ԱՆԳՂԻՆ ԿՏՈՒՑԻՆ ՏԱԿ

Համաբարբառ
ՅԱԿՈԲ ՕՇԱԿԱՆ, ԱՆԳՂԻՆ ԿՏՈՒՑԻՆ ՏԱԿ, ՊԷՅՐՈՒԹ - 2008


ՍՈՅՆ ՀԱՏՈՐԸ ԼՈՅՍ ԿԸ ՏԵՍՆԷ ՍԻՏՆԻ ԲՆԱԿՈՒԹԻՒՆ ՀԱՍՏԱՏԱԾ ՀՐԱՉ ԵՒ ԶՈՀՐԱՊ ԳԸՒԸՐԵԱՆ ԵՂԲԱՅՐՆԵՐՈՒՆ ՄԵԿԵՆԱՍՈՒԹԵԱՄԲ



Խմբագիր՝ ՊՕՂՈՍ ՍՆԱՊԵԱՆ



«Անգղին կտուցին տակ» անունով կնքուած Յակոբ Օշականի տեսական գրականութեան սեռին պատկանող հետագայ էջերուն մէկտեղուած գրութիւնները խմբագրուած էին ուղիղ 35 տարի առաջ, հեղինակին ծննդեան 100ամեակին առիթով ու կոչուած էին մաս կազմել «100ամեակի հրատարակութիւն» ընդհանուր շարքին, բայց ոչ օրին եւ ոչ ալ թաւալող տարիներուն բախտ չունեցան անոնք լոյս տեսնելու, հետեւեալ պատճառով, պատճառներով. —

Եւրոպայի վաճառաշահ մէկ քաղաքին մէջ բնակութիւն հաստատած, ունեւոր, բարձրաճաշակ գրասէր ու ազգային հաստատութիւններու իշխա- նական նուիրատուութիւններ ըրած անձնաւորութիւն մը, իմանալով, որ ծրագրուած է մեծատաղանդ Յ. Օշականի մամուլին մէջ ցրուած գործերը հատորային ծածկերու տակ լոյս ընծայել, առանց հրաւէրի տրամադրութիւն կը յայտնէր, որ նիւթապէս պիտի օժանդակէ այս ծրագիրին գոր- ծադրութեան։ Եւ որովհետեւ գրական հասկացողութեան ու մշակուած ճաշակի մը փաստերը տուած էր քանիցս, որոշուեցաւ իր մեկենասութեան վերապահել «Անգղին կտուցին տակ» անսովոր գործը, բայց տպարանին դուռը չբախած, հասաւ իր մահուան բօթը։

Այս պայմաններուն մէջ, այս գործին համար չդիմեցինք ուրիշ ոեւէ մէկուն մեկենասութեան։

Պատշաճութեան սահմաններէն բաւական ժամանակ անցնելէ ետք, ներփակելով մեզի ուղղուած նամակը՝ գրաւոր դիմում մը կատարեցինք հարազատներուն, խնդրելով, որ կատարեն արդէն կտակի չափ ուժ ստացած իրենց սիրելիին կամքը, բայց մեր դիմումը մնաց անպատասխան։ Նոյն բովանդակութեամբ գրուեցաւ երկրորդ նամակ մը, երրորդ մը, աւելի, առաւել՝ ընտանիքին բարեկամ կրօնական ու աշխարհական ծանօթ անձնաւորութիւններու միջոցով ուղղակիօրէն ներկայացուցինք նոյն խնդրանքը, բայց հանդիպեցանք նոյն քար լռութեան։

Խմբագրուած ու «100ամեակի հրատարակութեան» գործերուն շարքին արձանագրուած էր նաեւ այս մէկը, «Անգղին կտուցին տակ», եւ Օշականի երկրպագուները յաճախ կը հետաքրքրուէին անոր բախտով եւ կը յուսադրուէին, որ օր մը կը կարդան հատորը, բայց սպասման մեր պաշարները արդէն սպառած էին եւ մենք երբեմն բարեկամներու հետ սկսանք խօսք բանալ այդ մասին, եւ հոս, ինչպէս կը տեսնէք, բախտը անմիջապէս ժպտեցաւ Օշականին։ Հեռաւոր Սիտնիէն երկու եղբայրներ, հասու դառնալով գործին կարեւորութեան, սրտաբուխ ընդառաջումով մը յանձն առին հոգալ հատորին տպագրական ծախսերը։

Այս ուրախութեան հետ, նաեւ երկու տխրութիւն կը համակէ մեզ այսօր, նախ՝ Օշականի գրականութեան սիրահար անձնաւորութեան անակընկալ, որով նաեւ խորապէս կսկծալի մահը, եւ երկրորդ՝ անցնող 35 տարիներուն ընթացքին կեանքէն հեռացած այն բազմաթիւ ընթերցողները, որոնք պիտի ուզէին կարդալ այս ծանրակշիռ գործը, բայց առանց մտաւորական այդ վայելքին գոցեցին իրենց աչքերը։

Դառնանք եւ մեկենաս երկու եղբայրներուն առիթով անգամ մըն ալ կարդանք Օշականի բնորոշ հաստատումը, թէ՝ « Անոնք, որ գիրք մը կը տպեն, նեցուկ կը կանգնին մեր հոգիին խորտակուած սիւներուն »...

Ա. ՄԱՍ
ՀԱՅ ԼԵԶՈՒԻ ԽՆԴԻՐԸ


Լեզուաբանական տեսակէտէ մը մեկնելով, թրքահայ աշխարհաբարը իրաւունք է ձեռք բերած ապրող լեզու մը ըլլալու։ Ան կը սնուցանէ մեր լրագրութիւնը, մեր գրականութիւնը եւ եթէ երբեք իր բառամըթերքին աղքատութեամբը անկարող է հիմա գիտական ուսումնասիրութեանց ալ հասնելու, յանցանքը ապահովաբար լեզուինը չէ, որ յիսուն տարի առաջ փողոցի բարբառ մը ըլլալով, յաջողեցաւ մեր գրական բոլոր ձգտումներուն, մեր գրագէտներու բոլոր քմահաճոյքներուն համեմատ ճապուկ դառնալ։

Մխիթարեաններու դասագիրքերը ոչինչ բերին մեր լեզուի գրական ատաղձին։ Ռուսահայերու իմաստասիրական եւ ընկերաբանական ուսումնասիրութիւնները երբեք պիտի չկարդացուին ժողովուրդէն, այն միակ պատճառով, որ անոնք կը խաչեն մեր լեզուն։ Դաւիթ Անյաղթի փորձը կը կրկնուի այսօր ալ։

«Վաղուան գրականութեան» վարկածին տեսարանները միամիտ հաւատք մը յայտնեցին մեր գաւառաբարբառներու օժանդակութեան վրայ։ Բայց պէտք է խորհիլ, որ օգնութեան այդ բաժինը շատ քիչ բան մըն է, քանի որ բառերը զգայնութիւններու substitutներն են, ու հայ գիւղացին իր սահմանափակ միջավայրին մէջ իր տեսածը միայն կրնայ անուանակոչել։

Գաւառաբարբառները չեն կրնար փափաքուած հարստութիւն բերել մեր գրական լեզուին ալ։ Ֆրանսական լեզուն ԺԷ, դարէն մինչեւ Ի, դար իր բառացանկին վրայ ըրած յաւելումներուն հարիւրին 90ը կը քաղէ օտար լեզուներէ։ Ու մտածել, որ տակաւին այսօր հարիւրէ աւելի գաւառաբարբառներ կ՚ապրին Ֆրանսայի մէջ։ Նոյնիսկ աւելորդ չէ դիտել տալ, որ այդ գաւառաբարբառներէն մէկ քանիները մեր գրականութեան երկու հատուածներէն աւելի ծաւալ ունին։ Միսթրալը մոռնալու չենք։

Մեր մէջ, մանաւանդ ներքին գաւառները, գրեթէ ամէն գիւղ իրեն յատուկ լեզուն, իրեն սեպհական ասութիւններ զուտ տեղական առումներով պատկերներ ունի ափերով։ Բանաքաղի եւ լեզուասէրի աշխատութիւններով ատոնք երբեք չեն կրնար մտնել մեր գրականութենէն ներս եւ սպասուած պատուաստը բերել։ Ու դեռ անդին կը մնայ մեր հրաշալի ֆոլքլորը (ժողովրդական զրոյց), զոր կարգ մը տիրացուներ փորձեցին ուսումնասիրել այնքան ողորմելի եղանակով մը։

Այս գանձերէն օգտուելու համար, ամէնէն անյարմար մարդերը ապահովաբար գաւառի թղթակիցներն են։

Գաւառացի գրագէտներու ձեռնահաս սերունդ մը միայն կրնայ մօտենալ այդ հարցին ոչ թէ պատգամներով, ոչ թէ վարդապետական տեսութիւններով, այլ՝ գործով, գաւառի կեանքը ապրեցնելով ինքնատիպ գրականութեան մը մէջ։ Իտալական լեզուի «միութիւն»ը շատ բան կը պարտի Տանթէին։

Թող գաւառը ունենայ, օրինակի համար, իր Ահարոնեանը մեր մէջ, ու պոլսահայ աշխարհաբարը նոր մկրտութիւն մը պիտի կրէ։

Երկրորդ հարցը ոչ գիտական կը գտնեմ։ Հինէն իր վեր վարժուած ենք լեզուները նկատել իբր մեր պարտէզին համեստ ծառերը։ Կը կարծեն, թէ կրնանք անոնց վրայ անհատական պատուաստներ գործադրել (Ռուսինեան, Չերազ, գրաբարի յետաշրջութիւնը, Պէրպէրեան եւ Յ. Գուրգէն)։

Այս փորձառութիւնները կ՚ապացուցանեն, թէ լեզուները կ՚ապրին մեր հասողութենէն ազատ։ Չենք զգար անոնց աճումը եւ անգիտակցաբար մեր բաժինը կը բերենք անոնց, աստիճանական զարգացումով։

Զատ բարբառներ ընդունելու այդ եղանակն ալ ճիշդ չէ։ Սահմանադրութենէն առաջ, Պոլսոյ մէջ ռուսահայերէնը տարբեր լեզուի մը հանգամանք ունէր։ Պարագաներու փոփոխութեամբ մենք կարդացինք ռուսահայ հեղինակներ։ Յաճախուած ընթերցումներու արդիւնքը այն եղաւ, որ դադրեցանք խոշոր տարբերութիւններ տեսնելէ երկու հատուածներուն մէջ։ Այսօր գրասեղաններուն վրայի սերունդն անգամ կը սիրէ կարդալ ռուսահայ գրականութիւնը ու —յատկանշական պարագայ— աւելի հաճոյքով, քան պոլսական գրականութիւնը։

Ձուլում մը ոչ կարելի է, ոչ ալ փափաքելի։ Կարելի չէ, վասնզի ամէնէն անհանդուրժելի բանը եղաւ ատեն մը մեզի համար Պէրպէրեանի, Գուրգէնի եւ նոյն դպրոցին պատկանող բոլոր գրողներուն լեզուն։ Այսօր դարձեալ չեմ կարծեր, որ մեր աշխարհաբարը կարենայ նոյնիսկ մարսել տրականի մասնիկը ումը։ Ասոր պատճառին հետազօտութիւնը մեզ հեռուները պիտի տանէր։

Միացումի այդ անկարելիութիւնը երբեք վրդովիչ ալ չէ։ Երկու բարբառները իրարմէ զանազանող տարբերութիւնը այնքան թեթեւ է, որ գրագէտներուն ինքնատպութիւնը կը բաւէ այդ անջրպետը լեցնելու։ Ահարոնեանը կը սիրենք, վասնզի իր մէջ գրական կարգ մը գեղեցկութիւններ նոյնիսկ մութի մէջ կը թողուն լեզուական յարդարումը։ Շիրվանզադէի խառնակ լեզուն անգամ հաճոյքով կը ներենք իրեն, վասնզի իր գիրքերը մեծ չափով մը գրականութեան շահեկանութիւնը ունին։ Ու կը հաւատամ, թէ պոլսահայերուն լաւագոյն գրողները կը հասկցուին ու կը սիրուին Կովկասի մէջ ալ։

Երեք ինքնուրոյն բարբառներու վարկածը ճշմարտազանցութիւն մըն է։ Գրուած լեզուները երկու են, խօսուածները հազարն ալ կ՚անցնին։

Երրորդ բարբառի մը գոյութեան հաւանականութիւնը կախում ունի քաղաքական պայմաններէ։ Մեր ժողովուրդին արդի համախմբումը պոլսահայ աշխարհաբարին տակաւ ընդհանրացման կը նպաստէ։ Բայց նոյն քաղաքական պայմաններու փոփոխութիւնը անգուշակելի հետեւանքներ կրնայ ունենալ մր լեզուին մէջ ալ։

Գաւառաբարբառներու կեանքը դարձեալ կարծիքի տակ չ՚իյնար։ Անոնք գոյութիւն ունեցեր են դարերէ ի վեր։ Կարծողներ իսկ կան, թէ անոնք կու գան նախաքրիստոնէական շրջանէն։

Լեզուները կազմական ամբողջութիւններ ընդունելով, կ՚ենթարկենք զանոնք հոլովոյթի (évolution) օրէնքին։

Գաւառաբարբառներու տեւականութեան հարցը ոչինչ ունի իր մէջ բացարձակ։ Պահ մը ընդհանուր քաղաքակիրթ աշխարհի մտքի լեզուն եղող լատիներէնը այսօր մեռած լեզու մըն է, հակառակ իր հրաշալի գլուխ-գործոցներուն։ Նոյնը կրնանք ըսել յունարէնին համար ալ։ Հայաստանի հեռաւոր մէկ գիւղին մէջ, սակայն, հակառակ լատինական, յունական, պարթեւական, պարսկական, արաբական, թաթարական, թրքական ու ռուսական իրար խափանող ազդեցութիւններուն, լեզուն շարունակած է ապրիլ, յամառօրէն պահելով իր իսկական նկարագիրը։

Որքան ատեն, որ գաւառաբաբառները խօսող բերաններ ունենան, պիտի ապրին, հակառակ կեդրոնացման ամէն ճիգերու։

1911
ՀՌԵՏՈՐՈՒԹԻՒՆԸ ՄԵՐ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ՄԷՋ
Ժամանակակից հայ գրականութեան մէջ հռետորութիւնը այն իմաստով, զոր ես կ՚ուզեմ գործածել հոս, տխուր յաճախումի մը, անիմաստ ու թերեւս վնասակար հպարտութեան մը կրկին հանգամանքներովը բաւական ուշագրաւ երեւոյթ մըն է, արժանի լուրջ ուսումնասիրութեան։

Ամէնուն ծանօթ է արդէն սեռը, որուն մշակները իրերուն բերումովը բաւականէն աւելի շատ են եղած մեր մէջ, քանի որ միշտ մարդկային փառասիրութեան մը գոհացումին համար չունենալով ուրիշ եղանակ՝ պերճախօս քարոզիչները, ըլլան ժամուն մէջ, հանդէսներու զաւեշտով լեցուն մթնոլորտին տակ կամ սահմանադրական ու այսինչական ուրիշ համախմբումներու պահուն, կը շռայլեն առատօրէն իրենց իմացական կորովը, տեսակ մը անգիտակից երջանկութեամբ, սպառլով բառերու եւ ծափի, արցունքի ու խանդավառութեան մէջ իրենց տրամադրելի կենսական ուժը, որ դժբախտաբար այդ կերպով գետինը թափուած անիմաստ արիւնէ մը անդին չ՚անցնիր։

Ոգին, հռետորական ոգին, ծափի, ձեւի, բառի գրականութիւնը, գրականութիւնը լաւ, հարազատ ու կշռօրէն քալող պարբերութիւններուն, սրբազան կրակով կարմիր, բայց միշտ ժուժկալ պատկերներուն, բաւականէն աւելի զանգուածով է արդէն մեր ետին ու փոխանակ տկարանալու, մեղմանալու, յանդուգն բախտախնդրութեամբ մը տակաւ մուտք կ՚ունենայ մեր բոլոր սրահներէն ներս, հին ծանօթի մը համարձակ ընտանութեամբը ոտք կոխելով նոյնիսկ նուիրական բաժնեմասերու մէջ։



* * *


Բոլոր հասարակ աւիշներուն նման, այդ ոգին կը սիրէ ամէն տեսակ բոյսեր, փափկութիւններուն, նրբութիւններուն ընտրութիւնը չունի ան, ամէն կլիմայի կը յարմարի (s’acclimater) զարմանալի դիւրութեամբ մը, ամէն ցեղի ու ամէն հատուածի մէջ անոր պատուաստը չի խաբեր։

Իր արդիւնքը։ Նիհար՝ բայց չքնաղ նրբութեամբ ծաղիկներուն վրայ այդ աւիշը կը բանայ կանաչ լայնութիւնը հասարակ տերեւներուն, դալուկ, բայց սիրտի դպող գեղեցկութեամբ բաժակներուն շուրջը ան կը բերէ հաստ ու պոռոտ հոծութիւնը սովորական գոյներուն, հովի պէս թեթեւ, սակայն ազնուազգի բեղմնափոշիին զգուշաւոր պարկեշտութիւնը (pudeur) կը փոխէ տափակ ու խառնակեաց ցուցադրումի մը։

Եղանակին համեմատ ան ընդարձակ տարածութիւններ կ՚առնէ իր ազդեցութեան ներքեւ։ Երբեմն կը տիրէ գօտիներու։ Վայրի ու մենակեաց ծառերուն կու տայ դանդաղ միսերն ու տերեւները ջրարբի բոյսերուն։ Ցայտումները, շեղումները, զարտուղութիւնները, սլացքները վախկոտ ընկրկումով մը կը խելօքնան, ու ծառերը կը թաւնան, կը հաստընան ու անոնց ատաղձը երկու շիթ անձրեւէ կը փտի։

Հռետորութիւնը արտայայտուելու շատ միջոցներ ունի։

Յաճախ մենք կը տեսնենք զայն բանաստեղծներուն մէջ, հարուստ ու հասարակ ծաղկի մը պէս գրաւելով անոնց հոգին, կանաչութիւն, գոյն ու հոտ դնելով այդ հողէ ամանին մէջ, ծածկելով այսպէս աչքերէ ամայութիւնը, աղքատութիւնը, որ շատ անգամ այդ սրբարանին ընդհանուր վիճակն է։ Որքան հազուագիւտ են բիւրեղէ, գոհարէ, մեղեսիկէ սիրտ ունեցող բանաստեղծները։ Ու ասոնց մէջ որքան աննշմար է այդ գռեհիկ ծաղիկը։ Որքան ազնիւ է հոտը, որ այդ բարակ, ազնուական առէջներէն կը փախի՝ տաճարի մը քաղցրութիւնը ստեղծելով անոնց հոգիին մէջ։

Յաճախ ան կը յայտնուի վիպասաններուն մօտ։ Գրողը կը միջամտէ դէպքերուն բնականութեան, վէպին գործողութիւնը կ՚ենթարկէ քմահաճ արագութեան կամ յամեցումներու։ Ժամերով կը մնայ այն բարձունքներուն վրայ, ուրկէ կարելի կ՚ըլլայ լայն ձեւերուն կլորութիւնը (rondeur), հանդիսաւորութիւնը պատկառելի դարձնել։ Ճոռոմ ցուցադրումի մը համար անձերը կը հագնին գոյնգոյն շուրջառներ, օձի բերնով ոսկի գաւազաններ կը խաղցնեն իրենց ձեռքին մէջ։ Ու այս ծանրօրէն պճնուած խամաճիկները կը խօսին ժամերով ու իրենց շարժուձեւը, մատերուն խաղը, ձայնին պայմանադրական կորացումները կ՚ընկերանան անխուսափելի շեշտն։ Արքայութիւններու, դժոխքներու դասական պատկերներուն համար անոնք գիտեն պէտք եղած գոյները։

Հռետորութիւնը մանաւանդ իր բոլոր ուռուցիկութեամբը, սեռին բոլոր տափակութիւնովը երեւան կուգայ հրապարակագրութեան մէջ։ Մեծագոյն ու աժան ծիրանին է ան դասակարգի մը, որ ստեղծելու կարողութենէն չարաբաստօրէն զուրկ՝ գործելու միջոցներուն հանդէպ տկար ու անփորձ կամքով, կը դիմէ անոր, ծածկելու համար մտածումի հասարակութիւնը, յաճախ ճակատագրական։

Հռետորութիւնը չի քաշուիր դարձեալ պտտելու անանկ դիրքերու վրայ, ուր գիտութեան պաղը միօրինակ կլիմայի մը երջանկութիւնը ապահոված է։ Իմաստասիրութեան մէջ, որ գօտիին մուտքը կը կամարէ, ան կը սիրէ իր ճոխ հանդերձներուն փայլը խաղցընել, բարեպաշտ նայուածքներուն հաճելի ըլլալու համար իր ծիրանին նետել մաքուր մերկութիւններու վրայ։

* * *
Լատին գրականութեան պատուաստն է ան մեզի։ ԺԹ. րդ դարու մինչեւ վերջին քառորդը բոլոր հայ գրագէտները աւելի կամ պակաս չափով կրած են անոր անխուսափելի ծանրութիւնը։ Վենետիկեան հայրերու գրականութիւնը, երբ թարգմանութիւն կամ լեզուագիտական ցոյց մը չէ, գրեթէ միշտ հռետորութիւն է, թէեւ հանդարտ տեսակէն։ Դասականներուն պարզութիւնը զգալի մեղմութիւն մը բերած է անոնց գիրքերուն մէջ։

Բագրատունին, Ալիշանը, Պէշիկթաշլեանը, ՆարՊէյը, Թէրզեանը իրական տաղանդով գրագէտներ, շատ անգամ տարուած են հոսանքէն։ Անոնք ունենալով հանդերձ սեպհական ոճ -կարեւորագոյն խորքը գրագէտի մը-, չեն կրցած իրենց անհատականութիւնը ազատել հռետորութեան պարաւանդումէն։

Մեր գրականութեան մէջ ան տարօրինակ եղբայրութիւն ցոյց է տուած ռոմանթիզմին հետ։ Ռոմանթիզմին գոյնը, որ, Ժորժ Պրանտէսի համեմատ, կը փոխուի ամէն ցեղի մէջ, մեր մօտը նոյնացաւ հռետորութեան պերճ կարմիրին հետ։ Մեր ռոմանթիքները գրեթէ երբեք չեն նկարագրեր, չունին այն հրաշալի նկարէնութիւնը, որ ֆրանսացի մեծ ռոմանթիքներուն գործին հասարա- կածային զմայլելի բնապատկերներուն հմայքը կը հագցնէ։ Մեր ռոմանթիքները չունին նուրբ, սարսռուն ջիղերը Միւսէին, հակառակ անոր, որ գրեթէ միշտ անձնական քնարը կը կախուի անոնց վիզէն։ Դուրեանը միայն իր լաւագոյն տաղերուն մէջ, որոնց վրայ անկեղծ ու իրական ցաւի մը մուխը կը սաւառնի, բախտն է ունեցած իր զգացումը գրելու առանց կարեւորութիւն տալու անհրաժեշտ պճնումին։ Ու զարմանալի չէ որ Պ. Աղեքսանդր Փանոսեան, մեր ամէնէն հռետոր բանաստեղծը, Պէրպէրեանէն վերջը, անոր լեզուն թերի, պարզութիւնը՝ աղքատութիւն նկատելու յաւակնութիւնը չի մոռնար նոյնիսկ մեր օրերուն։

Հռետորութիւնը իր տրամադրելի բովանդակ լայնութիւնը գտաւ Ռ. Պէրպէրեանի մօտ։

Պէրպէրեանի դպրոցն է, որ սորվեցուց բարւոյն, ճշմարտին եւ գեղեցիկին ծիծաղելի երրորդութեան փառաբանութիւնը մր նոր սերունդին։ Ամբողջ քառորդ դար մը՝ մեր գրականութիւնը ողողուեցաւ ճառերով, քարոզներով, ուր Վիքթոր-Քուզէնի բարեպաշտիկ իմաստասիրութիւնը ներկայացուեցաւ իբր գերագոյն կատարը, ուր պարտ էր բարձրանալ մարդկային քննող միտքը, իր տարակոյսներուն ծարաւովը չարչարուած։ Ու սերունդ մը՝ այդ բաւարար վարդապետութեան ընձեռած բարոյական ապահովութեան կռթնած՝ չփնտռեց աւելին, չփնտռեց այդ ուռուցիկ բառերուն պահած անիմաստ պարապութենէն անդին յաւիտենական անդոհութիւնը գիտնալու բռնաւոր պէտքը։ Չէ որ ընտրական ոգին կը գոհացնէր բոլոր միջակութիւնները։

Երեւոյթը արդէն անգամ մը տեղի ունեցեր էր ֆրանսական գրականութեան մէջ։ Քուզէնի պերճախօսութիւնը գոցած էր ճարտար սքողումով մը յաւիտենական խնդիրներուն անծանօթին վրայ բաց մնացած դուռը։ Աշխարհն ու տիեզերքը հասկցուած ոչնչութիւններ էին կուրցնող ուժի մը, փայլակող Աստուածի մը մեծ վայելչութեան դիմաց։ Մարդերը կ՚ապրէին վերը յիշուած երեք բառերուն հմայքին մէջ։ Պէտք էր ատել բնախօսութիւնը (physiologie), որ իր առջի քայլերուն մէջ իսկ խորունկ վտանգներ կը սպառնար գիրքի հոգեբանութեան։ Պէտք էր մշակել խիղճը, աւանդական ու մաքրակրօն գիտակցութիւը արքայական (royaliste) կաթոլիկներուն։ Այս հաւասարամոլ իմաստասիրութեան դէմ իր ընդվզումը բերաւ 48ի սերունդին մտածող հատուածը։ Թէն մահացուց զայն իր հռչակաւոր գիրքովը (Les philosophes classiques au dix-neuviՌme siècle), Դժբախտաբար մեր գրականութեան մէջ հակազդեցութիւնը շուտ չեկաւ։ Ու Ռ, Պէրպէրեան իր ճառերովը, յօդուածներովը, գիրքերովն ու թարգմանութիւններովը եւ մանաւանդ իր դպրոցին մէջ աւանդուած այդ դասական հոգեբանութեան դասերովը հռետորութիւնը մեր ծուծին մէջ մտցնել աշխատեցաւ։ Ժամանակը իր հետն էր։ Եղիան, որ հակառակ վարդապետութեան ջատագովն էր մեր մէջ, մենամոլի մը անհաւասար գրականութիւնը կ՚ընէր։ Այս վիժած ռոմանթիւիսթը գրեթէ նոյնչափ վնասակար եղաւ իր յեղյեղուկ գրականութեան, որքան իմաստասիրութեանը պատճառով։

Սրբուհի Տիւսաբ այդ մթնոլորտին մէջ կը գրէ իր վէպերը։ Ան hantée եղած էր բարիին ու չարին բնազդական ուրուականէն։ Իր անձերը կաթոլիկ սէօրերու վարժարանին երկիւղած ու սրբազան պերճախօսութիւնը յայտ կը բերեն նոյնիսկ սրտի ամէնէն բնական ու պարզութիւն պահանջող զեղումներու պահերուն։ Իրապաշտ վէպի ռահվիրաները՝ Արփիարեան, Բաշալեան, Զօհրապ՝ դեռ համարձակութիւնը չունին այդ օրերուն նորավէպի մը մէջէն վռնտետլու հռետորութիւնը, զոր շատ ճնշած են սակայն։

Բանաստեղծ անունին տակ երեւցող տժգոյն մարդերը անտանելի հռետորներ, Ասքանազի գրագիտութեան երկիւղած երկրպագուներ են։ Ու անոնց նախագահը Պ, Աղեքսանդր Փանոսեան ոտանաւոր քարոզներ կը գրէ մեծ յաջողութիւնով։

Հռետորութիւնը այնքան ուժով է այդ օրերուն, որ մեր ապրող մեծագոյն բանաստեղծներէն մէկը՝ Եղիշէ եպս. Դուրեան անոր փարումէն ինքզինքը հազիւ կրցած է ազատել Հովուական սրինգին մէջ, քսան տարիներու յարատեւ աշխատութենէ մը վերջ։

Մեր նոր բանաստեղծութիւնը 90-95ի սերունդին ազդեցութեանը տակ տուաւ քանի մը անկեղծ ու սրտի գործեր։

Նուազումը շուտ հասաւ սակայն։ Հակազդեցութեան գլխաւոր դէմքերը ցրուած էին։

Ու ծնունդ առաւ նոր ձեւով հռետորութիւն մը։

Խորհրդապաշտութիւն (symbolisme) անունն ունի ան։

Հռետորութիւնը միմիայն բառերու գրականութիւնը ըլլալով, մեր բանաստեղծներէն անոնք, որ խորհրդապաշտ մակդիրին համար հոգի կու տան, ինքնատիպ ու նորօրինակ հռետորներ եղան։ Նկատի առէք սենպոլիսթներուն գործը։ Անոնց ոճը, բառերուն վրայ գործադրուած բռնութիւնը, պարբերութեանց խոշտանգումը միայն ու միայն բառերով, կէտերով, երկարներով, շեշտերով (բոլորը քերականական առումով եւ ուղղագրութեան մէջ գործածուած իմաստով) թելադրելու այդ նորահնար եղանակը խորքին մէջ նոյնը կը մնայ։

