ԵՐԲ ՄԵՌՆԻԼ ԳԻՏԵՆՔ. ՎԱՐԴԱՆԱՆՔ (ԽՈՐՀՈՒՐԴ ՀԱՅ ՄԻՋՆԱԴԱՐԷՆ)

Համաբարբառ
Երբ մեռնիլ գիտենք. Վարդանանք (Խորհուրդ հայ միջնադարէն)

ՎԱՐԴԱՆԱՆՔ

(ԽՈՐՀՈՒՐԴ ՀԱՅ ՄԻՋՆԱԴԱՐԷՆ)

Երեք Արար




ԳՈՐԾՈՂ ԱՆՁԻՆՔ



Յովսէփ Կաթողիկոս

Սահակ Եպիսկոպոս

Ղեւոնդ Երէց

Աբրահամ եւ Քաջաջ` Սարկաւագներ

Վարդան Մամիկոնեան` Սպարապետ Հայոց

Վասկա Սիւնի` Մարզպան Հայոց

Աշուշա` Բդեշխ Վրաց

Արշաւիր Կամսարական, Հմայեակ, Ամատունի, Խորէն, Թաթուլ,

Ներշապուհ, Համազասպ` Հայ Նախարարներ եւ Զօրավարներ

Հայոց Տիկին` Վարդանի կինը

Հայ նախարարի մը կինն ու աղջիկը

Երիտասարդ Արծրունի մը

Յազկերտ` Արքայից Արքայ

Վռամ եւ Միհրներսէհ` Հազարապետներ Արքայից Արքային

Մվպետան Մովպետ

Մոգեր

Գադիշոյ, Տիրոց, մանէճ, Գիւտ` Ուրացող Նախարարներ

Զանգակ Քահանայ` Բանագնաց,

Ուրացող

Վարազ, Արջուկ, Գալ` Մոկաց գիւղացիներ

Փայտուոր

Ժամկոչ

Ժամուորներ` (Պառաւ, Հասուկ կներ, Ծերը, Պզտիկներ)

Հայ եւ Պարսիկ Զինուորներ



Բեմի ետեւը խուժանին խուլ գոյութինը` զգալի` զանազան բացագանչութիւններով:



Երբ վարագոյրը կը բացուի, իրենց աթոռներուն վրայ բազմած են Յազկերտը, Միհրներսէհը, Մովպետան Մովպետը:
ԱՌԱՋԻՆ ՊԱՏԿԵՐ



(Դահլիճ մը, Յազկերտի ապարանքին մէջ: Բեմը կիսաբոլոր, որուն մէջտեղը կը գրաւէ Յազկերտին գահը: Եհտզհետէ երկթեւ կը հեռանան աթոռներ, իրարմէ զգալի աստիճանով մըցածնալով: Նրբանցքներուն վրայ բացուող դռներ):



Յազկերտ. – Վռա'մ, ամբողջացուցած ես տեղեկութիւնը:

Վռամ. – Ամբողջացուացծ, Արքայից Արքայ: Խորհած են դիմել արեւմուտքի թագաւորին բայց չեն դիմած: Հիւսիսի Սկիւթներուն հետ ուզած են դաշինք կնքե, լ չեն համաձայնած:

Յազկերտ. – Իրենք իրենց մէջ:

Վռամ. – Երեք երկիրներու նախարարները երդում ունին մերժելու կրօնափոխութեան առաջարկը, իրենց կրօնական գիր քին վրայ:

Յազկերտ. – Հայոց մարզպանը:

Վռամ. - Անվստահելի ինչպէս միշտ: Մեզի հետ, ինչպէս անոնց մէջ:

Յազկերտ. – Սպարապետը:

Վռամ. – Այդ տունը դէմ է Արիներուն ու Զրադաշտին: Ճիշտ է երկրին ուժերը վստահիլ Մամիկոններուն, Տէր Ա րքա&յ, երբ անցեալը այնքան պարզ է ամէնուս: Արքայից Արքան անշուշտառիթը պիտի շահագործէ փոքր ընդդիմութիւնը ընդարձակելով…:

Յազկերտ. – Այսինքն:

Վռամ. - Ուղղակ իկոտորելով այդ վայրենիները քանի որ մեր ձեռքին մէջ ունինիք:

Յազկերտ. – (Քիչ մը մտածելէ վերջ) Այդ թելադրութիւնը դէմ է մեր աւանդութեանց: Արքայից Արքային ձեռքը ուժով է ինքնին իր կամքը պարտադրելու համար նոյնիսկ անոնց պա շտպանարեւմուտքի թագաւորին:

Վռամ. – Իրենց նամակը:

Յազկերտ. – Այո': Պիտ կրեն պատիժը այդ լեզուին: Բայց բռնութենէն առաջ արդարութիւն: (Մովպետին) Մովպետան Մովպետ, ինչ է կամ քը մեծ Զրադաշտին:

Մովպետ. – ինչ որ յարմար կը դատէ պետը այս դիւանին: Զրադաշտը տիեզերական արքայութիւնը կ՚ուզէ:

Յազկերտ. – Օրհնեալ է արքայութիւնը Զրադաշտին: Պիտի հաստատեմ անիկա քաղցրութեամբ ինչպէս ուժով: Սուրով ու հուրով, եթէ հարկ ըլլայ. սրբազան արեւին ծագած կողմէն մնչեւսահմանները անոր մուտքին:

Մոգեր. – (Կշռաւոր ձայնով մը) Մոինչեւ սահմանները անոր մուտքին:

Մովպետ. - Նախ հիւսիսէն, Արքայից արքայ:

Մոգեր. - Նախ հիւսիսէն

Վերջն արեւմուտք

Ազգ եւ ազինք

Արեւին սուրբ երկրպագու:

Յազկերտ. – Ապրին ձեր եռանդուն բերանները: Մովպետան Մովպետ, խօսէ մեզի մեծ Զրադաշտին կամքէն, քանի որ երեք անգամ արեւը արդէն տրած անցած է մեր աղօթքներունճամբան: Քաղցրութեամբ թէ բռնութեամբ:

Մովպետ. – (Ծանր, պատգամակերպ կշռելով իր բառերը) Եւ երկուքով, Արքայից Արքայ: Այսպէս կ՚ուզէ սուրբերու սուրբ Զրուանի աչք Զրադաշտը:

Յազկերտ. – Եւ երկուքով: Թող օրհնուի անոր կամքը որ պիտի գործադրուի: Եւ երկուքով:

Միհրներսէհ. – (Խոնարհելով խոր կործանումով) Եւ աւելիով, Արքայից Արքայ. եթէ զգացուի կարիքը ասոր:

Մովպետ. – Զրադաշտին ա րքայութիւնն է արեաց աշխարհին: Յաւիտենական բարիք բոլոր մարդերուն:

Միհրներսէհ. – Եւ աւելիով: Բոլոր ազգերը պիտի մասնակցին Ահրիմանին դէմ մեր պայքարին: Բոլոր ազգերը պիտի զգան, մտածեն ու գործեն ինչպէս կը մտածէ Արքայից Արքան: Պիտիկազմուի մեծ ու մէկ կայսրութիւնը հոս, ինչպէս երկինքին մէջ: Եւ աւելիով, Արքայից Արքայ:

Յազկերտ. – Ինչ է իմաստը այդ աւելիին:

Միհրներսէհ. – Եւ արիւնով, Արքայից արքայ: Մարդիկ քի'չ անգամ հասկցան ուրիշ լեզու:

Յազկերտ. – Ապրի հազար քու իմաստուն գլուխը:

Միհրներսէհ. - Հազար հազար ապրի Արքայից Արքան արեաց բարիքին ու Զրադաշտին փառքին համար:

Մովպետ. - Ապրի անվերջ,

Բազուկը մեծ

Զրադաշտին,

Արիաց արի

Ու մեծ արքան…

Միհրներսէհ. - Մեծ բարերար ողջ աշխարհին:

Մոգեր. - Մեծ մարդասէր, Մեծ ողորմած,

Խնամարկու մարդոց բոլոր.

- Արիներուն ու խուժերուն:

Մովպետ. - Մեծ բարերար ողջ աշխարհին:

Միհրնեսրէհ. - Հանդերձեալին…

Մովպետ. - Եւ երկուքի: ն Վարուէ Զրադաշտին կամքովը անոնց հետ. անարիներէն որոնք դուրսը կը սպասեն: Ու անոնց հետ` որոնք սրբազան արեւի մուտքի կողմերուն կը մնանմոլորեալներ: Վարուէ համաձայն Զրադաշտի կամքին բոլոր աշխարհին հետ: Այսպէս կ՚ըսէ Զրադաշտը այսօրուան համար. -

«Երանութիւն ձեզի ազգ եւ ազինք…»:

Յազկերտ. – Ցուլերը:

Մովպետ. - Երեք անգամ եօթը թիւով սպիտակ ցուլերը զոհուեցան Սրբազան Կրակին: Ու անոնց բոլորին ալ լեարդին վրայ արեւելքը կամար կը նետէր աշխարհին չորս կողմերուն: Զրադաշտը անհուն է երբ կուտայ:

Յազկերտ. – Լուացումը:

Մովպետ. - Լուացումը, սրբացումը, բոլո'րը, համաձայն Զրադաշտի հրամաններուն: Այլեւս այդ թշուառական իշխաններուն կը մնայ փրկուիլ մեզի հետ կամ մատնուիլ Ահրիմանին:

Յազկերտ. – Ուրեմն ատեն է որ կանչուին մեծ ատեանին:

Ձայներ. - Թող կանչուին մեծ ատեանին:

Յազկերտ. – Արարողապե'տ… (երկու արարողապետ կը զատուին իրենց տեղերէն, գլխակործան յառաջանալով մինչեւ գահը ու սպասելով գետնատարած: ) Ելէք (արարողապետները ոտքի: )Մտցուցէք հիւսիսի իշխանները գահնամակի կարգով: (Արարողապետները դուրս: )

Յազկերտ. – Մովպետան Մովպետ. պատրաստ են բոլոր փաստերը:

Մովպետ. - Ահա սրբազան մատեանը (ձեռք կ՚առնէ մագաղաթեայ մեծ ոլորք մը) ասկէ պիտի կարդացուին բոլոր այն կէտերը որոնց պէտք կայ: Ահա նամակը որ այս ատեանին կողմէգրուած էր իրենց եւ որուն պատասխանին յիմարութիւնը դուրս է մեր օրէնքներէն:

Միհրներսէհ. - Արքայից Արքային սուրը փշուր փշուր կը խո տակէ անոնց յամառութիւնը:

Մովպետ. - Այո: Բա'յց: Այս ատեանը նոր չէ ար գործ կ՚ունենայ այդ անսուրբ արարածներուն յիմարութեան որքան յամառութեանը եհտ: Երջանկայիշատակ արքաներ սա աթոռէն, տառապած են անոնց փրկութեան համար, անոնց խելագար ընդդիմութիւնը չի կրնալով հասկնալ: Նորագոյն ու ահաւոր վկայ: - իրենց այլապէս անհեթեթ ինչպէս յիմար պատասխան նամակը:

Յազկերտ. – (Մեղմ) Հասկնալի սակայն այդ յիմարութիւնը, իրենց լեռներուն վրայ` արեաց ահէն ապահով: Բայց Տիզբոն է հոս:

Միհրնեսրէհ. - Ատիկա գիտնալու շնորհէն զուրկ են ծանծ, Արքայից Արքայ: Ու հոս է իրենց դժբախտութիւնը: Ու ճիշտ ատոր համար է որ ձեր իմաստութիւնն ու գութը կը միջամտէ որպէսզիփճրկուին այդ յիմարները նոյնիսկ բռնի: Անհասանելի են խորհուրդները մեծ Զրադաշտն որ սակայն Ձեզ է ընտրած սրբազան անօթ զանոնք մարդոց սրտերուն փոխադրելու: Երանութիւն ուփառք այն օրին, երբ Արքայից Արքային իշխանութեան ենթակայ միլիոնները պիտի ազատուին իրենց մոլորանքէն: Ինչ հոյակապ պատկեր է որ կը բացուի մտքիս: Աշխարհներէ աշխարհներպիտի վառին ատրուշանները: Ըմբոստութիւն, դաւ, պետական հոգեր ընդմիշտ պիտի դադրին մեր կայսրութեան սահմաններէն: Մեծ, անբացատրելի են փառքն ու բարիքը որոնց գործաւորնէք նշանակուած Սուրբ Զրադաշտին կամքովը: Երկինքն ու երկիրը հաւասարապէս գոհ են ձեզմէ:

Յազկերտ. – Փշուր փշուր կը խորտակուին բոլոր անոնք որոնք չեն խոնարհիր Արքայից Ար քային հրամաններուն:

Մովպետ. - Այո: Բա'յց: Փշուր փշուր որտակուեցան, կը խորտակուին ամէն օր ու չեն ուտեր մեր զոհը: Միայն Տիզբոնի մէջ հազարներով համրուեցան անոնք որ մերժեցին մեր միսը եւ վիզերկարեցին դահիճին:

Միհրներսէհ. - Մի բաղդատեր, Մովպետան Մովպետ, սա ասորիի կտորուանքները հիւսիայիններու նախարարներուն: Անօթի, ցաւագար, որդնոտ այդ նազովրեցիներուն, որոնք Տիզբոնիպողոտաներուն վրայ մուրալէն զատ զբաղում չունին, մահը աւելի կ՚արժէ կեանքէն:

Մովպետ. - Ազնուականներ ալ չի պակսեցան:

Միհրներսէհ. - Ազնուականներ: Այսինքն անարիներ որոնք իրենց գլուխը կը կրեն իրենց ուսերուն մեր բարեացակամութեամբ, չէ: Ո'չ, մի բաղդատեր Հայ նախարարները այդ խուժանինհետ: (Երկարաձիգ շեփոր: Որմէ վերջ խռովակոծ լռութիւն: Մէկէն երկթեւ ճեղքով կը բացուի, ինք իր վրայ ծալլուելէն, խորքի վարագոյրը: Արարողապետները, երկւո կարգի գլուխէն, կ՚առաջնորդեն նախարարները, պայմանադրական ծնրադրութեամբ: Ոչ մէկ բառ: Վայրկեան մը լուռ տեսարան: Որմէ յետոյ Յազկերտին հրամանը` ոտքի ելլելու: )

Յազկերտ. – Ելէ'ք…: Քարտուղար… (Քարտուղարները կը նետուին վէջտեղ. պայմանադրական ծնրադրումով: ) Բերէք ինծի հարիւր կնիքով նամակը զոր այս մարդիկը ղրկած են Դուռ: (Քարտուղարներ դուրս: ) Չեմ կրնար, ուրիշ անգամներուն նման, ձեր գալուստը ողջունել բարիով: Դուք կը հասկնաք ատիկա:

Կամսարական. - Այս անգամ ալ ձեր հրամանն է մեզ հոս բերողը սակայն, Արքայից Արքայ: Ըլլային պարզ մարդեր սա եկողները եւ ոչ նախարար, դարձեալ կուգան Աստուծմէ: … Հիւրըպատուելը Աստուած պատուել է:

Յազկերտ. – Որ Աստուածը:

Կամսարական. - Երկինքն ու երկիրը ստեղծող Աստուածը: Ո'չ միայն այդ:

Յազկերտ. – Ուրիշ:

Կամսարական. - Մեզի զլացուեցան դարաւոր օրէնքներով նուիրագործուած պայմանները նախարարական ընդունելութեան: Ո'չ միայն այս:

Յազկերտ. – Ուրիշ:

Կամսարական. - Ոչ ոք եկաւ մեզ դիմաւոր: Ոչ ոք որ մեզ առաջնորդէր քաղքէն ներս: Ոչ միայն այդ:

Յազկերտ. – Շարունակէ':

Կամսարական. - Պալատին մէջ մեզ հետ վարուեցան անարգանքով: Երեք օր է մեր գալը, եւ բշտիպաններէն դուրս մ էկը չենք տեսած: Հակառակ դարաւոր օրէնքներու, մեզմէ առին մերզէնքերը ու զատեցին մեր թիկնապահները:

Յազկերտ. – Ուղիղ ինչպէս սուր են դիտողութիւններդ: Եղան այդ ամէնը, միայն ու միայն ձեր ուզելովը: Անցած էք հպատակութեան սահմանները:

Կամսարական. - Մենք դարերով հաւատարիմ հպատակներն ենք Արքայից Արքային:

Յազկերտ. – Հիմա` ո'չ: Ու ձեզի զլացուած հանդիսանքն ու մեծարանքը պտուղն են ձեր ըմբոստութեան որ ձելմէ առաջ հասած է հոս (կը մտնէ քարտուղարը մեծկակ մագաղաթ մը դնելովսեղանիկի մը վրայ, Յազկերտի մօտ):

Յազկերտ. – Ու ասիկա սկիզբն է ըմբոստներու հետ վարուելու կերպերուն:

Վասակ. - Արքայից Արքային հաւատարիմ հպատակները չեն կրնար ընդունիլ այդ վերագրումը: Իր հրամանին հնազանդ երեք աշխարհներու աւագնաիին հոս ներկայութիւնը փաստ մըն էուրիշ բաներու:

Յազկերտ. – Մարզպան, կրնայիր չգալ:

Վասակ. - Եկած եմ սակայն, Արքայից Արքայ, ու սրտի մեծ միամտութեամբ: Երկիրը պարտք չունի գանձին: Այրուձին կազմ ո պատրա'ստ` ձեր ցոյց տալիք ուղղութեան:

