան, խմոր ու հեքիաթ, այնքան՝ որ մարդ չի հաւատար անոնց երես ըլլալուն, ու կը կարծէ փոխ դրուած բան մը, բանուած մարմար մը՝ ոսկեգոյն կամ կապոյտ շարերուն վրայ։

Ծայրագոյն վարդապետը զուր տեղը չէր, որ բանաստեղծի մը մականունը կը կրէր։ … Բայց պէտք է քալել… Պոլիսը ձգելով ուրիշներու վրձինին։ Ու չմոռնալ երիտասարդ ուսուցիչը, Նիկիոյ շրջանէն, հին ու անուանի ընտանիքի մը արժանաւոր շառաւիղ, որ անոր պատմեց իր գեղէն, անոր յիմար քաջերէն, շրջանին հոծ հայութենէն, այգիներէն ու ձիթենիներէն։ Ան էր, որ Մաթիկին տուած էր իմ ալ անունը, իբր «արժանի տեսակցութեան», ինչպէս նաեւ մեր շրջանին վրայ մանրամասն, տեղագրօրէն կատարեալ ծանօթութիւններ։

Մաթիկը գիտէր, երբ ինծի ինկաւ դէպի հիւսիս բոլոր գեղերուն անունները, մօտաւոր բնակչութիւնը, վստահելի մարդերը, վտանգաւոր անցքերը։ … Այդ շաբաթը, աւաղ՝

Երազի նման անցել-գնացել

Էլ չէր դառնալու…



Քաղաքի կառավարիչին շատ քաղաքավար թելադրումովը անոնք հրաւիրուեցան իրենց ուխտը գործադրելու դէպի Ատաբազար-Արմաշ։

Այս հրաւէրը ձերբակալման բանաձեւ մըն էր, երբեմն գործադրելի՝ սա գիծին վրայ, ինչպէս դիտել տուաւ ուսուցիչը։ Այն ատեն։ Առաջնորդը չէր կրցած հասկնալ, այսինքն՝ ընդունիլ կարելիութիւնը սա ոդիսականին։ Մոսկուայի ուսանողը անկարող էր խօսքէ կեղծիքի։ Հարազատ յեղափոխական։ Բայց դիւրին չէր այդ պիտակը հագցնել սա տղուն։ Պոլսոյ մօտ վայրերուն մէջ, ջարդերը կանխող պատանութեամբ ու անոնցմով արիւնոտ երիտասարդութեամբ ամէն հայ չէր կրնար կազմակերպուած, մահագիր յեղափոխականին այնքան վտանգահար ու վտանգաւոր տիպարը հաշտեցնել սա միամիտ, խօսուն, խանդավառ քարոզիչին, որ կը խաղար իր կեանքին հետ, բայց առանց որոշ ծրագրի, ու այնքան դիւրաւ կ՚ընէր մատչելի իր գաղափարները առաջին հանդիպողին։

Փախուկ։ Բայց անոր լեզուն լոգիգան էր մարմնացած ու կը հանէր քար եօթը վարդապետի։ Ինչ, ուրեմն։ Ես ալ ըրի այս հարցումը անոնց նման։ Ու կ՚ընեմ մինչեւ հիմա։