Հռետորութիւնը դժբախտ կերպով մը կը հաստատենք դարձեալ մեր գրականութեան այն նոր սեռին մէջ, որ սկսուած է մշակուիլ կարգ մը ռուսահայ ընկերաբաններու ձեռներէցութեամբ։

Գիտական հանդարտութիւն, համբերատար հետազօտութիւն, վիճակագրական հմտութիւն, երեւոյթներու ընդհանրացումին մէջ մեծ ժուժկալութիւն պահանջող ընկերաբանութիւնը տակաւին մեր մէջ խառնուրդ մըն է գիտութեան եւ հռետորութեան։ Ու ցաւալի է խոստովանիլ, որ գիտական աշխատութեան մը մէջ հռետորական ոգին, որ հակոտնեան իսկ է, դեռ առաջին գործին վրայ է։

Րէմի տը Կուրմոն կ՚ըսէ. «Գործ մը կամ գիտական է կամ գրական։ Խառնուրդ աշխատութիւնները ոչինչ կ՚աւելցնեն հանրային հարստութեան վրայ»։

Ընկերաբանական վերջին հրատարակութեանց մէջ հեղինակները տոգորուած են խանդավառ հաւատքի մը շունչովը, որ անոնց գործերուն մէջ ճիշդ է, թէ տաքութիւն, կրակ կը դնէ, բայց զանոնք շատ խախուտ ալ կ՚ընէ գիտական վերլուծման դիմանալու։

Յաճախ այդ պրոշիւներու բարեմիտ հեղինակները այնքան կրակոտ ու անհանդարտ են, որ չեն կրնար ծանրութիւնը պահել գիտական ոճին։ Ուսումնասիրուած երեւոյթներուն հանդէպ իրենց կողմնակալութիւնը աչքէ չի փախիր։ Ինչ քէնով ու ատելութիւնով անոնք կը նկարագրեն պուրժուազին, ազնուապետականութիւնը, ինչ հաճոյքով կը յարձակին կղերին վրայ, ու ինչ երազային քաղցրութիւն եւ ուրախութիւն կը կաթէ իրենց գրիչներէն, երբ անոնք ապագայ, գալոց կարգերու դիւցազներգութիւնը կ՚ընեն։

Հռետորութիւնը նորէն կը հաստատեք ներկայ կեանքին կարգ մը դրական երեսներուն մէջ։

Գործնականին մէջ բոլոր հանդէսները, ժողովները, հաւաքումները կը բխին նոյն ոգիէն։ Երբ անոնք կը մնան իրենց համեստութեանը մէջ, հաւաքական հոգեբանու- թեան մը կերտումին համար նախապատրաստութիւն կրնան սեպուիլ։ Բայց երբ անոնք էներգիայի (énergie) ձրի վատնում մը կը բերեն իրենց ետեւէն, երբ ծափերու եւ կեցցէներու տենդագին շարժումներուն մէջ հանդի- սականը իր կորովի մթերքէն բան մը վրայ կու տայ, փոխնակ իր ծանօթութեանց շարքին վրայ նոր բանի մը աւելնալուն գոհունակութիւնը հետ տանելու, այն ատեն ահա երեւոյթը կը միանայ գրական հռետորութեան, այսինքն՝ անխելք սպառումը որոշադրող déchargeին։

* * *
Յաւակնութիւն չունիմ այս թեթեւ գիծերով ներկայացնել երեւոյթ մը, որ մեր մտաւորական գործունէութեան բոլոր երեսներուն վրայ յամառօրէն սիրած է յայտնուիլ։

Ուրիշներ կրնան զայն ժխտական չգտնել, կրնան նոյնիսկ պաշտպանել անոր մէջ օգտաշատ նկարագիր մը։ Սակայն եւրոպական մամուլին մէջ ան գրեթէ ստեղծած է սեպհական գրականութիւն մը։ Լատին ցեղերուն անկումը գուշակուած իրողութիւն մը ըլլալէ դադրած է ալ։ Թէնի, Կիւսթաւ լը Պոնի, Թարտի, Ֆակէի նման մտածողներ անկլօ-սաքսոն ցեղերուն կենսունակութիւնը (vitalité) կը խոստովանին անոնց ազգային նկարագրին մէկ քանի տոկուն գործերուն մէջ։ Այդ գիծերուն շարքէն իբր վնասակար մէկդի է առնուած հռետորութիւնը։

Կազմուելիք սերունդ մը կայ մեր առջին։ Չեմ կարծեր, որ գրական հռետորութիւնը լուրջ անպատեհութիւն մը կարենայ նետել այդ շինումի գործին մէջ։ Սակայն եղերօրէն ստոյգ է, որ գործնական հռետորութիւնը գրաւած է մեր բոլոր դպրոցները։

Ունինք ուսանող սերունդ մը, որ տակաւ կը վարժուի աժան գոհունակութեան մը վտանգին, որ երիտասարդի իր աւիւնը հաճոյքով կը վատնէ պայքարներու, հանդէսներու ու ճառերու երեւոյթներուն մէջ, երբ իրենց ուսին կ՚իյնայ ազգային ինքնորոշումի, վերանորոգումի ծանր ու սրբազան աշխատութիւնը։

Հին նշանաբանը միայն փոխուած է։ Բարւոյն, ճշմարտին եւ գեղեցիկին կուռքը, նոր ջնարակով մը, քանի մը գիծերու փոփոխութեամբ կը մատուցուի մեր երիտասարդութեան պաշտումին։

Ու գիտութիւնը (գլխագիրով, եթէ կ՚ուզէք), տրտում անտարբերութեամբ մը կը յոգնի հայ ուշացած սերունդին սպասելէ։



1912

ՀԱՅԱՍՏԱՆԵԱՅՑ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ
Ատենը եկած է, մենք կը կարծենք, մէկդի նետելու մեր գրականութեան մէջ մուտք ունեցող այն տժգոյն, անիմաստ ու պապուկ բացատրութիւնները, որոնք պահ մը յոխորտօրէն պտտեցան հրապարակին վրայ:

Մեր գրականութիւնը մէկ է: Ան կու գայ վարէն, հեռաւոր շրջաններէն: Բարբառներու այլազանութեանը տակ նոյն արիւնն է, որ կը քալէ, ապրեցնելով ցեղին մէջ, դարերու բացուածքներուն վրայ ցոլացիկ մեծութիւններ:

Ան կ՚ելնէ ամբոխին մէջէն երգի, արձանի, գմբէթի ձեւերուն տակ, կը կերպարանաւորէ ցեղին մտքի կեանքը (vie d’esprit), կը բաղադրէ անոր հոգին:

Բոլոր հայերուն ժառանգութիւնն է ան: Ու ան ունի կեդրոնական նկարագիր:

Մենք կը մերժենք պոլսահայերուն արհամարհոտ ասութիւնները, որոնք մեր գրականութեան միութիւնը կը վտանգեն:



* * *
Հայաստանեայց գրականութիւն յղացումը (concept) կը տարածուի հաւասարապէս հայ ցեղին ամէն մասնիկներուն վրայ: Ան կը մերժէ լեզուի անհրաժեշտ կապանքները, բարբառները յոխորտացնող յատկանիշները, վեր է լեզուի գեղագիտական ըսուած երեւոյթներուն որոշադրութենէն:

Ան լայն է՝ սեղմուիլ կարենալու համար գրականութեան երկու հատուածներուն այլամերժ նեղմտութեանը մէջ: Ան ուժով է՝ առանձնապէս ապրելու չափ, առանց տեղական գոյնին, տարազներուն անհրաժեշտ նպաստին:

Հայաստանեայց գրականութիւնը ամէն երեւոյթի նման, որ իր վառարանը ունի կենդանի գործարանաւորութեան մը գիրկը, ստիպուած է արդէն ծալքն առնելու այն արտացոլումին, զոր կը ճառագայթեն բոլոր ապրող համախմբումները ու ատով իսկ իր գիծերուն շատ մը մասին մէջ ան կը ներկայանայ անհաւասար հաւատարմութեամբ մը՝ արտայայտութիւնը հայ ցեղին:

Ընդունելով հանդերձ նախնական աւազանին, ցեղային զանգուածին ու զայն տաղաւորող արտաքին պայմաններու հզօր ներգործութիւնը, պատշաճ հարկը տալով վայրկեանին (moment) եւ տեւողութեան (durée) անխուսափելի որոշադրականութեան, կը խորհինք, թէ այդ ամէնէն վեր, այդ ամէնէն դուրս առանձնապէս անհրաժեշտ են զօրաւոր անհատները, մեծերը, որոնք արդէն կը համադրեն ցեղին հոգին կատարեալ եղանակով:

Ահա թէ ինչու Հայաստանեայց գրականութիւնը հարկ էր ազատ տեսնել աշխարհագրական ու ցեղագրական կարգ մը պայմաններուն ստրուկ հետեւակութենէն:

Փնտռելով ցեղին հոգին իր մեծ զաւակներուն հոգիին մէջ, մենք մերժած չենք ըլլար բոլոր այն երկրորդական ազդակները, կողմնակի նպաստները, որոնք անհատին հոգեբանութիւնը կը կերտաւորեն, զայն կը մասնաւորեն յատուկ կնիքովը, զայն մէջտեղ կը բերեն առողջ ու կատարեալ կենդանիի մը ձեւին տակ:

Ու կը կարծենք, աւելի ճիշդը կը հաւատանք, թէ` բոլոր բարձրութիւններուն նման, ցեղին սարսուռներէն ամէնէն շատ ազդուողները պիտի ըլլան դարձեալ զօրաւոր ու մեծ անհատականութիւնները: Բոլոր ձիւները ու բոլոր արեւները ամէնէն առաջ լեռները կը համբուրեն:

Բայց երբ մեծ է անհատը:

Անհատը մեծ է, երբ անոր մէջ կրնան նայիլ, որպէս հայելիի մը մէջ, տրուած ցեղի մը բոլոր ընձիւղները, առանց խեղաթիւրելու իրենց դիմագծային ճշդութիւնը. երբ գերեզմաններէն յառնող ստուերներուն բանակը անոր ձայնին առջեւ երկիւղածօրէն կը ծնրադրէ. երբ դարերու ու շրջաններու ճակատագրէն անդին հեռաւոր կամարումներուն տակ թրթռացող սերունդները կրնան ճանչնալ Անոր մէջ այն յաւիտենօրէն անմահ իսկութիւնը, որ անոր աճիւններուն սափորէն մշտավառ մուշկի մը նման ճառագայթարձակ կ՚ապրի:

Անհատը մեծ է, երբ զինքը կը հասկնան բոլոր սերունդները տրուած ցեղերուն: Անհատը կեդրոնացումն է ցեղին վառարանէն ցրուած բիւրաւոր նշոյլներուն, իրենց երանգներուն ցոլավառ կամ շիջանուտ ամբողջութեանը մէջ:

Ու այս ամէնուն մէջ ոչինչ կայ պատահական, ինքնիրեն ձգուած քմայքի ալիքներուն երախտապարտ: Անհատին մեծութիւնը բնագիտական ըսուելու չափ ճշգրիտ մեքենականութեան մը կը հպատակի։ Անհատը երկինքէն շինուած չ՚իյնար: Անիկա արդիւնք է ամենահզօր ճիգերու:

Ընկերութեանց հաւասարապաշտ հոսանքին դէմ ան կը մղէ արդէն իր առաջին կռիւը: Առօրեայ կենցաղին պարտադրած միջակութիւնները քայքայելու համար ան արդէն բնազդօրէն գիտէ արհամարհել փայփայանքներն ու սպառնալիքները, որոնք իրեն կ՚ուղղուին: Միջակութեանց ալիքներուն վրայ ան փրփրուն մազերով ու լուսավառ աչքերով իր ելքը կ՚ընէ, իր անջատումը կ՚արձանակերտէ:

Ու այդ կռիւին մէջ ան իր թուլացումի պահերուն կ՚ոգեկոչէ բոլոր հին մեծերը, ցեղին թաքուն կարողութիւնները սպասի կը բերէ իր հրաշագործումին կատարելութեանը համար:

Բացայայտ է ուրեմն, որ անհատը ամէնէն առաջ ցեղին ամէնէն հարազատ լարերը կ՚առնէ իր ափին մէջ:

Ան ամէնէն ճիշդ տիպն է այն զանգուածին, ուր կ՚ապրի: Իր ցեղին բոլոր երազները խտացուցած է ան իր աչքերուն ծիածանին մէջ ու անոր շունչը ցեղին հոգին օրօրող բոլոր հին ու նոր մեղեդիներուն փափկութիւնովն է օծուած:

Աւելի յստակ ըլլալու համար կ՚աւելցնենք. —

Մեծ անհատները բնազանցական յօրինուածք չունին: Անոնք իւրացումի արտասովոր ձեւերով օժտուած՝ մարդկութեան դարերը կ՚ապրին իրենց թեւաւոր տարիներուն մէջ: Շատ արագ կը սպառեն ինչ որ միջակութիւնները դարերու յոգնութիւնովը պիտի մարսէին:

Անոնք կ՚ընդգրկեն ցեղին հոգեբանութիւնը կերտաւորող բոլոր տարրերը:

Ու անոնք շրջաններու վրայ բացուած հսկայաթեւ ծաղիկներու պէս կ՚առնեն ցեղին մէջ պտտող բոլոր բոյրերը, բոլոր գոյները, բոլոր սարսուռները:

Ոչ մէկ ցեղի մէջ մեծ անհատները չեն ուրացած զիրենք ստեղծող պայմաններուն իրականութիւնը, ուզելով հանդերձ չեն յաջողած: Գերման իմաստասէրներու մեծակառոյց գրութեանց մէջ ցեղերը վերացեալ (abstrait) ամբողջութիւններ նկատուած են, անհատները՝ մարդկութիւնը ներկայացնող բառարանին չոր ու մեռած բառերուն դերը ունի: Ոչ մէկ զիջում այդ տեսարաններէ շատին մօտ՝ անհատները կազմաւորող միջոցներուն. ցեղաւորումի անհրաժեշտութեան: Բայց ամէնուն մէջ մենք կը ճանչնանք դարձեալ գերման երազամոլ ոգին, այդ մռայլ ու մանուածապատ միութիւններուն մէջ թարթափելէն հաճոյք առնող գերման իմաստասէրներու հոյակապ շարքը (lignée):

Հայաստանեայց գրականութիւնը հրաւէր մըն է ցեղին զաւակներուն:

Հրաւէր մըն է ան դէպի այն ափերը, դէպի այն տարածութիւններն ու բարձրութիւնները, ուր դարաւոր ընտելացման մը հետեւանքով ցեղը ինքզինքը աւելի համարձակ, իր հաճոյքներուն մէջ աւելի սրտազեղ ու տառապանքին ատեն աւելի երկիւղած ու տրոփուն կը գտնէ:

Հրաւէր մըն է ան դէպի հայրենի երկիրը, որ մեզի պէս ստրուկ ցեղերուն մէջ ոտքի վրայ մնացող միակ աստուածութիւնը պէտք է ըլլայ:

Ատել չենք գիտեր: Այս ահաւոր թերութեան դէմ ճակատող մեծագոյն առաքինութիւնը այն խանդավառութիւնը, երազի այն նոյնութիւնն է, որուն գոյութիւնը վճռական է մեր բախտին տեսակէտէն:

«Ցեղերը կ՚ապրին շատ քիչ թիւով յղացումներու եւ երազներու գօտիի մը տակ», ըսած է ժամանակակից մտածող մը: Մեր գոյութիւնը արդարացնող զսպանակներէն ամէնէն հինը այսօր կոտրածի տպաւորութիւնը կը թողու մեր վրայ: Հայ եկեղեցիները դադրած են մեր ժողովուրդին հոգիին համար բեւեռներ ըլլալէ:

Առանց երազի՝ կարելի չէ կեանքը: Տիեզերական կեղծիքի (fiction universelle) քանի մը կարեւոր ձեւեր ստիպողութիւն կը դառնան մեզի համար:

Ու գրականութեան, ինքնորոշումի այս գերագոյն կերպը նախընտրելով ապերախտ սուտէ մը տարուած պիտի չըլլանք: Մենք կը հաւատանք ատոր:

* * *
Ու մենք կ՚ըսենք բոլոր նորերուն ու բոլոր հիներուն:

Մենք ունինք մեր առաքելութիւնը, մեր խորհուրդը, դարերէ եկող, դարերէ փայփայուած ու անիրական մնացած:

Մենք ունինք մեր կարելի արքայութիւնը մեր առջին: Մտքի մարզերուն վրայ մեր նուաճումները արհամարհելի ուժի մը նշանը չեն եղած:

Մենք թուլօրէն սկեպտիկ չենք: Մենք տեսանք, թէ անցեալ դարուն մէջ քանի անգամ եւրոպական մտածումը փոխեց իր կեդրոնը։ Ու միշտ մեծ մայրաքաղաքները կ՚ըսեն մարդկութեան՝ կարելի իմաստութեան աւետարանը: Յիշեցէք Վարշաւիան ու մի մոռնաք Քոփէնհակնը:

Տարակոյսի ու ժխտումի սերունդներուն ճակատագիրը տխուր է եղած: Կասկածի շղարշին տակ մենք կը դադրինք ուժով ապրելէ: Ժխտումները անէացման կը տանին:

Գիտցէք թէ հաւասարութեան հովերը սանձարձակ կը փչեն ամէն ծագերէ: Այդ փոթորիկներուն դիմադրելը հիմա մեր կարողութեանց վառարանը պիտի ըլլայ: Եթէ այդ շարժումը ճակատագրական է ու անճողոպրելի, մեր հակազդեցութիւնը թող ըլլայ նոյնքան ողբերգական (tragique):

Վասնզի, ուժերու այս գօտեմարտութեան մէջ դարձեալ մեծ անհատները ասպարէզ պիտի գան իրենց յուսահատ պայքարին դիւցազնութեանը մէջ վեհօրէն ամբարձիկ:

Կազմենք մեր մեծութիւնները: Կազմենք զանոնք մեր հայրենիքին ամէնէն նուրբ ու ամէնէն տոկուն տարրերէն: Նետենք անոնց հոգիին մէջ մեր լեռներուն ապառաժէ բարձրութիւնը, երկաթութիւնը, մեր ջուրերուն մետաքսի պէս փափուկ փրփուրը ու մեր ծաղիկներուն արիւնը: Մեր աւերակներուն աճիւններովը խնկաւէտենք մեր մեծերուն հոգին: Մեր իրաւ ու ոչ-իրաւ բոլոր փառքերուն խանդը թափենք անոնց սիրտին մէջ:

Մեզի կը սպասեն մեր դաշտերուն վրայ անտես երազի մը պէս շղարշուած բոլոր այն անանուն եղերգութիւնները, որոնք մեր գեղջուկներուն շրթունքներէն վեր կը վազեն:

Աշխատանքի Վարդապետ մը մեր երգերէն ստեղծեց մեզի, օտարացածներուս համար յայտնութեան մը չափ հրաշալի երաժշտութիւն մը: Քանի մը տաղանդաւոր հայեր մէկ-երկու հեքիաթներու մէջ գիտցան սեւեռել ցեղին երազը, երեւակայութիւնը, այնքան նորօրինակ արուեստով մը, որ մեծ ստեղծումներուն լաւատեսութիւնը թելադրեց մեզի:

Ու ինչեր կան տակաւին: Մեր ապագայ դիւցազներգութիւնը կը պտտի հայրենի երկրին վերեւ, վայրահակ Ծիր-կաթինի մը նման իր լուսառատ սաւանին ծփանքին մէջ օրօրուն: Մեր Ֆաուսթը ով գիտէ որ վանքին անկիւնը սատանաներուն հետ իր մտերմութիւնները կ՚ապրի հիմա:

Մենք կ՚ըսենք ձեզի. — հատուածեալ մեր գոյութիւնը ամբողջութեան տանելու համար կը սպասենք մեր Տանթէին:

Ու Տանթէները Հնդկաստանէն չեկան:

Մեր հրաւէրը ընդհանուր է: Ան կ՚ուղղուի հաւասար պաղատանքով թէ Պոլիսին, թէ Մայր երկրին, թէ Կովկասին, թէ Ատրպատականին:

Մենք կը դիմաւորենք բոլոր մեր գրողներուն մէջ ազգայնամոլ իտէալը, մենք կը հաշտուինք մեր երիտասարդ ուսանողութեան նանիր երազներուն վնասակար պատրանքին հետ, հերիք է, որ անոնք, գրողներ եւ ուսանողներ, գիտակցութիւնը ունենան իրենց վրայ ծանրացող բեռին:

Պատռտուած, հինցած, իր կեդրոնէն, իր երկիրէն, իր կրօնքէն վռնտուած, թափառիկ, աննպատակ արշաւի մը գետնաքարշութեանը մէջ նիւթացած, անուն չունեցող, մարմին չունեցող, խլրտուն զանգուած մը կայ մեր առջին:

Մեծ գործաւորներ, ցեղ շինողներ, ազգ ստեղծողներ, ահա մեզի պակասը: Այդ ընդունակութիւններուն ապացոյցը մենք կը խոստովանինք դարձեալ ցեղին թաքուն աւանդատունին մէջ:

Հայաստանեայց գրականութիւնը մեր տապանակն է: Պահենք զայն ամուր, կատաղութեամբ մեր իսկ ծոցէն ոտքի սպրդող փղշտացիներուն (philistin) դէմ:



1914
ԱԶԳԱՅՆԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆԸ ՄԵՐ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ՄԷՋ
Ա.
Մեր ժողովուրդին գոյութիւնը, կարեւոր չափով մը, կը վերանայ դարաւոր անցեալի մը, գլխաւոր կրկէսը, ուր յայտնաբերուած են մեր ցեղին յատկութիւնները եւ անոր նկարագրին շատ էական մէկ քանի գիծերը։

Այդ անցեալին մէջ ժամանակակից միտքը դեռ անուններ միայն կը կարդայ, աւելի կամ պակաս ճշմարտութեամբ ու տակաւին մեր երկիրը դուրս չէ եկած աշխարհագրական ծփանուտութենէ մը, որ բոլոր անծանօթներուն յատկանիշը կը մնայ։

Ու նորէն ժամանակակից քննադատութիւնը, ուսումնասիրելու համար գեղարուեստական հակումները մեր ժողովուրդին, պարտաւորուած է աչքերը փոխադրել իր օրերուն քիչ յուսադրիչ տկարութենէն ու իջնալ խորերը այդ պատմութեան, որ դժբախտաբար կը ներկայանայ միջնադարեան ոգիին բոլոր տժգունութեամբը եւ ամէն բան հարթող այն կրօնական գլանին տակ տափակցած, քամուած ու աչքերը դուրս ինկած ճիշդ նկարներուն նման, որոնք այդ օրերէն՝ կը զարդարեն գրչագիր աւետարաններուն լուսանցքներն ու առաստաղները։

Ու այդ գործը դեռ սկսուած իսկ չէ։

Իմ ձեռնահասութենէս վեր կը մնայ այդքան ապերախտ պայմաններու տակ թաղուած գրականութեան մը վերլուծական վերարտադրութիւնը, բայց ես բոլոր ուժովս կը մերժեմ մեր շարք մը տիրացուներուն այն քարոզները, որոնք կը լեցնեն գրականութեան պատմութիւնները եւ աշխատանքէ, պրպտումէ փախչող մարդու տափակ ընդհանրացումները կը մնան։

Գրականութենէն դուրս, տակաւին նոր սաղմնաւորած է գեղարուեստի միւս կալուածներուն վրայ տարածուելիք ճիգի մը ծրագիրը, որ խաչագողներու ձեռքը ռեքլամի ծառայելէ զատ ուրիշ երես չունեցաւ։

Նորէն անդարմանելի աղէտ մը կիսաւարտ ձգեց նոր ու հին ժամանակներու մեր մեծագոյն ձեռնարկներէն մէկը, որ մեր պատմութեան մէջ շատ աւելի կարեւոր թուականի մը դուռը պիտի ըլլար, աւելի մեծ նոյնիսկ կրնամ ըսել, քան Մեսրոպի գեղեցիկ ու «աստուածարեալ» գիւտը։ Կոմիտասին երազը սուզուեցաւ գիշերի մը խորը, դեռ իր լոյսին ամբողջ շքեղ փթթումին մէջ, ու անհուն կսկիծով է, որ մեր աչքերը կը դառնան Արեւմուտք, այդ գիշերէն սպասելու համար յոյսին աստղը, որ կ՚ուշանայ, սպառնալով չերեւալ երբեք։



* * *
Բոլոր անոնք, որ մեր հին գրականութիւնը աչքէ են անցուցած բանասիրականէն տարբեր նկատումներով ու բառերուն անփառունակ եւ սակայն ուղղափառ հաւատաքննիչները չեն եղած, անհուն յոգնութեամբ մը ու նոյնքան մեծ յուսահատութեամբ մը դուրս կու գան այդ վաստակաբեկ ուղեւորութենէն։

Կարդացէք մեր բոլոր պատմիչները —մեր հին մատենագրութիւնը ատոնցմէ դուրս քիչ գիրք կը պահէ— ու ձեր ցաւը անբացատրելի պիտի դառնայ գտնելու անկարող ըլլալնուդ ոգին այն ցեղին՝ որուն օրագրութիւնը կ՚ըլլայ ձեզի շատ անգամ դրախտէն սկսելով։

Այդ էջերուն վրայ անուններ կան չեմ գիտեր ուրկէ եկած, իշխաններու, նախարարներու, տուներու, թագաւորներու։ Այդ էջերուն վրայ մրջիւնի պէս կը վժժայ ամբոխ մը, որ խնամքով սրբած է իր վրայէն գոյն ու յատկանիշ, որուն զգեստները, մեծ մասով օտարներէ փոխ առնուած սրբազան բառերով կարելի կ՚ըլլայ հեռուէն ճանչնալ։

Եթէ չըլլար յաւիտենապէս լալկան, մուրացիկ, ամէն բան երկինքէն սպասող ու ամէն արդարութիւն եւ դատ անոր վճիռին յանձնող, վստահող մտայնութիւնը, անկարելի պիտի ըլլար միութեան ընդհանուր երիզ մը պահել մեր մատներուն տակ։

Ու ինչ որ մեր պատմագիրքերը մեզի կու տան իբր կեանք ու ժողովուրդ, ապահովաբար երբեք չի համապատասխաներ իրականութեան։

Բիւզանդ եւ Ագաթանգեղոս, իրենց յիշատակարաններուն մէջ ցանցառ ձեւով մը ցրուած են քանի մը տեղական գոյնով ճշդուած դրուագներ։ Այդ պատառիկները եւ Խորենացիին արհամարհած միւս կտորները կը հաստատեն սակայն, թէ մեր ժողովուրդը Արեւելքի մէջ, հակառակ հելլէն ազդեցութեան եւ հակառակ անոր ժառանգորդ քրիստոնէութեան հաւասարապաշտ հանրամոլութեան, պահած է իր եկեղեցիներէն դուրս, անկախ՝ իր հոգիին կեանքը, այնպէս՝ ինչպէս կերտեր էին զայն անցնող դարերու կարմիր դիւցազնութիւնը եւ լուսաւէտ փունջը արի մեր նախնիքներուն։

Եւ եթէ գիրքերը վռնտած են այդ կեանքի ամէն արտաքին նշանները, եթէ անոնք մեր քաղաքական պայքարումն անգամ վերածած են հաւատքի անիմաստ ու խոշորցուած գուպարումին, անդին, ժողովուրդը կրցած ձեւովը շարունակած է պահել նախկին նուիրական կրակը։ Եւ եթէ մեր սրբազան գրականութիւնը եւ երաժշտութիւնը միակ արժէքները կը մնան մեր դարաւոր պատմութեան, պատճառը հոն է, որ երաժշտութիւնը ամէնէն ծփուն արուեստն է գեղարուեստներուն մէջ, ամէնէն քիչ ձեւընկալը եւ ուր ինքնատպութիւնն ու անհատականութիւնը ամէնէն աւելի ասպարէզ կը գտնեն իրենց միջոցը կերտելու եւ պահելու։

* * *
Ազգային գոյնի, տեղական գոյնի այս պակասը կարելի չէ ամբողջովին վերադրել դասական ոգիին, որ բոլոր անցնող դարերուն ու անոնց գրականութեան յատկանիշը կը սիրէ մնալ։

Երկու ամէնէն մօտ քաղաքակրթութեանց մէջ շատ դիւրին է ճանչնալ այն ոգին, որ այդ ցեղերուն հրեղէն սիւնը եղաւ մինչեւ վերջնական շիջումը, ու մարդկութեան կտակեց մէկ քանին իր անհաւասարելի գեղեցկութիւններէն։ Եթէ հելլէն քաղաքակրթութեան մէջ համամարդկային լայնութեամբ յղացումներ գոյութիւն ունին, եթէ երբեք հռովմէական գրականութիւնը հանդարտ ու արի վեհափառութեան մը նկարագիրովը եկած է նոր ժամանակներուն, ապահովաբար անոնց կարողագոյն արուեստագէտները ամէն բանէ առաջ անհատներ էին, շեշտօրէն ապրելու երազէն խենթեցած ու գեղարուեստական հաճոյքին աղերսարկու, այնքան՝ որ շատեր քնարը ձեռքերնին գերեզման իջան։

Այս ընդհանրացումները կարելի է շարունակել աւելի մօտ ժամանակներու խորունկ ու ծաւալուն արտայայտութեանց վրայ։ Հոն ալ մենք պիտի հանդիպինք ցեղային, ազգայնական մոտելներէ աւելի՝ մեծ անհատներու, որոնք տարօրինակ ձեւով մը, տարածուիլ գիտեն իրենց ցեղին ամբողջ աւազանին վրայ, զայն կը յաջողին պարագրկել իրենց հսկայ մտքին նոյնքան հզօր չափերովը եւ կը համառօտեն մէկ-երկու գործի մէջ ինչ որ դարերուն փորձառութիւնը քիչ-քիչ մթերած էր հաւաքական ջղայնութեանը մէջ ցեղին զաւակներուն։

Ու իմ կարծիքովս, մեր գրականութեան մէջ, հարկ կայ փնտռելու զօրաւոր անհատականութեանց շարք մը, որ ամէն դարու մէջ, յաջողի ամբոխներուն միջակութեանց վերեւ ինքզինքը վերացնելու։

Ու մեր հին գրականութիւնը տարօրինապէս կը տառապի այդ մեծութիւններուն սովէն։ Նարեկացիէն զատ, որուն անձը նորէն անմեկնելի պիտի մնար, հայ եկեղեցին այնքան բարի, այնքան անուշ ու ազնուական տաղաւարին տակ յօրինուած տեսնելով, մեր սրբազան գրականութեան ընդհանուր կնիքը դուրսէն կու գայ, ու մեր շարականներուն մէջ շատ քիչեր, նախնական գոհարներուն վաւերականութիւնն ու արժէքը կը պահեն։

Եւ սակայն մտքով պահ մը ես կ՚երթամ ետ դէպի այն դարերը, ուր կոշտ, տունէ շինուած սեւ քուրձերուն տակ մեր վարդապետները, մեր զմայլելի երկիրին ամէն աղուոր անկիւններուն վրայ իրենց փեթակները լարած, կը պտտին հանդարտ, երբ սրածութիւնը հեռի կը մնայ սահմանէն ու գեղեցիկ երկինքի մը բարի երազէն մշտապէս կանչուած, կ՚աճապարեն հոն փոխադրել քաղցրութիւնը, զոր գտեր էին հողին վրայ եւ կամ սուգի ու սարսափի օրերուն՝ հոն վազել ազատելու համար երջանկութիւնը իրենց հոգիներուն։

Այս պատկերը ընդհանուր է մեր երկրին, կենդանի՝ գրեթէ բոլոր դարերուն համար։ Դժուար պիտի չըլլար ձեզի համար անոնց հաւաքական հոգեբանութենէն քանի մը ջիղ անջատել, անոնցմէ, որոնց կը հանդիպինք ժողովուրդին ալ մօտ։ Այդ մարդերը պէտք չեն տեսած մեծ ըլլալու, քանի որ երկինքը կը սպառնար իրենց։ Այդ ցեղը շատ ալ չէ տառապած իր թմբիրին մէջ, երբ հովիւներու հորդայ մը արեւելքէն ինկած է իր վրայ ու անապատի գազաններու նման անխնայ հարուածած է զայն։ Ու ազգայնական ոգիին պակասը, որ ալ կամաւոր չէ, ոչ ալ հետեւանք մը, պիտի գար մինչեւ մեր օրերը։

Ժամանակակից գրականութիւնը իր երկու հատուածներուն մէջ ալ հիմնովին կը տարբերի հինէն, ոգիի տեսակէտով։

Յաջորդով վեր կը հանեմ այդ ոգիին նկարագիրը ազգայնութեան տեսակէտով։

Բ.