Յազկերտ. – (Թուղթը առնելով սեղանէն ու գտնելով մարզպանին կնիքը) Սիւնեաց իշխան, քուկդ չէ այս կնիքը: Մօտեցիր ու տես (մագաղաթը զուսպ արհամարհանքով մը կը հրէ անորքիթին): Տեսար: Լա'ւ: Հիմայ, լռէ: Անշոշտ հաշիւը պիտի տաս, պիտի տաք` հոս պառկեցուած սա քաջագործ բառերուն: Բայց ատկէ առա'ջ, Աշուշա իմ սիրելիս, եւ դուն Աղուանից աշխան, դուքհամակարծիք էք այս նամակին պարունակութեան:

Աշուշա. - Մեր ստորագորւթիւնը կայ հոն:

Յազկերտ. – Պակասը ինչ պիտի նշանակէր:

Աշուշա. - Քրիստոնեաներ ենք ու եղբայր, Արքայից Արքայ, առանց ըմբոստներ ըլլալու ինպչէս չէին մեր պապերը:

Յազկերտ. – Այսինքն կը բաժնէք նամակին գաղափարները:

Աշուշա. - Քրիստոնեաներ ենք ու ձեր պապերը գիտէին ատիկա, Արքայից Արքայ, ու կը սիրէին մեզ ինչպէս դուք կը սիրէք մեզ:

Յազկերտ. – (Տրտում) Անշո'ւշտ, կը զգաս թ ինչ ցաւ կը պատճառես ինծի: Բաներ կան որոնք վեր են սուրէն: Ու ատոնցմէ մէկն է մտերմութիւնը: Բայց հիմա ատոր տեղը չէ հոս: … Հիմաերկրորդ հարցում մը այս անգամ ձեր բոլորին - դուք ով կը կարծէք զիս:

Կամսարական. - Ատիկա գիտեն արիներն ու արաիները:

Յազկերտ. – - Ոչ այդպէս: Ոչ` խուսափող բառերով: Ձեր իմաստութիւնը պահեցէք ձեր շինականներուն հիացումին: Ուրիշ է պահը: Կշռէ բառերդ, ու տուր պատասխան` ուղիղ ու անվախ, ինչպէս եղած է ատիկա սա մագաղաթին վրայ: Ով է ան որ այս րոպէինկը խօսի ձեզի հետ:

Վասակ. - Արքայից Արքան:

Յազկերտ. – Լրացուր նախադասութիւնդ այնպէս ինչպէս սորվեցար հոս, իմ պալատիս մէջ, պատանդ օրերէդ: Ինչպէս սորվեցան դարերէ ի վեր քու նախնիքը: Սիւնի, հաւաքէ ինքզինքդ: Ովէ Արքայից Արքան:

Վասակ . - Ան որ տէրն է արիներուն եւ անարիներուն:

Յազկերտ. – Աւելի:

Վասակ. - Որ իշխանութիւն ունի կենաց եւ մահուան

Միհրներսէհ. - Ֆեր բոլորին վրայ:

Վասակ. - Մեր բոլորին վրայ: վ

Յազկերտ. – Բայց այս թուղթը (ձեռքին մէջ զուսպ բարկութեամբ մը դողացնելով մագաղաթը) ուրիշ բան ալ կ՚ըսէ: Անշուշտ զայն կարդացիր կնիքովդ հաստատելէ առաջ: Ու անշուշտ դուքբոլորդ ալ գիտէք ինծի տրուած դասը ձեր շատ գիտցող կրօնաւորներուն կողմէ, ու համամիտ էք սա լրբութեան, ձեր կնիքները փռելով այս թուղթին տակ: Այո:

Կամսարական. - Կը մերժենք բլրութիւնը, կ՚ընդունինք համամտութիւնը, քանի որ ենք արդէն:

Յազկերտ. – (Զուսպ բարկութեամբ) Ուրախ եմ: Կանչուած էք հոս ուրեմն լուսաբանելու համար զիս թէ որոնք կրնան ըլլալ ինչ ինչ կէտերը որոնց մասին ձեր վերապահութիւնը կըյայտարարէք: Մտքերնուդ չանցան որ հաշիւը տայիք պիտի ձեր յանդգնութեան երբ ինծի կ՚ելլէք վերագրել տգիտութիւն, մոլորութիւն ու մանաւանդ կ՚ուրանաք սրբազան արեւինաստուածութիւնը ու կը պաշտպանէք խելքի դէմ առասպելներ: Խորհած ունիք ձեր անհեթեթ, անմարդկային հաւատքին:

Կամսարական. - Անհեթեթ, անմարդկային, մե'րն է անիկա: Ու մեր մտքէն չէ անցած զայն պարտադրել ուրիշներու:

Յազկերտ. – Ձեր որ ուժովը:

Կամսարական. - Քրիստոսին հաւատքը առանց սուրի եւ բանակի կը նուաճէ, Արքայից Արքայ…:

Յազկերտ. – Ծանր, չափազանց ծանր է ձեր մեղքը Ձեր թագաւորին ու իր Աստուծոյն դէմ: Բայց ահա խորհրդաւորը: Նոյն աստուածն է որ զիս մեղմ, գրեթէ բարեացակամ կ՚ընէ ձեր դեմ:

Կամսարական. - Շնորհակալ ենք այդ զգացումներէն: Կրկնապէս պիտի ըլլայինք ատիկա եթէ մեզ ազատ ձգէիք մեր հոգեւոր կեանքին մէջ. ձեզ խնայած ալ կ՚ըլլայիք ձեր բազմազբաղօրերուն սա աւելորդ խնամքը մեր հոգիներուն համար որոնց տէրը չենք արդէն:

Յազկերտ. – Ով ուրեմն, տէրը ձեր հոգիներուն:

Կամսարական. - Մեր Աստուա'ծը:

Յազկերտ. – Ան` որուն համար կ՚ըսեն թէ խաչին վրայ լալով մեռաւ:

Կամսարական. - Մեր մեղքերուն համար:

Յազկերտ. – Ձեր մեղքերուն համար որոնք մաքրուած ըլլալու էին սակայն: Մինչ հակառակն է որ ճիշտ է: Աչք ածէ շուրջդ ու պիտի տեսնես:

Մովպետ. - Իմաստուն աստուած մը ի'նչ գործ ունի անարգ գործիքի մը վրայ: Ինչու մեռնի մանաւանդ: Ինչպէս կը մեռնի աստուած մը:

Կամսարական. - Որպէսզի մենք ապրինք:

Յազկերտ. – Ապրիք: Պտտցուր աչքդ տեսնելու համար ի'նչ է ապրիլը: Թէ որո'ւն աստուածն է իմաստուն, արիներուն թէ անարիներուն, ազատներուն թէ անազատներուն: Ձերդժբախտութիւնը կը սկսի այն օրէն երբ բաժնուեցաք մեր աստուծմէն:

Կամսարական. - Բայց երբ երջանիկ ենք մեր դժբախտութեամբ… !

Մովպետ. - Արքայից Արքայ, անկարելի է խօսիլ այս մտայնութեամբ մարդոց հետ:

Յազկերտ. – Վայրկեա'ն մը: Չէք ընդունիր որ արեաց պալատը, աւագանին, մովպետները, հազարապետները ըլլան աւելի իմաստուն, ու ձեր հոգիներուն որու պատկանիլը, ձեր իրականբարեբախտութիւնը ձեզմէ լաւ գիտնան, քանի որ, կը հասկնաս անշուշտ, ուրիշ բաներ ձեզմէ աւելի գիտեն:

Կամսարական. - (Քիչ մը տրտում) Քով քովի չեն գար երկու գիտութիւնները:

Յազկերտ. – Բայց ինչպէս կ՚ուրանաս անուրանալի փաստը ձեր վճռական անգիտութեան, քանի որ ձեր հայրենի ժառանգութիւններն անգամ կառավարելու անկարող եղաք: Առանցարիներու վարչութեան դուք իրար հալածելէ, սպաննելէ անդին ի'նչ ունիք գիտցած: Ան որ պակասաւոր է այս աշխարհին վրայ, պակասաւոր է առաւել աստիճանով միւսին ալ վրայ:

Մովպետ. - Անհուն է իմաստութիւնը Արքայից Ա րքային ու անոր մեծանձնութիւնը նոյնպէս` հանդէպ կոյրերու, տգէտներու, յիմարներու: Ահա թէ ինչու մեր աստուածը մեզ կը թելադրէզբաղիլ նաեւ փրկութիւնովը անժառանգ ծնածներու: Մեր երկինքը ընդարձակ է ու կ՚ուզենք որ մեր հպատակները իրենց արժանաւոր հատուցումը գտնեն նաեւ երկնքի մէջ:

Կամսարական. - Շնորհակալ ենք, Մովպետան Մովպետ, այդ բարձր հոգածութեան համար: Նոյն ատեն ներեցէք որ այդ շնորհապարտութիւնը բեռի մը պէս չի կրենք: Ամէն ոչխար իր ոտքէնկը կախուի:

Յազկերտ. – Շատ խօսեցար: (Մաիկոնեանին) Ինչու լուռ կը մնայ Հայոց սպարապետը:

Վարդան. - Մտիկ ընող պէտք է:

Յազկերտ. – Համաիտ չես մեր փաստերուն

Վարդան. - Փաստերը չյայտնուեցան: Ըսուեցան խօսքեր երբեմն արդար, աւելի յաճախ վիրաւորիչ ու անարդար, որոնք կրնային խնայուիլ: Արքայից Ար քան հմոզուած է որ հոս տգէտներ, յիմարներ չեն հաւաքուած այլ մարդեր: Հազարապետը Ուշաններուն դէմ մեր կռիւէն ետքը ուրիշ կերպ գնահատած է մեզ:

Յազկերտ. – Չշեղինք, սպարապետ: Այս թուղթին խմբագրութիւնը չես ընդունիր որ, կը նշանակէ հպատակութեան պայմանները անարգել:

Վարդան. - Այդ նամակը հաւատարիմ արտայայտութիւնն է Հայոց աշխարհին:

Յազկերտ. – Այն ատեն Հայոց աշախրհը իր թագաւորին դէմ ըմբոստ ըլլալէ առաջ, ըմբոստ է մանաւանդ անոր Աստուծոյն դէմ:

Վարդան. - Մենք մեր մարմնաւոր թագաուրին հանդէպ կը պահենք մեր պարտքն ու պատկառանքը:

Յազկերտ. – Մի խաղաք բառերու վրայ: Երկու անուն չունի արարքը որուն խոստովանութիւնն է սա թուղթը: Դուք կը մերժէք մեր գորովը, խնամարկութիւնը որոնք հոս յիշելը թերեւս դէմ էճաշակի, ձեզ երախտագիտական զգացումներով չբեռնաւորելու համար, ինչպէս քիչ առաջ դիտել տուաւ Կամսարականը: Բայց դուք կ՚անտեսէք մեր տագնապը, ձեզմով մեր սրտինբեռցուցած ցաւը որուն իրաւունքը չունիք:

Վարդան. - Ու չէք մտածեր թէ ինչ նոր տագնապ կը բարդէք մեր հոգիներուն, զանոնք այսպէս վիրաւորելով, երբ ոչ մէկ կարիք կայ այդ բանին, քանի որ նախարարներուն, բանակին, ժողովուրդին տրամադրութիւնը պարզ է Արքայից Արքային:

Յազկերտ. – Շեշտդ դիւր չէ ինծի, սպարապետ: Գիտնալու ես հարկաւ թէ ուր կը գտնուիս:

Վարդան. - Արքայից Արքային պալատին մէջ ուր եկեր են իմ նախնիքը. եկեր ենք մենք ընկերներով կամ առանձին, այնքան անգամներ, առանց վախի ու առանց ցաւի…:

Յազկերտ. – Երբ այս թուղթը չէր գրուած:

Վարդան. - Թուղթէն վերջն ալ: Ահաւասիկ ես եւ ընկերներս:

Յազկերտ. – Քու շեշտդ դիւր չէ սա ատեանին, սպարապետ: Ինծի համար դժուար չէր, առանց ձեզ իմ ներկայութեանս կանչելու, արժանապէս կարգադրելու սա անիմաստ ըմբոստութիւնը…:

Վասակ. - Մենք ըմբոստներ չենք: Ձեր հրամանին հնազանդ հոս գալէ անդին բան չենք ըրած:

Յազկերտ. - Բայց հոս գալէ ասդին…:

Վասակ. - Բան չէք ըսած մեզի, բացի անարդար տեղը նախատելէ: Նոյնիսկ մեզի անծանօթ կը մնայ նպատաը մեր հոս կանչուելուն:

Յազկերտ. - Օ, ատ ալ նոր իմաստութիւն բայց չեմ զ բաղիր: Խօսքս կ՚ուղղեմ երեք աշխարհներու նախարարներուն: Մեծ Զրադաշտին գերագոյն կամքը, պատգամը արդարութիւնն է: Արիներն ու անարիները գիտեն ատիկա: Իմ նախնիքներէս Կմբիւսը, ծանօթ է ձեր բոլորին. ինչպէս քերթել տուաւ անիրաւ դատաւորին մորթը, ինչպէս չորցուց այդ մորթը, գամել տուաւաթոռին որուն վրայ նստած այդ դատաւորին տղան իր վճիռները կուտար իրեն ներկայացող դատերէն: Մենք անարդար չենք, չենք եղած, չենք ըլլար: Ու կապելու համար կարճ, կ՚ուզեմ Ձեզպատուով, փարթամ ընծաներով, փառքով ու հանդէսներով ուղարկել ձեր երկիրը եթէ յօժարիք դառնալ ետ ձեր մոլար հաւատքէն եւ ընդունիլ Զրադաշտին լուսեղէն օրէնքը: Ձեզի կը մնայ հիմա, սա րոպէին իսկ տալ ձեր որոշումը: Այն պարագային ուր կ՚ընդունիք մեր հրաւէրը, երանելի էք թէ' հոս, թէ' հանդերձեալ աշխարհին մէջ ուր պիտի շարունակուի այլապէս մեծ ու գեղեցիկ մասըսա անցաւոր կեանքին, անվախճան ժամանակով: Այն պարագային ուր կը մերժէք մզե, հաւատարիմ մնալով յիմար առասպելին, զիս կը հանէք ձեր դէմ իմ ամբողջ բարկութեամբս: Ու դուք շատլաւ գիտէք թէ ինչ կը նշանակէ Արքայից Արքային զայրոյթը. ինչ` իր բանակները. ինչ` իր փիղերը: (Ընդհանուր լռութիւն: Իշխաններուն գլուխները կը կախուին գետին):

Յազկերտ. – Լռութիւնը իմաստ չունի: Խօսք կ՚ուզեմ: (կ՚ելլէ գահէն) Ահա կը սկսի երկրորդ Յազկերտը, տէրը ամբաւ աշխարհներու. աջ բազուկը Զրադաշտին…:

Մոգեր. - Մեծ մարդասէր, մեծ ողորմող,

Խնամատար մարդոց բոլոր…

Յազկերտը մեծ,

Ահէն որուն կը դողդըղան

Հարաւ հիւսիս:

Որուն զէնքէն, բանակներէն,

Ամպակոհակ

Դեռ չէ հանգչած խարտեաշ փոխին,

Երկիրներէն

Ձեր բոլորին:

Մեծ մարդասէր,

Ու պահապան անողոք

Զրադաշտին պատգամներուն:

Ով կ՚ընդվզի`

Կ՚ըլլայ փոշի,

Տերեւն ինչպէս դիմաց բոցին:

Յազկերտ. – (հանդիսաւոր) Ու դուք գիտէք թէ կ՚ըլլայ ատիկա: Սպարապետ, պատասխան:

Վարդան. – (Խումբէն բաժնուելով քիչ մը առաջ) Թէեւ վճռական խօսքին իրաւունքը կը պատկանի ուրիշներու, տարիքով ու դիրքով աւագ, բայց Արքայից Արքային ստիպումովն է որկ՚անցնիմ յայտնելու մեր բոլորին մտածումը որ ուրիշ բան չի կրնար ըլլալ թուղթին մէջ գրուածէն: Այս է մեր որոշումը:

Յազկերտ. – Այսպէս:

Վարդան. – Այո: Ու ասիկա` առանց անդրադառնալու նախատինքին որուն եընթարկեցիք ձեզի համար իրենց արիւնը չսակարկող սա իշխանները:

Յազկերտ. – Դասի պէտք չունիմ:

Վարդան. – Դաս: Արիւն թափելը դաս մոռնալուն չի նմանիր, Արքայից Արքայ, վասնզի այդ արիւնը թափողը ինք միայն գինը կը կտրէ իր ըրածին: Անոր համար է որ բոլոր այս իշխանները, պարտաւոր են քեզ յիշեցնելու թէ ինչ զգացումներով իրենց բազուկներն ու կուրծքերը լարեցին արեաց թշնամիներուն ընդդէմ: Հազարապետը, մովպետը, աւագները, դուք իսկ անձամբ, կրնաքանուանել տեղ մը, րոպէ մը, ուր, հոս այսպէս արհամարհուողները վարանած ըլլան մահուան դիմելու, երբ, հաւատարիմ իրենց երդումին, իրենց զօրասիւներով կը կռուէին քուճակատամարտներուդ մէջ:

Յազկերտ. – Ես երբեք խնդրոյ նիւթ չեմ ըրած հիւսիսային նախարարներու կորովը, քաջասրտութիւնը, հաւատարմութիւնը, սխրագործութիւնները արեաց սուրերուն վրայ…

Վարդան. – Լաւ է որ ձեր բերանէն կը բխի սա բարձր գնահատումը մեր բոլորին արժանաւորութեան, առնութեան: Ինչու կ՚ուզէք որ այս քաջարի կորիւնները փոքրանան, աղուիսանան, ստորնանան…