Կառավարիչին հրաւէրը զանոնք ըրաւ գործնական։ Ուսուցիչը, որ Սելանիկի մէջ պուլկար յեղափոխականներ պահած էր քահանայ իր հօրը (ան՝ որ մեր այս պատմութեան մէջ երեւաց դաւաճանական արարքով մը, հակառակ երկու-երեք տարի առաջ գլխուն գնովը օտարներ ազատելուն թուրքին կրակէն) մատուռի մէջ, ի բնէ արկածախնդիր, թելադրեց անոնց մտնել մատուռը։ Ասիկա յարմարագոյն ընթացքը կը ներկայանար տուեալ պայմաններուն մէջ, քանի որ այդ ճամբորդութիւնը պիտի ընէին այս անգամ պարտաւորուած, ոստիկանական հսկողութեամբ։ Մտնել վակոն, բայց երկրորդ կայարանին իջնալ վար։ Անցնիլ թուրք քաղաքը ճիշդ մէջտեղէն կտրելով, առանց աջ կամ ձախ թեքուելու։ Անցնիլ կամարակապ կամուրջը։ Բարեւել սպասող ոստիկանը ու անցնիլ, առանց ետ նայելու, խճուղին, որ կը խորանայ գետնահովիտը դէպի։ Եզերական ուռիներ, որոնք հատնէին պիտի ճիշդ բլուրին առջին, այն կէտին, ուր եռափողրակ աղբիւր մը մէջքի հաստութեամբ առու մը կը հոսի իր բերաններէն։ Ուր եօթնադարեան եօթը նոճի

եւ երկհազարամեայ երեք սօսի հեքիաթի տեքոր մը կը շինեն հիւղակի մը վրայ, մէկը տաճկական սուրբ մը, տեղական բարբառով՝ -սատակ մը, իր դագաղին մէջ այդպէս տեղաւորուած ով գիտէ քանի դար։ Անոր անապակի պատուհաններուն երկաթեայ ցանց, ուր լաթի կտորներ, հիւանդներու զգեստներէն, նախշուն հիւսք մը կը ստեղծէին։ Խմել այդ աղբիւրէն։ Շեղիլ քիչ մը աջ, առնելու համար սովորական ճամբայ, խոցոտ ու կտրտուած ողնայարին միայն սալերը պահելով տեղ-տեղ, - ինչպէս էին ճամբաներու կմախքները, խճուղիէն առաջ։ Քալել վեր, մինչեւ գագաթը բլուրին, ուր կոնքի ձեւով մեծկակ խոռոչի մը մէջ ծուարած է հայ գեղիկը։ Անշուշտ անտեղի էր կռիւ յայտարարել անոր միակ սափրիչին, որ գերագոյն բժիշկն էր գեղին, մահամերձները կէս ճամբէն ետ դարձնող, արիւն առնելու մասնագիտութեամբ ու քրտինք հանող իր լափաներովը։ Անտեղի էր վարժարան երթալ, որ գետնայարկ սենեակ մըն էր ձմրան միայն բաց, երբ տիրացու Սիմոնը իր ցանքը ընելէ ետքը, տունին փայտը խնայելու համար, մեծ ձիւներուն, կը հաւաքէր տասնեակ մը տղայ ու փոխ կը սորվեցնէր, ինչպէս նաեւ ծննդեան, միւռոն-կաթի տաղերը։ Շաբաթ մը։ Յետոյ ժամով հեռու ուրիշ գեղեր, աւելի մեծ, աւելի կանոնաւոր, որոնք սիրով պիտի կիսէին իրենց չունեցած հացը Հայաստանի ղարիպներուն հետ։ Աւելի յետոյ, լեռնային գիծով իյնալ Նիկիոյ շրջանը, ուր քաղաքի չափ խիտ բնակչութեամբ շէն գեղեր պիտի կրնային պատսպարել զիրենք, մեր պարագային լեռները շրջող ասպատակներուն խառնելով զիրենք։ Այսպէս կը թելադրէր ուսուցիչը, վախնալով թրքական դաւէ մը, քանի որ կառավարիչը հետաքրքրուած կը թուէր առաջնորդին հիւրերով։ Հեռագիր մը, Ատաբազար, բաւ էր երկու օտարականները իրարմով վտանգելու։ Մաթիկին մօրուքը, առանձինն, հրաւէր մըն էր արդէն անոր օտարութիւնը բարձրաղաղակ բարբառող։ Կրնային այս բոլոր վախերը մնալ վախի վիճակին մէջ։ Բայց թարմ էր ձերբակալութիւնը իրենց գեղէն, իրեն ազգական հաճի Տիրանին, որ քեռորդիի պէս բան մը կ՚իյնար ուսուցիչին։ Ձիթապտուղ էր բերած, քանի մը փարա շահելու։ Իր տարազը-փանթալոն, որ պետական համազգեստի մը չափ հազուադէպ էր այդ օրերուն տեղացիի մը վրայ- կասկած կը ներշնչէր։ Ուսուցիչին անձնական երաշխաւորութիւնը հաներ էր զայն բանտէն, բայց չէր բաւած արգիլել անոր ձերբակալութիւնը Ատաբազարի մէջ։