Ժամանակակից գրականութեան արեւելահայ հատուածը իր խորքին մէջ կը պահէ ամէնէն աւելի կարկառուն ձեւով մը այն յատկանիշը, զոր կը պահանջեն առհասարակ մեր նոր տեսարանները։ Այդ հատուածին լաւագոյն գրողներուն մօտ տիրապետող շեշտը, մասնաւորող երանգը աւելի քան երբեք ազգայնական են։ Հետաքրքրական է զուգակշիռ մը արեւմտահայ հատուածին հետ, մանաւանդ ծագումի շրջաններուն համար, ուր որոշապէս ի յայտ կու գայ մեր հասողութենէն դուրս ազդակներուն դերը, առաւելապէս գրականութեան զարգացումին տեսակէտէն, ինչպէս եղած էր անանցեալին մէջն ալ։

Արեւելահայ գրականութիւնը կը սկսի սերունդով մը, որուն մէջ արուեստագէտի կրակը ամէնէն տկարն է, իր իսկ փափաքովը եւ խոստովանութեամբը եւ որուն ամբողջ ձգտումները եւ կարողութիւնները կ՚երթան շատ օգտապաշտ մտապատկերի մը իրականացման, ընել գրականութիւն մը, որ մեր ժողովուրդին մէջ բերէ գիտութեան լոյսն ու բարիքը, մեր բարքերուն մէջ մուտք տայ արեւմտեան ճկունութեան եւ կենցաղի նոր պայմաններուն։

Նահապետները այս գաղափարներուն դրօշը ունին իրենց ձեռքը եւ իրենց գրածներուն մեծ մասը արդէն պայքարի կենդանութիւն մը միայն ունեցած է։ Եւ երբ հակառակ այս ձգտումնապաշտ գրողներու, գրականութիւնը քիչ-քիչ դէպի արուեստը կը հակի, բուն արուեստագէտներն ալ պիտի չյաջողին ազատիլ գաղափարին ֆէթիշէն եւ բոլորն ալ իրենց հարկը պիտի տան նախնիքներու մեծ ստուերներուն։

Ատոր փոխարէն արեւմտահայ հատուածը, հազիւ ազատած Մխիթարեաններու խնամակալութենէն, խելայեղ այլամերժութեամբ կը նետուի Մխիթարեան ոգիին երկրորդ արուեստին վրայ, այն ճամբուն, ուրկէ մարդ կը կարծէ անցեալին իջնել իսկական ու հարազատ ժառանգորդը դառնալու համար ցեղին մեծ աւանդութեան։

Անշուշտ սխալ էր այդ եռանդը, քանի որ անցեալին դառնալու մեծ թելադրութիւնները գրական էին եւ մատենագրութիւնը ոչ մէկ ատեն օգտակար աւանդատուն մը եղած է։

Ու պոլսեցիները մինչեւ համիտեան գրաքննութիւնը ըրին Հայկի, Արամի, Վարդանի եւ ուրիշ ազգային հերոսներուն ուռուցիկ ազգայնականութիւնը, որուն վրայ արգահատելու իրաւունք ունին արդէն նորերը։

Անկէ ասդին արեւմտահայ հատուածը ունեցած է գրականութիւն մը, որ ճակատագրօրէն ստիպուած է աչքը Արեւմուտքին դարձնելու, անկէ սպասելով մեծ երազի մր իրագործումը իր գոյութեան հարցին շուրջ եւ միեւնոյն ատեն անոր գրական հոսանքներուն յանձնած պզտիկ նաւակը իր արուեստին։

Ճիշդ չէ կարծել, թէ այդ նաւակը կորսնցուցած է բոլորովին նկարագիրը այն մատներուն, որոնք իր կողերը հիւսեցին եւ անոր սլացքին մէջ դրին ինքնածին այն քմայքը, որ հոգիները կը բաժնէ հոգիներէն ու ցեղերը կ՚որոշադրէ։

Գրականութիւնները առողջ ու կատարեալ ըլլալու համար անհրաժեշտ պէտքն ունին ամբողջութեան, այն պայմաններուն որոնք ցեղերուն նիւթական կեանքը լիացնելէ վերջ, անոնց վրայ աւելցող աննիւթական ուժը (énergie) կը վերածեն արուեստագիտական ստեղծումներու։ Օրինակները աւելորդ են։

Մեր մէջ պոլսեցիներն ու գաւառացիները իրենց կեանքէն գողցած ուժն է, որ սպաս կը դնեն գեղարուեստներուն։ Ու խստապահանջ ըլլալու համար ոգիին չէ, որ իջնելու ենք, որ ամէն պարագայի տակ հայկական երես մը ունի շարունակ, այլ անբաւականութեան, այլ աճպարարութեան, այլ խաչագողութեան, որ մասնաւոր սաստկութեամբ մը կը ճարակին մեր գրողներուն այլասերած մէկ մասին մօտ։

Ու խստապահանջութիւնը պէտք չէ, որ սահմանափակուի այդ անփառունակ պաշտօնին։ Անոնք, արուեստին խաչագողները, իրենց դատակնիքը կը կրեն միշտ իրենց հետ եւ մեծ խարանումները չէ, որ պիտի վճռէին հետախաղաղ հանգիստը մեծ մոռացումին ծոցը։ Խստապահանջները պարտաւոր են նոյնչափ ու աւելի՝ ապացոյցներ տալու անշահախնդիր, սիրարձակ ու բոլորանուէր Արուեստին, որ այդ պարագային, մաթեմաթիկական խստութեամբ մը գործածելով բառերը, պիտի ըլլար անհատական, ու ատով նոյնքան ալ ազգայնական։ Վասնզի կը կարծեմ, թէ ինչ որ արեւելահայ բանաստեղծութեան մայր հրապոյրը կը կազմէ, այն ժողովրդական, չըսելու համար ազգայնական շեշտն է, որ այնքան անկատար քերթուածներ բուսցուցած է անոնց մէջ։ Բոլորին մէջն ալ տարտամ մեղեդիի նման հայկական շեշտ մը կը թրթռայ, բայց ատիկա՝ այնքան անխնամութիւններու, տափակութիւններու, անճաշակութիւններու եւ հասարակ տեղիքներու խառնուրդի մը մէջ, որ քննադատը պարտաւորուած կը զգայ ինքզինքը զոհելու այդ գեղեցկութիւնը արգիլելու համար անոր ընկերակիցներուն մուտքը արուեստին տաճարէն, ուր ցեղերը մինակ չեն ու իրարու համար լարուած ականջներ ունին։

Եւ ինչ որ արեւմտահայ բանաստեղծութեան մայր թերութիւնը կը կազմէ, օտարութիւնն է անոր՝ ցեղին մայր զգայութեան, անոր հանրական ոգիին հանդէպ անսրբագրելի անտարբերութեան։

Պէշիկթաշլեանէն մինչեւ Վարուժան ոչ մէկ բանաստեղծ փնտռած է իր մէջ առհաւօրէն կարելի մեծ գեղեցկութեան մը ծաղիկը։ Ու ատոր փոխարէն ամէն մէկը առանձնապէս ինկած է իր ճղճիմ ձեւին վրայ ու անարիւնութիւնը պարտկելու համար խնամք է տուած ձեւին տարազին, որ փրթելու չափ կը բարակնայ մէկ քանիներու մատներուն տակ։

Մեզի կը պակսին մեծերը, հանճարները, որոնք քարոզի եւ քննադատութեան տեղ քանի մը փառակերտ արձաններ բարձրացնէին մեր հոգիներուն տխուր եւ ստրուկ տափաստաններուն վրայ, որոնք իրենց հսկայութիւնովը փրկէին բոլոր մեղադրանքները, զորս մենք հիմա, շուարած, կը նետենք իրարու, իրաւացի կամ անիրաւ։

Մեր նոր գրականութեան կրկին հատուածներու մէջը չէ կարելի վերցնել գործ մը, որ շեշտուած ազգայնութիւնով մը բաբախէր եւ մեր սիրտը ընդունակ ըլլար ներկայացնելու ազգերու ընտանիքին նուիրական մեհեանին մէջ։

Նոյնպէս երկու հատուածներուն մէջ ալ կը պակսին գործեր, որոնք իրենց ձեւին ու գործադրութեան բարձր եղանակովը անցնէին մեր շատ ներող գիծերէն անդին, ոտք կոխելու համար պանթէոնը, ուր կը հսկեն ազգերուն չմեռնող մեռելները, գոյնի, բառի ու վանկի մեծ կախարդները։

* * *
Արեւմտահայ գրականութեան մէջ յարգուած մեր բոլոր անուններուն մօտ գոյութիւն ունի որոշ չափով ազգային ոգին։

Եթէ այդ ոգին թերի, անբաւական ու մանաւանդ խանդավառող չէ նորերուն համար, պատասխանատուն փնտռելու հարկ չենք տեսներ։ Այդ ոգին կը տաղաւարէր մեր ցեղին ամէնէն տարօրինակ, ամէնէն աղքատ, ամէնէն ողորմելի մէկ պահը, պահը անմեկնելի ստրկութեան, որ սեւ մշուշի մը պէս կ՚իջնար ամէնուս վրայ, միեւնոյն ատեն պահը անորակելի դիւցազնութեան, այն խենթութեան, որ այդ ստրուկներու սառած ալիքներուն մէջէն իր կրակը նետեց հոգիներուն բանտին խորը եւ առաջ բերաւ դարերուն ամէնէն սրտառուչ, ամէնէն զարհուրելի տրամներէն մէկը։ Իրենց ազատութիւնը գտնող ցեղերէն ոչ մէկուն վիճակուեցաւ հոգեբանական այս եղերգութիւնը։ Մեր հոգին էր, որ խաչելու տարին մեր մարմինէն առաջ։

Արեւելահայ գրականութեան մէջ բոլոր տաղանդաւոր գրողները թերի են արուեստի տեսակէտէն, հակառակ անոր, որ անոնց գործին մէջ ծայրէ ի ծայր կը սաւառնի թունդ զգացում մը, որ նորերուն սիրած ազգայնացումին հետ կը նոյնանայ գրեթէ։

Բայց այս ժխտումները երբեք ջլատիչ նկարագիրով չէ, որ կը ներկայանան մեր բոլորին նկատառման։

Ցեղը իր պատմութեան ընթացքին ապացոյցը տուած է իր ընդունակութիւններուն։ Ցեղը դեռ երէկ իր ծոցէն ծնունդ տուաւ մեծերէն մեծին, անոր՝ որ հազարամեայ մեր միջակութեան ամօթը պիտի սրբագրէր աստուածային դաշնակութիւնովը մեր երգին, մեր գեղջուկ, մեր արհամարհուած երգին, որուն խորթ շառաւիղները այնքան օրեր կոկոզավիզ պտտեցան հանդէսէ հանդէս, բերնէ բերան օր մը վերջապէս սմքելու համար։

Եւ նոյն հրաշքը, նոյնքան յաջողութեան հաւանութեամբը՝ գեղարուեստի միւս գետիններուն վրան։

Եթէ Շիրվանզադէ մը չյաջողեցաւ գերազանցապէս հայ տիպար մը պատմութեան յանձնել, եւ կամ Ահարոնեան մը տկար գտնուեցաւ ոճի հրաշակերտով մը փրկելու արեւելահայ գրականութեան խայտաբղէտ տափակութիւնը, եւ եթէ արեւմտահայ գրագէտներ անընդունակ եղան հայկական սարսուռ մը անցնելու իրենց արտայայտութեան այնքան նրբացած, այնքան մշակուած ու ազնուազգի գործիքներուն մէջէն, հարկ չկայ կանխահաս ընդհանրացումներով վճիռներ արձակելու։

Ես կը հաւատամ նորերուն, որոնք այնքան դժբախտ արեւի մը բացուած իրենց երիտասարդութիւնը պիտի կրնային տրամադրել իսկական մեծութիւններ հետապնդելու նուիրական փառքին չնմանելով երէցներուն եւ անոնցմէ աւելի վերջիններուն քիչ մը պուրժուա գոհունակութեան, որով երկու լաւ դարձուած էջերուն հմայքը տարիներ դիմացնել կու տային։

Կը հաւատամ մեր ցեղին, որուն եռանդոտ զաւակները, դեռ արիւնը իրենց աչքերուն, կը սաւառնին իրենց հոգիներուն թեւովը մեր երազին։

Մեր մատներուն համար շատ բարակ է ան։ Նորերը թող լուացուին Մայր Սրբարանէն՝ անոր մօտենալու համար։

1920

Բ. ՄԱՍ


ԱՆԱՊԱՏԻ ՔԱՐՈԶ


Երեքշաբթի, 10 Յունիս 1929

Անապատի քարոզ մը չեմ կարծեր, որ ուրիշ ճակատագիր ունենայ շարքը այս նոթերուն, նման ու հետ այն քարոզներուն, որոնց կոտրուած, չըսելու համար յուսակտուր մրմունջը ատենը հեղ մը կը համարձակի արթննալ աւազներուն մեռելութենէն, փառահեղ ոստաններու պերճանքին կուշտէն, դողալ քանի մը վայրկեան՝ տրտում ու ակնկառոյց՝ ինչպէս սովորութիւն է ըսել յոյսին պատկերներուն հետ ու, ջախջախուած, բայց ողջ, վերադառնալ իր ոսկի թմբիրին։

Գիտենք ատիկա։ Բայց մենէ վեր մղումներ մեզ կը ստիպեն մուրացկան այս եղերանուագին։ Ու հարկ է կրկնել զայն, այսօր, վաղը, քիչ մը ամէն ատեն։ Վասնզի ժողովուրդները կ՚ապրին այդ ու նման մեղեդիներով։ Ու կը մեռնի այն ժողովուրդը, որ իր հոգիին ականջները խցած է ուրիշ աղմուկներու կամ, երբ շատ պարարտ, շատ ընչեղ՝ ինչպէս կարելի է պիտակել մեր ամէնէն փարթամ գաղութը, Եգիպտոսը, կը մոռնայ իր պապերուն ճամբան։

Այդ ճամբան։

Որուն հմայքը այսօր կը թուի անցած ըլլալ ուրիշ կերպարանքի։ Երէկ՝ անիկա մեր կաթողիկէներուն մագնիսն էր։ Այսօր՝ անիկա անուն չունի։

Ու այդ պապերուն տղաքը մեղադրանքին տակն են ցեղային ինքնասպանութեան։

* * *
Ինծի կու գայ, թէ հարկ է քիչ մը աւելի ընդարձակել «քարոզ»ին շրջանակը։

Պարսաւին բուն մասերը սովորութիւն ըրած ենք սահմանել բացառիկ խստութեամբ մը այն դասակարգին գլխուն, որ դարէ մը ասդին, կրցածին ու հասկցածին չափ, աշխատեցաւ, որքան կարելի է քիչ տուժով, իր պապերուն կտակը գոնէ քաշքշել իր ետեւէն։ Եթէ շատ մը տեղեր անոր ճիգը վերածուեցաւ շքեղ ու քարացած կաթողիկէներու սա ամուլ փառքին, որ հնդիկ ոստաններու հնամենի տեքորը կը կազմէ այսօր ու նուաճուած է ընդմիշտ խոտէն ու մենիկ ձանձրոյթէն, վրիպանքին պատասխանատու կը մնան քարոզողները նորէն։ Աւելի մօտ շրջաններու, անոր միտքը բարձրացաւ մինչեւ գաւիթները, մինչեւ դպրոցներուն նիւթական կառոյցն ու անոնց հոգեկան ուժին ձախաւեր ու տափակ ըմբռնումը միայն, ու շնչասպառ մարեցաւ անոնց սեմերուն։ Բայց մեղադրանքի քիչ բաժին ունի։ Բռնեցէք օձիքէն միւսներուն։ Անոնց` որ այդ կառոյցէն ներս պիտի պաշտօնը մշտնջենաւորէին մեր սրբազան երազին, հայրենի, հայկական կտակին։

La trahison des chères.

Այո։

Ու ահաւոր ձեւով մը ճիշդ է ասիկա մեր ժողովուրդին համար։

Այո։

Պէտք է հանգիստ ձգել մեր քաղքենին։ Նախ մեր շահուն համար պէտք է հեռացնել անոր փորին կորագիծը մեր իմացական հոգիներուն վրայէն։ Շփացած ու հաստցած քաղքենին իր մտապատկերները պիտի կրնար պարտադրել մեզի, գրողներուս աղկաղկ դասակարգին։ Թող անիկա իր շինած ժամերուն կրկներեւոյթովը ոգեւորուի ու մոռնայ մեզ։

Քարոզը պէտք է «ատրաշէկ» ընել միւսներուն գլխուն։ Ու լեգէոն են անոնք։ Ու բանակն է անիկա, զոր կարելի է անուանել՝

— Միջակութեան բանակը, ինչպէս ունի Ամերիկան իր Փրկութեան բանակները։

* * *
Որն է գրականութեան մը մեծագոյն, անողոք թշնամին։

- Միջակութիւնը։ Ու, մանաւանդ՝

- Միջակութեան պաշտամունքը։

Դժբախտաբար տարազը փարատոքսի չքմեղանքն ալ չունի իր ետեւէն։ Անիկա մերկ, անառարկելի իրականութիւնն է։

Համոզուելու համար՝ կը բաւէ նայուածք մը նետել ընդարձակ ու խայտաբղէտ այն հանդիսապարին, որուն կը վերածուի հետզհետէ մեր ժամանակներու արուեստը։ Ուշադիր եղէք՝ ձեր մտքին մէջ ամուր սեւեռելու համար հիմնական կաղապարները անոր կերպարանափոխումներուն։ Նոյնպէս տրամադրուեցէք հանդէպ անուններուն, վայելքներուն, գնահատանքին ու դատումներուն։ Չարչարեցէք ձեր տրամաբանութիւնը՝ ըմբռնել կրնալու համար «հեգնանք»ը, որուն մէջ կը թաւալի այդ բիւրագլուխ զանգուածը։ Բայց չարչարուեցէք մանաւանդ հասկնալու համար համբաւը անոնց, որ կը վարեն հսկայական այդ պարը [1] ։

Այս ամէնուն մէջ, մեզ տպաւորողը միջակութիւնն է, մաքրուած, զտուած ու բուրումնածոր զարմուհին մեր հաստ քաղքենիներու։ Անոր հետ կը շփոթուի իր լինելութեան ընդհանուր գոյնովը։ Բայց մանաւանդ անոր հոգեկան աշխարհին գրեթէ հաւատարիմ կրկնութեամբը։

Բայց ինչ որ երեւոյթը կ՚ընէ աւելի գձուձ, չըսելու համար աւելի եղերական, նոր ժամանակներու մէջ անոր զգեցած ուղղափառ, առաքելական տիեզերականութիւնն է։ Միջակութիւնը հիմա իր զրահանքին վրայ աւելցուցած է հին ու նոր քաղաքակրթութեանց բոլոր նուաճումները։ Ու իր պաշտամունքը՝ շատոնց լքած իր մասնակի տաճարները, կը կատարուի արձակ ու փառաշուք տօնաւորութեամբ մը։ Ամբողջ երկրամասեր, նոյնիսկ ովկիաններ անոր հանդիսութեանցը համար յարդարուն ամփիթատրոններ կը մնան։ Թելը, անթելը, ռատիոն կը մրցին իրարու հետ՝ ժամ առաջ անոր հասցնելու պաշտամունքին սխրալիր տարազները։ Ու յուսահատեցնող լրբութիւն կայ այս ցուցադրումին մէջ, որ, նուազելու տեղ՝ կը զօրանայ։

Անցեալին մէջ ան խոժոռ վերապահութեամբ մը, արհամարհանքով մը կը թողուր լուսանցքին վրայ ստուերը տօնաւերներուն, որոնք միշտ ալ չեն պակսած։ Անոնք զգացած են աղէտը ու զայն պատմած ալ։ Ազնուական ու տեւական արժէքին տարփաւորներ, անոնք՝ «անապատի գերազանց քարոզիչներ»ը, յաճախ անկարող մնացին, քիչուոր ըլլալնուն, հակազդելու օրուան ճաշակներուն։ Բայց անոնց մտրակը չէ մարած իր զայրոյթին մէջ ու դարէ դար հնչած է ան փղշտացիներուն կռնակին։ Մեր օրերուն քանի մը գրագէտներ յաջողած են անոր սահմանները հաստատել ու խուզարկել անոր ունայնութեան բեւեռները։ Ֆլօպէռի անհուն նողկանքը, որ անմոռանալի homaisին վրայէն (Madame Bovary) կը տարածուի մինչեւ Պուվառն ու Բէքիւշէն, օտար պիտի չգար միջակութեան միւռոնին։ Ու Նիցչէի "La morale du troupeau" որակումը դուրս չի ձգեր փղշտացիութիւնը իր խորանէն։

Օ, վսեմ տարազը անոր բանակին։

— … Բայց կարաւանը կ՚անցնի։

Աւելորդ է մեկնութիւնը։

* * *
Փղշտացին բարեմոյն է, երբ «հաճ ու հաւան» իր անզգածութեանը մէջ, ուրիշներուն վրայ գթալ կը փորձէ։

Վտանգաւոր կը դառնայ, երբ հիմնովին կ՚անգիտանայ ինքզինքը։ Ան ոչ միայն չի հասկնար իր քայլերուն հետեւող աւերը, այլեւ կը բիւրապատկէ իր առաքելութիւնը աննուաճ եռանդով։ Ինչ որ կ՚ընէ՝ կ՚ընէ ատիկա անհուն ու անայլայլ հաւատքով մը։ Այս պատրանքով հովանաւոր, անիկա արբշռանքն ունի աշխատանքին։ (Թերեւս տգեղ ուրացում մը միայն կարծէ, երբ յիշեցնեն իրեն առակին կապիկը)։ Ու հոս է հանգոյցը իր հմայքին, ամէնէն առաջ ինքն իր վրայ, յետոյ՝ շրջապատին։ Վասնզի ամէնէն աւելի ան է, որ գիտէ, թէ թիւի, զանգուածի այս դարուն կշիռը որակին չէ, որ կը համեմատուի։ Գիրքերու շարք, հանդէսներու շարք, բանախօսութեանց շարան։ Ան իր ուժը կ՚առնէ այս դէզերէն, մարտկոցներէն (pile)։ Անկարելի է բառերով բացատրել միապաղաղ, աստուածային գոհունակութիւնը մարդուն, որ տարին անգամ մը, հնդկահաւի մը պէս յոխորտ ու խորհրդաւոր, թուխսի կը մտնէ ու իր հատորը կը մատուցանէ հանրային հարստութեան։ Անփոխարինելի է իր պատրանքը։ Ու իր պարտքը կատարած մեծ քաղաքացիի քիչ մը զարմացկոտ, բայց յետոյ մարսուած միամտութեամբը կը հաճի նայիլ «լուսանցքին» շպարուած, մռայլ աղանդաւորին, որ կը յամառի տեւել իր կղզիացումը ու չդառնալ իր կրունկներուն։ Ինչ արգահատանք, ինչ մեղքնալ է իրը, երբ կը խօսի շուրջի պանդոյրներուն «պղերգ ու չաշխատող» պուետին վրայ, որ քերթուած մը սկսած է երիտասարդ օրերուն ու ճերմակ մազերուն տակ՝ տակաւին չէ աւարտած զայն։

Ու առատ, ու բարի, ու բարձր, ու թուքոտ՝ ան կը պատգամէ քաղցր հաճոյքը սրբազան աշխատանքին. ու անոր, ազգանուէր գործունէութիւնը սխրանքով կը յարի յոբելեանի մշուշին, որ ծայր տուած է արդէն։

•
Հինգշաբթի, 20 Յունիս 1929

Յաճախ լայնածաւալ կազմակերպութիւն մըն է փղշտացին, ամրակուռ ու չար։ Ու անոր տիրակալութիւնը՝ անողորմ ու միակտուր բռնապետութիւն մը, որ զարտուղումի, ընդվզումի բոլոր փորձերը կը խեղդէ ջերմեռանդ նախանձով մը։ Ու անոր յարձակողականը՝ բուռն ու տարերային գրոհ մը, որ կ՚աւլէ հրապարակը։ Ու անոր անպատմելի սրտմտութիւնը, որ դիւցազներգական բարձրութեանց կը հասնի, երբ չի յաջողիր «խելքի, կարգի» բերել զառածածները։ Հայհոյութիւնը, հալածանքը իր բոլոր երանգներով չեն զովացներ իր զայրոյթը։ Բայց ահա աւելի դժնդակ մէկ տակտիկը անոր։ - Լռութեան, ուրացման պաշարողականը, որ շատ հեռուներէն կը պեղէ իր խրամները եւ «հեշտագին» կը սպաննէ։ Ու զզուելի է ան, երբ կը հեգնէ։

Զարտուղիներուն, անկախներուն հանդէպ այնքան դաժան ու մեզերա՝ միջակութիւնը սիրածոր, սրտառուչ, երիտասարդ եղբայրակցութիւն մըն է, լայնադիր, խորագորով ու վսեմ…։ Տեսակ մը կրօնական հաղորդութիւն, ուր կը մտնեն երկիւղած ըղձաւորութեամբ, ճիշդ այն ապիմացութեամբ, որ կը դիտուի կրօնքներու ծաւալման պարունակէն։ Առնուազն յուզիչ բան է տեսնել ոգիի ու միտքի այս փոխադարձ հեշտացումը, ընդարձակ երկրամասերու էն խուլ անկիւններէն իրարու մատռուակուող այս սրբազան պաշտամունքը։ Ոչ միայն այսքան։ Անոր միջոցները ամենազօր են ու վճռական։

Ան գիտէ եղանակը փնտռելու, գտնելու ու իր այնքան առատ դիրքերուն ու նպաստներուն մէջ արժեւորելու իր նմանները բոլոր, հոգ չէ թէ ծովեր ու աշխարհներ անդիէն գան անոնք իրեն։ Ու անոր դրօշը կը վարձատրէ իր ծառայողները։ Այս ամէնուն մէջ, տարօրինակը անոր այս միահեծան կայսրութիւնը չէ սակայն։ Տարօրինակը այն է, որ միշտ, ամէն ժողովուրդի մէջ ալ գտնուին, կարելի ըլլան միւսները, քիչուորները, որոնք ազատին ամէն տեղ հասնող այս ցանցին շաղապատումէն։ Աւելին. նիզակ ճօճեն անոր դէմ ու արիւն ալ թափելու չվարանին։

Մեծ ու յառաջացած քաղաքակրթութիւնները, այս իսկ հանգամանքով, վերջ ի վերջոյ ձեւ մը կը ճարեն աղէտին յարմարելու ու չէզոքացնելու անոր ազդեցութեան յառաջհայեաց թափը (թէեւ գրականութեանց պատմութիւնը կը հաստատէ վճռական պարտութեան դէպքեր քանի մը դարու պարունակով մը։ Այս տեսակէտէն բաւարար փաստ կը ներկայացնեն կրկնակ Ամերիկաները, ուր միջակութիւնը այլեւս անճանաչելի դարձած, սուրբ ու անխորտակելի աստուածութեան մը վերածուած է եւ ուր ոչ ոքի մտքէն կ՚անցնի կասկածիլ անոր վաւերականութեանը վրայ)։ Ու ընթացիկ, փառաբանուած գործերու համագրաւ ստուերին մէջ արտօնուին, բռնի, բայց քէնուած, զարտուղիները։ Շուքի դատապարտուած այս կեանքներուն դէմ նիւթուած ողբերգութիւնը դուրս է տարրական մարդկայնութենէն իսկ։

Բայց, կ՚անցնին շրջանները, իրենց այնքան շքեղ ցոյցերովը, այնքան ծաղկաւէտ թափօրներով։ Ժամանակը կը թաղէ այդ յուզիչ մրցահանդէսները [2] ։ Ու լաւ է, որ մոխիրը ծածկէ կաւէ այդ փառքն ու փառաբանութիւնը։

•
Ուրբաթ, 21 Յունիս 1929

Մեր փոքր գրականութիւնը, որ կը կրկնէ մեր ժողովուրդին աւելի թերութիւնները, քան առաքինութիւնները, իր վերջին յիսնամեակին մէջ քանի մը անգամ անցաւ աղէտի գօտիէն։ Եթէ դիմացաւ անիկա, պատճառը այն է, որ անոր չպակսեցան նզովուած, բայց ուխտով անկախները։

Հիմա։

— Ինծի համար խորունկ է վախը, թէ այդ գրականութիւնը իր վերջին տարիները կ՚ապրի։

Ու հարկ է մասնաւորումներով մօտենալ այս դժբախտութեան ու լոյս նետել «գայթակղեալ» մտքերու մէջ։

Տեսէք ամէնէն առաջ Մայր Երկիրը։

Այն հատուկտոր էջերը, որոնք ով գիտէ ինչ հրաշալի ճամբորդութիւնով կը հասնին մեզի մեր ժողովուրդին կեդրոնէն, -հանդէս, գիրք ու թերթ- փաստեր են անհուն ու սրբազան միջակապաշտութեան մը, որուն նմանը դեռ չէ արձանագրած գիրքերու մեր պատմութիւնը։

Աւելորդ է զբաղիլ երեւոյթին պատճառներովը, որոնք շատ դիւրութեամբ կը ճարուին եւ… ոչինչի կը ծառայեն։ Բայց չեմ կրնար չծանրանալ էականին վրայ.