Յազկերտ. – Հեռու ինձմէ նման մտադրութիւն: Քաջութիւնը իմ պաշտած առաքինութիւնն է, սպարապետ: Իմ լաւագոյն փափաքս է` ձեր մեծութիւնը. հպարտ ու գեղեցիկ երջանկութիւնըայս աշխարհին վրայ: Չի վայլեր ձեզ նման առիւծներու տրտում այն հոգեվիճակը որ ձեր կրօնքին նուէրն է ձեզի: Ինչու պահք կը պահէք: Ինչու զաւակները չէք բազմացներ: Ինչու գոհ կ՚ըլլաքմէկ կինով: Ես կ՚ուզեմ որ լեցուին ձե գիւղերը, դաշտերը պզտիկներով ու մեծերով: Հնչէ ուրախութիւնը ձեր երկրին ամէն խորշերուն, զի ձեր բարօրութիւնը մերն ալ է: Արեաց թագինազնուագոյն գոհարն է ձեր աշխարհը: Ու իմ բանակներուս մէջ ա րիագոյնը ան` որուն դուն կը հրամայես սպարապետ: Ինչու իմ կրօնին հրաւէր մը նուաստացուցիչ կը գտնես: Նուաստմարդեր էին քու նախնիքներդ որոնք մեզի պէս կը պաշտէին մեծ արեգակը, անմահ կրակը, մաքրութիւնն ու քաջութիւնը: Անշուշտ ոչ, բոլորովին ոչ: (Լռութիւն):

Միհրնեսրէհ. – Ի զուր է ճշմարտութենէ խօսիլ այս մարդերուն:

Վարդան. – Կ՚ուզես խօսին փիղերով ու բանակներով:

Յազկերտ. – Հազարպետը իրաւունք ունի, սպարապետ: Հասած է րոպէն երբ պիտի փոխուի իմ լեզուն: Ու բանակն ու փիղը բառ չեն իմ բերանէն: Դուն գիտես թէ մինչեւ ուր կը հասնիարեաց բազուկը:

ՎԱրդան. - Ու այդ բանակները, փիղերը շարժման պիտի դրուին որպէսզի սա պատուական, անձնուէր, հաւատարիմ նախարարները վերածուին կեղծաւորներու, ուրացողներու, այսինքնմարդու կտորներու որոնք շահու, վախի, փառքի համար դէմ գործեն իրենց համոզումներուն:

Յազկերտ. – Եթէ սխալ են այդ համոզումները…

Վարդան. – Սխալ, ուղիղ, մերն են անոնք, ու նուիրականՅազկերտ. –: Ու ներուի ինծի չհասկնալ թէ ինչու Արքայից Արքան զբաղի արժէքներով որոնք պայմանաւոր են հոգեղէնիրողութիւններով: Խղճմտանքն ու հաւատքը այրուձի կամ հարկ չեն, որպէսզի իյնան ձեր հաշիւներուն: Արեաց մեծ ատեանը հատուցեր է իր ընելիքները…:

Միհրնեսրէհ. – Արեաց ատեանը կարօտ չէ քու թելադրութեանդ, ոչ ալ երկիր կառավարելը քեզմէ պիտի սորվի: Կը յիշեցնեմ քեզի միայն որ ձեր մարմինը ինչպէս հոգին շնորհն է սա գահինտիրոջը:

Վարդան. - Մի դառնար ետ, զիս ալ ստիպելով դառնալ ըսուած խօսքերու: իմ հոգին կը պատկանի իմ Աստուծուն: Ու ասիկա վճռական է: Գալով մարմնաւորին, մենք շատ լաւ գիտենք մերպարտքն ու չափը: Ըսէք մեզի` բազուկի պէտք կայ կայսրութեան այս կամ այն սահմանին, հոն ենք մենք, մեր բոլոր զօրութիւնովը: Մէկով երկուքով չեն, այլ տասնով, քսանով` այն սպիներըորոնք իմ մարմնին վրայ կնիքը կը կազմեն մեր տո հմին ասպետութեան, հաւատարմութեան, հանդէպ իր երդումին: Ու ատիկա ճիշտ է բոլոր նախարարներուն համար: Ինչ է այս տաեանինշահը, մարդերը այսպէս արժեզրկելու: Խամաճիկներ ենք թէ նորահաս տղայ: Քառսուն ու աւելի տարի կայ որ ես վազեր եմ կայսրութեան բոլոր վտանգուած կէտերը ու կատարեր երդումիսպարտադրանքը: Ինչու այս ատեանը չի կրնար խորհիլ որ իր աստուածը ուրացողը կրնայ ուրանալ նաեւ իր թագաւորը:

Յազկերտ. – Շեշտդ նորէն հաճելի չէ, սապարպետ:

Վարդան. - Մ եր արիւնը չէ դաւած մեզի, ոչ ալ մեր շեշտը ինքզինքը ուրացած:

Յազկերտ. – Շեշտդ դիւր չի գար, Մամիկոնեան: Չըլլային քու փառաւոր արարքներդ քեզի պաշտպան, այս վայրկեանին գլուխդ իջած էր վար ուսերէդ:

Վարդան. – Երբեք չեմ կրնար մոռնալ որ այն գահէն կը խօսիք ինծի ուր նստած է Կոմբիւս` մեծ ու արդար թագաւորը:

Յազկերտ. – Սպարապետ, մի վստահիր իմ հանդարտութեան: Արիները ծանր բայց արդար կը բարկանան:

Վարդան. – Բարկանալը կապ չունի արդարութեան հետ:

Յազկերտ. – Չափիդ չարձիր, Մամիկոնեան:

Վարդան. – Իր մտածումը ծածկելը չի վայլեր իմ տոհմին:

Յազկերտ. – Կ՚արգիլեմ քեզ խօսելէ:

Վարդան. – Բայց չես արգիլեր ինքզինքս ըլլալէ:

Յազկերտ. – (Տարօրէն խիստ) Լռէ: (Միւսներուն ուղղելով ձայնը) Վերջնական` իմ հրամանը ձեր բոլորին: Քիչ ետքը յատկապէս պատրաստուած խնջոյքին պիտի մտնէք ինծի հետ եւ պիտիուտէք աստուածներուն զոհուած միսերէն: Յետոյ մեզի հետ պաշտպամունք պիտի կատարէք սրբազան կրակին: Վաղը առտու մեծահանդէս տօն արեւի, եւ արկրպագութիւն: Չեմ հանդուրժերոչ մէկ ընդդիմութիւն:

Վարդան. - Չեմ ուրանար իմ պապերուս Աստուածը:

Յազկերտ. – Պապանձէ:

Վարդան. - Չեմ ուտեր զոհերուդ միսը:

Յազկերտ. – (Կատղած, գաւազանը նետելով գլխուն) Կարկէր այդ լեզուդ:

Վարդան. – (Հանդարտ) Չեմ երկրպագեր արեւին ու կրակին:

Յազկերտ. – (Ինքնիրմէ դուրս) Դահիճ…: (Երկու դահիճ արդէն բռնած են բազուկներէն):

Վարդան. - Չորս պատի մէջ մարդոց գլուխը աւելի չ՚արժեր քան անոնց ձայնը: Տղայ չես վախցներ: Արքայից Արքայ: Մի ստիպեր զիս ըսելու բաներ որոնք կրնան ցաւ պատճառել քեզի: Քուդահիճդ շատ շատ այս գլուխը կրնայ առնել ուսերէս: Աւելի, Կոմբիւսի գահին առջեւ թող իյնայ այն գլուխը որ քառսուն տարի աշխատաւորը եղաւ քու փառքին: Մահը երկու անգամ չի գարինծիպէսներու:

Յազկերտ. – Երդում կ՚ընեմ սուրբ արեգակին վրայ եթէ երբեք հրամաններուս փոքրագոյնն իսկ չգործադրուի…

Մովպետ. – Եւ քաղցրութեամբ եւ խստութեամբ, Արքայից Արքայ:

Միհրներսէհ. – Եւ երկուքով եւ աւելիով:

Մոգեր. – Սուրով ու հուրով:

Յազկերտ. – Ու արիւնով:

Մոգեր. - Ու արիւնով:

Ողջ խաչելով…

Յազկերտ. – Ձեզմէ ոչ մէկուն գլուխը չի կենար ուսերուն վրայ եթէ չխոնարհի վաղը առտու ծագող սրբազան արեւին:

Վարդան. - Մեզ ազատած միայն կ՚ըլլաս եւ ուրիշ ոչինչ:

Մովպետ. – Բոլորն ալ այսպէս կը խօսին, Արքայից Ար ք այ…

Յազկերտ. – Մի կարծէք թէ Նազովրեցիներուն նման գլխատուիք պիտի որպէսզի արժէք հագցնէք ձեր ոսկորներուն:

Ովպետ. – Ատիկա մեծագոյն երջանկութիւնը պիտի ըլլար իրենց:

Յազկերտ. – Երբեք: Բզիկ բզիկ պիտի փրցուին ձեր միսերը, ձեր յօդուածները, ամենածանր տանջանքներուն ասեղովը: Ոսկոր առ ոսկոր պիտի քակուի շէնքի ձեր մարմինին ձեր չմեռածաչքերուն առջեւ:

Վարդան. - Մեր արժանիքը պիտի աճեցնէք եւ ուրիշ ոչինչն: Մեզի համար մեռնող մեր Աստուծուն առջեւ մեզ կը ղրկես զարդարուած ու գեղեցիկ, թագաւոր, եւ ուրիշ ոչինչն:

Յազկերտ. – Ձեր երկիրները հիմնայատակ պիտի կործանեմ:

Վարդան. - Մեր գանձերը երկինքն են: Քու երկիրդ է որ կը կործանես: Սա րոպէին մեր աշխարհը երկինքն է, ու քու փիղերդ չեն հասնիր հոն:

Յազկերտ. – Բայց շատ լաւ կը հասնին Տարօնի դաշտը:

Վարդան. – Վեր ենք ՏԱրօնէն ու Տիզբոնէն: Գրեր ենք քեզի. - Քու սուրը եւ մեր պարանոցը:

Յազկերտ. – Ձեր կիներն ու աղջիկները ցիցերու վրայ պիտի գամեմ: Ձեր ժողովուրդը գերի պիտի վաճառեմ:

Վարդան. – Խորհեր ենք այդ ամէնուն, երբ գրեցինք թուղթին մէջ թէ քուկդ են մեր մարմինները ու ինչքերը: Բոլոր ընելիքներդ ուրիշ բանի չեն ծառայեր եթէ ոչ աւելի մաքուր, արժանաւորղրկելու մեզ մեր Աստուծուն, որուն, չես կրնար հասկնալ թէ ինչ սիրով կապուած են մեր սիրտերը:

Յազկերտ. – Դահիճ, կապէ այս մադրը:

ՎԱրդան. – Առանց կապի, Արքայից Արքայ, առանց կապի: Այս ատեանին մէջ քանի անգամ քու ձեռքերդ յաղթանակի սուր բաշխեցին ինծի: Հիմա` նահատակութեան պսակը: Դուն չես որկը շահիս:

Յազկերտ. – Տարէք սա մարդերը ուղղակի բանտ: Թող իմ մարմինս ածուխ դառնայ եթէ երբեք վաղը առտու արեւը չտեսնէ ասոնց գլուխը ծռած իր պաշտամունքին: Տարէք:

(Փողեր: Զինուորները ըթ մտնեն ներս ու կը ձգեն իրենց շարքին մէջ նախարարները որոնք լուռ կը մեկնին մինչ վարագոյրը կ՚իյնայ դանդաղ):

ԵՐԿՐՈՐԴ ՊԱՏԿԵՐ



(Եկեղեցիի մը գաւիթը: Մուտքին` կաթողիկէ, ուրկէ կախ է զանգակ մը: Դուռը փակ: Ժամկոչը չուանը կը քաշէ զագակին:

Ընդհանտաբար կը հասնին ժամուորներ, պառաւ, հասուկ կիներ, ծեր, պզտիկներ: Բոլորն ալ անձուկով):

Ծերը. – (Գաւազանը շարժելով) Բարի լոյս Գասպար:

Ժամկոչ. – (Շարունակելով զանգահարումը) Աստուծոյ բարին թափի վրադ:

Ծերը. – (Մօտենալով դէպի ականջը ժամկոչին) Աս ինչ ուժով կը քաշես, աս առտու:

Ժամկոչ. – Պէտք է, Պաղտասար, պէտք է:

Ծերը. – Ժողովուրդը մեզ պէս չէ, դիւրաւ կը լսէ:

Ժամկոչ. – Օրը գէշ է, Պաղտասար, շատ չէշ: Գիշերը երեք հեղ է կուգան… (կը մտնէ կին մը, համեմատաբար երիտասարդ: Զուսպ զգեստ, ազնուական սակայն: Կը խաչակնքէ դռնակուշտիխաչքարին առջեւ, կը ծնրադրէ համբուրելու խաչքարին վրայ Յիսուսի ոտքերուն հանգոյցը. յետոյ լուռ կ՚անցնի աջակողմ, կանանց դուռի մուտքին: Կը հետեւին ուրիշներ: Պզտիկներ, մանչ ուաղջիկ, զանազան տարիքէ: )

Ծերը. – Անոնցմէ:

Ժամկոչ. – Անոնցմէ: Եկեղեցին կ՚ուզեն: Իրենցն է որ տամ: Աշխըրքին վերջն է, գիտցած ըլլաս: Մէջն ինչ ունիս սա ժամուն: Հէյ ողորմութեանդ մեռնիմ երկնունց թագաւոր. ինչ օրերուհասուցիր մեզ:

Ծերը. – Անյայտ են Աստուծոյ ճամբաները, ԳԱսպար: Անիկա չի չափեր մեր չափերով:

Ժամկոչ. – Երէցն ալ կ՚ըսէ: Բայց երբեմն խելքս չի հասնիր: Մենք այնքան ուժով սիրենք զինքը ու մեզ ձգէ անօրէնին ճանկերուն:

Ծերը. – Գիտէ Աստուած ինչ կ՚ընէ: Դիւրին չէ վերը գանձ դիեզը:

Ժամկոչ. – Շիտակ կ՚ըսես: Մենք ինչ ենք ըրեր Աստուծոյ արքայութեան արժանանալու: Ինչ ենք տեսեր:

Ծերը. - Մեր ականջներէն հալած կապար վաղցուցին:

Ժամկոչ. – Մեռնիմ անունին: Աս ժամը Լուսաւորչինն է:

Ծերը. - Մեզի նստեցուցին մաղմաղ կրակի:

Ժամկոչ. – Զօրքին մեռնի ժամկոչ Գասպարը:

Ծերը. - Մեր գլխէն կարմրած պղինձ հագցուցին: Ժամկոչ. – Օձերու, կարիճներու մէջ պարկեցուցին:

Ծերը. - Մեզ գլխավար խաչեցին, Գասպար: Աստուծոյ արքայուիթւնը գինն է այս բոլորին:

Ժամկոչ. – Շիտակ կ՚ըսես, Պաղտասար: Մենք ինչ ենք տեսեր: Վերէն թող ինքը Լուսաւորիչը վառ մեր սիրտերը: (Ոտնաձայններ դուրսէն: ) Կը լսես: Ձայնն է անոնց ոտքերուն:



Ծերը. – Բացուեր են ականջներդ: Ուրկէ կը զատես ոտքերու ձայնը:

Ժամկոչ. – Աս քանի օր է սիրտս կը լռէ, Պաղտասար: Ամբարիշտին հոգիին չափ չար են ոտները: (Կը մտնեն Գադիշոյ, Գիւտ, Տիրոց, Մանէճ նախարարները, հետեւորդ զինուորներով: )

Տիրոց. – Ինչու գոց է աս դուռը: (Ժամկոչին) Հալեւոր, բաց դուռը, ուշ է արդէն:

Ժամկոչ. – (Խուլի շարժումով մը բերանը լայն բացած) Ա…

Տիրոց. – Դուն ականջ չունիս:

Ծերը. – Ծանր են մեր ականջները, Տէր նախարար, մեր տարիներուն պէս:

Տիրոց. – (Մօտենալով ժամկոչին ականջին, ձեռքովն ալ բռնելով անոր մէջքէն կախ կապը բանալիին) դուռը բաց…:

Ժամկոչ. - Քահանան չէ եկած:

Մանէճ. – (Պոռալով, բիրտ ու անհամբեր) Քահանան ինչ գործ ունի հոս:

Ժամկոչ. – Աստուծոյ տունը Աստուծոյ մարդը մինակ կը բանայ: Ամէն մարդ քեզի պէս իր Աստուծաը ուրացող չէ, նախարար:

Մանէճ. – Կուշտ ենք քու Աստուծմէդ որ չարիքէն զատ ոչինչ բերաւ մեզի:

Ծերը. - Քու երեսիդ մեռոն քսած են, տղաս:

Մանէճ. - Ով ես դուն: Քեզ ով դրաւ դատաւոր մեր արարքներուն: Շինականին է ինկեր բերան բանալ ազատին դէմ:

Տիրոց. – Կռիւը պահէ ուրիշ ատենի: (Ժամկոչին) Քեզ լուր չսերին, հալեւոր:

Ժամկոչ. – Բերին:

Տիրոց. – Այս ատեն, աւելորդ է խօսքդ:

Ժամկոչ. – Աս բալլիները ձեզմէ չեմ առած որ յանձնեմ ձեզի, նախարար:

Մանէճ. – Կարկէ լեզուդ, եթէ չես ուզեր որ հանեմ անիկա փրցնելով ատ քու շան կոկորդէդ (ձեռքը սուրին է ինքնաբերաբար):

Ժամկոչ. – (Հանդարտ) Լեզու առնելը բալլիք առնել չէ, նախարարի տղայ: Դուն գնա քու քաղքիդ ժամը գրաւէ, ուզածդ ըրէ: Հոս Մամիկոնին երկիրն է: Աս ժամը` Լուսաւորչին: Տէրը`Մամիկոնին տունն ու ժողովուրդը:

Գադիշոյ. – (Մեղմ) Հալեւոր, մինակ Մամիկոնին ժամերը չէ որ գրաւուին պիտի:

Ժամկոչ. – Սպարապետին ժամը:

Գադիշոյ. – Անոր հրամանն է որ կը գրաւէ:

Ժամկոչ. – Դուն կակուղ կը խօսիս: Ըսէ, տղաս: Որուն հրամանը կը գրաւէ այս եկեղեցին:

Գադիշոյ. – Սպարապետին:

Ժամկոչ. – Սպարապետին … (կը կենայ քիչիկ մը, տեղաւորելու համար մտքին մէջ անըմբռնելին): Սպարապետը քեզ հրաման ըրաւ որ գաս ժամկոչ Գասպարին մէջքէն առնես այսբանալիները որոնք կախ են, յիսուն տարի է, իմ կուշտէն, ու գերեզմանի մուտքին մինակ բաժնուին պիտի ինձմէ:

Գադիշոյ. – Իր հրամանն է, ժամկոչ Գասպար:

Ժամկոչ. – Մեղայ Աստուծոյ: Սպարապետը, իր բերնով, քեզ պատուիրեց որ իր պապուն, Սահակ կա թողիկոսին սիրական սա ժամը առնես մեր ձեռքէն ու յանձնես անօրէնին, անաստուածին, կրակապաշտին…: (Կը կենայ, նայելով խոր` Գադիշոյին) Զրուցէ, տղաս, մի քաշուիր, զրուցէ: Ըսաւ իր բերնով:

Գադիշոյ. – (Տրտում) Ըսաւ, հալեւոր, ըսաւ:

Կինը. - Մեղայ Աստուծոյ, մայ Աստուծոյ, մեղայ Աստուծոյ…

Ժամկոչ. – Աս խուլ ականջներովս ալ լսեմ այսպէս ամբարիշտ հրաման մը իր բերնէն, չեմ հաւատար, տ ղաս: Ոչ մք է ոչ ամօթ:

Գադիշոյ. – (Ոիշտ տրտում) Ինչու, հալեւոր:

Ժամկոչ. – Վերը րերկինք կայ: Լուսաւորիչ կայ: Ներսէս կայ: Սահակ կայ, տղաս: Կան անոնք, տէրերը մեր բոլոր ժամերուն:

Մանէճ. – Վերը Ոմրիզդը կայ հիմա:

Ժամկոչ. – Դժոխքին խորը կ՚ուզես ըսել:

Մանէճ. – Զուր տեղը մեզ ժամավաճառ կ՚ընես: Արեւը ելած է ադրէն ու դուն կը շաղփաղփես: Քիչ ետքը անոնք ալ հոս են: դեռ խորանը չէ քանդուած:

Ժամկոչ. – (Ետ քաշուելով) Խորանը:

Մանէճ. – Խորանը: Պատկերները: Ջահերը: Վարագոյրները: Տեղը դնեն պիտի ատրուշանը: Հերիք է ալ սա մեր քաշածը այդ հրեայ Աստուծուն երեսէն: Խաչուած ալ չըլլայ:

Ժամկոչ. – Չես վախնար դուն որ ակռաներդ ալիւր կը դառնան բերնիդ մէջ: Ով կնքեց քեզի պէս անօրէն մը: (Խումբ մը, որմէ չորս հինգը մոգի տարազով: Ուրիշ երկուքը` շինական: Հետեւորդներ):

Մոգը. – (Բռնելով ուժգին փայտուորին ձեռքէն որ շալկի ափայտը կ՚ուզէ նետել գետին( Կեցիր, անասուն: Ինչպէս կրնաս սրբազան փայտը գետին դնել: Նախ մաքրութիւն: )Կը փռէ ուսէնկախ մեծ սաւանը գաւիթին: Կը հանէ գօտիէն եղջիւր որուն ծայրովը կը սրսկէ բան մը սաւանին վրայ: ) Հիմա կրնաս դնել:

Ժամկոչ. - Աս ինչենի է:

Մոգը. – (Միւս փայտուորին) Ձեռքով չբռնես սրբազան փայտը մինչեւ որ չլուացուիս: (Կը հանէ մէջքէն ուրիշ սրուակ մը ու խիցը հանելով) Լուա ասով:

Փայտուոր. - Ինչ է ադ:

Մոգը. – Կոմէզ:

Փայտուոր. - Կովմէզ: Ըսել կ՚ուզես` կովու մէզ:

Մոգը. – Այո:

Փայտուոր. - Գնա բանդ: (Կը նետէ գետին փայտին խուրձը եւ կ՚անցնի ժամուորներուն ետին):

Մոգը. – (Սարսափով վերցնելով խուրձը) Անասուն, լեռնցի գազան: (Կը փչէ, կը թօթուէ խուրձըս կը սրսկէ կոմէզը շիւղերուն վրայ: ) Ինչ սրբապղծութիւն: Մանէճ, Տիրոց, լաւ կ՚ըլլայ որօրինակը դուք տայիքսա լեռնականներուն: Քարերը խօսք աւելի դիւրաւ կը հասկնան քան Տարօնի գիւղացիները: Լուացէք ձեր ձեռքերը: (Կծու հոտը սրուակին արդէն տարածուած մինչհեղուկը կը թափի նախարարազն երիտասարդի ձեռքերուն):

Կիներ. - Մեղայ Աստուծոյ, մեղայ Աստուծոյ, մեղայ Աստուծոյ: (Ուրշ խումբը որուն առջեւն են գիւղացիներ, մեծ կրակարան մը բերելով տքալէն):

Կիներ. - Տէր ողորմեա, Տէր ողորմեա:

Ժամկոչ. - Աշխարհին վերջը հասեր է ու մենք լուր չունին:

Ծերը. - Մեր որ մեղքին համար, Տէր բարերար, կը բանաս այս նախատինքը մեր վարյ: Նախարար, իրաւ են ըսուածները:

Գադիշոյ. - Հիմա կը հասնի տղադ ու աչքերդ կ՚ըսեն քեզի: (Ժամկոչին) Աճապարէ, բաց դուռը: Քանի մը վայրկեանէն հոս է մոգերուն մեծ կարաւանը: Ու դուն ատեն չունիս եկեղեցինպարպելու:

Ժամկոչ. - Թող կոտրտին իմ ձեռքերը եթէ բանան Աստուծոյ տան դուռը անօրէնին կրակին:

Մանէճ. - Դուն կը տեսնես հիմա թէ ինչպէս կը բացուին դռները: (Դուրսէն զինուորական գնացք: Շեփորներ: Շարժում ու աղմուկ: Սեպուհ մը, տասնեակ մը զինուորներով կը խուժէ գաւիթը):

Մանէճ. - (Տասնապետին) Ուր է կարաւանը:

ՏԱսնապես. - Աղբիւրի գլխուն:

Մանէճ. - Հասած են ուրեմն: (Զինուորներուն) Վար առէք զանգակը:

Կինը. - Տղայ, դուն հայ*քրիստոնեայ չես:

Մանէճ. - Ատենը չէ, տիկնի, աւելորդ հարցումներու: Նախարարներու որոշումն է որ կը գործադրենք:

Ժամկոչ. - Աստուած չեն քու նախարարները:

Մանէճ. - Երկայն ըրիր, ցնդած ծերունի: Քաշէ քեզի ադ լեզուդ (կը զարնէ ծանր ապտակ քիթին ու բերնին խառն, ու կը տապալէ ծերը գետին):

Կիներ. - Մեղայ Աստուծոյ, մեղայ Աստուծոյ…

Կինը. - (Վազելով դէպի ուշակորոյս ժամկոչը) Փշուր-փշուր գան ադ մատներդ: Այս տարիքին վայ ինչպպէս _եռք կը վերցնես:

Մանէճ. - Ով կ՚ըլլայ շինականին այդ կտորը որ այսքան լեզու գտնայ նախարարի մը դէմ: Ձեր կրօնքին նուէրն է այս ամբարշտութիւնը: Ոչ ազատ մնաց, ոչ անազատ: Բայց ալ վերջն է այդամէնուն: (Դուրսէն, երկարաձիգ շեփորին հագագը աւել իմօ է: Բոլոր ձայները աւելի յստակ):

Գադիշոյ. - Ամէն մարդ թող քաշուի իր տունը: Կիները ամէնէն առաջ:

Կիներ. - Ուր կը ղրկէք մեզ: Աստուծոյ տունն է ասիկա:

Գադիշոյ. - Գացէք ձեր ջահրակներուն: Թողէք մեզի որ մեր խելքը հասած ձեւով կարգադրենք այս գործերը:

Կինը. - Մարդու հոգին ուրիշին գործը չօ, նախարար:

Գադիշոյ. - դուն ալ ըլլայիր Տիզբոն…

Կինը. - Մենք գիտենք թէ ինչ կիներ կան հոն:

Գադիշոյ. - Յազկերտի ատեանին ու անոր բանտին մէջ, առնէիր անոր ձայնին նիզակը ականջներուդ, կը հասկնայիր թէ ինչ կ՚ընենք հիմա:

Կինը. - Ատ քու թագաւորդ մեծ է Յիսուս-Քրիստոսէն:

Գադիշոյ. - Չեմ գիտեր, որն է մեծը, որը` զպտիկը: Ես լսեր եմ ու կարդացեր Փառանձեմ թագուհիին պատմութիւնը ու լացեր, լացեր անոր բախտին: Տղայ հասակէս, բոլոր ժամերուն մէջհարցուցեր եմ ես ինծի, ուր էր ադ Քրիստոսը երբ ցիցը կ՚ելլէր հայոց թագուհին անոր օգնութիւնը պոռալով…:

Կինը. - Յիսուս-Քրիստոս, հասիր բոլոր պոռացողներուն:

Գադիշոյ. - Քրիստոսը շատ վերն է, տիկին, չը չափուելու աստիճան վերը: Բայց Յազկերտը հոս. հունա: Ու անոր փիղերը կ՚արածին սա լեռներուն ետին: Գնա տունդ: Չեմ ճանչնար քեզ թէեւ, բայց կ՚ենթադրեմ որ նախարարի զարմէ ես: Քօղիդ հակառակ հագուստդ ու լեզուդ կը վկայեն ատոր:

Կինը. - Աստուծոյ առջեւ չի կայ տիկին ու նաժիշտ, տիրուհի եւ աղախին:

Գադիշոյ. - Կարելի է: Բայց լաւ կ՚ընես հեռալով ասկէ: Գոնէ խնայած կ՚ըլլաս աչքերուդ: Մենք ժամանակ չունինք:

Կինը. - Ինչ բանի:

Գադիշոյ. - Պիտի կոտրտենք դուռը, բոլոր դուռները: Մարզպանը, սպարապետը, նախարարները երդում ըրին Արքայից Արքային: Զինուորներ, կոտրեցէք սա դուռը:

Ժողովուրդը. - Մեղայ Աստուծոյ, մեղայ Աստուծոյ…

Մանէճ. - Հայ` ձեր Աստծուն ալ, ձեզի ալ: (Բիրով կը հարուածէ զանգակը որ կը տապալի ու կը կոտրտի: Դուռը կոտրուած է զինուորներէ: Բացուածը եկեղեցիին ներքնամասը, խորաններուդասական զարդարանքով):

(Դուրսէն շեփորը որուն ձայնը բոլորովին մօտ է ալ):

(Մոգերու կարաւանը զոր կ՚առաջնորդէ մոգպետ մը: Դանդաղ ու հանդիսաւոր իր քալուածքը տեսակ մը արարողութիւն է ինք իր մէջ):

Մոգպետ. - Ով է աս: Մեռել: (Զարհուրած) Շուտ, դուրս տարէք, աշտարակին, սա դիակը:

Մանէճ. - Չէ մեռած, մեծդ մոգպետ:

Մոգպետ. - Ծերութիւնը աւելի պիղծ է քան մեռելը: (Դառնալով ետ) Զինուորներ: (Պարսկատարազ զինուորներ կը խուժեն ժամէն ներս): Վար առէք կռապաշտութեան սա բոլոր վկաները: (Զինուորները կը բարձրանան խորան, կը հանեն ինչ որ կայ ու կը նետեն գետին ուր ուրիշներ կը բզկտեն նետուածները: Կը պատռտուին գիրքերը: Կը ջախջախուին կանթեղները: Երկուվայրկեան կը տեւէ կործանումի սա մոլուցքը, դժնդակ լռութեան մը մէջ):

Մոգպետ. - (Կանգ առնելով փայտի խուրձերուն եւ ատրուշանին առջեւ) Դեռ չէ հաստատուած ատրուշանը: (Նայուածքը նտելով աւելի հեռուն) Դեռ չէ մաքրուած պղծութեան սա բոյնը: (Դողովուրդը հեռացած է: Միայն ժամկոչն է որ չի շարժիր):

Մոգպետ. - Ով է աս: Մեռել: (Զարհուրած) Շուտ, դուրս տարէք, աշտարակին, սա դիակը:

Մանէճ. - չէ մեռած, մեծդ մոգպետ:

Մոգպետ. - Ծերութիւնը աւելի պիղծ է քան մեռելը: (Դառնալով ետ) Զինուորներ: (Պարսկատարազ զինուորներ կը խուժեն ժամէն ներս): Վար առէք կռապաշտութեան սա բոլոր վկաները: (Զինուորները կը բարձրանան խորան, կը հանեն ինչ որ կայ ու կը նետեն գտեին ուր ուրիշներ կը բզկտեն նետուածները: Կը պատռտուին գիրքերը: Կը ջախջախուին կանթեղներ: ը Երկուվայրկեան կը տեւէ կործանումի սա մոլուցքըս դժնդակ լռութեան մը մէջ):

Մոգպետ. - Մաքրեցէք բոլորը: (Կը հաւաքուին բեկորները ու կը դիզուին անկիւն մը): Մաքրութիւն գետնին: (Կը սրսկէ կոմէզը եկեղեցիին յատակին ու պատերուն: ) Ահա Բանդամները (ծրարէմը կը հանէ շատ անձեռոցներ, տալով հատ մը իւրաքանչիւր մոգի): Կապեցէք ձեր դէմքերուն վասնզի պիղծ է մարդուն շունչը եւ պէտք չէ հասնի կրակին: (Ամէնքը կը դնեն Բանդամները իրենցերեսին, քիթը ծածկուած պահելով լաթին մէջ: Ուրիշ մոգ մը ատրուշանը կը զետեղէ խորանին առջեւ):

Մոգպետ. - Ահա կը վառի վերջապէս նուիրական կրակը հայոց գեղեցիկ աշխարհին մէջ:

Մոգեր. - (Կիսաբոլորակ) Հայոց գեղեցիկ աշխարհին մէջ:

Մոգպետ. - Ահա սրբազան հոման եւ ուրվարամը որոնք Զրադաշտին աչքը բարի պտի ընծայեն հայոց գեղեցիկ աշխարհին վրայ:

Մոգեր. - Հայոց գեղեցիկ աշխարհին վրայ:

Մոգպետ. - Ահա խունկ ու կինամոն (կը նետէ կրակին վրայ) որոնք Զրադաշտին ռունգերը հեշտ պիտի շնչեցնեն հայոց աշխարհի օդին վրայ:

Մոգեր. - Հայոց աշխարհի օդին վարյ:

Մանէճ. - (Կոտրած խաչի մը թեւը նետել փորձելով կրակին) Թող այրի հերաներուն Աստուածը:

Մոգպետ. - (Իր գաւազանովը արգիլելով երիտասարդին շարժումը) Երբեք: Սրբազան կրակին համար սրբազան փայտ միայն: Այդ պիղծ առարկաները հաւաքեցէք ու տարէք դուրսքարերուն վրայ: (Դառնալով պատերուն) Թող մաքորւին սա պատերը ընդունելու համար ամենօրհնեալ Որմիզդը իրենց մէջ: Ահա գարունը, անխմոր ու սրբազան հացը որով հաղորդ կ՚ըլլաք Զրադաշտի անհուն բարիքին:

Մոգեր. - Զրադաշտի անհուն բարիքին…

Մոգպետ. - Խաղաղութիւն երկրի վրայ,

Խաղաղութիւն երկինքի մէջ:

Առատութիւն` անդաստանին

Աղբիւրներուն:

Առատութիւն արգանդներուն:

Պտղաբերին արտերն ամէն:

Յորդի, լեցուի ու թափի դուրս

Բարիքն անհուն

Ձեր սեմերէն:

Առատութիւն` շէկ ցորենի, իւղ ու մեղրի

Ու հարսնիքի:

Առատութիւն մանուկներու:

Ու կիներու:

Եւ օրհնութիւն:

(Դուրսէն շտապի քայլեր: Յետոյ ճշդուող ձայներ, անհեթեթ, խիստ, հետզհետէ խոշորացող):

Ձայն մը. - (Մունետիկեան բարձրութեամբ) Հասէք. հասէք. հասէք: ՀՈս են: (Գորհ: Դադրած է արարողութիւնը: Մոգպետը շուարուն ետեւը կը դարձնէ գլուխը):

Մոգպետ. - (Մանէճին) Ով են…:

(Խօսքը բերանն է երբ բեմի մուտքին կը ցցուի Ղեւոնդ Երէց: Պարեգօտը բաց կուրծքէն որուն մազերուն մէջ կը շողայ խաչի մը արծաթը: Անհուն դառնութեամբ իր նայուածքը կը սառեցնէ: Անմիջապէս քովիկը, նոյնատարազ բայց աւել իիսկ Յովսէփ Պաղնիցին, համեստ ու վայելուչ: Ու Սահակ եպիսկոպոսը, պետական դիմագծութեամբ, հանդարտ ու օծուն: Հեւալով, փրփրած, կըհասնի Քաջաջ սարկաւագը, հաստ, կարճ, բիրտ, դէմքին դիզած եօթը դժոխք դղրդող սարսափ: Գրեթէ նոյն կնիքով Աբրահամ սարկաւագ: Մինչ կրօնականները այդ զայրագին ու անձկալիցարտայայտութիւնը կը պահեն րոպէ մը, Քաջաջ անկարող իր հեւքը, ինչպէս ատամներու կճրտուքը զսպել, կը դառնայ ետ ու ամբողջ մարմինը շարժման դնելով):

Քաջաջ. - Հասէք, հասէք, ժողովուրդ, հասէք: (Կը մտնէ խուժանը, բազմատարազ ու բազմազէն, - երկժանի, տապար, բրիչ, բիր, ճօկան, մանգաղ: Բոլորին դէմքին մէկ ու նոյն կատաղութիւն: կը լսուի իրենց հռնդիւնը, ատամներուն կճրտուքը, իրար հրող անտեսանելի հոսանքը: Կրակին պաշտամունքը լքուած է բոլորովին: Մգրուն շրջանակը սեղմուած` ինք իր մէջ: Ուրացեալներըքաշուած են մոգերուն ետեւը: Միայն Մանէճն է որ կը մնայ ատրուշանին մօտիկը):

Ղեւոնդ. - (Հազիւ զսպելով երկար իր հասակին կործանումը ներքին զայրոյթէն) Աս ինչ է:

Մանէճ. - (Հանդարտ, քիչ մը լիրբ նոյնիսկ) Հրամանը թագաւորինն է:

Ղեւոնդ. - Լռէ դուն: Գադիշոյ, Տիրոց, ուր էք. ինչու այդ ծակը մտեր էք: (Քայլ մը յառաջանալով) Աս ինչ է, կ՚ըսեմ ձեզի: (Լռութիւն): Ինչ աղէ արձան էք դարձեր: (Ժողովուրդին դառնալով)Ժողովուրդ հայոց, բռնաբարուած է Քրիստոսի սուրբ եկեղեցին:

Ժողովուրդը. - Մահ սրբապիղներուն, անաստուածներուն:

Ղեւոնդ. - Պղծուած է Լուսաւորչի խորանը:

Ժողովուրդը. - Մահ կռապաշտներուն, կրակապաշտներուն:

Ղեւոնդ. - Ով, որ անօրէնը, սադայէլը, ճիւաղը ձեզ ղրկեց հոս:

Մանէճ. - Երէց, զգոյշ: Թագաւորներու Թագաւորին կը հայհոյես: Վկայ են բոլոր ներկաները:

Ղեւոնդ. - (Մանէճին) Դուն հայ ես, երիտասարդ:

Կին մը. - Զանգակը կոտրտեց:

Ուրիշ մը. - Ատ ոտքերով սուրբ խորանը ելաւ: Ատ ձեռքերով վար նետեց խաչերը: Ատ մատներով պատռտեց պատկերը:

Քաջաջ. - (Խոյանալով վրան) Անօրէնի որդի անօրէն…

Սահակ. - (Բռնելով փէշէն) Հանդարտ, սարկաւագ:

Ղեւոնդ. -Դուն հայ ես ու ատ քու ձեռքերդ գործեցին սա պղծութիւնը առանց փրթելու կամ չորնալու: Երիտասարդ, կը հասկնաս քու ըրածին ծանրութիւնը:

Քաջաջ. - (Փէշը ազատած Սահակին ձեռքէն հասած է Մանէճին մօտ) Ինչպէս գետին կը նետես սրբազան խաչը: (Կը վերցնէ ձեռքի վիրգը ու տղուն գլխուն իջեցնելու փորձով մը) Ինչու չեմջախջախեր ատ քու շան գլուխը:

Մանէճ. - Երէց, նախարարական որոշում է ասիկա: Աւելի մի գիտնար քան նախարարները:

Կի մը. - Հայհոյեց մեր Աստուծուն, Տէր Հայր: Հրեաներու աստուած անուանեց, երկնի ու երկրի արարիչ Յիսուս-Քրիստոսը:

Մանէճ. - Հրամանն է Սպարապետին, Մարզպանին, Կամսարականին, Ամատունիին, բոլորին: Տիրոց, Գադիշոյ, ինչու չէք խօսիր ու կը թողուք որ ժողովուրդը խաբուի ու զոհ երթայ սակատաղի մարդոց:

Քաջաջ. - Կարկէ քու անզգամ բերանը որ կը համարձակի անպատուել աստուծոյ պաշտօնեան (կը զարնէ գլխուն վիրգով):

Մանէճ. - (Սուրը քաշելով) Խոզի որդի խոզ:

Մոգպետ. - (Բռնելով Մանէճին սուրը) Հանդարտ: (Քաջաջին)Ծանր է այդ ըրածդ ու պատասխան պիտի տաս արեաց արդարութեան: Անիկա գործադրիչն է Արքայից Արքայինհրամաններուն որ տէրն է մեր ու ձեր բոլորին:

Ղեւոնդ. - Ինչ կը բարբանջես, յիմար արաարծ: Ով ես դուն: Ով, դուք բոլորդ որ կը համարձակիք մտնել Աստուծոյ տաճարէն: Որուն է մնացե րկործանել Սուրբ Սեղանը մեր Աստուծուն: ինչլրբութեամբ անկած էք հոս սա կրակարանը այն սեղանին առջեւ ուր աղօթած են Լուսաւորիչ եւ Ս. Սահակ:

Ժողովուրդը. - Մահ, շանսատակ մահ բոլոր սրբապիղներուն:

Ղեւոնդ. - Մեռած կարծեցիք դուք այս ժողովուրդը:

Մոգպետ. - Մի տաքնար, կրօնական: Դուն ես այս ժողովուրդը գրգռողը: Չափ դիր բերանիդ ու զգացումներուդ: Մենք դեսպաններ ենք ղրկուած Արքայից Ար քային կողմէ: Ինչ որ ըսես, ասկէվերջ, ըսած կ՚ըլլաս քու թագաւորիդ:

Ղեւոնդ. - Դուք Աստուծմէ ղրկուած էք:

Մոգպետ. - Մենք ղրկուած ենք Արքայից Արքային կողմէ ու դողա, դողացէք գոլորդ անոր անունէն:

Ղեւոնդ. - Դուն տակաւին բերան ունիս, սա ահաւոր, սա անքաւելի ոճիրէն վերջ: Ինչպէս կը քանդես մեր Աստուծուն տունը: Ըսէ, ինչպէս: Ինչպէս:

Մոգպետ. - Ձեզի կը բերեմ Աստուածներուն Աստուածը:

Ղեւոնդ. - Սա կրակի կտորը: Ժողովւրըդ, առէք սա կրակարանը ու թափեցէք ջուրին:

Մոգպետ. – (Ահաբեկ) Զգոյշ: (Ձեռռքերը տարածելով կրակարանին, զայն պաշտպանելու գերագոյն տանգապով) Կրօնական, գիտես թէ ինչ կ՚ընես: Գիտես թէ դէմդ կը հանես երկինքն ուդժոխքը, ամբարիշտ այդ հրամանովը: Մեծ Զրադաշտ, իրաւունք ունիս երբ կ՚ընես «Վախցէք խենդերէն»:

Ղեւոնդ. - Երկինքն ու երկիրը ես կը փլեմ հիմա քու կառափիդ, անօրէն, յիմար, տխմար ապուշ արարած: (Կը զարնէ գլխուն):

Գադիշոյ. - (Բռնելով գաւազանը) ինչ կ՚ընես, Տէր Հայր:

Ղեւոնդ. - Լռէ, Լռեցէք բոլորդ: ու դուրս: Ամէնէն առաջ դուք: Հաւհատուրաց, ազգուրաց Յուդաներ, մատնիչներ, իսկարէովտացիներ: Ժողովուրդ դուրս նետեցէք սա մարդերը: (Ժողովրդականյարձակում: Կ՚աւլուի րոպէի մէջ եկեղեցին(:

Ղեւոնդ. - (Փախստականներուն ետեւէն) Դուր,, մինչեւ դժոխքին դուռները: ուրս:

Քաջաջ. - Անիծուին այս աշխարհին ու հանդերձեալին:

Ղեւոնդ. - Սնունդ դառնային սադայէլին ու պոչ դառնան Բէեղզէբուղին: Յարդարեցէք սուրբ սեղանը: Իրենց տեղերը դրուին խաչերը, մոմերը, պատկերը: (Սարկաւագները գործի):

Քաջաջ. - Եկայք շինեսցուք սուրբ զխորանն լուսոյ:

Ղեւոնդ. - (Բազկատարած եւ վերացած) Փառք Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ…

Ժողովուրդը. - Սուրբ պատարագ, սուրբ պատարագ, մեր ու անոնց մեղ քերուն քաւութեան: (Դուրսէն շեփոր, տրտում, քաղցր, երկարաձիգ):

Քաջաջ. - (Ականջ տալէ վերջ) Մամիկոնեան շեփորն է, Տէր Հայր: Ես ծառայած եմ սպարապետի գունդերուն մէջ իբր փողար: Կը ճանչնամ ձայնէն: Եկան ուրեմն:

Ղեւոնդ. - Ինչու նկուն է շեշադ, տիրացու: Թող գան: Մի վհատիր ոչ ալ երկմտէ Աստուծոյ օգնականութենէն: Թող գան: Ոչ միայն իրենք: Գան եւ իրենց փիղերը: Ինչ է ուժը այդ գազաններունԱստուծոյ առջեւ: Գայ անոնց կուշտին սատանան ալ իր բանակներով: խաչը բաւ է այդ բոլորին: Որմէ վախնալ երբ Աստուած ունինք մեզի հետ:

Ժողովուրդը. - Մեզի հետ է Ատսուած:

Քաջաջ. - Ո կայցէ մեզ հակառակ:

Ղեւոնդ. - Թող գան: Աստուծոյ ժողովուրդը մեծ է իր ամբարիշտ իշխաններէն: Ինչ է արժէքը նախարարին, կայսեր, Արքայից Արքային երկնաւոր թագաւորին առջեւ: Ժողովուրդ, մենք երդումունինք, հոս գալէ առաջ, մեռնելու մեր սուրբ հաւատքին պաշտպանութեան:

Ժողովուրդը. - Երդում է մեր երդումը: Վայ անոր որ կը դաւէ իր Աստուծուն:

Քաջաջ. - Թող վազէ մեր արիւնը որպէսզի ծլի, ծաղկի, Հայաստանեայց Եկեղեցին:

Աբրահամ. - Պատրաստ է իմ գլուխը հասկի նման իյնալու Լուսաւորչի եւ Ներսէսի Աստուծոյն փառքին:

Յովսէփ. - Մէկ սիրտ ու մէ կ կամք, ժողովուրդ, որպէսզի պահուի անշարժ գահը Սուրբ Լուսաւորչի:

Սահակ. - Թող մեր կամաւոր պատարագը ընդունուի Ամենակալէն իբր ողջակէզ իր սուրբ սեղանին: Իյնան մեր գլուխները բայց չմտնէ ամբարիշտը մեր ժամերէն ներս:

Քաջաջ. - Մեր մարմինները ոչխար զենումի:

Ղեւոնդ. - Ոչ մարդ, ոչ հրեշտակ չեն կրնար մեզ բաժնել մեր Աստուծմէն:

Քաջաջ. - Ամէնէն քիչ` մահը:

Աբրահամ. Ամօթ ու տրտմութիւն իրենց զարմերուն, աւագութեան:

Ղեւոնդ. - Կինը պիտի անարգէ ուրացեալ իր ամուսինը: Տղան պիտի մերժէ համբոյրը իր ազգուրաց հայրիկին: Ծերը պիտի վռնտէ իր հաւատուրաց զաւակը:

Ծերը. - Անէծք բոլոր ուրացող զաւակներուն: Չորնան կայծակնահար ոստին նման, հեղեղ էն աւերուած պարտէզինման: Հողը աւազ դառնայ անոնց ափերուն ո ւ հացը` քար, անոնցաղօրիքներուն:

Ղեւոնդ. - (Գերագոյն ուժգնութեամբ) Անէծք, անէծք, անէծք բոլոր ուրացողներուն: Թո Ատսւծոյ շունչը կրակ դառնայ այրելու անոնց մարմնը: Թող Աստուծոյ լոյսը կայծակէ շապիկ դառնայ, անոնց օրերը պատանքելու:

Ժողովուրդը. - Ամէն:

Ղեւոնդ. - Մահ իրենց հաւատքը ուրացողներուն: (Այս աէաէակին մէջ կը մտնեն նախարարները, հետեւուած ուրիշ մարդերէ: Միւս կո ղմէն նոր բազմութիւն, կիներու եւ փքրերու, որ կըժամանէ անընդմիջաբար):

Քաջաջ. - Ահա, իրենք: (Ընդհանուր լռութիւն: Նախարարները չեն համարձակիր աչք ածել չորս դին):

Ղեւոնդ. - (Կոտրած խաչին կտորը առնելո վպատէն ու բերելով) Սպարապետ, կը տեսնես այս խաչը: Դուն բեիրի զայն ձեռքովդ ոսկիի քաղաքէն: (Լռութիւն):

Ղեւոնդ. - (Պատռած պատկերը դէմը բռնելով Կամսարականին) Կամսարական, աս այն պատկերն է զոր քու հայրը ծնունդիդ նուիրեց այս ժամուն: Նայէ&, կրնաս ճանչնալ: (Լռութիւն):

Ղեւոնդ. - (Սեղանէն առնելո ծռմռկած սկիհը) Ամատունի, աս ան սկիհն է զոր փեսայութեանդ մայրդ բերաւ սա ժամուն: Կը ճանչանս: Լռութիւն):

Ղեւոնդ. - (Ոտքով կոխելով մէկդի նետուած ատրուշանի փայտերուն) Մարզպան, այս փայտերն ալ քու նուէրդ այս ժամուն անիծապարտ մմոգերուն հրամանովը հոս մտած: Առ ձեռքդ: Կընմանի անոնց որ այդ ամբարիշտ ձեռքերդ Տիզբոնի մէջ նետեցին ատրուշանին: (Սառն լռութիւն: Նախարարները կամաց կամաց կը ծնրադրեն, իրենց գլուխները կախ են):

Ձայներ. - Ճամբայ Հայոց Տիկինին: (Կը մտնէ Սպարապետին կինը, կիսասքօղ, սեւերով):

Հայոց Տիկին. - (Ուղիղ ու տրտում կեցուածք: Մօտենալով) Վարդան, այսպէս պիտի տեսնէին քեզ իմ աչքերը: (Կը կենայ, թաշկինակը տանելով թարթիչներուն): Երկնաւոր Տէր, ինչու չառիրիմ հոգին որպէսզի խնայէր սա անարգանքը հօրս անունին: Դուն կաթողիկոսի ծունկերուն վրայ մեծցած քրիտսոնեայ, ինչպէս դաւեցիր քու սուրբ կրօնքիդ: (Կը հեկեկէ, անկարողշարունակելու):

Ղեւոնդ. - Սպարապետ Հայոց, որու ծախեցիր հպարտութիւնը, խիղճդ ու Աստուածդ: Ուր է երեսուն արծաթը:

Հայոց Տիկին. - Բերէք ինծի սգաւորի պարեգօտը: Փորեցէք ինծի փոս: Ես պի տի ողջ մտնեմ այդ փոսին մէջ ու պիտի աղօթեմ քու մե ղ քիդ քաւութեան: (Կը ծնրադրէ, գլուխը զարնելով մեղմգետնի քարերուն):

Ուրիշ կին մը. - (Շտապով առաջանալով) Հմայեակ: Իրաւ է ըսել է: Իրաւ է: Իրաւ է: (Մէկէն դառնալով ետ, փնտռելով իր զաւակները որոնք կը վազեն մտնելու մէկ մ էկ իր թեւերուն) Տղաս, ահա հայրդ, ուրացողը: Աղջիկս ահա հայրդ, ուրացողը:

Տղան. - Ինչ սեւ է մայր:

Աղջիկը. - Իչն սեւ է, մայր: Անիկա հայրիկը չի կրնար ըլլալ (մօտենալով ու դպելով ձեռքին) հայրիկ, դուն ես: (Լուռ ու խուլ հեծկլտուք, հազիւ լսելի):

Ծերը. - Անէծք մէկ հատիկ տղուս: (Մօտենալով ծնրադրողներէն էկուն ու քիչիկ մը ծռած վրան, դառն, բերանը վրայ չգացող շեշտով մը) Ինչու չմեռար, տղաս: Աւելի դիւրին էր պատանքիդ, դագաղիդ յիշատակովը ապրիլ քան ներկայ ըլլալ սա տեսարանին: Ինչու չմեռար (կուլայ):

Ձայն մը. - Զի ամօթ եւ նախատինք եղաք ծառայից քոց եւ պաշտօնէից: (Լռութիւն):

Վարդան. - Երէց:

Ղեւոնդ. - Թող խօսի Սպարապետը:

Վարդան. - Ինչու խիստ են այսքան քու բառերը:

Ղեւոնդ. - Անոնք մեղր են բաղդատմամբ քու մեղ քին, Սպարապետ:

Վարդան. - Բայց մեղքէն մեծը կայ:

Ղեւոնդ. - Սպարապետ, աշխարհիս վրայ չկայ լեռ մը մեծ որքան քու մեղքը:

Վարդան. - Կայ, երէց, կայ մեղ քին մեծը: Աստուծոյ գութն է անիկա:

Ղեւոնդ. - Որ Աստուծմէն կը խօսիս, Սպարապետ, անկէ, զոր ուրացար:

Վարդան. - Դուն կ՚ըսես ատիկա:

Ղեւոնդ. - Սպարապետը թող չմոռնայ որ եկեղեցիները իր հրամանով կրակատան կը վերածէ:

Վարդան. - Այդպէս խիստ ու ծակող զատելէ առաջ քու բառերդ, դուն հեղ մը հարցուցիր սա սրտին (ցոյց կուտայ կուրծքը):

Ղեւոնդ. - Խաբուած ենք Սպարապետ, ամէնէն կը սասուէր տկարանալ, բայց երբեք քեզմէ:

Վարդան. - Մի ցաւցներն սա պատուական հոգիները որոնց տառապանքը բաւ է իրենց: Կը կրկնեմ, դուն հարցուցիր այս մարդոց սրտին:

Ղեւոնդ. - Տէրը ինքն է սրտագէտ ամենայնի:

Վարդան. - Որ ոչ կամի զմահ մեղաւորի:

Կամսարական. - Այլ զդառնալ նորա ի չար ճանապարհէն եւ զկեալն:

Ղեւոնդ. - Որպէսզի եկեղեցինրը կրակատան վերածէք…

Վարդան. - Թող քար դառնայ, արճիճ դառնայ լեզուն որ նման հրաման մը արձակեց:

Ղեւոնդ. - Այն ատեն: Ով է ուրեմն հեղինակը այս սրբապղծութեան:

Վարդան. - Ինծի մի հարցներ: Մի հր

ահրեր մեր տագնապը: Ուր է Սուրբ Աւետարանը:

Քաջաջ. - (Մեծ յուզումով) Ահա սրբազան մատեանը: (Կէս մը կը հակի գիրքը դէպ անոր շրթները):

Վարդան. - (Մեղմ) Ոչ տակաւին: Իմ շրթները անարժան են անոր համբոյրին: Մենք մեղաւորներ ենք, մեծ, անկանգնելի մեղաւորներ: Եթէ կ՚ապրինք, ատիկա գնելու համար էմեր մեղ քը: Տէր ՀԱյր, ըսէ մեզի, խօսօ մեզի: Հասիր մեր վտանգուած խղճմտանքներուն: Ինչ պէտք է ընել գտնելու համար ներում անքաւելի մեղ քին: Ահա գլխիբաց կեցեր են առջիդ դժբախտները: Ըսէ, ուր երթան, որու երթան:

Ղեւոնդ. - Աստուծոյ, Սպարապետ, Աստուծոյ: Անոր գութին կաթիլը աւելի է քան տիեզերքին բոլոր մեղ քերը միասին:

Վարդան. - Թողութիւն կ՚ուզեմ քու միջնորդութեամբը: Թողութիւն կ՚ուզեն իմ ընկերները: բեր Աւետարանը ու դիր մէջտեղը:

Քաջաջ. - (դողահար կը փռէ ծածկոցը ու կը դն է Աւետարանը) Ահա ինքը` թագաւոր փառաց:

Վարդան. - Ես կը դնեմ ձեռքս Սուրբ Մատեանին ու թողութիւն կը հայեցմ իմ ոճիրին:

Կամսարական, Հմայեակ, Ամատունի, Մարզրան. - (Կը կրկնեն նոյնը առանձին առանձին):

Վարդան. - Ահա, Տէր Հայր, մեր զղջումը:

Յովսէփ. - Տէրը ընդունի զղջումը իր մոլորեալ ոչխարներուն:

Վարդան. - այս րոպէէն կը սկսի քաւութեան դժնդակ պարտքը: Իմ փորձառութիւնս չի խաբեր զիս: Մենք ապստամբներ ենք հիմա ու գործ ունինք արեաց բանակներուն հետ: Ամիս չանցածմեր երկիրը պիտի Ողողուի թշնամիէն:

Ղեւոնդ. - Եզեկիային Աստուածը կարող է ամէն բանի:

Վարդան. - Անշուշտ: Առանց այդ ապահովութեան մեր ձեռնարկը յիմարութիւն պիտի ըլլար: Բայց այդ ապահովութիւնը մարմին կ՚ըլլայ մեր միակամ ընդդիմութեան մէջ: Անկեղծ, սրտագինգործակցութեամբ մենք կրնանք արժանանալ Աստուծոյ ներումին ու յաղթել մեր թշնամիին: Եղբայրներ, բարեկամներ, ընկերներ, մօտ ու հեռու նախարարներ, երբ բոլորս մէկ զգանք ու մէկմտածենք, անխորտակելի ենք: Ես ուխտ կ՚ընեմ իմ արիւնովս գնել թողութիւնը իմ ուրացութեանս: Պիտի մեռնիմ իմ պապերուս կրօնքին համար: Երդում` Սուրբ Աւետարանով:

Միւսները. - Երդում կ՚ընենք մեռնիլ մեր սուրբ հաւատքին համար: (Բոլորը դրած են իրենց ձեռքերը Աւետարանին վրայ):

Ժողովուրդը. - Մենք ալ երդում կ՚ընենք հետեւիլ մեր նախարարներուն:

Վարդան. - Վերցուր Սուրբ Մատեանը: Այս երդումով մենք եղբայրներ ենք ու մահուան մէջ կապուած իրարու: Հիմա օրհնէ մեզ ու մեր զէնքերը: (Բոլորը կը խոնարհին: Ժողովուրդն ալխումբին կը միանայ ու կը ծնրադրէ):

Ղեւոնդ. - Տէր երկնաւոր, ընդունէ զղջումը քու ծառաներուդ եւ վարձատրէ զանոնք համաձայն իրենց խղճմտանքին: Ըրէ անխորտակելի անոնց սուրերը Քու փառքիդ համար: Ընդունէ իրենցու մեր ամէնուն արիւնը եթէ այդպէս է Քու կամքդ, բայց անսասան պահէ սա հողերուն վրայ Հայաստանեայց Սուրբ Եկեղեցին: Տէր, ամպերուդ գահէն գթութեամբ նայէ սա լացող աչքերուն ուբզկտուած սրտերուն:

Վարդան. - Ընդունէ մեզ բանաւոր պատարագ քու Սուրբ Սեղանիդ:

Ժողովուրդը. - Ամէն:
ԵՐՐՈՐԴ ՊԱՏԿԵՐ



(Բանակատեղ: Բեմին առաջամասը ընդարձակ հարթութիւն զոր մեծ ծառ մը վերերէն կը տիրապետէ. Մէկ անկիւնը պզտիկ տաղաւոր ուր յարդարուած է խորան մթ, վրան քանի մը մոմ, խաչեր եւ պատարագի սկիհը:

Աւելի ետը լոյսեր, որոնց վառ պահ երուն տեսանելի են զօրագունդերը, իրենց կազմածներուն մէջ: Այրուձին:

Կիներ, պզտիկներ:

Բեմին յատակը գետկի մը մարմինը որուն կապարագոյն ջուրը երբեմն վժացող արիւնի գոյն կ՚առնէ գունդերու կրակներուն տակ: Գետակէն անդին ընդարձակ ափ, ուր իրարու ետեւէ կըհեռանան պարսկական ուժերու համախմբոմները: Փիղերու զօրաւոր գունդ մը անհանդարտ շարժումներ կՕընէ, ջուր իջնալու անքով բայց արգիլուելուն կը նեղէ իր պահակները: Հեռանկարային այս տեսարանը ունի ուրուային ու ահաւոր նկարագիր:

Բեմը բացուած պահուն զօրավարներ, եկեղեցականներ, սեպուպհներ ոտքի են թեթեւ խօսակցութեան մը մէջ):

Քաջաջ. - Երախաները: Ո չէ լսած, ականջ բանայ … այ …: (Բեմ կը մտնեն խումբ մը տ ղաք, հովուի տարազով):

Ղեւոնդ. - Այսքան:

Քաջաջ. - Բոլոր խումբերը պատեցայ: Հարցուցի առանձին առանձին: Այսքան:

Վարդան. - Երախաները:

Քաջաջ. - Այո, Սպարապետ:

Ղեւոնդ. - Լաւ նշան: Երկիրը բրնայ վստահ ըլլալ իր ապագայէն:

Վարդան. - Ինչ է անունդ, տղաս:

Վարազ. - Վարազ, Տէր Սպարապետ:

Վարդան. - Որվ կողմերէն:

Վարազ. - Մոկաց աշխարհէն:

Վարդան: - Ինչու այսքան երկար երախայ մնացեր ես:

Վարազ. - Ես չեմ պատճառը, Տէր Սպարապետ, տարիները:

Վարդան. - Մայր չ ունիս դուն:

Վարազ. - Որբ եմ մեծցեր, Տէր Սպարապետ, լերան հովիւ: Մեզպէսները տարին հեղ մը շէն, աւան կ՚ջնեն: Մենք մոռցեր ենք աշխարհն ինչ է: Լերան մարդեր:

Վարդան. - Ինչու եկար հիմա:

Վարազ. - Ըսին` մեծ կռիւ կայ:

Վարդան. - Շատ մեծ:

Վարազ. - Էնպէս կռիւ դեռ չէ եղեր: Մենք ինչ գիտնանք, ըսին մեզի:

Վարդան. - Մվ պատմեց քեզ այս կռիւէն:

Վարազ. - Տիրացուն: Երկրացի ենք:

Վարդան. - Ուրիշ բաներ ըսաւ:

Վարազ. - Շատ ու շատ, Տէր Սպարապետ:

Վարդան. - Միտքդ պահեցիր:

Վարազ. - (Քիչիկ մը մտածելու պէս) Պահուածը բաւ է, Տէր Սպարապետ: Ըսաւ մեռնինք` շիտակ Լուսաւորչի ծոցը: Ողջ մնանք` թշնամիին տաւարը ամբողջ մերն է: Էլ ինչ կ՚ուզենք:

Վարդան. - Սուր գործածել գիտես:

Վարազ. - Գիտեմ, Տէր Սպարապետ: Ճօկանը` աւելի աղէկ:

Քաջաջ. - Գայլ ու գազան ձեռքերով կը պատռտէ, Սպարապետ:

Վարդան. - Իրաւ է, տղաս:

Վարազ. - Երբ նեղը մնամ, Տէր Սպարապետ:

Վարդան. - Իրաւ է, տղաս:

Վարազ. - Երբ նեղը մնամ, Տէր Սպարապետ:

Վարդան. - (Միւսներուն) Դուք:

Արջուկ. - Մենք ալ, Տէր Սպարապետ:

Վարդան. - Քու անունդ ինչ է, տղաս:

Արջուկ. - Արջուկենց Արջուկ:

Վարդան. - (Քմծիծաղով) Դուն ալ Գայլ, տղաս:

Գայլ. - Գայլ, Տէր Սպարապետ:

Վարդան. - Տիրացու, ուր գտար ասոնք:

Քաջաջ. - Մեր լեռներուն: ՀՈվիւներ են:

Վարդան. - Հակսցուցած ես թէ ինչի կեծա են:

Գայլ. - Մեռնելու, Տէր Սպարապետ:

Վարդան. - Որու համար:

Գայլ- Լուսաւորչի հաւատքին համար:

Վարդան. - Ով է Լուսաւորիչը:

Երեքը մէկ. - Սուրբ մարդ, Սպարապետ:

Վարդան. - Ուր է հիմա:

Արջուկ. - Երկինքը, Քրիտսոսի հետ ծունկ ծունկի:

Վարդան. - Ինչ ըրած էմեր երկրին համար:

Արջուկ. - Խոզերը մարդ դարձուցած:

Գայլ. - Օձերը` հրեշտակ:

Վարազ. - Սատանաները աղուէսի պէս հալածած, դժոխք թխմած, ծակին վրայ ալ Սուրբ Կարապետու ժամը տնկած. այսպէս կ՚ըսէ Քաջաջը, Սպարապետ: Մեք ինչ գիտնանք:

Վարդան. - Շիտակ կ՚ըսէ Տիրացու Քաջաը: Խոզը, օձը, սատանան հիմա ալ կան:

Վարազ. - Ու րեն:

Վարդան. - (Մատով ցոյց տալով հեռուի գիծը) Ջուրէն անդին:

Արջուկ. - (Վիզը տնկելով նայելէն ետքը) ՀԱսկցայ, Տէր Սպարապետ: Առտու կանուխ մեր երեքին` խումբ մը խոզի, օձի, դեւի: Թարմ պանիրի պէս կտոր կտոր ընենք պիտի:

Վարազ. - Ճճիի պէս աղանք, աղանք պիտի:

Գայլ. - Տարեխի պէս աղենք, դիզենք վրայ վրայի:

Վարդան. - Ատսւծով, տղաքս, Աստուծով: Բայց ատկէ առաջ պէտք է Մկրտուիք որպէսզի Լուսաւորչի զաւակ դառնաք:

Արջուկ. - Չենք որ, Տէր Սպարապետ:

Վարդան. - Գիտես թէ ինչ է մէկ տունի մէջ խորթն ու հարազատը:

Արջուկ. - Ինչպէս թէ ոչ: Խորթ մօր ձեռքէն է որ լեռներն եմ ընկեր:

Վարդան. - Ուրեմն, տղաս, գիտցիր որ չմկրտուած երիտասարդը Լուսաւորչի խորթ զաւակն է: Տիրացու Քաջաջ, տար սա տղաքը գետ, թող քահանա մկրտէ սա կորիւնները յանուն Հօր եւորդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ:

Երեքը մէկ. - Ամէն:

Վարդան. - Ապրիք, տղաքս: Վաղն առտու: (Երեխաները կը հեռանան, առաջնորդուած Սարկաւագէն):

Վարդան. - Այսպէս է կեանքը: Լերան տղաք են ու ադամանդի պէս սիրտ ունի: ն Ինչ ալ համակրելի, իրենց վայրի պարզութեան մէջ:

Ղեւոնդ. - ուրախ եւ հպարտ ենք, Սպարապետ, որ Հայոց աշխարհին բոլոր մասերէն հոս վազող սա բազմութեան մէջ այսքան քիչ ըլլայ թիւը երախաներուն:

Պահակ. - Սպարապետ, բանագնացներ եկած են:

Վարդան. - Դէմէն:

Պահակ. - Դէմէն:

Վարդան. - Գիտենք ան ոնց ըսելիքը, ընկերներ:

Խորէն. - Քանի հոգի են:

Պահակ. - Երեք:

Վարդան. - Քահանայի զգեստով, չէ:

Պահակ. - Քահանայի զգեստով:

Ղեւոնդ. - Նոյն անօրէնները:

Վարդան. - Աւելորդ է ժամավաճառ ըլլալ անոնցմով:

Ղեւոնդ. - Թող գան, Սպարապետ, ու ես ջախջախեմ անոնց գլուխը:

Վարդան. - Բանանգացը անպատժելի է, Տէր Հայր: Ատկէ զատ ճիշտ չէ որ ճակատամարտէն քիչ առաջ թշնամի աչքեր մուտք ունենան հոս:

Խորէն. - Կը կապենք անոնց աչքերը ու այնպէս կ՚ընդունինք:

Վարդան. - Ըսել է կը փափաքիս որ ներկայանան:

Խորէն. - Բանագնացները մերժել, այսպէս մեծ կռիւի մուտքին, դուռ պիտի բանար անհաճոյ մեկնութիւններու, թէեւ որոշումը դարձեալ կը պատկանի Սպարապետին:

Վարդան. - Կը ճանչնանք սակայն: Անտանեի շատախօսներ են:

Թաթուլ. - Վիճաբանութիւն պիտի չընենք սակայն, զօրավար:

Վարդան. - Ընկերներ, կը կրկնեմ, Քիչ է մեր ժամանակը: Դեռ բանակը չէ Հաղորդուած: Զօրասիւներուն բաշխումը չէ ամբողջացած:

Ներշապուհ. - Բաշխուած են բոլոր գունդերը, համաձայն Սպարապետին հրահանգներոն:

Վարդան. - Բայց եղ ածը խաղն է Մարզպանին, սա վճռական ժամուն, մեզ քակելու մեր ուխտէն:

Խորէն. - Կասկածը չունինք ատոր: ու ճիշտ այդ ապահովութեամբ է որ կ՚ըսնեք թէ ընդունելու ենք զանոնք: Ինչ է ձեր մտածումը, զօրավարներ:

Թաթուլ. - Խելքի մօտ է որ Մարզպանը իր խաղը կրկնէ: Ջուրը իր ճամբան չի փոխեր կ՚ըսէ ժողովուրդը:

Ներշապուհ. - Ընդունելով հանդերձ այդ մտածումներուն ճշտութիւնը, ինչու չխորհիլ նոյն ատեն որ մեր դէմը կայ պարսիկ մեծ բանակ մը: Անոր գլուխը` մեծագոյն զօրավարը արիներուն: Թերեւս, վճռական բախումէն առաջ, խնայելու համար իր զինուորներուն, փորձ մը կ՚ընէ մեզ ներկայացնելու ընդունելի առաջարկներ:

Վարդան. - Աս րոպէին:

Ներշապուհ. - Երէկ գիշեր հասած է:

Վարդան. -Դուք գիտէք: (Շեշտը տրտում է):

Ներշապուհ. - Սպարապետ, քու շեշտէն կը հասկնամ որ չես փափաքիր:

Վարդան. - Զօրավար, որքան ատեն որ Մարզպանը եւ ուխտանենգները մեր դէմն են, այս ճակատամարտը անխուսափելի է: Ահաւոր բայց անփոփոխելի մեր ազգային դժբախտութիւնն էասիկա: Պիտի տարուէի ձեզի հետ մտածելու պահ մը, եթէ զուտ թշնամի բանակ մը կենար մեր դէմ: Որ ժամանակ թշնամին իրեն առաջնորդ չունեցաւ մեր նախարարները: Ահա թէ ինչուտրտում է իմ շեշտը: Բայց ասոր աետնը չէ հմա: (Պահակին) Զինուոր, ուր կը սպասեն այդ մարդերը:

Պահակ. - Ջուրին առջեւ:

Վարդան. - Կապէ հաստ լաթերով անոնց աչքեքրը ու առաջնորդէ հոս: (Պահակը կը մեկնի):

Վարդան. - Աւելորդ է այլ վիճաբանիլ այդ մասին: Հիմա կու գան` կը տեսնենք: Համազասպ, ամբողջացուցիր վերջապահը:

Համազասպ. - Այո, Սպարապետ, թէեւ դժուարաւ:

Վարդան. - Ինչու:

Համազասպ. - Հասկանլի: Չեն ուզեր սպասել: Տրտում են որ այդքան ուշ պիտի մասնակցին:

Վարդան. - Լաւ: Պահեստը:

Համազասպ. - Կարելի չեղաւ: Ոչ մէկ զօրասիւն կը յօժարի: Բոլորն ալ կը պահանջեն առաջին գիծը: Այսքան տարուան զօրավար, ես չեմ հանդիպած այսքան հզօր եռանդի: Ամէնն ալ մէկ բառունին- մեռնիլ:

Վարդան. - Զօրավարին արժանիքը` մեռնիլ սորվեցնելը, բայց պարտքը, խնայել զինուորին կեանքը: Առանց պահեստի ճակատամարտ չի մղուիր: Ի վերջոյ, հազարաւորներու կեանքըուղղակի, եւ միլիոններունը անուղղակի յանձնուած են մեր ձեռքը: Սխալ հաշիւ, քիչ հաշիւ, կամ շատ եռանդ մեզի նոյն աղէտը կ՚արժեն երբեմն: Մեռնիլ, այո: Բայց մանաւանդ ապրիլ ուապրեցնել: Թաթուլ, այրուձին ամբողջացուցած է իր պակասները:

Թաթուլ. - Հասան Կամսարականին գունդերը։

Վարդան. - Պակաս ձի, կազմած, զրահ։

Թաթուլ. - Ոչինչ, Սպարապետ։

Վարդան. - Սեպուհները սորված եեն հունը՝ ուրկէ պիտի անցնին գետը։

Թաթուլ. - Հիմա կատարուած է այդ ստուգումն ալ։

Վարդան. - Հիմա միայն։

Թաթուլ. - Երրորդ ու վերջին անգամ, իմ ներկայութեան։ (Կը հասնի պահակը որուն ետեւէն երեք քահանայ, կապ աչքերով)։

Վարդան. - Առէք վրանէն ներս։ Քակուին կապերը։

Ղեւոնդ. - Անոնք են։

Ձայներ. - Անօրէններ, ուրացողներ։

Զանգակ. – (Առանց ազդուելու) Արիւնահեղութենէն առաջ, ղրկուած ենք ձեզ բերելու հաշտութեան առաջարկ։

Վարդան. - Որոնց կողմէ։

Զանգակ. - Մարզպանէն։

Վարդան. - Միայն Մարզպանէն։

Զանգակ. - Եւ նախարարներէն։

Վարդան. - Որոնք՝ այդ նախարարները։

Զանգակ. - Մի հարցներ ինծի, դուն գիտես արդէն։

Վարդան. - Կրնամ չգիտնալ։

Զանգակ. - Բանագնացը կը խօսի ինչ որ հրամայուած է իրեն։

Վարդան. - Արգիլուած է քեզի անուն տալը։

Զանգակ. - Ինձմէ լաւ գիտես այդ օրէնքները։

Վարդան. - Պաշտօնդ լաւ կը կատարես, տէրտէր։ Սիւնեաց իշխանը հաւանաբար քեզի խոստացած է Լուսաւորչի գահը երբ թագաւոր ըլլայ Հայոց։

Զանգակ. - ինչ հարկ այդ խօսքերուն, Սպարապետ։ Բանագնացը կ՚ըսէ ինչ որ կ՚ուզէ եւ ոչ թէ ան որ իր դէմինները կ՚ուզեն։

Վարդան. - Հոն են ինն ալ։

Զանգակ. - Հոն են ինն ալ, տասն ալ, քսանն ալ։ Միայն հայ արիւնէն ձեզի չափ մարդ կայ ձեր դէմը։ Խօսքը չեմ ըներ վարէն եկած ուժերուն եւ փիղերուն։ Ահա թէ ինչու ջուրէն անդին մարդիկ կենան, որ ուզենխնայել սա եղբայրասպան բախումը։

Վարդան. - Ուրիշ։

Զանգակ. - Այսինքն։

Վարդան. - Ուրիշ որու կողմէ կուգաս։

Զանգակ. - Այո։ Այո։ Պարսից Զօրավարին։

Վարդան. - Ունիս գիրը։

Զանգակ. - Գիրը։ Այո։ Ոչ, Հարկ չտեսաւ։ Ըսաւ պէտք չկայ գիրի։ Մեր խօսքերը բաւական չեն։ Ըսաւ պէտք չկայ գիրի։ Մեր խօսքերը բաւական չեն։

Վարդան. - Բաւականէն անդին։ Բայց գոնէ չունիս թուղթ մը Մրազպանէն։

Զանգակ. - Երեք բանագնաց չեն արժեր կտոր մը թուղթ։

Վարդան. - Ատ ալ ուրիշ խնչիր։ Ի հարկէ։ Ուրեմն, դուն կուգաս հայ նախարարներուն, մարզպանին եւ Մուշկան Նիւսալաւուրտին կողմէն եւ հաշտութիւն կը բերես մեզի, ատ մատ մը մօրուքովդ, չեմ ըսերհասակովդ։ Ինչ են սա պայմանները։

Զանգակ. - Մուշկան Նիւսալաւուրտ Արքայից Արքային ներումը կը բերէ ձեզի։

Վարդան. - Ատ գիտենք։ Պայմանները։

Զանգակ. - Առաջին պայման գունդերուն րւումը եւ ամէն մարդու իր տունը դառնալը։

Վարդան. - Անշուշտ այդ պայմանը՝ գետի այս ափի գունդերուն համար միայն։ Միւս ափին գունդերը պիտի շարունակեն զօրահանդէս սարքել մեր եկեղեցիներուն առջեւ, չէ

Զանգակ. - Չեմ գիտեր։

Վարդան. - Հարկաւ։ Գիտցածներդ։

Զանգակ. - Այն պարագային որ ապստամբ գունդերը դառնան իրենց տեղերը, անպարտութիւն պիտի շնորհուի բոլոր յանցաւորներուն։ Եկեղեցիները պիտի վերաբացուին քրիստոնէական պաշտամունքին։Աւերուած շէնքերը պիտի կառուցուին արքունի ծախքով եւ նախարարներուն ռոճիկները կրկնապատկուած պիտի վճարուին։

Վարդան. - Ու դուն կը հաւատաս այդ ըսածներուդ։

Զանգակ. - Բոլոր նախարարները պիտի արժանանան արքայից Արքային բացարձակ ներումին։

Ղեւոնդ. - (Որ կ՚եփի կեցած տեղը, չդիմանալով) Բառ առ բառ կը կրկնես, ինչ որ ըսիր ամիս առաջ, անօրէն, տիրանենգ, աստուածավաճառ չքահանայ, որպէսզի պառակտես, սա գերագոյն րոպէին, Քրիստոսի բանակը։ Այսպէս խօսեցար ժամերուն բեմէն ու ադ լեզուովդ հաւտացուցիր միամիտները, կիները որոնք իրենց զաւակները յանձնեցին քեզի իբր թէ պետական դաստիարակութեան համար։ Ատենըչէ եկած որ կտոր կտոր ընեն քեզ սա զօավարաները քանի որ շատերուն զաւակները Պարսկաստան գերի ղրկուեցան ատ քու ոճրապարտ լեզւովդ։

Զանգակ. - Զօրավարներուն տաղքը Տիզբոնի մէջ կ՚ուսանին, Մարզպանին տղորը հետ։ Բայց, Երէց, դուն խորհած ոււնիս թէ ինչպէս պատժելու են քեզ սա իշխանները։ Դուն էիր որ քու յիմարականյարձակումովդ մոգերուն վրայ, սա աղէտը, եղբայրասպան սա կռիւը գահավիժեցիր մեր երկրին։ Քեզի էր ինկեր ձեռք վերցնել Արքայից Ար քային ներկայացուցիչներուն վրայ։

Վարդան. - Տէրտէր, դուրս ես բանագնացի սահմանէդ։ Ու սա մարդիկը հայրեր են որոնց մէջ չի կրնար մարիլ զաւկի կսկիծը։

Ղեւոնդ. - Սատանյի տրեխ, անօրէն, եպերելի, գարշելի մրգուզ։ Դեռ լեզու ունի խօսելու (կը փորձէ բռունցքը իջեցնել։ սպարապետը կը բռնէ թեւէն)։

Վարդան. - Բանագնացին անձը անձեռնմխելի է, Տէր Հայր։ ՕԶանգակին) Ուրիշ։

Զանգակ. - Ուրիշ ինչ։

Վարդան. - Սա անուշիկ, ոսկեզօծ դեղահատներէդ։

Զանգակ. - Սպարապետ, ինչու միայն դուն ես խօսողը։ Ուրիշ մարդ չկայ ասոնց մէջ։ Հեղինակութիւնդ ու գիրքդ չունիս իրաւունքդ չարաչար գործածելու, կասկածի տակ ձգելով, վարկաբեկ ընելով ԱրքայիցԱրքային արդարամտութիւնը։

Վարդան. - (Առանց յուզուելու) դուն կը ճանչնաս Արքայից Արքան։

Զանգակ. - Ոչ, առայժմ։

Վարդան. - Ըսել կ՚ուզես՝ պիտի ճանչնաս։ Անշուշտ։ Դուն հետը խօսեր ես։ Կերեր ես իր սեղանէն։ Ալ չեմ հարցներ՝ կռուեր՝ իր բանակներուն մէջ։

Զանգակ. - Քահանան զինուոր չէ։

Վարդան. - Ողորմելի։ (Կը մտածէ) ուրացումը, ստորնացումն է որ կը բանան սա բերաններն որոնք իրենց խեղճութեան վրայ կղպուած պիտի մնային։ Բայց աւելորդ է նոյնիսկ նախատել քեզ։ Ատիկա փառքմը պիտի ըլլար։ Գնա ըսէ քեզ ղրկողին որ գետին այս ափի մարդիկը ոչ մէկ հաւատք ունին այդ սուտերուն վրայ որոնց աղբիւրը, վստահ եմ, խելապատակն է Սիւնեաց իշխանին։ Դարձիր քու տեղդ եւ եթէյաղթէք. սպասէ որ Վասակ Սիւնին թագաւոր հռչակուի Հայոց աշխարհին։

Զանգակ. - Այս մարդիկը լեզու չունին։ Զօրավարներ, պարտաւոր եմ ձեզի յայտնելու նաեւ Պարսիկ հրամանատարին երդումով հաւաստիքը։

Համազասպ. - Թէ

Զանգակ. - Պէ…

Վարդան. - Սպասէ, ես լրացնեմ հաւաստիքը քու տեղդ։ Թէ՝ բոլոր հայ նախարարներուն բացարձակ ներում շնորհուի պիտի, հերիք է որ ձգեն Մամիկոնեան Վարդանը ու հեռանան ճակատէն։ Չէ։

Զանգակ. - Այո։

Վարդան. - Զօրավարներ, ձերն է վճիռը։

Թաթուլ. - (Ձեռքով հրելով բանագնացները) Շուտ կորէք ասկէ, եթէ չէք ուզեր շանսատակ դառնալ։

Համազասպ. - Աչքերը։ (Ընդհանուր լռութեան մէջ կը կապուին աչքերը բանագնացներուն)։

Զանգակ. - (Անհետանալու ատեն դառնալով ետ) Մեղք թափուելիք արիւնին որ քու վզին կ՚իյնայ, Սպարապետ։

Թաթուլ. - (բռունցքովը զարնելով գլխուն) Հաշիւը պահէ քու ձեռքով թափուածին։ Վանկ մըն ալ ելլէ բերնէդ, երկու կտոր կ՚ընեմ մարմինչ, գիտցած ըլլաս։ (Բանագնացները կ՚անհետանան)։

Վարդան. - (Տրտում) Ես գիտէի այս արդիւնքը։

Խորէն. - Մի ցաւիր, Սպարապետ։ Մենք ուրախ ենք որ այս առիթով ալ, մեր զգացումները պարզ կ՚ըլլան քեզի հանդէպ։

Վարդան. - Ոչ իմ անձիս հանդէպ որ զանցառելի բան է արդէն։

Խորէն. - Քեզմով մարմնացած խորհուրդին հանդէպ։

Վարդան. - Ձեզմով ու ինձմով, ազատով ու անազատով, եպիսկոպոսով ու սարկաւագով, մեր բոլորով։ (Կը կենայ, ականջը տալով հեռուէն փրթած շշուկներու)։ Կը սկսի մեր գործին ամէն սուրբ մասը։ Որքան՝լուսնալու։

Համազասպ. - Ագարակէն երեք է կը ձայնէ հաւը։

Վարդան. - Ուրեմն Սուրբ Պատարագ եւ Հաղորդութիւն։ (Հեռուէն ծանր շեփոր…)

Վարդան. - Թշնամին կ՚արթննայ։ Զօրավարներ, ոչ մէկ փոփոխութիւն մեր յատակագիծէն։ Աջ թեւը պիտի յարձակի, գետը անցնելով, տակաւին լոյսը չը ծագած։ Ձախը պիտի մնայ պաշտպանողականի ուպիտի աղմկէ մեծաձայն, վահանով, շեփորով, երկաթով։ Պահեստը, բլրակին ետին պիտի սպասէ իմ հրամանիս։ Բայց այդ ամէնէն առաջ, բանակը ամբողջութեամբ պիտի Հաղորդուի եւ զօրանայ Աստուծոյ մէջ։Փող, զինուորները կանչելու։ (Շեփոր)։

Վարդան. - Տէր Հայր, ես պիտի խօսիմ իրենց, զօրավարի պէս, դուն՝ Աստուծոյ բերնով։

Ղեւոնդ. - Սուրբ Հաղորդութիւնը ամէնն ալ կը հրազինէ, Սպարապետ։ (Կը մտնեն զինուորները, շարք շարք, բեմը կը լեցուի)։

Վարդան. - (Հանդարտ) Զինուորներ։ (Չի շարունակեր։ Յուզումը կտրած է ճամբան իր բառերուն)։ Զինուորներ…

Զինուոր մը. - Սպարապետ, եկեր ենք, մեռնելէ առաջ, լսելու քեզ։

Վարդան. - Ձեզմէ շատեր արդէն կռուի մտած են զօրավարներուն եւ սպարապետին հետ։ Աստուած աւելի շատ յաղթանակ շնորհած է մեզի որոնցմէ պիտի չխօսիմ հիմա, թէեւ ատիկա անհրաժեշտ ալ է ասրոպէին։ Դուք բոլորդ, մեծ ճակատամարտներու մէջ ապացոյցը տուիք ձեր քաջութեան, հաւատարմութեան, մահուան հանդէպ արհամարհանքի։ն ձեզմէ ոչ ոք մերժեց իր արիւնը երբ ուզեուեցաւ ատիկա իրմէ։

Զինուորը. - Նոյն մարդերը, նոյն եռանդով, պատրաստե նմ եռնելու Սպարապետին համար։

Վարդան. - Այսօր պիտի չմեռնիք սակայն Հայոց Սպարապետին համար։ Շատ աւելի մեծ մէկն է որ ձեզմէ ձեր արիւնը կ՚ուզէ։ ու այդ աւելի մեծը Հայոց Հայրենիքն է, սա սքանչելի երկիրը, ով իմ ազնուական զինուորներս։ Այդ աւելի մեծը՝ Հայաստանեայց Եկեղեցին է։ Հաւատքն է ձեր ու ձեր պապերուն։ Խղճմտանքն է։ Պատիւն է մեր ժողովուրդին սա տագնապի գիշերին կոչ կ՚ընէ ձեր ամէնուն առնութեան ուարիւնին։

Զինուոր մը. - Խօսէ, Սպարապետ։ Քու ձայնը վահան է մեր մարմինին, ու խօսքը՝ դեղ մեր հոգիին։

Ուրիշ մը. - Հայոց աշխարհին համար թող բացուին մեր երակները։

Ուրիշ մը. - Հայ ժողովուրդին համար թող զոհուի մեր երիտասարդութիւնը, Սպարապետ։

Ուրիշ մը. - ՀԱյոց Հաւատքին համար թող իյնան մեր գլուխները, Սպարապետ։

Վարդան. - սա պահուն, ես վստահ եմ, ձեր բոլորին հոգիին մէջ տեղ չկայ երկու բանի։ Հոն կը թագաւորէ մէկ զգացում եւ Մահուան պապակն է ատիկա։

Ձայներ. - Ճիշտ կ՚ըսէ սպարապետը։

Վարդան. - Ես վստահ եմ որ սա տասնեակով հազարներու մէջ մէկ հատիկ սիրտ չկայ որ մտածէ իր ձգածներուն, - զաւակ, քոյր, հայր, մայր, կին, կալուած, հարստութիւն եւ երկրաւոր ամենազգի բարիքներ, որոնք մեր խորագոյն յուզումները թէեւ, կը տժգունին, կ՚ոչնչանան երբ դրուին մօտիկը վայելքներու վայելքին, երկնքին։ Զինուորներ, բոլոր բարիքները երկինքէն կուգան. եւ մենք հոն կ՚երթանք։