Թուրքերը մեզ նախատելու այդ նուրբ ձեւէն հաճոյք կը զգային, օրէնքին հարկադրանքը դնելով մէջտեղ հոն՝ ուր անձնական քմահաճոյքը կ՚իշխէր։ Այս փորձառութեամբ, լաւ էր քիչ մը ատեն յետաձգել Արմաշը։ Դէպքերը պիտի թելադրէին ատոր ալ գործադրումին ժամանակը։ Յետոյ։ Աստուծոյ գիտնալիքն էր ատիկա։ Ուսուցիչին վերջին խօսքերն էին, կայարանի ճամբուն, -վստահիլ գեղերուն, որոնք օտարը կը պաշտպանէին, դեռ չաւրուած բարոյականի մը ցուցմունքովը եւ կը ջանային տուն-տեղ ընել զայն, սանկ տուն-մնայ աղջիկ մը (քաղաքի երեսուննոցները չանցնին ձեր մտքէն, աղէտի մը գնով նշանածը կորսնցուցած ու նորի մը չարժանացած վարդի պէս աղջիկը, քսանէն երկուք-երեքով վար, տուն-մնայ կը սեպուի) կամ թարմուկ այրի մը դնելով անոր կուշտին։ Այսպէս ամուսնութիւններ բազմաթիւ էին։ Վստահիլ գեղերուն, բայց երբեք չբացուիլ անոնց, վասնզի այդ մարդերը տարբեր էին իբր խմոր Վասպուրականի եւ Տարօնի գեղացիներէն։ Չէին մոռցած իրենց ազգը։ Բայց զայն սիրելու ձեւն ալ անծանօթ էր իրենց։ Բացի եկեղեցիէն, ուր կը զգային իրենց տարբերութիւնը թուրքէն, եւ խուլ այն տառապանքը, զոր թուրքերու բռնութիւնը շամանդաղի նման կ՚աղար անոնց գլխուն, չունէին ուրիշ հոգ։ Հաց ու կնիկ։ Հող ու զաւակ։ Պիտի չհասկնային բոլոր Մաթիկները։ Այս դիտողութիւնները անշուշտ անիմաստ, չըսելու համար հոսհոսական էին ընկեր Մաթիկին, որ ականջին հաւատարիմ, առաջին գործը պիտի ընէր, առաջին հանդիպած գեղին մէջ վարժապետ փնտռել ու անոր ուշացած պարագային, չկրնալով զսպել իր անհամբերութիւնը, գեղացիներուն հետ վէճի սկսիլ։ Խրիմեան քննադատելով, գիտնալով հանդերձ, որ այդ անունին արտասանութիւնը բաւ էր զինքը փորձանքի ածելու, դեռ Կիլիկիոյ դռներէն։

Ուսուցիչը թելադրեց դարձեալ շատ չերեւալ, այսինքն՝ զգուշանալ, ուշադրութիւն հրաւիրող արարքներէ, մանաւանդ աղաներուն հակառակ դատերու պաշտպան կանգնելով։ Երկու օտարական թուրքին մէջ կը խեղդուէին։ Չվստահիլ Կեսարիոյ կառավարիչին վկայագրին ու անցագիրներու անթերի օրինականութեան։ Թուրքերը իրենց թքածը իրենք լզելու մեծ ախորժակ ունէին, երբ հարցը կը դառնար անհաւատ մը դատապարտելու շուրջ։ Չմոռնալ, թէ ինկած էին թրքական հոծ շրջանի մը մէջ, ուր դաշտային գեղերը, գաղթական կամ ոչ՝ թուրքերու պատկանելնուն, պիտի խուսափուէին։ Մնալ միշտ շոգիի վրայ։ Զոհել զիջանիլ մօրուքիկը, ուրկէ կրնար չար բան միայն գալ։