— Ուխտուածները կը պակսին։

Կը պակսին անոնք հոն, մեր ժողովուրդին ոչխարութեանը վերեւ, որուն ծամելիքներուն հասողութեանը դիմաց կը տարածուի հասարակաց խոտը, յուսահատական միօրինակութեամբ մը։

Ու մէկը չկայ, որ սիրտ ընէ ստորին սնունդին յափրանքը պոռալու իշխողներու երեսին։

Յետոյ։

Աղէտը կարգախօսի մը հետեւանք ըլլալուն չափ, արդիւնք է գուցէ ընդոծին ծուլութեան մը, գիտուններուն բառովը՝ անգործութեան այն տիրող օրէնքին, որ մեզի կ՚ընկերանայ մեր բոլոր ձեռնարկներուն, աւելի հաւատարիմ, քան մեր շուքը։

Ծնունդն է, ոչխարնալու մակաղումի բնազդին, որ մեր ամէնուս անդրագոյն հոգեվիճակն է եղած եւ որուն դէմ հակազդեցութեան չափը աստիճանացոյցն է քաղաքակրթութեանց ու ասոնց քովէն՝ ամէն արուեստի։

Վասնզի, արուեստին համար նախանիւթը անարժէք ըսուելու չափ անկարեւոր հարց է (բանուոր կամ կայսր, մարդը նոյնն է իր հիմնական զգայնութիւններուն մէջ)։

Ու արուեստը այն սքողուն ու սրբազան աշխատանքն է, որով կը բանին բանուորի հոգին ու անկէ կը հանեն նոր, ամբողջ, աւարտած Իրը -ան՝ որ քերթուած, վէպ, նկար, նուագ եւ այլ անուններ կ՚առնէ եւ որ նոյն ու միակ հողն է բոլոր գոյացութիւններուն, դեռ աստուծոյ մը քուրան չինկած։

Ու, արհամարհուածը հոն, մեր երկրին մէջ, ճիշդ այն համբերատար երկունքն է, որ գործերը եւ գործողները իրարու կը կապէ ամենախորունկ զգացումով։ Արհամարհուածը՝ նպատակին ետեւէն անշահասէր նուիրումն է (որ փոխուած է հոն արդիւնքի ընչաքաղց ախորժակին). կաւէն դէպի բիւրեղը՝ ներքին կիզումով՝ հիւլէ առ հիւլէ ամբարձումն է, բոլորն ալ տաժանքով ու խորութեամբ նուաճուելիք գործողութիւններ, որոնց ընթացքին հողին գուղձը կը վերածուի վանականի, ու հասարակ, հաստ զգայնութիւնը՝ արուեստի։

Անորակելի է հոն մթնոլորտը, որ պարտադրուած է մտքի ստեղծումներուն։

Ես չեմ տարուիր հոն արտօնուած, բռնի ուզուած բոլոր յանդգնութիւններէն։

Մտահոգ ալ չեմ տապալուած արժէքներուն անփոխարինելի կորուստովը։ Անորակելին հոն է, որ առտուն կանուխ արթնցողը մինչեւ կէսօր չի սպասեր վիպող դառնալու։ Իրիկուան, անիկա պոետ է արդէն։ Այս հեքիաթունակ արարողութիւնը ներելի է ամէն անոնց, որոնք բառ մը բառի մը քով կը դնեն այն կարգով, որ կօշկակարը գամը կը դնէ գամի մը քով։ Ասիկա արուեստն է, նոյնքան բնական, օգտակար, որքան շահ է կօշկակարին մօտ։ Այդ դժնդակ պատկերին ամբողջ ողբերգութիւնը ոչ միայն չի նշմարուիր, այլ մանաւանդ ամէն ջանք չի խնայուիր, զայն ներկելով՝ իբր միակ կարելի երանութիւնը ներկայացնելու։ Այլապէս, Երկրէն դուրս անոր պաշտամունքը պիտի չունենար նոյն գիտակցուած, պարտադրուած պատրանքը [3] ։

Կրկռոցը, շաղակրատ հեղեղը մեծ-մեծ բառերուն, կայծկլտուն տարազներուն, որոնք կը վազեն շողիքոտ բերաններէ.

— Պուրժուա արուեստ, լագէի արուեստ։

Չեմ վրդովուիր այս արհամարհանքէն։

Ու անմիջապէս յետոյ՝ զգուշութեամբ ականջ կու տամ։

— Ժողովուրդի, բանուորի, պրոլետարի արուեստ…

Ախ, այդ աղանդաւոր, այլամերժ կատաղութիւնը, որ օտար չի գար սակայն ինծի ու կ՚ըսեմ.

— Այո։ Բայց այո։ Հազար անգամ այո։ Ձեր պոռացածէն, երեւակայածէն իսկ զօրաւոր՝ այո։

Անշուշտ կ՚ակնարկէք ձեր այդ տարազներովը արուեստի այն երազին, որուն նախանձութիւնը պիտի կազմէ զանգուածը, այսինքն՝ Աստուծոյ ստեղծածներէն ամէնէն տխուր ու դժբախտ ու ձախորդ կենդանին, որուն խորը դիզուած հսկայական, բայց ուրացուած գեղեցկութիւնը թերեւս կը դիմագրաւէ, միս-մինակը միւս, բախտաւոր կարգերով իրացուած բազմադարեան նրբութիւնները, բոլոր այն բաները, որ վարժուած ենք գլուխ-գործոցներ անուանելու։ Անշուշտ աշխատանքին մէջ կարծրացած կոշտ ձեռքերուն պատմած խռովքը կ՚ուզէք մատնանշել մեզի ու կը ճակատէք զայն նուաղուն ու շղարշուած փափկութիւններուն, որոնք ազգերու գրականութիւնները կը լեցնեն։ Ըսել կ՚ուզէք, թէ ձեր խանդավառութիւնը կ՚երթայ այն անհուն յուզումին, որ կը պտտի ողբերգական եւ հզօր, «բորբ» ու խորտակող՝ ամբոխներուն ծոցն ու վրան։ Հոն կոտտացող կեանքին խտութիւնը, խորութիւնը, ուժգնութիւնը, որոնք թերեւս կը գերազանցեն -երբ առարկայացուին- ինչ որ մինչեւ հիմա արուեստներուն տուած է միւսներուն, իշխողներուն հոգին։

Բայց ով է մեր մէջ ան՝ որ մտքէն հակառակը անցնէ։

Ձեզի հետ ենք, եղած ենք մեր բոլոր ուխտերովն ու ատելութեամբը։

Միայն։

Ներեցէք, որ ձեզի պէս միամիտ չըլլանք՝ հաւատալու համար, թէ այդ հսկայական նիւթին նուաճումը դիւրին ըլլայ այնքան, որքան կը կարծէք դուք բոլորդ ալ, որ «պրոլետար գրողներ Խ. Հայաստանի» կը տիտղոսէք ձեզ ու կը նստիք ձեր թուղթին դիմաց, առանց տառապանքի, ու բառերը կը կապէք բառերուն։

Ուրացէք, ջարդեցէք, ատեցէք, քար քարի վրայ մի թողուք։ Ամէն կրօնքներու ներուած են այս կիրքի, պայքարի երեւոյթները։ Բայց երբ իյնաք ձեր կրակէն, այսինքն՝ մեզի պէս պարզ կաշիի մը տակ մտնէք, խորհեցէք մնացածին այն ոգեղէն ու աղուոր կառոյցին, որ ձեւերէն ետքը կը դիմանայ ու պիտի շինէ ինչ որ ազգի մը, ժողովուրդի մը անկորնչական հոգին կ՚անուանեն։ Հոս։ Բայց բառերը բառ են միայն ու աւելի խեղճ, քան զանոնք շարժողը, կառավարող մատները։

Այն ատեն։

- Ես կը սպասեմ. կը պահանջեմ նոր յեղափոխութիւն մը, որ յաջողէր փոխել աճպարարի վայել այս անփութութիւնը հանդէպ ձեր գործին։ Ու երբ զանգուածին ութ կամ աւելի պակաս ժամ կը պարտադրէր, ձեզի պարտադրէր գոնէ օրական երկու, նոյնիսկ մէկ ժամ աշխատանք։ Որ բրտութեամբ ձեզի սորվեցնէր, թէ կօշիկ մը շինելու համար պահանջուած ճաշակը նոյնը չէ, չի կրնար ըլլալ` քերթուած մը շինող ձեր «գրագիտութեան» décrété հարկադրանքին հետ։

Այս տողերը ոչինչ ունին պուրժուա կամ լագէյ։ Ու կ՚ըսուին այս մտածումները քիչ մը ամօթխած տառապանքով մը։ Վասնզի բառերու պայքարը, փցուն բանավէճերը անարժան գալու էին թէ մեզի, թէ անոնց։

Ըրէք ամէն բան, բայց միջակ, տափակ չըլլալու գնով։

•
Շաբաթ 22 Յունիս



Ասդին, այսինքն՝ այն գաղութներուն մէջ, ուր իմացական կեանքի բոլոր կարելիութիւնները չեն պակսիր, ուր ի զօրու չէ մանաւանդ Դեկրետը, մեր գրականութիւնը չի ներկայացներ աւելի բախտաւոր պատկեր մը։

Աւելորդ է հոս ալ փնտռել ու գտնել ծանօթ փաստերը այս անկարութեան։

Մեծագոյն վէրքը գաղութներու գրականութեան, կազմախօսական անարիւնութիւն մըն է, որ մօտաւոր անցեալին մէջ սպառեց Պոլիսը եւ զոր դարմանել ջանացին գաւառէն հետզհետէ հասնող նոր արիւններ։ Փափկացած, մայր հողին անփոխարինելի աւիշէն կտրուած, ու նետուած օտար տափաստաններու օտար հոգիին, այդ գրականութիւնը վերջին քանի մը տարիներու ընթացքին կը շահագործէ իր գերագոյն պահեստը։ Պարպուած Պոլիսէն ետքը, ուր աւազանուած էր մեր ցեղին ամէնէն կենսունակ բխումը, մեր որբերուն հեքիաթային սերունդը, ինչ որ տեսանք Եւրոպա ու Ամերիկա, գեղեցիկ էր մեզի յոյսեր ներշնչելու աստիճան։ Բայց պիտի կրնայ սպառումը դիմակալել։

Հոս է, որ տարակոյսը կը ներկայանայ, հեգնող ու դաժան։

Վասնզի այդ սերունդին ալ կը պակսին ուխտուածները։

Հասնող սերունդը, ինչ ալ ընենք, կայ անիկա, հակառակ մեր լռութեան, հեգնութեան, ուրացման կամ հայհոյանքին, հակառակ նոյնիսկ մեր երբեմնակի շողոքորթ ու հաշուըւած հիացումին, հազիւ ուժ կը գտնէ իր տաղանդը քանի մը տարիներ գոնէ իրեն հետ կրելու։ Ան կը յոգնի շատ կանուխ։ Մտցուցէք` այս տկարացումը փրկելու համար` ձեր բոլոր անհերքելի համոզկեր փաստերը, ու անոնց մէջ ամէնէն առաջ փորին հարցը։ Մտքէս չ՚անցնիր կասկածի ենթարկել անոնց արդարութիւնը։ Միւս կողմէն, սակայն, չէ կարելի ծածկել թռիչքին խորտակումը գրեթէ բոլորին քով։ Զարտուղումի քանի մը յախուռն փորձերէ վերջ ան այդ սերունդին ընդունակ նկատուածը -ճիտը ծուռ, կը մտնէ, մտած է, պիտի մտնէ նախիրին հեղգ ու լայն ճամբան։ Թող փաթթուի անիկա չքմեղանքի վատ պատրանքներուն։ Չ՚ազատիր։ Հոն պիտի ընտելանայ կարաւանին ու անոր բոժոժաւոր պետերուն։ Ու ցաւառիթ է այս վրիպանքը։

Օտար հորիզոններու անսովոր անդոհին տակ անոր ջիղերը տարածուած էին անսովոր խուզարկութիւններու դէպի բաւիղներ ու լոյս բերած որոշ հոգեվիճակներու պատկերացումներ, յաճախ խոր ու անակնկալ, միշտ նոր [4] ։ Մեղք, որ հեղգացումը արդէն իսկ վարակած է մեծ մասը պատուական այդ տղոց։

Ու վրիպանքը կը յամառի մտքիս մէջ նոյնանալ Երկրի աղէտին հետ։ Անփութութիւն։ Յետոյ`քիչ մը շատ ունկնդրուած սխալ առաջնորդներ։ Յետոյ` postalatները արեւելահայ օգտապաշտութեան։ Զարմանալի է աւելի ցաւիլ։ Ինչպէս եւ ինչու մեր մտաւորականութեան ղեկը իյնար հրապարակագիրներուն ձեռքը ու կուսակցական առաքեալները -բոլոր գոյներուն ալ կ՚ուղղուի վերագրումը- դատէին, վճռէին, դատապարտէին կամ օրհներգէին մեր գրողները, երբ գրելու արուեստը այդ մարդերուն հետ գրեթէ չունէր առնելիք ու տալիք։ Բայց այս մասին աւելի յետոյ։

•
Գահիրէ, Երկուշաբթի 24 Յունիս

Գրականութեան մէջ սերունդ տարազը տարողութիւն մը ունի շատ աւելի ընդարձակ, որքան չենք կասկածիր։ Ժամանակին մէջ հեռացուած պատմութիւն՝ ենթարկելի է անիկա դիւրին պարզումներու։ Բայց երբ կ՚ապրի, անիկա ըմբոստ երեւոյթ մըն է, որ չ՚իյնար բանաձեւերու ցանցումին մէջ։

Այս պատճառով է, որ իրարու անմիջական յաջորդողները հիմնովին կ՚անգիտանան զիրար։

Այս տեսութեամբ մեկնելի է նորերուն միջակապաշտութիւնը, որ հակադրուած ըլլալուն հակառակ, խորքով կը նոյնանայ անմիջական երէկին, հռետորներու ու օգտապաշտներու ալ հեռացած սերունդին ու անոր փառաբանած հանգանակներուն։

Եւրոպական սարսուռը անշուշտ փորած ու փոխած է այս տղաքը։ Ու անոնց ջիղերուն վրայ խաղացած է պարը նոր զգայութիւններուն։ Անոնց աչքերուն առջեւ դողացուցած է ծիածանները նոր պաստառներուն, որոնք հոգիներ կը շղարշեն ու անոնց առարկայացումը կը զգեստաւորեն։ Զանոնք ըրած է աւելի հատկտուն, աւելի սուր զգացող, աւելի աճապարող դէպի «գրաւումը» նոր հոգեմասերու։ Բայց չէ կրցած անոնց վրայ բերել անոնց ամէնէն աւելի զլացուածը։

Ու պակասը կամքն է, համաճարակ հիւանդութիւն, որ ջիղերու գերաճումին կը հետեւի եւ ուղեղային ջրդողեալներու մօտ յաճախադէպ կը դիտուի։ Կամքի բեկումը։ Պակասը` միջակէն ամբառնելու, ազատագրուելու կատաղի ցանկութիւնն է։ Ու ասոր հետքը տակաւ աննշմար կը դառնայ։

Ինչպէս չցաւիլ, որ թարմ ու հարազատ զգայութիւնը, որուն նմոյշները եկան մեզի շատ մը նոր անուններէ [5] ։

Տակաւին ինքզինքը կաղապարացած չըլլայ ու վատնուի կցկտուր դրուագումներու վրայ։ Որ նոյնիսկ շատ տեսնէ ամուր ու վճռական ոճի մը ելլելու ճիգը։ Ու գրէ անփոյթ, գուցէ բռնի` ապերասան։

Ինչպէս չցաւիլ մանաւանդ, որ այդ տղաքը` ենթարկուած արուեստի ամենահզօր ճնշումին, չկարենան թօթափել իրենց ուսերէն արուեստին օտար ու վնասող ազդեցութիւններ ու հոգեր։ Ու փնտռեն օրաթերթին, պրոշիւրին դիւրին ճարակը։ Բայց այս թուումը վերջ չունի։

Բաժինը երէցներուն, այս վրիպանքին մէջ։

Սխալ ու անարդար պիտի ըլլար ձեռք լուալ ու քաշուիլ, մեղադրանքի ընթացիկ բանաձեւը պատրաստ պատմուճանի մը նման նետելով անոնց ըմբոստ ու պղտոր ինքնաբաւութեան (որ սերունդը ցոյց չէ տուած անկախութեան նոյն ոգին, նոյն թշնամական կեցուածքը զինք կանխողին դէմ)։ Սխալ պիտի ըլլար, աժան դեղահատերու նման, մեզի մատուցանել շրջանին քաղաքական նկարագիրը, վերիվարումները (բայց ամէնէն ահաւոր բռնակալութիւն մը (1880-1908) չէ խորտակած մեր տաղանդներուն հիմնական գիծերը)։ Կամ` կուսակցական մշուշով վարդագունել ու մռայլել այս գուպարին հեւքն ու տրտում գեղեցկութիւնը։

Երէցները, այսինքն` երէցներէն անոնք, որ ըսելիք մը ունին, ունէին, նոյնիսկ բնական պայմաններու տակ, դատապարտուած են, էին, մտիկ չըլլուելու։ Երէցներէն անոնք, որ վարժութիւնն ունէին խօսելու, միշտ խօսելու, չէին անդրադառնար հոյակապ իրենց պատրանքին ու կը նմանէին կռնակը իր հօտին տուած ջերմեռանդ քարոզողին, որ կը շարունակէր բազմատարած իր մաղթանքը, առանց իսկ կասկածելու, թէ ետին մէկը չէ մնացած։

Ու պատահած է անխուսափելին։

Մենաւոր քարոզողը, նոյնիսկ դեռ անապատ չինկած, գլխու տրտում ճօճումով թողած է, որ անցնի երիտասարդ բանակը, չտեսնէ զինքը կամ նոյնիսկ խնդայ անոր վերապահ աչքերուն դէմ այն հեգնութիւնը, երբեմն անգութ արհամարհանքը, որ իրաւունքն է ամէն կենսունակութեան։

Խօսքին կաթողիկոսը, իր սիւնհոդոսովը շրջապատուած, պիտի շարունակէ իր ապաժամ առաքելութիւնը, յաւիտենապէս նոյնը մնացած ժամագիրքի մը վրայէն, նոյն սուրբերով ու դպիրներով պարարած իր շրջանակը։

Ու նորերը, կռնակ դարձուցած ծերերուն այս կրկնակ կոյտին, պիտի քալեն ու պոռան։ Ու միամիտ են անոնք՝ աղմուկը շփոթելու աստիճան ստեղծումին հետ։

Տուժողը։

Միշտ ու միշտ` նախավկայ ու բազմաչարչար Հայաստանեայց գրականութիւնը։

•
Շաբաթ 29 Յունիս 1929

Գրականութեան մը ներքին թշնամին.

Միջակութիւնը։

Միջակութիւնը չի կասկածիր սակայն իր յառաջ բերած աղէտէն։ Անիկա աղանդաւոր ու միամիտ է եւ իր ուժին աղբիւրը կ՚առնէ թիւէն, զանգուածէն։ Ամէն աղանդի նման յարձակող է ու մանաւանդ աններող։ Ունի իր տիրակալութեան պաշտամունքը, զոր կը պարտադրէ։ Կը զարմանայ, երբ կը հանդիպի ընդդիմութեան։ Կը զայրանայ ու կը պոռայ այն քիչուոր անկախներուն ետեւէն, որոնք չեն պակսած ամէն շրջանի։ Կը գործածէ իր ռազմավարական ամբողջ կազմածը, ճարտարանքը զանոնք փաղանգին կապելու։ Ընդհանրապէս կը յաջողի։ Ձախողութեան մը պարագային կ՚արհամարհէ։ Օ, այդ արհամարհանքը փղշտացիին։ Նոր օրերուն համար անիկա սպաննող է իր չկամութեան մէջ, երբ կ՚օգտուի գիրէն, թուղթէն, գործածելով իրենց տիրական բանաձեւը մամուլէն։

Անկախներուն համար այնքան չարակամ` անիկա սրտառուչ եղբայրակցութիւն մըն է, կրօնական ըսուելու չափ լիացնող հաղորդութիւն մը ինք իր պարունակին մէջ։ Ու յուզիչ բան է տեսնել մտքերու այս փոխադարձ հեշտացումը, երկրի մը զանազան անկիւններէն իրարու մատռուակող։ Ոչ միայն այդքան։ Ան կը փնտռէ ու կը գտնէ, աշխարհներէն ալ անդին, իր սիրականները։ Ու տարօրինակ է, որ այս ընդարձակ կազմակերպութեան ցանցէն միշտ ալ ազատին, ամէն տեղի ու ժողովուրդի մէջ դարձեալ նոյն քիչուորները։

Մեծ ու յառաջացած քաղաքակրթութիւններ գէշ-աղէկ կը յարմարին աղէտին։ Կ՚անցնին շրջանները, իրենց այնքան շքեղ բանակներով ու հանդէսներով։ Ժամանակը կը թաղէ այդ սխրալի մրցահանդէսը։ Ու անոնց վրայ իր դրած մոխիրը անխախտ պիտի մնայ։ Վասնզի անդին իսկական հերոսներուն իրացուցած գեղեցկութիւնները փրկած են շրջանէն ինչ որ անուն ու քանի մը գործ կը հանդուրժեն ժամանակին։ Մեր գրականութիւնը, որ կը կրկնէ մեր ժողովուրդին թերութիւնները, քան առաքինութիւնը, իր վերջին յիսնամեակին մէջ քանի մը անգամ անցաւ աղէտէն։ Ու եթէ դիմացաւ, պատճառը այն է, որ ոչ մէկ ատեն անոր չպակսեցան ուխտուած ու նզովուած անկախները։

Հիմա։

Ինծի համար խորունկ վախ է, որ այդ գրականութիւնը իր վերջին օրերը կ՚ապրի գուցէ։ Ես զանց կ՚ընեմ այս ու այն փաստերը, որոնք դիւրաւ ալ կը ճարուին, երեւոյթը բացատրելու համար եւ որոնք իրարու կը նմանին արդէն իրենց յուսահատեցուցիչ վճռականութեանը մէջ։ Ինծի համար փաստը հոն է, որ ուխտուածները կը պակսին հետզհետէ։ Մեր հասնող սերունդը, յաճախ դժբախտ պայմաններու ճնշումէն, զարտուղումի քանի մը փորձերէն վերջը, ճիտը ծուռ կը մտնէ նախիրի ճամբան, ուր փոշիին հետ քանի մը բերան ծամելիք մըն ալ յոյս ունի ճարելու։ Կամ բաւական մը սուզուելէ վերջ անծանօթին խուզարկութեան մէջ, կը հեղգանայ ու գլխիկոր վերադարձ մը կ՚ընէ դէպի հասարակաց տափաստանները։

Ու ահա պանդոկները։ Յաճախ գրավաճառի խանութն է ան, որուն մէջ գիրքերու ցեց մը, իր որովայնին համար կը պատսպարէ ու կը պաշտպանէ անցուկ ապրանքը։ Ու իր խօսքը կշիռ ունի, վասնզի հացին շեշտը միշտ անկեղծ կ՚ընէ մարդը։ Տաղանդաւոր մեր որ գրագէտը կրցաւ շնորհ գտնել այդ միջատին մակաբոյծ, անողոք, խուլ շաղապատումէն։ (Մենք տեսանք անօթի մեռնող գրագէտներ։ Ոչ մէկ գրավաճառ չէ ձախողած մեր մէջ)։

Ուրիշ անգամ թերթի մը խմբագրատունն է, որ կը ղեկավարէ այս միջակացումը։ Նուազ շահամոլ, քան գրավաճառը, բայց աւելի վնասակար, քանի որ ունայնամտութեան աւելի հոծ մթնոլորտէ մը պաշտպանուած է թերթը, հանդէսը նոյնիսկ լայն կը բանայ իր դուռները բոլոր անոնց, որոնք ըսելիք մը ունին այս ժողովուրդին։

Բայց կը հարկադրէ զայն ըսել հասարակաց գալարափողէն։ Ու ահա պատկերը դժբախտ գրագէտին, որ եթէ ոչ ամէն օր, գոնէ շաբաթը քանի մը հեղ պատրաստ է խօսելու, բայց խօսելու ինչ որ ամբոխը կ՚ուզէ։ Դժուար նահատակութիւն։ Բայց կը գործադրենք ատիկա անպատկառ խնծիղով մը գրագէտին վրայ։ Ծափ կը զարնենք անոր ամէն արիւնումին դիմաց։ Ու քանի մը տարիէն, երբ ալ սպառած է սրբազան հեղուկը ու տաղանդը չորցած, տիկը կը նետենք ոտքի կոխան։ Նայեցէք անցեալ երկու տասնամեակին վրայ ու դուք պիտի տեսնէք «Բանին» այդ մարտիրոսները։

•
Երեքշաբթի 2 Յուլիս 1929

Մեր գրականութեան համար աղէտաւոր ուրիշ ազդեցութիւն մը հետզհետէ կ՚ամրանայ, չըսելու համար կը կազմակերպուի, գաղութներուն մէջ։ Անխուսափելի օտարացումը, այլասերումը չէ ասիկա, որուն դատապարտուած է իր գոյութեան հիմնադաշտէն վտարուած ամէն հաւաքականութիւն, երբ գտնուի իրմէն հզօր քաղաքակրթութեան մը հետ դէմ դէմի։