Զինուոր մը. - Ծարաւի ենք խօսքերու, Մեծ Սպարապետ։

Վարդան. - Նախ՝ իմ անսահման ուրախութիւնը՝ զոհողութեան, քաջութեան, մահուան յօժար ընառաջացող սա տեսարանին առջեւ որ մեր բանակն է սա պահուն, րոպէ առ րոպէ գրոհի նշանին սպասող։Յետոյ, անոր միահամուռ գիտակցութիւնը թէ չէ եկած այս կամ այն նախարարաինփառքին, այլ Հայոց Հայրենիքին համար որուն մկրտութիւնը սա դաշտէն է որ սկիզբ կ՚առնէ գալիք դարերուն վրայ։ ՀայՀայրենիքին անդրանիկ բանակն է ասիկա։ Մեղք որ այս հսկայ խանդին խառնուած ըլլայ նաեւ տրտմութեան զգացում մը։ Կը խորհիմ թէ ինչ անդիմադրելի խոյանքով, մէկ կտրո, մենք պիտի անցնէինք գետը, եթէ երբեք մեր դիմաց ունենայինք միայն ու միայն մեր ժառանգական թշնամին։

Ձայներ. - Մապ մեր բոլոր թշնամիներուն։

Վարդան. - Բայց բախտը կ՚ուզէ ուրիշ կերպ։ մեզի դէմ սուր պիտի շարժեն մեր համարիւն եղբայրները. քանի մը շաբաթ առաջ մեր կողքին, այսօր մեր դիմացը, դաւելով իրենց երդումին ու Հաւատքին։

Ձայներ. - Մահ բոլոր դաւաճաններուն։

Վարդան. - Դիւրին է պոռալը, բայց դժուար սուրը եղբօր սրտին ուղղելը։ Վասնզի ինչ է մեղքը մեր այդ եղբայրներուն որոնք խաբուած են քանի մը փառասէր անօրէններէ։ Բայց ժամանակը անցած է ալ, այդբաներուն անդրադառնալու։ Սա րոպէին, պատերազմին վախճանը կը մնայ Աստուծոյ ձեռքին մէջ։ ինչ ձեւով ալ մեր Աստուածը զայն ըլլայ տնօրինած, իմ խրատս է զգոյշ ըլլալ եղբօր արիւնին առջեւ։ Լուսդէմ, կըսկսի ճակատամարտը։ Գիտենք որ ուրացեալ նախարարները իրենց գունդերը համախմբած են մեր ձախ թեւին դէմ։ Ուրեմն մեր այդ թեւը պիտի մնայ պաշտպանողականի, չանցնելով գետը, որքան ատեն որ իրզօրավարէն հրաման չունի այդ բանը ընելու։

Զինուոր մը. - Դժուարագոյնը կը պահանջես մեզմէ, Սպարապետ։ Երանի անոնց որոնք պիտի անցնին առաջ։

Վարդան. - Զինուորը իր մեծերը մտիկ ընելով է որ լաւագոյն կը ծառայէ իր Հայրենիքին։ Ամէն բան չէ քաջութիւնը։

Զինուորը. - Տէր Սպրապետ, սա սիրտերը վեր են քաջութենէն ինչպէս վախէն։

Վարդան. - Կասկածը չունիմ ատոր։ Բայց ճակատամարտ մը բախտախաղ չէ։ Թափող արիւնը պէտք է պաշտպանէ ամբողջ երկիր մը։ Ասոր համար է որ կը հրամայեմ Արծրունի քաջերուն, վերցնել ամէնէնդժուար բեռը՝ – պահեստը։

երիտասարդ Արծրունի մը. - Ինչպէս պահեստ սպասել, երբ մեր դէմը կռիւ կը մղուի, Սպարապետ։

Վարդան. - Գիտեմ ատիկա։ Ու գիտեմ նաեւ թէ որքան դժնդակ է անգործ սպասել երբ ջուրէն անդին կ՚իյնան իր եղբայրները։ Բայց բանակին շահը գերազանց է քան մեր բոլոր զգացումները։ Խորհեցէք թէձեր եռանդին անզուսպ վատնումը կրնայ վտագնել մեր դատը։ Այն ատեն։ Մեռնիլ։ Այո։ Բայց յաղթելու ատեն, յաղթելու մէջ, յաղթելէ վերջ։ Այս է պատճառը որ Արծրունին պիտի պահէ պահեստը։ Իսկ աջ թեւը, զանգուածով, արշալոյսէն առաջ անցի պիտի գետը ու իյնայ ամբողջ թափովը, թշնամիին վրայ։

Ձայն մը. - Երանի աջերուն։

Վարդան. - Պիտի իյնանք մէկ կտոր, երկաթի պէս, այդ աւազակներուն վրայ, որոնք ձգած իրենց ընդարձակ հողերը եկեր են մեր արդար վաստակը, մեր պատիւը ոտքի կոխան ընելու։ Մահ մեր ցեղինյաւիտենական թշնամիին։

Բոլոր ձայները. - Մահ, մահ, մահ մեր ցեղին յաւիտենական թշնամիին։

Վարդան. - Բացարձակ, միակտուր մահ։ Զինուորներ։ դուք կը հասկնաք ահաւոր այն ատելութիւնը որ կրակի պէս, արիւնիս հետ կը պըտըտի իմ մէջ։ Ողջ ողջ, գալարուող հրդեհ մըն է ուղեղը ամէնՄամիկոնեանի։ Մեր ուժերը, մեր արիւնը դարեր դարերով մենք չխնայեցինք այդ անօրէններուն փառքին ու բարիքին որպէսզի յարձակման ենթարկուի այսպէս մեր պատիւը, մեր հաւատքը։ ո րպէսզի մեր զաւակները գերի տարուին Պարսկաստանի խորերը։ որպէսզի մեր Աստուածը անարգուի հրապարակային ծաղրածութիւններով։ ոչ մէկ մեղմացում, տկարացում ատելութեան սա զգացումին մէջ։

Քաջաջ. - Կ՚ատենք միակտուր, առանց փշուրի, Սպարապետ։

Վարդան. - Ատիկա սորվեր ենք իրենցմէ։ Մի վախնաք թիւէն։ Պատմութենէն գիտենք։ Միլիոններ էին ու փախան ափ մը Հելլէններուն առջեւէն։

Ձայն մը. - Եւ մեր առջեւէն, Սպարապետ։

Վարդան. - Այո։ Քանի քանի անդամներ մեր հայրերը փշուր փշուր աղացին անոնց հսկայաթիւ բանակները։ Ու ըրին ատիկա, զինուորներ, իրենց երկաթ բազուկներովը։ Այսօր։ (Կը հանգչի, կ՚առնէ խորունկշունչ)։ Այսօր նոյն թշնամին է մեր դէմ։ Նոյնն են զայն ուռեցնող ախորժակները կողոպուտի, վայրագ սպանդի նոյն ծարաւը այդ մարդոց սրտերուն մէջ։ Հայոց գեղեցիկ աշխարհին մէջ չկայ կարեւոր դաշտ մը ուրչըլլայ տրուած փաստը այդ բարբարոսութեանց։ Մենէ իւրաքանչիւրի երակին մէջէն դարերուն վրէժն է որ կը թաւալի, զինուորներ…։

Զինուոր մը. - Խօսէ, Սպարապետ, բառերդ ջահերու պէս կ՚իջնեն մեր հոգիներուն։

Վարդան. - մի մոռնաք թէ ինչ անգթութեամբ անոնք կը վարուին պարտուածներուն հետ։

Զինուորները. - Խօսէ, Սպարապետ։ Մեր սրիտը մէկի տեղ հազար, մէկի տեղ բիւր ըրէ մեր կուրծքին տակ։ ամէն բազումկ իր պապերուն վրէժն ալ թափէ այդ անօրէններուն գլխուն։

Վարդան. - Դարերով մեր պապերը գիտցան պաշտպանել մեր երկիրը մէկ ու նոյն ոգիով։ Ու նոյնն են այսօր նորէն, այդ անարգ աւազակներուն դէմ ճակատի վազող հոգիները սա բոլոր կորիւններուն, ամէնմէկը կրակի կտոր, ամէն մէկը բանակ մը լեցընելու չափ վրէժով բռնկած, քաջաբազուկ, արդար, որոնք մտիկ ըրած ատեն իսկ կ՚եփին իրենց եռանդէն։ Պիտի կռուինք, ինչպէս կռուցեան մեր հայրերը, պիտիկռուինք եւ այսօր, ինչպէս կռուեցանք ամիս առաջ Վրաց ու Աղուանից սահմաններուն վրայ ու ջախջախեցինք սակաւաձեռն թիւով։

Զինուորը. - Երեքի դէմ մէկ էինք, Սպարապետ, ու նորէն գորտերու պէս գետը թափեցինք։

Վարդան. - Ըսի քիչ առաջ ինչ կ՚արժէ անոնց թիւը։ Թիւը մխիթարանքն է տկարներուն, երկրաւորով տոգորուածներուն։ Մեզի՝ հաւատքը, մեր Աստուծոյն եւ մեր հոգեղէն արժէքներուն վրայ։ Մեզի՝ վայրագու արդար համոզումը մեր դատին սրբութեան։ Կայ աւելի վսեմ ճակատագիր քան մահուան վրայ սա յարձակողականը, պաշտպանելու համար ամէնէն նուիրական բաները երկրին ու երկնքին։ Մեզի՝առնութեան, յարձակման մէջ սա կատաղութիւնը։ Ով կը մեռնի իր պապերուն հողին վրայ, զայն օտարէն փրկելու ինքնամոռացման, գինովութեան մէջ, կատարած կ՚ըլլայ գերագոյն պատգամը գերագոյնառաքինութեան։

Զինուորը. - Պարտքի ճամբուն մենք նահատակ։

Վարդան. - Պիտի հետեւիք ձեր Սպարապետին, զօրավարներուն, որոնք ձեր առջեւէն պիտի անցնին ջուրը։ Ահա իմ սաղաւարտը։ Ահա անոր պլլուած ապարօշը։ Դուք զիս պիտի տեսնէք ամէնէնամբոխուած կէտերուն։ Ու կ՚ըսեմ ձեզի. երկու անգամ չի մեռնիր մարդ։ Ով կը նահատակուի, արդէն արժանաւոր զաւակն է երկինքին։ Ով կը մնայ ողջ, հալածելու թշնամին, դիմադրելու կրկին՝ դարձեալ կըծառայէ Հայրենիքին ու անոր Աստուծոյն։ Հայոց աշխարհին արիարանց ու առիւծ տղաքը, ձեզի ակնկառոյց կը սպասեն. պսակ ի ձեռին, հոգիները մեր երջանիկ նախնիքներուն, երկինքին խորերէն։ Ձեզի ենսեւեռուած, սար րոպէին, հարիւր հազարաւոր սրտերը ձեր մայերորուն, հայրերուն, քոյրերուն, կիներուն, մանուկներուն։ ինչ թանկագին, աստուածային զարհուրելի բախտ է յանձնուած ձեր բազուկներուն։ Ամէնիջնող դանակ փրկուած աղջիկ մըն է անօրէնին ճիրաններէն։ Ամէն նիզակ մանուկ մը կ՚ազատէ ձիուն սմբակներէն։ Ձեր բազուկն է որ պիտի պաշտպանէ մեծ պատիւը համայն ՀԱյաստան աշխարհին։ Պիտիարգիլէ կ)ոտորածը, գերավաճառ անարգուիլը մեր հարսներուն ու պարմաններուն։ ձեր զաւակները կախուած են ձեր սուրերուն երախէն։ Զինուորենր, ձեր մարմինները կենդանի բերդեր են ձեր քաղաքները, ամրոցները, սրբարանները պաշտպանող։ Ու կը հարցնեմ, - ինչ է աւելի վսեմ ու գեղեցիկ, քան այս ամէնուն համար պատերազմը, դարձեալ պատերազմը, միշտ պատերազմը։ Կայ աւելի թանկ զոհաբերու քանինչ որ հայրենեաց Աստուածը սար րոպէին կ՚ուզէ իմ բերանով ձեր բոլորէն։ Յաղթել ու մեռնիլ, եթէ ատ է կամքը երկրի ու երկնի արարչին։ Ահա իմ վերջին խօսքը։

Զինուոր մը. - Մեռնիլ մեր Աստուծոյն համար։

Ուրիշ զինուոր մը. - Մեռնիլ մեր հայերրուն, մայրերուն, քոյրերուն, կիներուն, զաւակըներուն կեանքին համար։

Որւշ մը. - Մեռնիլ մեր երկրին համար։

Վարդան. - Տէր, լսէ բոլոր այս ձայներուն։ (Լռութիւն։ Յետոյ յանկարծահաս մութ։ Բեմը խաւար է ամբողջովին։ Նոյն ատեն սապմոսերգական թեթեւ երաժշտութիւն) [1] ։ Զինուորներ, պահն է Հաղորդուելու մեր Փռկչին մարմնովն ու արիւնովը։ (Այս ձայնը՝ մութէն։ Որմէ յտոյ լոյս։ Խորանը ծածկող վարագորյը կը բարձրանայ։ Քահանան Սկիհը ձեռքին։ Զօրավարները, Սպարապետէն առաջնորդուած կը ծնրադրենԽորանին, [Երգը նորէն կ՚առնէ] կը Հաղորդուին ու կը խմբուին։ Նոյնը՝ զինուորները։ Կը լռէ երգը)։

Վարդան. - Հիմա լրացած է ամէն բան։ (Ղեւոնդին) Տէր Հայր, օրհնէ մեր բոլորին բազուկները։ (Կը ծնրադրէ առջին։ Կը հետեւին իրեն միւսները)։

Ղեւոնդ. - (Թեւերը երկարելով բոլորին գլխուն) Լուսաւորչի եւ Ներսէսի Աստուած, (կը լռէ։ Յետոյ բազուկները վեր առնելով անոնց գլուխներէն)։ Ահա փառքիդ համար համախմբուած զաւակըներուդսրտառուչ շարանը։ Սպարապետէն մինչեւ շինական զինուորը։ Ինչպէս իջեր են առջիդ, քեզի բանալու աղբիւրները իրենց մրրկահար այրած սիրտերուն։ Ինչպէս կը դողայ անոնց ամէն մէկուն ներսը՝ ձայնըիրենց Սպարապետին։ Ու ինչ արբեցութեամբ, ամէն հոգի ինքզինքը հանդերձուած կը զգայ քիչ ետքը սկիզբ առնելիք հսկայ նահատակութեան։ Տէր, այս մարդերը քեզմէ հարստութիւն, վայելք, զաւակ կամերկրաւոր բարիք չեն հայցեր։ Անոնք մէկ հատիկ փափաք ունին. – ընդունիս, հաճութեամբ, իրենց մաքուր արիւնը։ Անոնք կ՚ուզեն որ այդ արիւնը պտղաբերի, դարերու վրայով, ու բուսցընէ հունձքը քուանվախճան փառքիդ սպասարկողներուն։ Հոս են բոլորը, հեռաւոր հիւսիսէն մինչեւ հարաւինները, մէկ ու նոյն զգացման մէջ եղբայրացած։ Տեսայ անոնց մէջ բոլոր տարիքները, աղուամազով թաւշուած դէմքէնմինչեւ ալեհեր երէցները։ Բոլորը։ Ամէն մէկը սիւնն է տունի մը։ Ամէն մէկը հարիւրով կեանքերու երաշխաւորն է հողերուդ վրայ։ Օրհնէ ու զօրացուր անոր բազուկները որոնք քիչ ետք պիտի բարձրանանանօրէններուն գլխուն։ Հրազինէ, հանդերձէ, ջահավառէ անոնց մարմինները, ամէն մէկը ընելով տապանակ քու Սուրբ ուխտիդ, եւ անօթ՝ Աստուածեղէն քու կամքիդ։ Ընդունէ անոնց սրտեռանդն, անդիմադրելի սա պատարագը, ի նշան հաշտութեան, որպէսզի, մաքրուած՝ իրենց մարմիններուն աղտերէն, լոյսեր զգենուն, Քեզի գալու արժանաւոր։ Տուր որ անոնց զոհաբերումը հաճոյ դառնայ Քու անհասխորհուրդիդ, ու անոնց գինով, պահէ կանգուն ու յաւերժափառ՝ Հայաստանեայց Սուրբ Եկեղեցիդ, դարուց ի դարս, աւերածին ու պղծութեան հեղեղեներէն ազատելով անոր նաւը, ու արժանի ընելու անորզաւակները Քեզ օրհնելու, Քեզ երգելու, մինչեւ դուռները Քու անվախճան օրերուդ։ Թափէ անոնց մէջ կրկին իրենց հայրերուն ահաւոր կորովը, արդարութեան, սրբութեան, ազատութեան աննուաճ ծարաւը, որպէսզի անոնցմով վարդավառուած, մերձենան Քու փառքիդ տեսլեանը ու պաշտեն Քեզ յաւիտեանէ յաւիտեան։ (Լռութիւն։ Դարձեալ մութ։ Յանկարծ գրոհին շեփորը։ Թմբուկ։)

Վարդան. - Կռուի. ժամն է արդէն։ (Լոյսը կը բացուի։ Զինուորները գրոհի գնացքով եւ քայլերգով ճամբայ կ՚ելլեն։ Մինչ վարագոյրը կ՚իջնէ, քայլերգը կը շարունակուի բեմին ետեւէն։ Վարագոյրը կրկին կըբացուի, բանակը վերստին կ՚երեւի կռուի դիրք առած՝ սուրը ձեռքին թեւատարած Վարդանի հսկայական կերպարանքէն տիրապետուած [ամբողջը վարէն տրուած շառագոյն լոյսի մը մէջ]. քայլերգին վերջինշեշտին հետ կ՚իջնէ վարագոյրը)։

Վարագոյր