…Ելան վակոն։ Ոստիկանները յարգանքով բարեւեցին առաջնորդին բարեկամ ուսուցիչը։

…Հրաժեշտ։

…Դէպքերը քալեցին ուսուցիչին թելադրած գնացքով։



Ընկեր Մաթիկ եւ ընկեր Սեդօ, բլրագագաթի գիւղին մէջ եղան շաբաթ մը։ Յետոյ անցան ուրիշ մը, ուրիշներ։

Զանց կ՚ընեմ ոդիսականին այս մասը, ուր մեր յեղափոխականը գիրքեր լեցնող առատութեամբ նշմարներ ունէր մեր ժողովուրդէն, - բարք, նկարագիր, նոյնիսկ լեզու։ Ճեմարանի շրջան մը զուր տեղը չ՚անցնիր մարդոց գլուխէն։ Զանց կ՚ընեմ, վասնզի կը նմանի իր մեծ մասին մէջ այն պատկերներուն, որոնցմէ մաս մը պատմեցի արդէն։ Մաթիկը ճանչցեր էր մեր ժողովուրդը, անոր ամէնէն յետանկեալ մէկ գեղին մէջ, իրեն ջերմօրէն յանձնարարուած երիտասարդ մը -որ ես էի- այդքան թեթեւութեամբ վտանգելով ու Խրիմեան վերլուծելով մարդոց առջեւ, որոնց ազգային ընտանողութիւնը ուրիշ հորիզոն չունէր, քան մեծկակ ծաւալով պատերը իրենց մատուռին։

Կը կեցնեմ այս յետախաղացքը։

Այծարած Ակոյի քարայրէն երբ ճամբու դրի զիրենք, չկրնալով համոզել վտանգին լրջութենէն, որուն կը դիմէին, ամիս մը չանցած, անոնք մատնուած էին, իրենց ժողովուրդը սիրող աղաներուն ճնշումով։ Ողբերգական մեծութիւնը իրենց զոհաբերումին, երբ լսելով իրենց համար ձերբակալուածներուն տառապանքը, իջեր էին գեղ եւ յանձնուեր թուրքերուն։ Յեղափոխական։

Դատելը ձեզմէ։ Ես պատմեցի։ Ու կ՚երաշխաւորեմ անոնց ոդիսականին այն մասը, որուն խառնուեցայ։



Մոխիրնոցին մէջ անոնց մահը վաւերական է դարձեալ։



Շեղում մը, «Մնացորդաց»էն։

«Խոնարհները» գործին հեղինակը այդպէս չի դատեր։



Տասը տարիէ ի վեր տիտղոսաւոր եւ արժանաւոր մարդեր կը ջանան մեր յեղափոխութեան մեծ դէմքերը կորուստէ փրկել, անոնց նուիրելով խղճամիտ ու ստուգազրոյց մենագրութիւններ։ Ընդարձակ այս վերակազմումի ընթացքին՝ Մաթիկները։ Այսինքն՝ մեծ կամ պզտիկ այն հերոսները, որոնք իրենց անձին ամբողջը դրին այդ գործին, իրենց ձեւովը, կէս, քանի որ այդպէս էր ձեւուած կեանքին բաժինն ալ իրենց։ Յիմար՝ քանի որ իմաստուն չէին ծնած, բայց ազգին համար մեռնելու պահուն մեծերուն չափ մեծ եղան։

Մաթիկները։

Կը հարցնեմ ու կը լռեմ։

Թող ներեն իմ ընթերցողները այս շեղումն ալ, կամ՝ ինծի։



ՎԵՐՋ


[1] Էճել - Մահուան ժամ։