Աղէտը այն է` զոր մենք մեր ուզելովը, մեր դրամովը, զոհողութեամբը կը հրաւիրենք, կը փութացնենք մեր գլխուն։ Անոր մեծագոյն ու անվրէպ ազդակը` օտար դպրոցներով մեզի ներարկուած կրթութիւնն է։ Ու անոր ծաւալումին համար մեր ինքնամատոյց նոյնիսկ աղանդաւոր եռանդը, կրակին վրայ թափուած իւղին կը նմանի քիչ մը։ «Կամաւոր մահուան» վրայ ատենն է, որ խորհինք, երբ մեր պաշտպանողական միջոցները կը մնան պատնէշին ետին, իրենց բազմապիտակ départementներով, դիւաններով ու ժողովականներով, որոնք դուրսէն ներարկուած ու հանգիստի քաշուած թրքական զրահաւորները կը յիշեցնեն, Ոսկեղջիւրի մէկ խորշին մէջ, իրենց ոսկեզօծ քունին մտած եւ արթննալիք չունեցող։

Հարկ կայ շեշտելու անգամ մըն ալ` հոս` թէ այս նոթերուն տարողութիւնը աւելի ընդհանուր է, քան անոնց առիթ տուող դէպքերուն պարագայական ու վաւերագրական արժէքը։ Եթէ երբեմն դուք հանդիպիք ասոնց մէջ յատուկ անուններու, քիչ մը «յստակ» ըլլալու մեղքին արդիւնքն է ասիկա։

Այսպէս, վերի իրողութիւնները լուսաբանելու համար ու մանաւանդ ահազանգը հնչեցնելու համար հոն` ուր քունը ամէնէն աւելի քաղցր է ու հեշտաւէտ։

Օրինակը կ՚առնեմ Եգիպտոսէն։

Թերեւս մեր գաղութներու զանգուածը կ՚անգիտանայ թէ հոն, Եգիպտոսի մէջ, չունինք երիտասարդ մը, որ դեռ նոյնիսկ կանոնաւոր դիրքի մը չտիրացած, չխօսի ու չգրէ քանի մը լեզու [6] ։

Ու լեգէոն են անոնք, որոնք տեղի թէ անտեղի, հանգիստ թէ գործի պահուն կը խօսին միայն ու միայն օտար լեզու [7], մէջը ըլլալով թուրքերէնն ու արաբերէնը, ու բարկութեամբ, գրեթէ ատելութեամբ կը պատասխանեն իրենց հօրը կամ մօրը, երբ ստիպուին անոնց լեզուն գործածելու։

•
Ուրբաթ 5 Յուլիս 1929

Բայց պէտք է մօտենալ, այս անգամ առանց հեգնութեան, աւելի ցաւով, անոնց մեծ լրջութեան, անպարագրելի սնամտութեան, երբ այդ ուծացումին, արհամարհանքին անոնք իբր փրկանակ կ՚ուզեն ցուցադրել ու ծառայեցնել ամբողջ խորանարդուած արժէքը, հպարտութիւնը այդ ներածուած մշակոյթին [8] ։

Հոս է, որ մարդ կը տարուի խղճալու անանուն այն խաթարումին վրայ, որուն զոհը եղան մեր պատուական, երիցս երանեալ ազգակիցները [9], որոնց հայրը դեռ Մուշէն կամ Կեսարիայէն բերած ազգային կոշտերը գուրգուրանքով կը պահէ։

Անկարելի է անոնց մտքին մէջ կասկած յարուցանել իրական արժէքին վրայ այն ապրանքներուն, զորս Արեւմուտքը յատուկ խնամքով, ու բարդ միջոցներով պատրաստած է զուտ Արեւելքի համար։ Անկարելի է անոր աչքերը բանալ սա խեղճ ճշմարտութեան վրայ, թէ ինչ որ Արեւմուտքի յանձնակատարներու ու գործակալներու կողմէ հրապարակ կը դրուի այնքան շողշողուած ու բազմազանակ տիտղոսներով, ինչ որ մեր հիացումին ու վայելքին կը մատուցուի լիսէ, գոլէճ, մամուլ, թատրոն, նոյնիսկ գիրք ու գեղարուեստ պիտակներուն տակ, բոլորն ալ արտադրութիւնն ու անգլիական ու մանաւանդ՝ ամերիկեան ու ֆրանսական գործարաններու ու կը զատուին, երբեմն անճանաչելի ըլլալու չափ, այդ երկիրներուն վաւերական ստեղծումներէն [10] ։ Արտածողները վաճառականներ են «կենաց ու փրկութեան»։

Այդ ապրանքները չծախուած, տարիներով ու երբեմն նոյնիսկ սերունդի մը հասակովը տունը մնացած՝ ալ անպէտք դարձած արժէքներ են, որոնք խաչագողներու խելքին շնորհիւ կ՚աղուին, պահածոներու կը վերածուին։ Պիտակ ու զգեստ կը հագնին։ Ու դահացած, մեծ դժուարութեամբ հազիւ ձեռքէ հանուած այս բերքերն են, որ հին ու բարի Եգիպտոսը կը հիւրընկալէ, նախախայրիք ձեռք ձգած ըլլալու անճառ վայելքովը [11] ։

Արդիւնքը այս արշաւանքին։

Մակաղումը, միջակացումը, մեր իմացական ընտրանիին մեր ծոցին մէջ իսկ մեզի թշնամի դառնալու դիւային իրողութիւնը, որուն հեշտագին վայելքը կ՚ընեն օտարները, այդ «աստուածարեալ ու առաքինի» ղրկուածները, անաշխատ, ապահով ու երջանիկ, թողլով, որ իրենց արհեստանոցներուն մէջ մարզուած, յղկուած ու պողպատուած այդ տղաքը կատարեն իրենց քանդումի գործը, առանց աղմուկի, առանց դադարի, առանց խանգարուելու։

Ու հօտը, արջառը այն տղոց, որոնք թերխաշ միսիոնարներ կամ տհաս ճիզուիթներ, անողոք ու անպատասխանատու, բոլոր նորաղանդներուն կատաղութեամբը դէմ կը դառնան իրենց ցեղին արգանդին ու յառաջապահի եռանդով արձակումը կը կառավարեն բոլոր այն պղտոր ուժերուն հետ, որոնք պատրաստ կը սպասեն խարխուլ հաւաքականութեանց շրջասփիւռին, դիակի հոտ առնող կենդանիներուն նման, վայրագ կամ սողուն, օդէն թէ ցեխին տակէն, նոյնն է պարագան։

•
Հինգշաբթի 11 Յուլիս 1929

Առաջին առիթով դժուար է համոզուիլ վայրագ այս բնազդներուն կարելիութեան, երբ կը տեսնես հազիւ աղուամազոտ պատանին, որ Աւետարանը գուրգուրալով իր ափին մէջ, կը քաշուի առջեւէդ, հեզ ու բարեհամբոյր։ Բայց ատիկա պատրանքն է։ Պէտք է շփուիլ ու բաւական երկար, ըմբռնելու համար իմացական ուծացումին այս դժնդակ պատկերը։ Աշխարհի ոչ մէկ բարեկամեցողութիւնը պիտի յաջողէր զինաթափ ընել այլամերժ այս նողկանքը [12], որուն մէջ թաթխած, մխած (tremper) են անոր հոգին` սիրոյ եւ հաշտութեան այդ նուիրականները։ Ոչ մէկ գինով պիտի կրնաս այդ տղաքը մօտեցնել քու մշակոյթիդ, որ իր բոլոր խղճութեանը հակառակ՝ երբեմն առաւելութեամբ կը ճակատի անոնց աստուածաբոյր, բայց հասարակ, հետեւակ ճաշակին դէմ։ Աւելին. իրենց ցեղին դէմ գոցուած այդ տղոց հոգին գոցուած է նաեւ, ու ասիկա ընդմիշտ, բուն, վաւերական կապանքէ ու պայմանէ զերծ Մշակոյթին դէմ (թող ներուի այս գլխագիրը)։ Պիտի չյաջողին անոնց մէջ արթնցնել մալուած հետաքրքրութիւնը, ան` որ իր առողջ վիճակին մէջ մարդ արարածին սրբազնագոյն առաքինութիւնն է, սկիզբն ու դրդապատճառը անոր պատմութեան ու աւելի յաւակնոտ, բայց արդար բառով մը քաղաքակրթութեան։

Մեղքցուելիք ըլլալէ անդին կ՚անցնի պատկերը այն պատանիին, որ ամերիկեան ակադեմիէ մը պսակաւոր (սրբազան ու անփոխարինելի այս պսակաւորութիւնը, որ իր ծիծաղելիին մէջ կը գերազանցէ թերեւս ասպետական դարերուն ձեռնադրութիւններն ու օծումի արարողութիւնները), վսեմ ու միապաղաղ ինքնաբաւութեան մը մէջ կ՚ուրանայ, կ՚ուրանայ աշխարհէն այն ամէնը, զոր չէ տեսած պատուելիներուն ցանկած փարախին մէջ։ Այդ պարունակէն դուրս ամէն երեւոյթ, ներքին թէ արտաքին, անարժան է անոր նոյնիսկ գութին։ Այսպէսով է, որ անոնցմէ մէկը, խոհեմ ու ազնիւ պատանի, կը զարմանար մեր խանդավառութեանը վրայ մեր եկեղեցիին հանդէպ ու չէր հասկնար, թէ ինչպէս չէին սորվեցուցեր իրեն ատանկ պաշտամունքի մը գոյութիւնը, կարելիութիւնը։

Ու նկարագրով խաթարուածներուն մօտ ներածուած այդ կրթութիւնը ինչ յոխորտանքի, ինչ անզիջող հպարտութեան կը վերածուի, երբ կը նստին անոնք այդպէս դիզուած գանձերու շտեմարանին դէմ, ծալապատիկ, մտամոլոր ու թրթռուն, իրենց հարստութեան արբշռանքը արտածորելով։ Ուսուցիչներ ճանչցայ, որոնք, այդ ակադեմիաներէն կաղապարուած, կեանքի մէջ ու վճռական հայեացք ունէին եւ զոր կը փորձէին անվրէպ ամէն անգամ, որ դատելու, վճռելու հարկ կը ներկայանար իրենց։ Ու արգահատելին ան էր, որ այդ ստրկութիւնը անոնք պիտի չփոխէին ոչ մէկ ազատութեան հետ։ Ու ողբերգական բանէր տեսնել անոնց աչքերուն կովի խաղաղութիւնը, անզգածութիւնը, նոյնիսկ անդարմանելի այլուրութիւնը, երբ շփումի մտնէին անոնք կեանքին իրական, մերկ բազմազանութեանը, մանաւանդ հայ որակուած կեանքի մը խորհուրդին հետ։ Միլտոնէն հազարաւոր տող արտասանող ու Յիսուս Քրիստոսի առակները յաջողակօրէն տաղաչափող (ի հարկէ անգլերէն) այդ ուսուցիչը, դպրոցը ձգելէն չորս տարի վերջը դեռ կասկածն իսկ չունէր հայ գրականութեան մը գոյութեան։ (Ասիկա արդիւնքը չէ ամէն պարագայի տակ մեր գրականութեան աղքատութեան)։ Ու չէր կարմրեր պատուական այդ երիտասարդը։

Ու այդ նմոյշէն դուք կրնաք իջնել անզգած ու կոյր այն տղոց կարաւանին, որոնք արուեստին ջերմութեան հիմնովին անհաղորդ դարձան։ Որոնց ոչ մէկ արեւ պիտի կրնայ կաթիլ մը կրակ, թերթ մը երազ մարսելի ընել։ Ու կան, որ կը զայրանան։ Ինչ արգահատող է իրենց շրթնաշարժը, երբ կը համարձակիս տարակոյսի տակ ձգել արժէքը իրենց տրուածին։

Հանդիպեցայ սոփեստի մը, որ ազգային պատմութիւնը վերցուցեր էր իր դպրոցէն ու շաբաթական չորս ժամ կը վատնէր հրեաներու պատմութեան։ Փրփրած էր անիկա ու կը խարանէր մեր թագաւորները` հեթանոս ըլլալնուն, մեր եկեղեցին՝ հերետիկոս ըլլալուն։ Բայց Դաւիթը, Սողոմոնը…։

Ուրիշներ լուսնէն ինկողի, գրեթէ ապշահարի, խելագարի դէմք կ՚առնեն, երբ, վրդովուած ու ցաւոտ, կը պարզեն իրենց իրական տարողութիւնը` կրթութեան պիտակին տակ օր-ցերեկով կատարուած այս հսկայ խարդաւանանքին, որ անոնց մօտ ուսում, նկարագիր, ամերիկեան ոգի վերտառութիւնները կ՚առնէ։ Ու ահաբեկ կը քաշուին քովէդ, ապահովաբար աղօթելով Սուրբ Հոգիին, որ այցելէ իր մոլորած զաւակներուն։

Անոնք հետզհետէ կը հեռանան մեր ընկերութենէն, այսինքն` իրենց հայրերուն ու ազգականներուն խօսող հաւաքական ամէն պատեհութիւններէն։ Բայց ինչ սրտառուչ, օծուն երկիւղածութեամբ մը ալիք-ալիք կը դիմեն յատկապէս իրենց հոգեկան բարձրացումին, ազնուացումին, քրիստոնէացումին համար յարդարուած համախմբում, ուր իրենց կը խօսին ցուրտ ու պատկառելի իրենց մեծերը, բարի ու առաքինի երիտասարդին պարտքերուն վրայ [13] ։

Բայց փորձէ զանոնք բերել հաւաքոյթի մը, ուր հայ իրականութեան հետ հաղորդուելու առիթներ պիտի տրուէին իրենց, մինակ կը մնաս։

•
Չորեքշաբթի, 17 Յուլիս 1929

Յետոյ։ Վտանգի տակ է իմացականութիւնը։ Կը յիշեմ շատ օժտուած, խանդոտ պատանիի մը ողբերգութիւնը։ Անոր միտքը անհուն հետաքրքրութիւններով լարուած, մտաւ անոնց` ամերիկացիներուն դուռներէն։ Չորս տարուան ուսումէ մը յետոյ դուրս ելաւ անկէ, պարպուած իր կորովէն, բորբոսած` իր ուղեղին մինչեւ յետին բջիջներուն մէջ։ Անոր գեղեցիկ գանկը, պահելով դուրսին համար իր քաղցր պարոյրը, ներսէն խոռոչաւոր սպունգաքար մը դարձեր էր, ուր չորցած էին իմաստին ու արուեստին բոլոր ընձիւղները։ Տղան չէր զգացած նահատակութեան processusը։ Գրեթէ արցունք կը պակսէր ինծի` մալուած այս միտքին պատկերացուցած աղէտին դէմ։ Խնայեցի իրեն յուզումս, զոր արդէն դժուար թէ հասկնար։

Ինչ գեղեցիկ պատուելիացու… ըսի ես ինծի։

Ղրկուեցաւ, մեծ յոյսերով, գոհունակութեամբ ու ռեքլամով Ամերիկա, կատարելագործելու համար անբանացման այն ասպարէզին մէջ, որուն ելքը ծանօթ է ամէնուս։ Անիկա գողցուած մըն է, կորսուած մը մեր ժողովուրդին համար։ Թերեւս օր մը ամերիկահայ թերթեր կրկին մեծ գովեստով խօսին իր ընթացաւարտութեան լուրը տալով, իր արժանիքներուն վրայ եւ շնորհաւորեն մեր ցեղը, որ ատանկ դասախօսներ կը հանէ իր ծոցէն, այսինչ կամ այնինչ համալսարանին մէջ դաս վերցնելու ընդունակ։ Ու այսքան։ Մինչեւ փրոֆեսէօրութիւն։ Յետոյ, ամերիկեան ամուսնութիւն ու տղաք, որոնք պիտի զգուշանան իրենց մականունէն, եթէ իրենց հայրը բաւական խելք չէ ունեցած զայն իրականացնելու։ Ու խորհիլ, թէ անիկա ինչ արժած էր իր մօրը, որ իր կեանքին գնովը փրկեր էր զայն թուրքերէն, լուացքի տաշտին տակ քամեր էր իր երիտասարդութիւնը ու զրկած ինքզինքը կեանքին ամէնէն նախնական բարիքներէն այս սիլընտրաւոր ու օտարացած անասունը պատրաստելու համար [14] ։

Բայց որակում չունի միւսը, ան` որ ամերիկեան այդ ձուլարաններէն թափուելէ յետոյ, շրջաբերութեան կ՚ընծայուի իր ժողովուրդին շուկային։ Այսպէս կը մտածեմ, վասնզի մօտէն ճանչցայ անոնց Արեւելքի կազմակերպութիւններէն մէկուն մէջ պաշտօնավարող դասախօս մը, պսակուած երջանիկ մակդիրով (professeur)։ Այս մարդուկը իր շուքին համար պզտիկ կը գտնէր Միջերկրականը ու չէր անդրադառնար իր լեզուին, որ կիլիկեան բարբառին (թուրքերէն) թանձրագնաց շեշտէն չէր ազատագրուած։ Գիտութեան ամբողջ բարիքն ու պատկառանքը (բժիշկ մըն էր ան) իր մէջ վերածուած էին քիթի մը։ Անիկա ռունգերովը կը դատէր իր ազգային շրջանակը, հոն ոչինչ գտնելով արժանի մտքով դիտուելու։

Ան իր կօշիկներուն ներկն անգամ Ամերիկայէն բերել կու տար ու այս սնոպութիւնը կը պատմէր անպարագիծ լրջութեամբ մը։ Բայց անիկա այդ քիթը կը զգուշացնէր երկարելէ դէպի թշուառութեան մեծ կայանը, որուն անունը՝ Պէյրութի Վրանաքաղաք կը կոչուի։ Ու լրբութիւնը այս մշակոյթին ան չէր հասկնար։ Մարդիկը կրնային մեռնիլ, պիտի մեռնէին, որովհետեւ ամերիկացի չէին ծնած։ Անշուշտ այս տիպարները բացառիկ են իրենց այլասերման այս կրատաներովը։ Բայց տանելիները։ Այսինքն` անոնք, որոնք մարդու մէջ կը յօժարին հայերէն խօսիլ ու զայն կ՚ուրանան աստուածաբաններու կամ գիտուններու կաճառին մէջ։

Այս արդիւնքին համար ես չեմ մերժեր գետինին դերը։ Մեր ժողովուրդը միայն ընդունակ է այսպէս հրէշներ ծնելու։ Բայց սերմը։

Այլապէս տխուր եւ նողկալի է միանգամայն պատկերը միւսներուն, որոնք congrégation ի մը որեւէ քոլէճին վկայականը թխմած իրենց գրպանը, մէկ օրէն միւսը կը կտրուին իրենց ցեղէն։ Կը կտրուին ոչ ամերիկացիներու աշակերտներուն նման մեր մշակոյթին դէմ սոփեստ արհամարհանքով մը, այլ անբացատրելի այլուրութեամբ մը, որ հետզհետէ կ՚ելլէ միգամածէն եւ տարիներու ընթացքին կը վերածուի ատելութեան կարծր կորոզի մը։ Դեռ դպրոցին մէջ անոնք վերականգնած են իրենց անունները։, տառադարձութեամբ կամ հիմնական ուրացումով մը։ Ու անոնք պիտի ատեն մեր ժողովուրդը, պիտի խառնակեն Արեւելքի բոլոր ցեղերուն հետ։

Անոնց զաւակները։ Բայց միամտութիւն է հարցումը։

Ահա թէ ինչու մեր գրականութեան հասցուած այս հարուածը շատ աւելի խոր է մեզի համար, իր հետեւանքներուն մէջ։ Ահա թէ ինչու գաղութներու մէջ գրականութիւնը բացի իր բնական թշնամիներէն, գործ ունի կազմակերպուած ուրիշ փաղանգներու հետ։ Ու հոս մեր վրդովումը կ՚անցնի ընթացիկ չափերէն։ Մեր ցեղին երիտասարդ տարրէն, երկրորդական ուսման կազմածներով, մենէ կ՚անջատուի, կը գողցուի։ Նոր օրերու այս զօրահաւաքը չեմ գիտեր ինչու կը մղուիմ նմանցնելու թուրքերու առաջին դարերու մէջ հաստատած դրութեան, որ քրիստոնեայ տղաքները կը ժողվէր, կը կրթէր ու կ՚արձակէր իրենց բնիկ ցեղերուն դէմ։

Մեր ուժասպառման այս բացառիկ օրերուն, երբ մեր ցեղին բնազդը ինքզինքը լռելու կը դատապարտէ այնքան կորուստներէ ետքը ու հազիւ հոս ու հոն վախկոտ ցուցմունքներ կը թելադրէ, հարկ է նկատի առնել, թէ ինչ արժած է մեզի ամէն պսակաւոր։ Ուրիշ ազգերու մէջ կրթութիւնը, ոգին պետական ձեռնարկ է ու պետութիւն մը միջոցներ ունի, կը ստեղծէ հասնելու համար այդ ձեռնարկին պարտադրած վատնումներուն։

Բարի եղէք, սակայն, վայրկեան մը աչքի առջեւ բերելու շրջիկ վաճառորդը կամ իր կրպակին մէջ առատօրէն մինչեւ իրիկուն հերիւն շարժողը, որ ինքզինքը հնդիկ փարիայի մը ապրուստին կ՚ենթարկէ, որպէսզի հասնի ամերիկացիներու պահանջած դպրոցական սակին ու պսակադրման օրը աղջկանը ճերմակ շրջազգեստ մը կարենայ ճարել։

Ու այսպէս, իր լաւագոյն ու կենսունակ խմորէն զրկուած մեր ժողովուրդը իր մշակոյթին պահպանմանը համար պիտի հարկադրուի վերադառնալ իր մնացած ուժերուն։ Այսինքն՝ այն տղոց, որոնք Աղքատախնամէն կը պաշտպանուին կամ իրիկունները լուցկի կը ծախեն ու ցերեկները գրասեղաններու վրայ քննճեն։

Ու մենք ստիպուած ենք ընդունելու այս հարկադրանքն ալ։ Կը մնայ տեսնել, թէ ազգային կրթութեան դատապարտուած այդ սերունդին համար ինչ է մեր ըրածը։ Ինչպէս կ՚ըմբռնենք անկէ մեր գրականութեան գալիք նպաստը։ Կը խորհինք իսկ ատոր։

*
Չորեքշաբթի 24 Յուլիս 1929

Ազգային դպրոցները։

Ես չեմ զբաղիր տարազին դէմ հանուած մեղադրանքին անիրաւութեամբը։ Օտարամոլութեան մէկ երեսն է անիկա։

Բայց պէտք է կանգ առնել այն գրեթէ ստոյգ արհամարհանքին առջեւ, որ մեր ունեւոր դասակարգը ամէն տեղ առաջնորդած է դէպի օտար դպրոցները, մերինները դատապարտելով Աղքատախնամէն վկայուած տղոց ցերեկեայ ապաստան մը դառնալու ճակատագրին։ Եգիպտոս ուրիշ շատ քիչ բան եղած է ան, տրուած ըլլալով զով ու շուք տեղ մը ճարելու պէտքը, ամրան տաքերուն, աշակերտութիւնը վերցնելու համար արաբ փողոցներուն զազրութիւններէն։

Ստիպուած եմ շուտ անցնիլ այս քիչ մը երկրորդական պատճառներուն քննութեան վրայէն ու ծանրանալ ուրիշներուն վրայ, որոնք դուրսէն դիտողի մը համար դիւրաթափանց չեն միշտ։

Ատոնցմէ առաջինը, ու ամենահիմնականը այն ոգին է, մտայնութիւնը, մտավարժութիւնը, որուն հպատակելով կը կառուցուին ու կը տնտեսուին մեր ազգային կրթական հաստատութիւնները [15] եւ զոր ատենը եկած կը նկատեմ հրապարակելու, որքան ալ դառն ըլլայ անոր տարողութիւնը, ու վիրաւորիչ՝ կարգ մը խղճմտանքներուն։

- Մենք մեր դպրոցները կը բանանք ոչ թէ տղոց, այլ մանաւանդ հոն տեղաւորուելիք պաշտօնեաներուն համար։

Առաջին ակնարկով, քիչ մը անսովոր այս հաստատումը դժբախտ իրականութիւն մըն է բոլոր անոնց համար, որ դէպքերուն փաթաթէն անդին կ՚անցնին։

Հարցուցէք եկող-գացող բոլոր պատասխանատու մարմիններուն, բայց դիմելով իրենց թաքուն ու անկեղծ խղճմտանքին, ինչ եղած է իրենց ժողովներուն միակ, անսպառ ու մշտապէս նոյն նիւթը։ Ինչ կը յիշեն այն հարցերէն, որոնք տագնապ, յուզում, երբեմն կիրք ու բախում ստեղծելու չափ զօրաւոր եղած են պատկառելի ու իմաստուն այդ ժողովականներուն մէջ, նոյն ու մէկ պիտի ըլլայ պատասխանը՝ -պաշտօնեաներու հրաժարում կամ տեղաւորում։

Օ, իրարանցումը, վրդովումը բոլոր անոնց, որ այդ ժողովներուն մասնակցեցան կրթական վերականգնումին հսկայ ու եռանդուն ծրագիրներով։ Որոնք գրեցին ու աւրեցին, մշակեցին ու վաւերացուցին կրթական դրութիւններ ու ապահովեցին իրենց խիղճը, «ազգային մանկտւոյն» կարելի բարիքը մտածած, գտած ու գործադրած ըլլալնուն։ Բայց տաք ջուրը կ՚անցնի։ Ու այդ եռանդոտ առաքեալները թող մինակնին հարցնեն իրենց ներքին դատաւորին,

— Իրաւ է ինչ որ կը պոռանք դուրսէն։

Պարկեշտը պիտի տրտմի դատաւորին ժխտումէն ու պիտի լռէ։ Անպարկեշտը պիտի շարունակէ վատաբար խաբել ինքզինքը եւ աշխատանք ծախել ազգին հաշուոյն։

Կար ատեն մը, որ կրթութեան սիրոյն, կարգ մը փառասիրութեանց կարելի քիչ տուրքով շահագործումը շատ չէր վրդովեր մեր խղճմտանքը։ Կը հանդուրժէինք, որ դրամին համար կրթութեան իմաստը, աւելի անոր մարդերուն ճակատագիրը կապուէր ամիրաներու, աղաներու քմայքին։ Բայց Ազգային Սահմանադրութեան «նոր բարեւ մ՚ալ» տալէ ետքն ալ, մեր դպրոցները եղան նոյնքան անկայուն ու մեր ուսուցիչները աւելի քան խեղճ։ Թաղական, հոգաբարձու, խնամակալ, վերակազմուած տիտղոսներուն տակ իրերու վիճակը շարունակեց նոյնը մնալ։ Աւելորդ է այս մարմիններով ստեղծուած փոքրութիւններուն վրայ ծաւալիլ [16] ։

Անոնք սպաննեցին Հայ ուսուցիչ ըսուած գիտակցութիւնը [17] ։

Ու իրերը քալեցին իրենց ճակատագրական ճամբան։

Մենք հիմա պէտք չունինք ուսուցիչի, այսինքն՝ այն մարդուն, որ բան մը ունի ըսելիք ու տալիք իրեն յանձնուած սերունդին։

Մեր ուզածը ուեւէ մարդ է, շատ անգամ աշխարհի խոնարհագոյն արարածներէն մէկը, որ դասարանը գրաւէ պայմանադրական միջոցին, պարի տղոցը մէջ անոնց խաղերուն, անխնայ, խղդելու աստիճան ձանձրացնէ տղաքը դասամիջոցներուն եւ բարեկիրթ ու աղուոր հազով մը աւարտէ իր դասաժամը, գիտնալով ըրած շնորհին ամբողջ կշիռը։ Չեմ կարծեր, որ այս առաքինութիւնները բաւ չըլլան փողոցէն վերցուած ոեւէ անցորդի [18], որպէսզի անիկա առաւելութեամբ չյաջողի փոխարինել վաւերական տիպարը սորվեցնողին, որ հետզհետէ անգտանելի կը դառնայ։

Ուրեմն։

Մեծ հաճոյքով ու հպարտութեամբ կը յանձնենք մեր դպրոցները պարկեշտ մարդոց, որոնք առնուազն կարենան մազ մը սանտրել, շնորհքով ու կոկիկ։ Կարենան «բարձրէն», «կողմնակի», «խորհրդաւոր» հայեացքներ բաշխել։ Որոնք բարեւ տան, առնեն, յանձնարարեն ընկալեալ քաղցրութեամբ ու ճկուն շարժումներով։Հագուին միջակ ճաշակը, դնեն լաթէ փողկապը։ Խօսին մէկ-երկու լեզու, այցելուներ ընդունին ու հանդէսներու մէջ ժամ գլուխ արդուկեն, երկու գաղափար չհաղորդելու պայմանով հաւաքուած հասարակութեան։ Որոնց արգիլուած ըլլայ միջակէն վեր ամէն հետաքրքրութիւն։ Որոնք կարդան դպրոցին կուսակցութեան օրգանը։ Որոնց մանաւանդ մարզուած ու ճկուն ըլլան մէջքն ու լեզուն։ Աւելին. վնասակար պիտի չըլլար։

Տխուրը այս կատակերգութեան մէջ ան է, որ ընտրող եւ ընտրուող հաւասարապէս կ՚անգիտանան աղէտը։ Հոգաբարձուն իր ազգային պարտականութիւնը կատարած է փնտռուած թիփը զետեղելով իր աթոռին։ Ուսուցիչը իր քրտինքը չի սակարկեր աւելի բարձր շուկայի մը համար։

Տղաքը։

Բայց թող անոնք գան ու երթան։ Յօրանջեն ու մեծնան։ Անոնք վստահին, թէ շուկայ իջնելէ առաջ պարտաւորիչ այս ապաշխարանքը որքան վայելչութեամբ տանին, այնքան գնահատականներու պիտի արժանանան։ Չունինք դպրոց մը, որ տարակոյսն զգայ, հակառակ իր բոլոր ծուլութեան, ընթացաւարտի վկայականին ու անոր պաշտօնական կեղծիքին [19] ։

Ու ասոնցմէ է, որ պիտի սպասենք մեր ընտրանին։

1929

[1] Կրնանք չտառապիլ բախտովը միւսներուն, որոնք այդ ժամանակներու տիրական, բայց ուրացուած փառքերը եղան ու պատժուեցան։ Պէտք չկայ ողբի ու կոծի։ Արդարութիւնը իր կազմածները ունի։ Գրականութեանց պատմութիւն ըսուած բան մը կայ, որ դարէ դար կը միջամտէ ու զտումը կը կատարէայդ խօլարձակ, բայց հասարակ բուսականութեան, կը փոշիացնէ թարմատար գոյութիւնը «բանին եւ ոգիին» այդ հացկատակներուն։ Բայց այդ արդարութեան մեղքը իր կամաց գործելն է։ Եւ այս դանդաղութիւնն է, որ բացակայութեան հետ կը նոյնանայ փղշտացիներու ուղեղին մէջ։ Ասոնք դիւրութեամբ կը հրաժարին ապառիկ այդ մեղադրումէն ու հեգնութեամբ կը դիմաւորեն յետ մահու այս սրբագրութեանց անայժմէ ու աւելորդ իմաստը։

[2] Չեմ գիտեր ինչու, այս տողերուն դառնութեան հետ իմ մէջ կը յառնէ տրտում ժպիտ մը, երբ կը յիշեմ անգլիական միջակապաշտութեան հոյակապ մէկ զօրահանդէսը, ան՝ որ երեւան եկաւ Օսքար Ուայլտի գործին շուրջը։ Ահաւոր այս ցոյցին մէջ՝ հեղինակին արժէքն ու մեղքը չէ, որ կը հարուածէին։ Ահաւորը միջակութեան բոլոր մարտկոցներուն համազարկն էր հոս։ Անցան լորտերն ու դատաւորները, սրբասուն ու ամօթխած բարոյախօսներուն արցունքն ու անունները։ Անցան մանաւանդ փարիսեցին ու փղշտացին։ Տօրիան Կրէյի դժբախտ, նոյնիսկ ոչ մեծատաղանդ կենդանագրողը արդէն կը վերադառնայ իր փառքին։

[3] Այս դառն ու ժխտական տրամադրութիւնը նոր չէ իմ մէջ։ Զայն զգացեր եմ անոնց կարմիր պոետին (Եղիշէ Չարենց) գործին հետ ծանօթութեանս ընթացքին։ Զայն ունեցեր եմ կրկին, երբ « Նորք » հանդէսը կը թղթատէի։ Ու ահա տարիներ ետքը « Նոր ուղի », ուրիշ հանդէս մը, կը հրամցուի մեզի իբր Հայաստանի ստեղծագործ աշխատանքին պտուղը։ Գրականութիւնը շահագրգռող մասը, այդ մեծածաւալ հանդէսին մէջ, պատմուածք ու քերթուածները կը ներկայանան։ Պէտք է կարդալ այդ կտորները՝ համոզուելու համար, թէ մինչեւ ուր կրնայ իջնել անհասկացողութիւնը (որ անոնց գրականութեան մեծագոյն աղէտը եղաւ սկիզբէն իսկ), թէ ինչպէս արուեստէն բոլորովին օտար մարդեր, անհուն լրջութեամբ մը, որուն վրայ ծիծաղիլն անգամ անխիղճ կու գայ մարդուն, կ՚ընեն ստեղծելուն ծաղրանկարը։ Բացի տաղանդի, ընդունակութեան հարցէն, որ կենսական է սակայն, անոնց քով կը պակսի նոյնիսկ տարրրական խղճահարութիւնը, գիտակցութիւնը… ու - ով հեգնութիւն- աշխատանքը։ Բոլոր այդ կտորները, պարկեշտ ու խոր աշխատաւորներու կողմէ մշակուած (ուրիշ բան չեն եղած աշխարհի տաղանդներն ու հանճարները), թերեւս կը վերանային արուեստի։ Այդ ձեւին մէջ, որով դրուած են հոն, անոնք կը ներկայացնեն անանուն վիժուկը, տափակ շարադրութիւնը, զոր դպրոցի տղաքն իսկ երբեմն պիտի չուզէին ստորագրել։ Ու իբր թէ բաւ չըլլար այս սրբապղծութիւնը, ահա փարիզեան քննադատ մըն ալ աղէտը իր լրումին կը հասցնէ, զանոնք զմայլանքի առարկայ դարձնելով։ Չեմ գիտեր, թէ այդ դատումներուն մէջ որ համեմատութեամբ խառնուած են կեղծաւորութիւն կամ համոզում։ Բայց տգիտութեան չափը պզտիկներէն չէ։ Ինչ որ անհասկնալի է մեզի, պրոլետար ըլլալու համար տափակ ըլլալու յանձնառութիւնն է, պայմանադրութիւնը, զոր կարծես կը ստորագրեն առաջուընէ։ Մարքսիսթ էսթէթիքը չեմ կարծեր, որ ատանկ հրամայական մը պարտադրէ։ Ու կը հարցնեմ, - Ինչու խանդավառուիլ անուններով, որոնք ոչինչ ունին գռեհկութեան այս հերոսներուն հետ։ Ինչու սրբապղծել Պլոքն ու Հանրի Պարպիւսը՝ Մահարիի մը, Ալազանի մը կամ Չարենցի մը արգատաշ ութեան մէջ։

[4] Աւելի քան խանդավառող բան կար այդ սերունդին մօտ, որ վերջին տասնամեակին բացուեցաւ արուեստին։ Գուցէ կանխահաս է զայն վրիպած տեսնելու այս փորձը։ Բայց արդէն իսկ կարելի է շարժումին մեծ գիծերը սեւեռուած նկատել։ Այսպէս, եթէ մեր քնարերգութիւնը աւաղելու անուններ չունի այս մատնութեան մէջ, մեր վէպը խորապէս պիտի ազդուի այս ընկրկումէն։ Վասնզի բացի իրենց պակասէն, մենք հարկին տակն ենք ողբալու սոնքալը ուրիշներու, մեծ մասով խառնածին, որոնք արեւելահայ վէպին ամէնէն տափակ թերթօնները կը հրամցնեն մեզի, անբան պատրանքով մը, որ Շիրվանզադէի թերութիւնները միայն կ՚արժեւորեն։

[5] Այս նոթերուն քիչ մը շատ ընդհանրութիւնը զիս զգուշաւոր կ՚ընէ անուններ թուելու համար։ Վասնզի տեսակէտը, ուրկէ կը մեկնիմ՝ քննադատի տարազներէ չէ թելադրուած։ Կը հասկնամ բոլոր այն տղաքը, որոնց կտորներուն մէջ ինծի տրուած է հաստատել անհատական խառնուածք մը եւ արուեստի միջոցներու որոշ իւրացում։ Յետոյ, շրջափոխութիւնը, որ այդ խառնուածքները կ՚առաջնորդէ իրենց ճակատագիրներուն։ Տասը տարի է ի վեր նոյնը մնացած պատմելու ձեւ մը, այսինքն՝ աչք մը, քիչ մը ժխտական տրամադրութիւններ կը յարուցանէ իմ մէջ, ինչպէս տասը տարիէ ի վեր ձեւը տարուի բառական բանաստեղծութենէն՝ հոն՝ ուր աւելորդ ու վնասակար էր անիկա։ Աղքատանայ, լեզուի մը անլքելի էսթէթիքն իսկ ուրանալու աստիճան, ու պատմէ թերթօնելով։ Կամ աճապարէ գուցէ ակամայ, փախի խորունկ, կնճռոտ, բայց գրաւումովը շահաւէտ կացութիւններէն ու գոհանայ թեթեւ, մէկ երեսով ու առանց խորութեան յեղումի մը փառքէն։

[6] Այդ գաղութին մէջ ինչ որ կար իբր կենսունակ տարր հասկցէք այս տարազին մէջ նոյնիսկ շքանշաններու ու պետական աստիճաններու այլապէս խռովիչ հմայքն ու լուսապսակը փողփողողները մինչեւ վերջին պատերազմը կը պահէր համեմատական ուրոյնութիւն, հարազատութիւն ու մասնակի դիմագիծ։ Այդ տարրը, իր պալատներուն ու մեղքերուն պարտէզներէն, չէր սակարկեր ինքզինքը ստուերելու, այլագունելու ստորնութիւնը ու կը սիրէր երեւնալ իր անունով։ (Կապել երեւոյթը 19րդ դարու առաջին կէսին փայլող նոյն տիպարներուն կենցաղին)։ Շրջապատին դէմ հակազդեցութեան այս կեցուածքը թերեւս իր ուժն ու շեշտը կ՚առնէր կարգ մը ազգային արժէքներէ, որոնք այդ շրջաններուն իրենց գրաւած կարեւոր դիրքերուն վրայէն իրենց հմայքը կը տարածէին իրենց ազգակիցներուն վրայ։ Ու դիտողութեան արժանի երեւոյթ, այսօր այդ արժէքները չեն փոխարինուիր։ Պակսող ամէն մէկ քար տեղը չի ձգեր նորին, հակառակ անոր, որ կրթութիւնը աւելի լայն, աւելի արդիական (բառը առնելով եգիպտական իմաստով, որ կը նշանակէ միսիոնարական կամ ճիզուիթական) դարձած է մեր քաղքենի դասակարգին մէջ, որուն տղաքը -ինչ շատ է թիւը անոնց մէջ նոյնիսկ ազգային նախակրթութենէ մը չանցածներուն- այնքան լաւ կը պատրաստուին դիրքերու պայքարին, ճիզուիթներու կամ ամերիկեան հաստատութեանց մէջ։ Զուր տեղը չէ ուրեմն հաւարը մարդու պակասին։ Ու հասկնալի է ինքնին, աճապարանքը մարդ փնտռելու՝ երբ երէկուան այդ սերունդէն մեծագոյն տոկոս մը քաշուած է իր պատեանին մէջ ու իրեն տիրական զբաղանք ունի միայն իր հասոյթներուն ապահով ու արդիւնաւէտ զետեղումն ու գործածութիւնը։ Տարիքին տեղատուութիւնը։ Այո։ Բայց ուր են նորերը։ Այսինքն՝ անոնք, որ համարձակէին ոտք նետել այդ կալուածներուն, բայց պահէին իրենց անունն ու ազգութիւնը։ Այս նահանջը վճռական է։

[7] Չշփոթել, մեր լեզուին դէմ այս անփութութիւնը, երբեմն նաեւ գարշանքը այն ոգիին հետ, որ անցեալ դարուն մեզմէ անջատեց ու թշնամի ըրաւ մեր Դատին՝ այնքան արժէքաւոր զանգուածներ։ Կրօնական խտրականութիւնը չ՚այլասերեր հիմակուանները, որոնց արհամարհանքը աւելի զարգացած ու հետեւաբար աւելի տիլէթանթ է։ Ասով է, որ ան աւելի անհասկնալի կը դառնայ, sous le le signe de la culture. կայ աւելի պժգալի մեղք մը միտքի մը համար, քան ուրանալ ինքզինքը։

Տեսէք զանոնք, երբ քարափ կը վազեն նոր հասած երգչուհիի մը միջակ արուեստին։ Տեսէք զանոնք օտար հանդիսութեանց օրերուն։ Ինչ սրտառուչ հաւատարմութեամբ կը լեցնեն շրջիկ խումբերու պատահական ներկայացումները ու չեն բացակայիր սինեմաներէն, ուր կը փնտռուին ամէնէն քիչ իրենց խելքին համար։ Մոռցած են անցնիլ եկեղեցիին առջեւէն։ Ու չեն զիջանիր իրենց լուսաւորեալ ակնարկը օրաթերթին, երբ անիկա խմբագրուած է իրենց պապերուն բարբառովը։ Բայց անոնց գրպաններէն օտար թերթերու անունները իրենց խոշոր գիրերը կը ցուցադրեն խարտեաշ կիներու բուրումնաւէտ նայուածքին։ Աւելորդ է շարունակել այս տեսարանումը։

[8] Բոլոր գաղթական քաղաքակրթութիւններուն ճակատագիրն է նուազած, ծաղրանկարուած հանդերձանքով մը գոհանալ, երբ մանաւանդ՝ բոլորովին օտար մարզերու կը մղուին։ Աչքի առջեւ բերէք ֆրանսական քաղաքակրթութիւնը, որ պարտաւոր է պուռնուզի մէջ վարշամակուիլ՝ մատչելի ըլլալու համար չեմ ըսեր Սուտանին, այլ՝ նոյնիսկ Թունուզին։

[9] Ս. Պարթեւեան ապահովաբար Լոնտոնը պիտի չվերյիշէր իսկ՝ երբ «միջակութեան բանակին» համար տիպարներու պէտքը զգար։ Անոնք ամէն տեղ են հիմա, իրենց մարմնամոյնքին կարելի հարազատութեամբը, բայց մանաւանդ իրենց հոգիներուն անհաւասարելի գորշութեամբը։ Ու ով հեգնութիւն, սխրալի զուգադիպում մը իրեն շնորհը պիտի նուիրաբերէր Տէրոջը, որ Լոնտոնէն Գահիրէ փոխադրած է իր կազմակերպութիւնը, մարգարէներն ու Պօղոս առաքեալը։ Վասնզի մոռնալու չէ, որ ամէն աղանդաւոր կորսուած արժէք մըն է իր պատկանած ժողովուրդէն։ Այն տղաքը, որ Տէրոջը փարախը կ՚երազեն, պիտի գտնեն իրենց յարդն ու խոտը ու անկէ անդին պիտի մոռնան մեզ, այո, նոյնիսկ մեր եկեղեցին, որուն անունովը զինուորագրուեցան սակայն։

[10] Պէտք է ըսել վերջապէս, նոյնիսկ այդ մեծ քաղաքակրթութեանց հարազատ պաշտպաններուն աչքը բանալու համար՝ մեր ամբողջ ատելութիւնն ու պժգանքը այդ ստորին ապրանքին դէմ, որ անոնց կրթութիւնը կ՚անուանեն։ Ինչ որ տեսանք քառորդ դարու մը ընթացքին անոնց առաքելութիւններէն, մեզի իրաւունք կու տայ այս ցասումին։ Կեղծաւորութիւնը, բթամտութիւնը նոր պատուաստում են մեր արդէն արատաւոր նկարագիրին վրայ ու անոնց մշակները՝ սրբառաք քարոզիչները «կենաց բանին»։ Այդ բանակն է, որ սպրդած է ամէն տեղ ու մեր գաղութներուն հոգին տարրալուծած։ Աւելի ընդարձակ՝ քիչ մը ետքը։

[11] Եգիպտոսի մէջ մարդ մէկ օր միայն նոր է, ան ալ ոտքը քարափ դրած օրը։ Անմիջապէս կը սկսի հնացումը ու յատկանշական է, որ այդ սկսումը ըլլայ գլուխէն, որ իր պարունակութիւնը մինչեւ հիմնովին վրայ տալը՝ առնուազն կը կասի ու չ՚աճիր։ Տարօրինակ է այդ ճնշումը, որ իր հզօր թաթին տակ կը պահէ ամէն ներածում։ Աղեքսանդրեան դպրոցը։ Այո։ Այսինքն՝ ստերջներու կայսրութիւնը։ Ու ձգելով իմացական մարզերը, մօտեցէք նոյնիսկ գոմէշներուն։ Մարդ կը ցաւի, որ մեզի ծանօթ այդ թանձրաթաղանդ կենդանին իսկ չկարենայ պաշտպանել իր գլուխին համաչափութիւնը, որ մէկ սերունդ յետոյ կը զեղծանի ու կը վերադառնայ երկրին ընդհանուր գծագրութեան, շնագլուխ coupeին։ Աւելորդ է զբաղիլ Եգիպտոսի բարութեամբը, յիշել բաւ է միայն Նարեկացին, «որուն սիրտը մշտապէս Եգիպտոս յարած է» եւ որ մահկանացուներուս լեզուով կը նշանակէ, թէ այդ մեղքին քաւութեանը համար իր աչքերը բաւարար արցունք ունին։

[12] Հինցած վէճ մը թարմացնել չէ նպատակս։ «Բրոտ»ը պատմութեան անցած բառ մըն է ալ ու հետեւաբար անվնաս։ Բայց ինչ որ կը շարունակուի այդ ամերիկեան ազդեցութենէն, այսօր աւելի քան կործանարար է գաղութներու համար։ Անցեալին մէջ, երբ մեր երկիրը ունէինք, այդ ազդեցութիւնը բարեխառնուած ու չէզոքացուած էր մեր ժողովուրդին զանգուածէն ու մեր դարաւոր բարքերը կ՚օղակէին անոր մէջքը։ Հիմա, մանաւանդ կէս քաղաքակիրթ կեդրոններու մէջ, անիկա մշակոյթին տարազն է, որ փոխ կ՚առնէ։ Ու յիշել միշտ արտածուած այդ իմացականութիւնը երբեմն տարագրուած ալ, ինչպէս ֆրանսականին մէկ կարեւոր մասը յաճախ տականքն է ամէն օտար մշակոյթի։ Ոչ մէկ առարկութիւն ունիմ անոնց տիտղոսներուն, վկայականներուն մագաղաթեայ ու կռնծած սրբութեան։ Ոչ մէկ առարկութիւն անոնց գլուխները ամբոխող պաշարին։ Բայց մենք տեսանք անոնց հոգիին ահաւոր բորը, դեռ վերջնագոյն աղէտին, երբ այրիներուն ու որբերուն համար մուրացուած միլիոնները ինչ սառնութեամբ, չըսելու համար հրէշութեամբ պետական, կրօնական ու պաշտօնական կողոպուտի մը վերածեցին։ Երբ, հոգիով ու մարմնով ախտավարակ ու փատցած պառաւներ մեր որբերուն ու որբուհիներուն ողբերգութիւնը շահագործեցին միշտ Քրիստոսի անունով եւ շատ մօտիկը գտնուեցան թուրքին ըրածին, ատելով նոյն կոյր ու ապուշ ատելութեամբ, ինչ որ ատած ու հալածած էր մեր մէջ թուրքը մեր ազգային նկարագիրը։ Սրբուհի մը, որուն ակռաները թափեր էին կէս դարէ ի վեր, մեր՝ հայերուս մեղքերուն համար երկինքէն գթութիւն կափկափելէ, անճառ երանութեամբ մը կը պատմէր ինծի, թէ գտած էր վերջապէս աստուածային դարմանը մեր ցեղը փրկելու։ Չէք կրնար մտապատկերել սակայն երանութեան աստիճանը (անիկա սերունդներ սնուցած էր Պոլիս եւ ուրիշ տեղ), երբ կ՚ուզէր փոխարինել մեր որբերուն երակներուն հայրենի արիւնը։ Այն ատեն, Օ, հրաշքներուն հրաշքը, ջարդերը կը դադրէին ինքնաբերաբար։ Հայր Աստուածին ալ այսպէսով խնայած կ՚ըլլայինք՝ թուրքերը պատժելու քիչ մը ոչ courtois դերը։



[13] Այս կամ այն կազմակերպութեանց չէ, որ կ՚ուղղուի այս մեղադրանքը, կրօնքի անունով կատարուած սպաննող փրոպականտն է ան, որուն թոյնը աւելի անդին կ՚անցնի, քան մեր գրականութեան շրջանակը ու կը թափանցէ մեր կենսաբանական ալքերուն։ 19րդ դարու բողոքականութենէն տարբեր է այս ամերիկանացած քարոզը։ Մեր հոգիին արդէն խարխլած շաղախին մէջ օտար տարրերու այս ներմուծումն է, որ ամէնէն շատ կը վրդովէ մեզ։ Հաւատքը ուժ մըն է, եւ իբր այդ՝ արժանի յարգանքի։

[14] Դառն այս փորձառութիւնը նոր չէ սակայն մեզի համար։ Հոգեկան այս խաթարումը - ապազգայնացման պարունակէն այս անգամ- մենք դիտած ենք, ի հարկէ աւելի նուազ սաստկութեամբ մը Պոլիս, ուր ամերիկեանութիւնը իր միջնաբերդը ամբարձուցած է կէս դարէ ի վեր։ Տխուր է մտածել այն թերի, չըսելու համար չնչին արդիւնքին, որ այդ հոյակապ հիմնարկութիւններէն հասած ըլլայ մեզի։ Ու ատենը եկած է յայտարարելու, որ Միջակաստանին այս ոստանէն մեզի չէ եկած ոեւէ անուն, որ հանրային կեանքի որեւէ կալուածին մէջ աչքի զարնէր՝ առնուազն իր հայրենանուէր գործունէութեամբը։ Մեր մամերուն եւ մեր պապերուն տխեղծ միջոցներն էին, որ վերջին մեր կրթութիւնը կարելի ըրին ազգային պարունակի մէջ։ Ու ոսկեզօծ այդ շէնքերէն մենք չունեցանք ոչ մէկը։ Անշուշտ պէտք չէ վիրաւորանք գտնեն այս տողերուն մէջ բոլոր անոնք, որ այդ հաստատութեանց մէջ կրթուած, անոնցմէ «ջամբուած» սուրբ սնունդով զօրացած, «բարի ու առաքինի» քաղաքացիներ եղան, գործի «պատուական» մարդեր։ Պանքաներ ու անանուն մեծ ընկերութիւններ վարեցին ու դեսպանատանց ու դիւանագիտական մարմիններու շրջանակին մէջ մեծ վարկ վայելեցին։ Տեղն է ըսել, որ այնքան աղէտաւոր օրերու, անոնք իրենց ձեռքին տակ ինկած տեղեկագիրներու ընթերցումովը միայն յիշեցին իրենց ազգը ու երախտապարտ եղան դպրոցին, որ յաջողած էր թուրքերուն թուրէն պաշտպանել իրենց գլուխները։

[15] Պատերազմէն առաջ ազգային վարժարանը արհամարհանքի պիտակ մըն էր, որուն վարժուած էին նոյնիսկ այդ վարժարանները վարող խորհուրդները։ Ասոնք, նոյնիսկ գիւղաքաղաքներու մէջ, ուր օտար ծաղկոց մը գոյութիւն ունէր երկու զառամ քոյրերու աղօթասացութեամբ միայն կանգուն, չէին վարաներ իրենց տղաքը հոն ղրկելու։ Ու կը ջանային վարժարանը տանիլ իրենց հաշիւներով։ Ամէն տեղ ազգային վարժարանը նկատուած է ծուլութեան եւ տգիտութեան ամբարտակ մը։ Բողոքական քոլէճները եւ մեր հոգաբարձու-թաղականները առաջին պատասխանատուներն են այդ վիճակին։

[16] Առնուազն անմարդկային է այդ տիպարներուն զգեցած արհամարհանքը հանդէպ իրենց պաշտօնեաներուն։ Ու նրբին անխղճութեան ինչ երեւոյթ է այն կամակորութիւնը, ամբարտաւանութիւնը, զոր կը ցուցադրեն, ազգին դրամովը, ազգային ծառայողները անարգելու մէջ։ Մինչ, նոյն այդ մարդերը հազար հաշիւներով, խորունկ հեռատեսութեամբ ու նոյնիսկ մարդկային պարկեշտ զգացումներուն ընդունակ սիրտերով կը վարուին իրենց սեփական գործերուն մէջ, աշխատանքի գրաստներուն հետ, ասդին անմեկնելի հրաշքով մը կը դառնան անխելք ու անսիրտ նոյն ատեն։ Խորացուցէք դիտողութիւնը ու կը լուծուի հանգոյցը, մարդ անկեղծ է իր շահերուն հետ ու համար։ Մեր որ պատուակալ պաշտօնատարը ձեռքը խղճին պիտի դնէր, հակառակը յայտարարելու համար։ Ու այս այսպէս է վերէն մինչեւ վար։ Անվճար պաշտօններուն reversը։

[17] Հոգեկան այս խաթարումը ամէնէն աւելի երեւան կու գայ, երբ երէկուան ընկերը, բախտին բերումովը վաղը իշխող կը դառնայ գլխուդ։

«Կրկնակսկուռ», ինչպէս պիտի ըսուէր երկու անգամ խորովուած հացին համար։

[18] Ինչպէս ատեն մը քահանայութիւնը հաւանական կայան մըն է, որուն յոյսովը կ՚ապրէր ամէն բանի մէջ ձախողած խանութպանը, այսօր ալ ուսուցչութիւնը ասպարէզ մըն է, որ տրամադրելի է կարդալ-գրել գիտցող ամէն մարդու։ Տարբերութիւն մը սակայն, քահանայութիւնը հանգստակայան մըն է եւ վերջ մը, ուսուցչութիւնը սկիզբ մըն է, որ դատապարտուած է չսրբագրուելու։

[19] Այս արդիւնքին համար չեն նեղուիր տղոց չափ միւս շրջանակները որոնք պաշտօնն ունին հսկելու ազգային ոգիի մշակոյթին։ Երբեմն պայմաններուն աններողութիւնը, երբեմն կորովի պակաս մը, երբեմն աթոռները գրաւողներուն օտարութիւնը իրենց պաշտօններուն իրարու կ՚աւելնան ու կը ստեղծուի traité համերաշխութիւնը։ Ալ անիկա տիրող գոյավիճակն է։ Դպրոցը կը քնանայ, արեւադարձային ճնշումին տակը սկզբունքներուն, բարձրօրէն գործնական ու մանկավարժական։ Առաջնորդ, երեսփոխանական ժողովի կազմ, հոգաբարձութիւն կը փոխուին, կը նորոգուին, բայց անկարելի կ՚ըլլայ նշանախեց մը անգամ փոխել դպրոցին կրացած պատեանէն։ Այսպէսով է, որ Եգիպտոս սպառած, հալեցուած է իր մէջ ինկող դուրսէն ամէն արժէքաւոր տարր։ Ու ինք ոչինչ է տուած մեր իմացական հարստութեան։ Տարօրինակ է, որ մեր ամէնէն արժէքաւոր մտաւորականները, որոնք բախտը հոդ է նետած, չեն կրցած հակազդել Նեղոսի թմբիրին, որ ցեխի կը նմանի քիչ մը։


ԳՐԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ՀԱՄԱՐ
I


Տարտղնումի, տկարութեան այլապէս զօրաւոր ազդակ մը՝ մեր ինքնին վտիտ գրականութեան համար — քննադատութիւնն է ան, մանաւանդ այն ձեւով, որով կը փորձուի մեր մէջ։

Ինչպէս գրական միւս սեռերը, այս վերջինն ալ կը ներկայանայ՝ մեզի յատուկ սպառազինութեամբ մը, ու այն անխուսափելի եղծումով, որուն կ՚ենթարկուի իմացական ամէն երեւոյթ, երբ մտնէ տկար ու ինկած ժողովուրդներու մէջ։ Իր ծագումովն իսկ ժխտական երեւոյթ(1), անիկա լայնօրէն կը շահագործէ մեր ժխտական բնազդները(2)։

Քննադատը, ինչ արժանիքներ ալ մէկտեղէ իր անունին շուրջը, չի դադրիր վաւերական մակաբոյծ մը ըլլալէ իմացական գործարանաւորութեան վրայ, ու նման ամէն մակաբոյծի, կը սնանի իմացական գործին ներքին կենսահիւթովը։ Ասկէ՝ իր անփութութիւնը, իր անգթութիւնը, քանի որ չէ աշխատած։ Ասկէ մանաւանդ իր պարարտ տգիտութիւնը, զոր կը պաշտպանէ կարելի գուրգուրանքով։ Անոր արգիլուած է տարակոյսը, որ առնուազն աւելորդ է եռանդը թուլցնելուն։ Անգամ մը իր գործիքները — ժանիքները պիտի ըսէին աւելի ճշգրիտ գրողներ- ճարելէ յետոյ, անիկա հոգն ունի միայն ու միայն փոխուելիք տեղին ու վանուելիք ձանձրոյթին։

Այսպէս զրահաւոր, անիկա չի վախնար դուրսէն ու ալ աւելի ինքնիրմէ։ Ու կը ծիծաղի մեր վրայ։ Կը վախնանք իրմէ։ Անտարակոյս, եթէ իր տեսակը բացառիկ պնդութիւն ունի երեսի, — այսինքն՝ չ՚ամչնար։ Ու նոյն ատեն ընդունակ է դիմակ փոխելու։ Անոր կապերը այդ ատեն բաւական ամուր են ու յաջողակ՝ շողապատելու։ Երբեմն անիկա միջակ խառնուածք մըն է, պարկեշտ ու հաւատաւոր։ Աշխատութենէն համ կ՚առնէ ու մոռնալով անձնական փառասիրութիւնը, պանդոյր հանգիստը, որ վերինն է, կը մղուի արդար, բայց մոռցուած փառքերը վերստին արժեւորելու։ Ասոնք հանդուրժելիներն են ու անվնասները նոյն ատեն, վասնզի շրջանակ չունին։ Քննադատին կը ներեն տղաքը, միամիտները միայն, զայն սիրելու աստիճան, երբ անիկա իրենց տարիքն ունի, անոնց խանդավառութեան դիմաց առնուազն ժամանակաւոր հեռանկարներ կը պարզէ, հանգանակներով ու խոստումներով հարուստ, ու իր անձին օրինակովը զանոնք կը քաշէ իր ետեւէն։ Ու մանաւանդ գրել գիտէ։

Բոլոր փոփոխակներուն հասարակաց է սակայն տեսակ մը արհարմարհանք հանդէպ աշխատողներուն -բան մը՝ որուն իրաւունքը չունին(3)։

Քննադատութիւնը շատ արագ ուրացաւ իր ծագումին մռայլ համեստութիւնը։ Արիստոտէլի Poռtiqueը ճղճիմ հատոր մըն է միայն անոր ամբողջական գործին մէջ, որուն չորս հարիւր կտորէ աւելի գիրք կու տան իբր գումար։ Ոչ Եսկիլէսը, ոչ ալ Սոփոկլէսը խորհուրդ հարցնելիք մէկը ունեցան գրելու համար Orestieն կամ Le Roi Œdipeը * ։ Ու զբաղիլ նոր ժամանակներու մէջ անոր բարեշրջութեամբը զիս հեռուները պիտի տանէր(4)։

Դիտելի է, որ մեր մէջ քիչ-շատ շեշտ, ինքնութիւն, ամբողջական դիմագիծ ներկայացնող երկու շարժում, մեր վիպականութիւնն (romantisme) ու իրապաշտութիւնը (réalisme), երեւան եկած ու իրենց լրումին են գացած առանց տարազներու եւ հանգանակներու նպաստին, նոյնիսկ գոյութեան։

Այսօր, չենք կրնար ուսուցողական նպատակներէ տարբեր տարողութիւն տալ եօթանասունի շրջաններուն մէջ համբաւ շահած գիրքերու(5)։ Եղիազար Մուրատեան անշուշտ չի կասկածիր իր առաքելութեան մասին, երբ գիրք կը յօրինէ՝ գրելու արուեստին վրայ։ Ու աւելի քան լուրջ է, երբ հոս ու հոն, նոյնիսկ ծաղկաքաղերու մէջ, յանուն սրբազան ճաշակներու եւ պատկառելի սկզբունքներու՝ կը փորձէ դէմընդդիմել Ալիշանն ու Նար-Պէյը գովելով, խարանելով հաւասար դիւրութեամբ։ Չեմ գիտեր ինչու, հակառակ իրողութեան իմաստէ եւ ճշդութենէ զուրկ չըլլալուն, ակամայ կը մօտեցնեմ երեւոյթը Մասիսի եւ Փունջ պատուական լրագիրի միջեւ այնքան յաճախադէպ բանավէճերուն, որոնք զուարթ ու քիչ մը drôle polémiqueի * ինքնեկ էջեր են առաւելապէս(6)։ Ու, իրականութիւն է դարձեալ, որ ի հեճուկս բոլոր Ասքանազներու եւ ի զարմացումն Ֆէլէկեաններու, մենք շահած ենք արդէն այդ օրերու լաւագոյն փառքերը գոնէ քերթողական կալուածէն, անոնք՝ անդրանիկ բիւրեղացումները մեր նորագոյն գրականութեան։ Պէտք չէ վրդովուիլ այդ օրերու մէկ ուրիշ մտայնութեամբը, անով՝ որ կը միամտի Դուրեանը սրբագրելու, վասնզի անիկա այնքան սերտ կը նմանի մեր օրերու գրական հասարակաց կարծիքին, անոր, որ օրաթերթի կարիքներուն համար կը յօրինուի եւ նոյնն է միշտ աշխարհի բոլոր մասերուն վրայ։ Որ կը ստեղծէ ու կ՚աւրէ իր մարդերը հաւասար անլրջութեամբ ու կ՚անգիտանայ գրագէտը, որուն պէտք չէ զգացած, իր ապրանքը, թուղթը քշելու հարկէն դուրս։ Ու նորէն պէտք չէ մոռնալ միւս շատ յայտնի իրողութիւնը, ան՝ որ կը պարզուի մեզի մեր վէպին կալուածէն։ Այս տեսակէտէն, մեր նոր գրականութեան ամէնէն հասուն, ամէնէն լուրջ շարժումը, մեր իրապաշտ վէպը (7) ինքզինքը իրացուց, առանց տեսաբաններու աղմուկին ու, ինչու չըսել, սնոտիին։

Էապէս անկումի երեւոյթ(8), քննադատութիւնը հիմա իրեն տուած է գերագահութիւն մը, որ վիրաւորիչ ըլլալու չափ եւ աւելի՝ վտանգաւոր է մերինին նման աղքատ, օրգանիք միութենէ զուրկ գրականութեան(9)։ Ոչ մէկ ատեն գիրքէ ու արուեստէ հասկցողներու այսքան առատ թիւ, որ միացած ըլլայ այսքան ամբարտաւան տգիտութեան։

Որոնք են այս ճախնային բուսարձակութեան պատճառները, երբ միւս կողմէն ստեղծող աւիշը ցամքած է բոլորովին։ Ինչու այս անպատասխանատու գիրքերը վերջին քանի մը տարիներու ընթացքին՝ նուիրուած մեր գրողներուն պաշտամունքին, երբ տասը տարի կայ, որ մեզի իրական հազիւ քանի մը գիրք եկած ըլլայ։

Այս հարցումներուն դիւրին ու պատրաստ են պատասխանները։ Բայց քիչեր պիտի մտածեն երեւոյթը կապել այն խոր անկումին, ուր մխրճուած է մեր միտքը, այսքան հսկայ աղէտներէ ետքը։

Հիմա մեր հոգին -արուեստով տաքնալու ընդունակ մասին է խօսքս- բաժանուած է երկուքի։ Հիները, որոնք իրենց շրջանն ու փառքին փոշիները կ՚որոճան ու նորերը, որոնք հեռացած են արդէն իրենց ցեղին աւազանէն ու լեզուով միայն կը կապուին աւանդութեանը։ Նպատակ չունիմ հակադրելու այս բաժինները իրարու։ Դիտել կու տամ միայն, որ քննադատութիւնը գրեթէ հաւասար չափով վարակած է երկու հատուածներն ալ(10)։

Ու պարզ ըլլալու համար, իրողութիւններ։

Ինծի պէս շատերու ուշադրութեան առարկայ դարձած ըլլալու է նորութիւնը, որ քսան մը տարիներէ ի վեր կը դիտուի մեր մէջ, քիչ մը ամէն կողմ, ու կը հետեւի մեր գաղթականութեան հոսանքին։ Թերթ հիմնելու մոլութեան հետ նոյն գիծի եկող այս աղանդաւոր եռանդը անհանգիստ կ՚ընէ մանաւանդ մեր բանի ու բառի ասպետները, (11) որոնք իրենց խանդին համար քիչ գտնելով ընկերաբանական, քաղաքական, ֆէթիշ բառով մը՝ հասարակագիտական բանախօսութիւնները, վսեմ զոհաբերումը կ՚ընեն իրենց ուժերուն, սպասարկելով՝ «բանին քարոզչութեան», ու կ՚ընծայաբերեն «իրենց ովսանը» մեր գրականութեան։ Անոնք կը խօսին, բեմէ բեմ ու քաղաքէ քաղաք, մեր գրագէտներուն վրայ, անդիմադրելի լրջութեամբ։ Ու անփոխարինելի է իրենց պարզամտութիւնը, առանց դոյզն տարակոյսի մը ստուերին, որ քիչ մը խռովք նետէր իրենց միապաղաղ տգիտութեան։

Ասիկա այսպէս էր Պոլիս, սկսելով Եսայեան սաներու սարքած ասուլիսներէն, որոնց մէջ ականաւոր ու չականաւոր մարդիկ իրենց գիտցածէն ու չգիտցածէն բաժին կը հանէին հասարակութեան։ Ու ոչ ոք մտածեց առնուազն այն անտեղութեան վրայ, որուն նմոյշը կու տային տարրական մշակոյթով քերթողներ, երբ փոխանակ ստեղծելու՝ քննելու եւ դատելու կ՚ելլէին։

Ասիկա այսպէս է եւ այսօր. Նիւ Եորքէն Փարիզ, մինչեւ Ֆրանսայի համեստ մէկ գիւղաքաղաքը։

Ու անոնք, որ իրաւունքը ունենալ կը թուէին խարանելու այս իմացական շանթաժը, իրենց յատուկ հաշիւներով լուռ մնացին։ Դեռ չլսեցինք ձայն մը, որ պոռար այդ մարդերուն՝ վնասակար այդ առաքելութեան հետեւանքներուն մասին։ Շնորհակալ ենք իրենց, երբ կը փորձեն նիւթապէս(12) մեր գրական հարստութիւնները տարածել լայն խաւերու սիրոյն ու կը շարժեն մետաղէ դուռներու սառնութիւնը։ Շնորհակալ ենք իրենց, երբ մանաւանդ կը հրաժարին դատաստանէ, վճիռէ, գովեստէ կամ պարսաւէ։

* * *


Քննադատը, ամէն տեղ, բայց մասնաւորաբար մեր մէջ կը նոյնանայ, զայն գերազանցելու չափ, հրապարակագիր տիտղոսուած միւս փորձանքին հետ։ Ասոր ազդելու միջոցները, գռեհկութիւնը, տգիտութիւնը, յաւակնութիւնը իրենց լրումին կը հասնին օտար քաղաքակրթութեանց մէջ, ուր իմացական կեանքին բազմազան արտայայտութիւնները մշտական զբաղում կը հայթայթեն մտքի այդ պաշտօնատարներուն։ Ուտող ու սպառող դասակարգ՝ անիկա ամրապէս կը փաթթուի իր գիրքերուն(13)։

Մեր մէջ անիկա աչքի կ՚իյնայ բազմագունակ գոյութեամբ մը։ Քանի մը տիպարներ, որոնք ընդհանուր են բաւական, իրենց մէջ ընդունելու համար իրենցմէ դուրս երանգներ ու ստորաբաժանումներ։

Ամէնէն առաջ, անիկա ինքզինքը ամբողջովին իրացուցած գրագէտ մըն է, որ կը շարունակէ պատրանքը դիմացնել ու ստեղծագործ գետինէն պրպտողներուն բանակը անցնելուն մէջ ինքզինքը նուաստացած չ՚ընդունիր։ Այդ է պատճառը, որ երբեմն զինք կը տեսնենք իր նախորդ յարդարանքին մէջ, քերթելով կամ վիպելով։ Ուրիշ անգամ, անիկա կէս ճամբան մնացած գրագէտ մըն է, որուն ուժերը դաւած են իրեն առաջին օրէն իսկ ու չէ կրցած ասպարէզին լիագրաւ մտապատկերը տալ իր ուղեղին։ Բայց յաւիտենապէս պատրանաւոր գրած է, կը գրէ, պիտի գրէ վէպ ու քերթուած, դիւցազներգութիւն ու ողբերգութիւն, պատմութիւն ու կրօնագիտութիւն, թերթօն կամ տարրաբանութեան դասագիրքեր։ Իրեն համար՝ խտիր չունենալուն չափ գոյութիւն ալ չունին սեռերը։ Անոր նշանաբանն է ծառայել մուսաներուն ու հայ դպրութեանց, նոյն մեծսիրտ, ողիմպիական, «գուրգուր» պաշտամունքով։ Մօրուք մը (կրնայ պակսիլ), տարիներու բաւական շատկեկ սթոք մը (մշտապէս մանուկ մնացողներ ալ կը համրէ եղբայրակցութիւնը, մտքով ու մարմնով), օրաթերթերու եւ հանդէսներու ուղղափառ, ճշդապահ, անխուսափելի յաճախանք մը, որուն մէջ հետապնդուած սնափառութեան քանակը սրտառուչ ըլլալուն չափ անխելք ալ է, աս ու ան միջոցներով, վանքէն կամ հօրը գրպանէն, բարերարի մը թաքուն կամ հանրային հաստատութեան մը ճարտարօրէն ծռուած աղբիւրէն հայթայթուած, ու դեռ ով գիտէ ինչ տխուր պայմաններով աշխարհ տեսած մեծ ու պզտիկ հատորներ, հոգ չէ թէ ճղճիմ պրոշիւր մըն ալ իր նիզակը տնկէ քանակին մէջ, ու տակաւին աւելի թշուառ ու խեղճ բաներ բաւական են մասնաւորելու այս գիծին հերոսը։ Այսպէս եղերական իր ծագումին ամբողջ դառնութիւնը անիկա կը սքողէ անյիշաչար ազնուականութեամբ մը։ Մոռնալը մեծն է առաքինութիւններուն, ու ասիկա՝ գրական կիսաշխարհին մէջ աւելի քան ճիշդ է կ՚ըսեն գրողները։ Ինք գործնապէս կը ծառայէ վարկածին։ Ատկէ դէպի բարերարութիւնը քիչ է ճամբան։ Ու ահա անիկա, զտուած ու օծուն, անսպառ ու ամենահաս։ Անշահախընդիր ու մեծհոգի։ Անհուն է իր ներողամտութիւնը։ Քանի մը տարին անգամ մը միայն կը վտանգէ իր միապաղաղ պայծառութիւնը եւ կը հայհոյէ առանց զգալու, թէ որքան ու միշտ ուրիշ բան չէ եղած, բացի այդ կիրքի պահուն ցոյց տուած գռեհկութենէն։ Բայց անդրադարձը շուտ է, որ տեղի կ՚ունենայ։ Ժամանակը կը քաւէ մեր մեղքերը, մանաւանդ մեր փոքրոգութիւնը։ Ու պէտք չէ զարմանալ, երբ զինքը կը տեսնէք իր հայհոյածը փառաւորելու իսկապէս քրիստոնէավայել վեհանձնութեան մէջ։ Վասնզի իր յաւիտենական, տիրական, նուիրական զբաղումը գովելն է։ Ու կը գովէ սկսելով առաջին աստիճանէն։ Ամէն նոր եկող անոր համար տաղանդ ունի անպատճառ։ Զարմանալի է իր հոտառութիւնը ու չ՚ափսոսար իր սխալներուն, երբ իր «յայտարարած» տաղանդները իրեն պէս մնան ճամբուն իսկ սկիզբին(14)։



II


Մեր մէջ քննադատին կարծիքները որբերու կը նմանին։ Չունի զանոնք պաշտպանելու գիտակցութիւնը։ Ու անոնք իրենց անփոյթ կեանքը կ՚ապրին իրենց գիրէ վարշամակներուն մէջ։ Երբեմն յոբելեանի մը ծիրանին կու գայ այժմէութիւն հագցնելու անոնց։ Բայց դժբախտութիւնը կը շարունակէ տեւել։ Վասնզի գաղափարները յոբելեանէն չեն ազդուիր։ Մենք այդ պսակը կ՚ընծայենք մարդերուն տարիքին, ճարտարութեանը եւ ոչ թէ գործին, զոր կ՚անգիտանանք յայտնի կամ քողարկուած արհամարհանքի մը մէջ, որուն ճակատագրուած է մեր մէջ իմացական ամէն վաստակ, արժանաւոր կամ ապարժէք։

Բայց պսակաւոր կամ ոչ, անիկա կը յաջողի իր անձը զետեղել, տիտղոսել ու անցնիլ իբր կարեւորագոյն դէմքը մեր գրականութեան(15)։

Ու իբր այդ, ամէն տեղ է, ամէն բանի մէջ, որ կը շահագրգռէ հայ միտքը։ Ու հոդ է, որ իրեն օգտակար կը դառնան իր տիտղոսները, վկայականները, որոնք փոյթն է ունեցած ապահովելու կանխահոգ իմաստութեամբ մը։ Ու անոր գրպանները լիքն են ամենաբոյժ տարազներով, զորս գիտէ օգտագործել մեծ աչալրջութեամբ, տեղին ու պէտքին համաձայն։ Անիկա գրեթէ միշտ իր կռնակը տուած է քաղաքական կուսակցութեան մը, մեծ կամ պզտիկ, նոյնն է պարագան։

Այս զիջումով(16) անիկա իր ձեռքին տակ մշտապատրաստ կը պահէ օրական մը, (17) որ իրեն համար կենսական է։ Առանց անոր դժուար թէ ապրէր։ Այս ապահովութիւնը իրեն կ՚ընծայէ ներքին հանգիստ, ինքնավստահութիւն։ Ատոր համար ալ անիկա միշտ կէս հրապարակագիր է։ Իր գաղափարները։ Բայց ինչ հարկ աշխատանքի։ Օրաթերթը կը բաւէ իր ցանկութիւններուն, իրեն կը բերէ ներշնչում, պակսած պարագային՝ յարձակման, գրոհի պատեհութիւն։ Ու պէտք չունի գիտնալու։ Գիտէ, ինչ որ գիտեն գրականութեանց «առձեռն»ները (manuel) ու կու տան, երբ ճարպիկ են զիրենք կողոպտելու մէջ։ Չի կարդար, ոչ թէ չսիրելուն (բոլոր իմացապէս ծոյլերուն նախասիրութիւնն է ուրիշները կարդալ), այլ ժամանակի խնայողութեան համար, այն ժամանակին, զոր գիտէ հիւլէ առ հիւլէ բեղմնաւորել արուեստին օտար շահադէտութեանց մէջ։ Յատուկ անուններու բառարան մը իր մօտ կը փոխարինէ անձնական խորհրդածութիւնը կամ պարկեշտ պրպտումը։ Այդ անտառներուն յաջողակ բաշխումը, յօդուածի մը զանազան անկիւնադարձերուն կամ ճակատամասերուն, իրեն կ՚ապահովէ լայն արդիւնքներ։ Այդ նշանաւոր անձերը անոր էջերը կ՚ընեն հնչական ու զօրեղ։ Ոչ միայն անուններ։ Պատրաստ, փորձուած տարազներ կ՚ազատեն զինքը մտածելու միշտ դժուար հարկէն ու իրենց ճարտար ագուցումովը կը փրկեն իր գրածին tenueն * ։ Հաճելի, սահուն ոճին անիկա յաճախ կը միացնէ ողջմտութիւն, ջերմութիւն, կիրք։ Այն ատեն պէտք է հիանալ իր խոյանքին՝ որով կը զգետնէ հակառակորդը փաստերու, ընկալեալ ու անառարկելի ճշմարտութեանց հեղեղի մը տակ։ Հոդ անհաւասարելի է։ Ու չի զգար, թէ անկիրթ եղած է, տղայական եղած է, ու չ՚ըմբռներ, թէ հասարակութեան հետ մարդ իրաւունք կ՚ունենայ շատ-շատ... բաղնիքին մէջ։ Թէ արուեստը անձնական է ու առնելիք տալիքը քիչ է անոր՝ ամբոխին հետ։ Պատգամներէն ախորժելու չափ, կ՚ախորժի լայն ու մօրուտ ջուրերէն։ Կը ծանծաղի հեշտութեամբ ու զմայլագին կը թարթափի հասարակատեղիքի հարթավայրերուն մէջ։ Այն ատեն է, որ կը յաւակնի սորվեցնելու դպրոցի սեղաններէն կամ հեռաւոր ընթերցումներէն մկրատուած խրատները, ոսկեղէն խօսքերը մեծ տաղանդով կ՚արժեցնէ։ Երբեմն ալ բոլորովին իմացական ու անսանձ վազք մը կու տայ ինքզինքին ու կը յանձնուի քմայքին։ Ու այն ատեն բառ, մտածում, նոյնիսկ լեզու կը յօրինէ, բառարան յօրինելու նոյն դիւրութեամբը, ու ասիկա՝ անհասելի պարզամըտութեամբ մը։ Այս գնացքը առաջնորդած է մինչեւ իսկ յիմարութեան։ Ուրիշներ հատորը կը կապեն հատորին ետեւէն (թիւը երբեմն տասը կ՚անցնի), բոլորն ալ գրագէտներու գործին ու կեանքին նուիրուած։ Կը կարդաք։

Բայց երբ կ՚աւարտէք, կը զարմանաք, որ ոչինչով աւելցած էք։ Ու կը ստիպուիք մխիթարուիլ մէջբերումներուն շահովը միայն։ Մնացեալը, ինչ որ քննադատին անձնական բաժինը պիտի կազմէր եւ որուն վայելումին համար ճամբայ էիք ինկած, խոտ է դժբախտաբար։ Մի կարծէք, թէ ջրհեղեղէն կը խօսիմ։ Տիպարը ամէն տեղ է հիմա։ Անոր ստորագրութիւնը փառքի ու պատիւի տիտղոս մըն է օրաթերթին, որ կը հիւրընկալէ մտքի այդ չնաշխարհիկ արդիւնքները մեծ շուքով(18)։

Կու տայ անոր տիրոջը քսան տարի առաջուան մէկ լուսանկարը, գռուզ ու երիտասարդ, մեծադիր ու autographeով ** անմահացած։ Անոր կը նուիրէ կենսագրական երկու լեցուն սիւնակ, ուր հանրային պաշտօններ, թուականներ՝ գիրքերու տպման, գեղեցիկ տիտղոսով, դեռ անտիպ երկասիրութիւններ, լայն ու առատ ծանօթագրութիւններ իրարու կը հիւսուին։ Ու ասիկա այսպէս՝ «ի սփիւռս աշխարհի» լոյս տեսնող «հայաթերթերուն» մէջ։ Ոչ տարիքը, ոչ ալ քառորդ դարը, որ կը բաժնէ այդ մարդերը սիւնակին պատկերէն ու երիտասարդ օրերէն, չեն կրնար պղտորել այս խաղաղ վերափառքը(19)։ Տեսակ մը ներքին խանդաղատանք զանոնք իրարու մօտ կը խմբէ, գերմարդկային, ու սովի մօտիկ, իմացական սա վերջալոյս վայելքին համար։ Ու եթէ անոնցմէ քիչերուն պիտի վիճակուի անմահութեան ծիրանին, ուրիշներ, շատերը այսինքն, պիտի տանին այս ցայգալոյսը շնորհով եւ իմաստութեամբ, իրենց մարդերուն հիացական մրմունջին(20) մէջ եւ զրահուած արհամարհոտ վեհանձնութեամբ մը շրջապատի այն մասին դէմ, որ կ՚ուրանայ զիրենք։ Ողջ ըլլան օրաթերթերը, ամերիկեան կամ ոչ, նոյնն է պարագան։

Կայ տակաւին ուրիշ խմբակ մը, որ շատ մը բաներ ըլլալուն հետ, քննադատ ալ է։ Անիկա մղուած է այդ արկածախնդրութեան, ամէնէն շատ հրապարակագրական հոգերէ։ Այս ժողովուրդը դաստիարակելու, մանաւանդ քաղաքավար ընելու իր մեծ հանգանակին մէկ յօդուածն ալ անոր գրական դաստիարակումին հարցն է։ Անլուր է իր մտքին աղքատութիւնը ու անպարփակ՝ իր միամտութիւնը։ Այդ պատճառաւ անիկա բողոքական պատուելիի մը պէս, ամուր ու անայլայլ կը պատգամէ իր էսթէթիքան, ժողովրդական օրաթերթերու մէջ լայն սիւնակներ գրաւելով։ Կը հասկնայ, իր կարծիքն է, մեր մատենագրութիւնը, կը վերլուծէ մեր մատենագիրները եւ իր քարոզները հիացումով կ՚ընդունուին… ռնգեղջիւրներէն, օրինակ մը տալու համար։

Այս ծերութենէն յետոյ, որոնք մարզուած էին Մխիթարեան վերջին մեթոտներով ու առնուազն կը ճանչնային, կարդացած ըլլալով, մեր դասական մատենագրութիւնը, ուշագրաւ է միւս դասակարգը։ Աւելի արդիական, ան իր յաւակնութիւնները կը հանգչեցնէ պատուոյ տիտղոսներու վրայ, այլապէս ոսկեզօծ ու յոխորտ։ Տարիներով սպասաւորութիւնը ըրած է եւրոպական համալսարանի մը, պսակուած՝ անոր մագաղաթովը։ Ջուրի պէս գոց գիտէ գրականութեանց պատմութիւնը, գրական բոլոր իրադարձութիւնները, դպրոցները, սեռերը, եւ անոնց բարեշրջութիւնը, գերմանական խղճմտութեամբ, բայց դժբախտաբար դարձեալ ջուրի պէս։ Բայց մանաւանդ, աւելի ըլլալով, ան ծովացած է ուրիշ կալուածի մը, մէջ, որուն անունը կ՚արտասանէ երկիւղած սարսուռով։ Ընկերային գիտութեանց մասնագէտն է ան, քննադատ ըլլալէ առաջ։ Ու հաւատարիմ է իր դարուն ոգիին, որ գիտական է անպատճառ։ Բայց չ՚արհամարհեր պատմութիւնը, որուն դէմ իր լուրջ կեցուածքը նպաստ մըն է իր տատանումներուն կշիռին։ Յայտնի հպարտութեամբ մը կը սիրէ ճառել իմաստութենէ։ Կը հաւատայ իր ըրածին։ Չէ կարելի ժխտել իր հաւատքը, վասնզի դոկտորներու քանակը պակսելու տեղ կ՚աւելնայ հրապարակին(21) վրայ։

Երբ Նոր Աշխարհէն առած է ան իմաստութեան սերմերը, յաճախ պիտի ուրանայ իր ցեղը, մինչեւ այդ փոյթ ունենալով սակայն թերթերու մէջ ստորագրել ամէն բանի շուրջ valable [1] յօդուածներ։ Ու եթէ անիկա փորձէ մօտենալ մեր գրականութեան, իր մարտկոցներէն, պիտի ընէ ատիկա չտեսի մը ամբաստանութեամբը։ Այդ կրակին տակ, որ ամերիկեան համալսարաններէն կ՚ուղղուի մեր խեղճ մշակոյթին վրայ, ան երբ ամէն ինչ փոշի կը գտնէ, չի մեղադրեր ինքզինքը(22)։

Ամերիկայի մեծ ու փոքր, արեւմտեան ու արեւելեան համալսարանները բաւական արտածած են արդէն այդ ապրանքէն։ Ու հոն են անոնք, հպարտ ու սառած, իրենց գիտելիքներուն անսպառ մթերքովը, գիտունի լրջութեամբ եւ ուսուցչապետի ոճերովը(23)։

Այս տարրերը կը բաւեն յարացուցելու համար սերունդին ստորոգելիները։ Անոր մէկ ուրիշ փոփոխակն է Արեւմուտք տեսած ու յետոյ մեր ժողովուրդին դարձած այն երիտասարդութիւնը, որուն ստուարագոյն տոկոսը գնաց զինուորելու մեր կուսակցական գրականութեան(24)։

Եթէ ան արդար փառքի մը տարաւ քանի մը անուններ, գլխաւորաբար քերթողական կալուածէն, չի կրնար ազատիլ հսկայ մեղադրանքէն, զոր շատոնց կ՚ընեն իր հասցէին։ Կարելի չէ գրիչի հարուածով լուծել հարցը։ Ստոյգը ան է, որ մենք գրեթէ չունինք վաւերական գրագէտ մը, որ դուրս մնացած ըլլայ կուսակցութեանց նպաստէն ու աճի։ Միւս կողմէն վճռական փաստ մըն է Օտեանի Փանջունին։ Ուրիշ աւելի փոքր տոկոս մը նոյն այդ երիտասարդութենէն, որ ընկերային գիտութեանց իր մշտատեւ ընթացքին հետ յամառեցաւ մաշեցնելու Սորպոնի աթոռները։ Պանդոյր ու ինքնաբաւ, ան մտիկ ու նոթ միայն ըրաւ։ Որոճաց ու երազեց։ Ու օրին մէկը, երբ դուրս ելաւ անկէ, տեսաւ, որ չէր աւելցեր։ Անոր, ինչպէս բոլոր համալսարանականներուն կը մնար մէկ ճամբայ - քննադատութիւն։ Դէպի գրականութիւն այս պարտադիր զառածումին կը պարտինք այն մեծիմաստ, փղձկուն, երջանիկ դատումները արուեստին ու կեանքին վրայ, որոնք ամիսը մէկ կամ քանի մը հեղ լոյս տեսնող թշուառ թերթերու անկիւններէն կը հծծուին մեզի եւ որոնք իրենց ընդոծին խեղճութեան կ՚աւելցնեն միայն ու միայն բառ ըլլալու դժբախտութիւնը, վասնզի հիմա բառ աղալն ալ արուեստ կը սեպուի։ Ու եղերականը հոն է, որ բարձրագոյն կրթութեամբ վատասերած այդ տղոցը մօտ չէ մարած սրբազան պատրանքը։

III
Բարձրագոյն մշակոյթին բարիքներէն այլապէս նպաստաւորուող ուրիշ խումբ մը, որուն գործունէութեան դաշտը կը մնայ առաւելապէս մեր երկիրը(25), չէ կրցած արդարացնել իր այլամերժ, գրեթէ աղանդաւոր կեցուածքը։ Պատգամով, քարոզով, մրցանակներով գրականութիւն ստեղծելու իր միամիտ եռանդը գուցէ կանխահաս ըլլայ դատապարտել։ Բացի ուղղագրական թնճուկին մէջ իր ցոյց տուած կորովէն ու ձեռներէցութենէն, չենք կրնար ի հաշիւ անոր յաղթանակներ, նոյնիսկ նուաճումներ արձանագրել։ Տասը տարի կայ, որ հոն միջակէն վեր գործ չ՚երեւար։ Ընդհակառակն։

Առայժմ ստոյգ է մեզի համար այդ սերունդը սպաննած է արեւելահայ վէպը(26), որ հիմա անոնց մօտ անպատասխանատու պատմում մըն է, ենթակայ բոլոր ժխտական մղումներու։ Առնուազն յիսուն տարի ետ նետուած է անոնց քնարերգութիւնը, որ կիսադարեան իր բարեշրջութեան ընթացքին այնքան խեղճ ու աղքատիկ էր ապրեր ու Վ. Տէրեանով վախկոտ ճիգ մը կ՚ընէր արդի բարդ զգայնութեան մօտենալու։ Անոնք թատրոն չունին, վասնզի գրական սեռերէն ամէնէն բազմապահանջն է անիկա ու միջակութիւն չի վերցներ։ Բայց ամէնէն աւելի թոյլ, գրեթէ տղայական դուրս եկան քննադատական մարզին վրայ։ Ու անհասկնալի է այս տկարութիւնը երակի մը մէջ, որ յեղափոխութեանց ընդհանուր կշռոյթը կ՚որոշադրէ։ Յեղափոխութիւնը քննադատութիւնն է գործի վերածուած։ Ան ամէն երեւոյթ քննադատութեան ենթարկելու իր հզօր թափին մէջ աննուաճ կամք կը սպառէ։ Տարածել այս կամքը արուեստի կալուածին, տապալել եղածը հուժկու լոյսովը նոր գաղափարներու, խմորումներու, - ոչինչով էր արտակարգ։ Բայց մերինները խոշոր հարուածներ ի զուր վատնեցին։ Ու իրենց լաւագոյնը գործածեցին կուսակցական հալածանքը կազմակերպելու։ Իրենց սպառումը արդիւնք է այս եռանդին։ Երկրորդաբար կարելի է բացատրել այս նուազումը, զայն կապելով իմացական ընդհանուր անարիւնութեան, որ կ՚ընկերանայ մարմնական բոլոր բուռն շարժումներու եւ մտքին վրայ կ՚անդրադառնայ զարհուրելի միջակութեամբ մը։ Մեծ սպանդներէն ետքը միտքը կը լռէ։

Ասիկա այդպէս՝ Հռովմէն սկսեալ մինչեւ 89ի յեղափոխութիւնը։ Այդ շրջանը, իրեն յաջորդ կայսրութեան մեծ փողոտումներովը ոչ մէկ գրագէտի դէմք ցայտեցուցած է։ Անշուշտ մեր տկարութիւնը չեմ բաղդատեր մեծ ազգերու մօտ դիտուած այս պատահական դադարին։ Միւս կողմէն չեմ ալ սպասեր, որ արհամարհուած Արեւմուտքին մեթոտները կրկնուին, քանի որ ատկէ առաջ արդէն աւլուած, սրբուած են բոլոր հին ախտակները ու ասոնց հետ քննադատութեան ալ տարազները։

Բայց անոնք, որ Խորհրդային, այսինքն՝ վեցերորդ աշխարհամասը կ՚այցելեն, կը պատմեն հոն կատարուող աշխատանքին մասին, ու լաւատես են ու հարուստ մեծ ստեղծումներու հեռանկարով։ Ինչու մեզի միայն յատուկ ըլլայ այս գռեհիկ ինքնաբաւութիւնը։ Վասնզի աշխարհի բոլոր յեղափոխութիւնները չեն փրկեր միջակութիւնը։ Բայց դպրոցը կասկածն իսկ չունի կատարուածին խեղճութեան։ Ասկէ թերեւս իր յաւակնութիւնը։ Այդ քննադատութիւնը անողորմ վճիռներ ունի մեր գրականութեան կրկին հատուածներու ոգիին ու արժէքին վրայ։ Մանաւանդ չար ու թունոտ է իր ատելութիւնը ներկային դէմ, զոր չափով մը կը հասկնանք։ Ներկան ուրանալ կամ ամէն բան անոր մէջ սեւ տեսնել, քաջութեան վկայագիր մըն է կարգ մը մարդոց։ Կրկնակ այդ պոռոտութենէն երկննալ մինչեւ անգթութիւնը ու ըսել բուռն, անիրաւ բաներ։ Հոս՝ չենք վրդովուիր։ Բայց պարագան կը փոխուի, երբ մարդիկ այդ տրամադրութիւնը ուզեն տարածել անցեալին ալ վրայ ու դատել մեռելները այդ դիտարանէն, այդ չափանիշով, ու այս ամէնը՝ նոյն անպատասխանատու յանդգնութեամբ, փաստ մըն է մտքի անդարմանելի գաճաճութեան մը, կրացումի։ Ինչու չեն կասկածիր այդ մարդերը, թէ հակառակ մեր բոլոր հայհոյանքներուն կամ բարեացակամութեան, հակառակ մեր ճաթռտելուն, չենք հասնիր մեռելներուն։ Անոնք դուրս են մեր բազուկներուն պարունակէն։ Անշուշտ անոնց ու երկրէն դուրս, համախոհներուն համար դժուար չէ բացատրել, նոյնիսկ չքմեղել այս տկարացումը օգնութեամբը կախարդական տարազին, փոխանցման քննադատութիւնը(27)։

Այո։ - Բայց ուրիշ ըսելիք չունենալնուս։ Պէտք պիտի ըլլայ սպասել, որ անիկա կազմաւորէ իր օրինագիրքը, ամրապնդէ իր տեխնիկան։ Կրնան, կրնային մինչեւ այդ օրը մնալ համեստ, ու մանաւանդ հանդարտ ձգել մեր մեռելները(28)։

Ու ինչ որ կը մտածուի ու կը ճարուի դպրոցական կարիքներու համար, կը կրկնէ նոյն խակութիւնը։ Նոթերու այս շրջանակը զիս չ՚արտօներ զբաղիլ այն վիճաբանութիւններով, որոնք կ՚արծարծուին Խորհրդահայ մամուլին, հոս կամ Երկիրը։ Այդ փաստերը երբեմն միամիտ, տղայական ու կեղծ, երբեմն գիտական ջնարակով մը ցոլցլուն, երբ կ՚արտաբերուին քիչ մը շատ թեթեւ կամ շատ լուրջ, կոճկուած, գիտնական մարդոց բերանէն, կը խրտչեցնէ արուեստի մարդերը, որոնք հակառակ առաքինութիւններ կը փնտռեն ու կը սպասեն արուեստի գործերէ։ Ամէն գնով գիտուկ երեւնալու այս մոլորութիւնը, էջերով փաստերու, պատմելու փաստաբանութիւնը հոն կը շփոթուի իրական քննադատութեան հետ, որ յաճախ իր զօրութիւնը կը մեղմէ արուեստին կանանչովը։ Յաւակնոտ, տարազներով սպառազէն, մեծ անուններով պահակուած այդ քննադատութիւնը ամուլ է, բացարձակ անկարութեամբ մը։ Ու հոդ է մեր ցաւը։ Անիկա դեռ չտուաւ, այսինքն՝ չթելադրեց գործ մը, որ արդարացնէր պատգամները ու մանաւանդ զինաթափ ընէր մեզ։ Ու տեղն է կրկնել հոս իր անփութութիւնը, անխղճութիւնը անցեալը դատելու մոլուցքին մէջ։ Հեռու եւ վեր եմ զգայնիկ ջրոտութենէն, որուն մշուշին մէջէն ոմանք մեծ կը տեսնեն մեր միջակութիւնները։ Կատարուածը անհասկացողութիւն է, գիտակցուած կամ ոչ։- Արդիւնքը կարեւոր է ինծի համար։ Չէ որ ըստ այդ հանգանակին՝ Ռուբէն Զարդարեան հեղինակն է միայն Կով Առաքելին («Տան սէրը»)։ Ու դարձեալ աւելորդ չէ դիտել, թէ գրական մարզի վրայ այս ժխտական քննադատութիւնը գիտական-բանասիրական մարզին վրայ երեւան բերած է լրջութիւն մը, որուն համար քիչ է գոհ ըլլալը։ Հայաստանի համալսարանի այդ բաժինին աշխատանքը կը համառօտուի տեղեկագիրի մը մէջ, ուր փորձուած մեթոտը իր նորութեամբը, փնտռտուքի մէջ հասուած խորութիւններովը օրինակ կրնայ հանդիսանալ մեր կարեւորագոյն դպրոցին՝ Վիեննայի Մխիթարեաններուն։

IV
Քննադատութեան նուիրուած այս նոթերուն շարքին կարելի չէ չարտայայտուիլ Վիեննական Մխիթարեաններուն մասին, որ վերջին դարուն, փորձեց մեր մէջ մատենագրական-բանասիրական հիմերու վրայ ընդարձակ մեկնողական շարժում մը։ - Հարիւրամեայ այդ փորձառութեան արդիւնքը դժբախտաբար կշիռ չունի մեր իմացական կեանքին վրայ, այնչափով որքան որ սպասելի էր այդքան լուրջ բռնուած ու ամուր բազուկներով հետապնդուած ձեռնարկէ մը։ Ոչ մէկ առարկութիւն աշխատանքի ըմբռնումի մասին, ու մանաւանդ այն բաժինին, որ բնագիրները կ՚ուսումնասիրէ(29)։

Բայց կը սպասենք, որ Արեւմուտքի լուրջ ու կենդանի մեթոտները կիրարկուին անոնց մէջ ալ, մեթոտներ, որոնք կէս դարու մէջ այնքան բան փոխեցին մանաւանդ պատմական կալուածէն։ Ու տասը հատ չեն անոնք։ Ինչ որ կարելի ըրած է Հռովմի ամբողջական վերագիւտը կամ ինչ որ աւելի հին, հիմնովին անհետացած քաղաքակրթութիւնները վերբերած են ժամանակին ծոցէն, անշուշտ չեն սահմանափակուիր պեղումներուն նոյն շնորհներովը։ Լատին գրականութեան գործերը չեն շատցած հարիւր տարիէ ասդին նոր ձեռագիրներով։

Բայց մարդիկ անհունօրէն աւելի լաւ կը ճանչնան Հռովմը, քան նշանաւոր գրողը, որ խմբագրեց անոր մեծութեան ու անկումին մասին առաջին համադրութիւնը։ Մտքէս չ՚անցնիր սնամէջ ու ջուրոտ յօդուածագրութիւնը, որ վերջին ատենները մտաւ մեր մէջ, անկասկած գրագէտներու քմայքովը ու կը շփոթուի պատմական իմաստասիրութիւն ըսուած նոյնքան սնամէջ ու իմաստէ աղքատ հէկէլեան պոռոտախօսութեան հետ։ Կը հաւատամ, թէ ամէն լուրջ աշխատանք կը կռթնի ամենախորունկ հմտութեան։ Բայց սխալը այն ատեն կը սկսի, երբ հմտութիւնը կը բաւարարուի ինքնիրմով կամ կը բռնէ կեանքին բաժինը։ Մերինները դեռ չեն կասկածիր, թէ մատենագիրներու ուսումնասիրութիւնը կեանքի արհեստ մըն է։ Թէ մատենագրութեանց պատմութեան մը, այնպէս՝ ինչպէս ըրած է օրինակի համար Զարպհանէլեան(30) կամ պիտի ընէր Մ. Գարագաշեան, եթէ իր փառասիրութիւնը զինքը տանէր այդ մարզին ալ վրայ, ըմբռնում մըն է, որ տասնութերորդ դար կը բուրէ։ Թէ հմտութիւնը օտարներու մօտ կը ծառայէ առաւելապէս հոգիի գիւտին։ Անոնցմէ վար չեղող մեր գիտնական աբբաներէն ոչ մէկուն գործը զերծ է այս հողի, փոշիի, մատենադարանի հոտէն, որ այնքան խնամքով կը սքողուի օտար մեծ հմուտներուն(31) մօտ։

Դէպի մասնագիտութիւն այս խորացումը մեր մէջ շատ տիլէթանթ հաճոյք մըն է, ու ատով՝ կտրուած կենդանի իրականութենէն։ Ոչ մէկ վիեննական կասկածն ունի իր ոճին այլանդակ տգեղութեանը։ Ոչ միայն պարզ, այլեւ միջակէն վեր կրթութիւն առածներ չեն կրնար համ ու գոհացում գտնել նոթ ու առաքում միայն ներկայացնող այն հազարաւոր էջերէն, որոնք «Ազգային մատենադարան» ընդհանուր տիտղոսը կը կրեն, լուրջ ու շատ շահեկան էջեր շատ անգամ, բայց զուրկ ընդհանուր գրութեան մը, իմաստի մը լուսաւորող արեւէն(32)։

Ու չեն կարդացուիր անոնք գրողներէն, որոնք կեանքին պաշտամունքը ունին բնազդական ու հզօր։ Խորհիլ, թէ ինչ գեղեցիկ արդիւնքի պիտի տանէր նման լրջութեամբ ձեռնարկ մը, եթէ բառերու վրայ վատնուած կորովն ու խղճմտութիւնը գործադրուէին աւելի լայն պարագրկումներու համար։ Հաւաքուէին նախանիւթերը, նշխարները կարելի խնամքով ու առատութեամբ։

Բայց չգերեզմանուէին տպագիր էջերու միւզէին մէջ։ Ենթարկուէին անոնք հզօր, թափանցող խորհուրդներու ճառագայթումին, որ թափէր անոնց վրայէն ձեւին կճեպը ու իջնէր՝ ոտքի հանելու հոգին, որ կորիզը կը կազմէ աշխարհներուն, մեռած թէ ողջ ըլլան անոնք։ Վերագտնուելիքը ամբողջ քաղաքակրթութիւն մըն է(33)։

Ու կշիռ ունի այդ հարստութիւնը մեզի համար, որ կ՚ամբաստանուինք իբր անժառանգ ցեղ մը մեր բարեկամ թէ թշնամիներէն(34)։

Ու այդ հարստութիւնը բանաձեւով, մարքսիզմով դէն շպրտուելիք ապրանք ալ չէ։ Կը փլին ջրանցքները, ելեկտրակայանները, վերաշինութիւնն ու իր հեքիաթները։ Բայց կանգուն է խեղճուկ ձկնորսը Սեւանի ափին ու անիկա հաւատարիմ կրկնութիւնն է իր ամբողջ գիծին ու կը թարգմանէ սոզին այն շատ հեռաւոր միւսին, որ ով գիտէ քանի հազար տարի առաջ, լիճէն նոր կորզած էր իշխան ձուկը երկիւղած սարսուռով մը, առանց աչքերը վեր ընել համարձակելու, նետեց իշխանուհիի մը ոտքերուն։ Ու կը սպասեն մեր քարերը այն ձեռքին, որ իրենց ձեւերը, պաղ հոգին օր մը ազատագրէ հազարամեայ կախարդանքէն ու ըսեն, թէ ինչ կռնակներէ, ինչ սիրտերէ վերցուած ու դիզուած են հոդ, աւերներու ծոցը։ Ու լեզուն այն խռովիչ յիշատակարաններուն, որոնք մեր գիրքերուն վերջամուտները կը շինեն ու երբեմն ամբողջ թագաւորութեան մը տապանաքարը կը մնան։ Վերջին քանի մը տարիներուն այս կարգի թափանցումէ մը նմոյշներ եկան մեզի(35)։

Ուրախութիւն է հաստատել մեթոտին այս վախկոտ երեւնալը մեր մէջ։

* * *
Քննադատութիւնը վարակած է նաեւ յետպատերազմեան սերունդը, փափաքուած են աւելի չափով մը։ Ինծի համար վրդովիչ չեն անոր ուրացումները, սխալները, անիրաւութիւնները, որոնք կը նեղեն նեղուողներ միայն։ Դարձեալ անոնց համակրանքն ու պաշտումը զերծ չեմ տեսներ տղու խանդէն կամ պարզասրտութենէն։ Այս ծայրայեղութիւնները քիչ-քիչ կը հարթուին ժամանակին ծոցին մէջ։ Կարեւորը այն է, որ այդ երկու կեցուածքին ալ խորը կը պահուըտի մեղապարտ յաւակնութիւն մը։

Գուցէ ճիշդ է քիչ չափով հոգեկան անձուկը հաստատել, որ պատերազմէն ետքի սերունդինն է քիչ մը ամէն ազգի մէջ։ Բայց ինչպէս բացատրել անոր աղքատութիւնը, որ շրջուած հարստութեան մը կը վերածուի ու անոր ըսել կու տայ ծիծաղելի ալ խօսքեր։ Ուշագրաւ էին մէկ քանի տարի առաջ անոնց խոստովանութիւնները երիտասարդներու յատուկ պարբերաթերթի մը մէջ։ Ուրախութիւն էր տեսնել անոնց ինքնավստահութիւնը, մատաղութիւնը (jeunesse)։ Կը կոտրէին, կը թափէին յանուն երկու ճճի պատկերի կամ պատմուածքի։ Բայց չէին անդրադառնար, թէ ինչ ահաւոր մտքի բոպիկութիւն կը ցուցադրէին, երբ իրենց մեծ անձնաւորութեանց կազմութիւնը կը վերյիշէին... Ու չէին զգար ամօթը թարգմանութիւններ անուանելու, ցուցադրելու համար անդրագոյն արմատները իրենց ուռճացած տաղանդներուն։ Պէտք չունիմ կասկածի տակ ձգելու անոնց անկեղծութիւնը, որքան տգիտութիւնը(36)։

Բայց մինչ ուրիշներ, մեր թէ օտարներուն մէջ, խնամքով կը ծածկեն այդ անասելի աղքատութիւնը գրելու կոչուած ուղեղի մը համար, կամ խելացի են զայն փառքի տիտղոս մը դաւանելէ զգուշանալու, մերինները միամիտ էին նոյն այդ տգիտութեամբ սպառնալու։

Բարեբախտաբար կեանքը իր գիտցածէն չի շեղիր։ Անցան տարիները եւ այդ փառաբանուած տաղանդներուն մեծ մասը այսօր իր խանութին սպասարկութիւնը կ՚ընէ անշուշտ շատ աւելի խելքով, որքան չէր եղած ասիկա մեր գրականութիւնը դատելու, բանադրելու հանդիսաւոր պահերուն(37)։

Քանի մը անուններ արդէն սկսած են կշիռ ունենալ(38)։

Ասոնց մօտ հաճոյք է հաստատել այն ահաւոր աշխատանքը, որ այս ընտրեալները կ՚ընեն իրենց պակսածը ճարելու։ Անոնք ունին հիմնականը - ոճը, ըսելու ձեւը, որ վարդապետական, ուսուցողական մեկնողական չէ ոչ ոքի մօտ։ Անոնք ունին մանաւանդ գիտակցութիւնը իրենց տկարութեան ու հետզհետէ կը դարմանեն իրենց տաճարներուն ազազուն սիւները։ Անոնք սա համատարած անկումին մէջ, որ մեր միտքն է հիմա հինգ աշխարհներուն ալ վրայ, կը մարմնացնեն մեր կարելի յոյսը։ Վասնզի քննադատութիւնը իրեն ուրիշ հոմանիշ ալ ունի դժգոհ, որոնող աշխատանքը։ Յետոյ անոնց տաղանդին շրջափոխութիւնը տեղի կ՚ունենայ այլապէս յորդ, թելադրիչ ու ստեղծագործ կեդրոններու մէջ։ Ու չունին մանաւանդ նախապաշարում, աւանդութիւն, ծերացած վարժապետներ ու բորբոսած լրագրողներ իրենց գլխուն իբր դասատու եւ առաջնորդ։ Մեծ մայրաքաղաքներուն նոյնիսկ փողոցները մեր երկրորդական վարժարաններու բոլոր դասերէն աւելի կ՚արժեն։ Ուշ կամ կանուխ անոնք պիտի սիրեն խորութիւնը, ուրկէ հեռու կը պահէ զիրենք լրագրութիւնը։ Ուշ կամ կանուխ անոնք պիտի վարժուին լրջութեան ու պիտի նախընտրեն անոր հրապոյրը իրենց արդի տարիքին բռնկումներէն։ Անշուշտ ոչինչ ունին սորվելիք մեր սերունդէն, ինչպէս որեւէ սերունդ ոչինչ կը սորվի իր նախորդէն։ Բայց անհուն է իրենց սորվելիքը իրենցմէ։ Ու կ՚ուզենք, որ զգան ատիկա։ Երբ տարիները քալեն, անոնք իրարու պիտի պատմեն իրենց միամտութիւնները։ Երանի իրենց, երբ անարդարութեան խայթով մը չվիրաւորեն իրենց խաղաղութիւնը։ Անշուշտ մարդ չի զղջար իր ըրածին վրայ, բայց կ՚ամչնայ երբեմն իր խեղճութենէն։

Անստոյգ ու խռով հորիզոններու տակ, անլուր ոգորումներու գինով յաղթահարուած ու ատով կրկնապէս թանկագին մտքի լիութիւն մը -ահա թէ ինչ կը սպասենք այդ քանի մը անուններէն։ Ու ի հաշիւ այդ տղոց, ես կ՚երազեմ օրը, ուր քննադատութիւնը թափելով իրեն շանթաժի, լրբութեան, սոփեստութեան ու անկրթութեան ստորոգելիները- որոնցմով միայն ուժով եղաւ ան-, դարմանելով անարդար հիացումները եւ անհասկնալի ուրացումները - որոնք արդի սերունդին փորձաքարը կը ներկայացնեն - պիտի ըլլայ մտքի համեստ, հաստատ, իրական exercice * մը, առանց յաւակնութեան, առանց չարութեան, առանց վարդապետականութեան(39)։

Ու, օժտուած այդ տղոց սիրոյն, փակելէ առաջ այս շարքը բանաձեւ մը միայն։ - Ամփոփուին ու խորանան։

Բայց մանաւանդ դադրին լրագրելէ։

1930



* * *


1. Քննադատութիւնը գրական սեռ մը նկատելու եւ զայն իբր այդ հիմնաւորելու փորձերը կարելի է վրիպած նկատել։ Տրուած ըլլալով զուտ հրապարակագրական նկարագիրը այդ արտադրութեանց մեծ մասին, անիկա կրնայ աճիլ տակաւին, պահանջի օրէնքով մը, եւ ինչպէս եղած է պարագան օրաթերթին համար, գրաւել անհուն գետիններ։ Բայց այս յաջողութիւնը խնդրական է վաղանցուկ ըլլալուն չափ։ Եթէ ստոյգ է, որ վերջին հարիւրամեակի պատկառելի գրակոյտէն շատ զանցառելի քանակ մը միայն պիտի անցնի ապագային, եթէ ստոյգ է, որ մոռցուած է Ի. Թէնի այնքան իմաստառատ ու շքեղ գործը ու դժնդակ պայքարի մը գինով կը կարդացուի հսկայ Սէնթ-Պէօվը, այն ատեն հասկնալի կը դառնայ թերահաւատներուն քմծիծաղը փայլուն այն համբաւներուն ետեւէն, որոնք Ժիւլ-տը- Մէթռ մը, Պուռժէ մը, Ֆակէ մը պարտադրեցին ամբոխային հիացումին։ Բացի Սէնթ-Պէօվէն, որ իր անհուն խելքն ու չարութիւնը գործածեց գիրքերու թերթերն ու անոնց հեղինակներուն հոգիները իրարու դէմ բերելու եւ գիրերուն կնճիռէն իջաւ հոգիին թնճուկին, միւսները՝ այսինքն անոնք, որ թուղթերու վկայութիւնը բաւ սեպեցին ու խառնուածքներուն դէպի թափանցումը ջանք չվատնեցին, պէտք է բաւարարուին իրենց փոքրիկ հաճոյքովը։ Կ՚անցնի այս ծուլութեան ու կապկութեան դարը, ուրիշներով մտածելու այս ստրկութիւնը, որուն armateurները * եղան թերթերու եւ հանդէսներու քննադատները, ու իրեն հետ կ՚անցնին այն համբաւները, որոնց կառուցումը վրդովումէ աւելի ապշութիւն կը պատճառէ ամէն պարկեշտ մտածողի։



2. Ժամանակին հետ քննադատ բառին բովանդակութիւնը ենթարկուած է աչքառու ձեւափոխման։ Հետզհետէ կը ցանցառին այն մարդերը, որոնք տարիներով ուրիշներուն գիրքերը կը կարդան ու օր մըն ալ իրենց իրաւունք կու տան ատոնք այս ու այն եղանակով երրորդներու պատմելու։

Մէկդի ընելով աշխատանքին մեքենական ու հետեւակ կողմը, մէկդի ընելով մանաւանդ գրքերով կազմուած խառնուածքի մը զօրութիւնն ու եսականութիւնը, - ասպարէզին անխուսափելի խարակները, քննադատութիւնը հիմա սկսած է չբաւել ամբողջական փառասիրութեան մը լիացումին։ Ան շատ յաճախ կ՚ընկերանայ վիպելու, քերթելու կարողութիւններուն։ Երբեմն մանաւանդ essaiներու եւ aphorismeներու ** ճամբաներէն, անիկա կը ջանայ իմաստասիրական մտահոգութիւններ որոնել ու վերանալ գաղափարական համադրումներու։ Այսքան տարածուն հետաքրքրութիւններու դիմաց - արդի մտածումին ու իմացական կեանքին ստեղծումները կը յարացուցուին, որ - ճիգին լայնքը եւ յաղթահարումին հրապոյրը չէ, որ կը տպաւորէ։ Եւրոպացիները հարուստ են իմացական արտադրիչներով ու անոնց մէջ վատնումը չի ճնշեր հաւաքական արժէքին տեսակարար կշիռին վրայ։ Մեր մէջ։ Դուք չէր կրնար իր ճշմարիտ ողբերգականութեանը մէջ մտապատկերել երանութիւնը քննադատին - էն անուանի տեսակէն մինչեւ ամէնէն մռայլ ու խեղճ թղթակիցը կը սեղմուին ֆիրմային տակ - որ օրաթերթի մը մէջ երկու սիւնակ կը ստորագրէ, երկու սիւնակ մտածում ու դիտողութիւն մտքի կամ մտաւոր կեանքի - ինչպէս հիմակ կ՚որակեն զայն մեր վարժապետները - երեւոյթներու շուրջ, ու կը դատէ հանրային հրապարակը, երբեմն նպարավաճառին, երբեմն ինքնաշարժի մը տիրոջ հաճելի ըլլալու ցանկութեամբ։ Մի ըսէք, թէ գրականութիւնը վեր է անոնց հասկացողութենէն։ Ուր է տարբերութիւնը սակայն այս թղթակիցին ու սա միւս, տիտղոսաւոր գործիչին, որ բեմ կը բարձրանայ, կը խօսի, կը գովէ այս ու այն մարդերն ու գործերը ու յետոյ անոնց հետ կ՚երթայ գարեջուր պարպելու ի պատիւ հայ գրականութեան։ Այս բարքերն ալ թափանցած են մեր մէջ, Ամերիկայէն եկող ամէն նորութեան նման։ Համբաւին այս անմեղ լծակները, լծակիցները անշուշտ արժանի էին այս վարձատրութեան։ Բայց վտանգը ուրիշ տեղ է։ Երբեմն հացկերոյթէն յետոյ թմրութիւնը ի հաշիւ տաղանդին կը գործէ, որ չի զգար սոսինձը եւ… եւ կը քնանայ։



3. Քննադատութիւնը իր այս արհամարհոտ կեցուածքին համար ուժ կը գտնէ մեծ ու խորունկ շարժումներէ, որոնք դարերէ ի վեր կը շարունակուին եւ նպատակ ունին իմացականութեան լիակատար ազատագրումը։ Մեծ ու պարկեշտ ուղեղները այս յամրընթաց, բայց փրկաւէտ գործունէութեան հետ անունով միայն հանգիտութիւն ներկայացնող քննադատութիւնը գրականութեան մէջ մանաւանդ պարտաւոր էր համեստ մնալու։



4. Հազիւ երեք դար, որուն երկուքը սեռին համար պատուաբեր ալ չեն։ Պուալոն դպրոցներու մէջ կ՚իշխէ ու անոր օրէնքները շարադրական ընդլայնումներու գեղեցիկ նիւթեր տուին։ ԺԸ. րդ դարը իր ճիգը կեդրոնացուց գիտական կալուածին։ Տիտրոն անբաւական է ներշնչելու համար, Ռուսոն, որ գրելու օրէնքներ բանաձեւելու տեղ, ապրելու եւ սորվելու տարազներ արտադրեց։



5. Խայտաբղէտ ու երջանիկ գիրքեր, որոնք դերն ու անպատում հաւատքը ունին գրականութիւն սորվեցնել կրնալու իրենց աշակերտող ամէն դդումի։ Ես կը յիշեմ դաս առած ըլլալ անոնցմէ ու միայն այդքանը մնացած է միտքս։ Բայց պատրանքը զօրաւոր է մեր բոլոր փորձառութիւններէն։ Դեռ երէկ տպուած գիրքեր, միշտ դպրոցներու համար, կը կրկնեն միամտութիւնը զիրենք կազմողներուն պատանութեան։



6. Մնաց որ, Մուրատեանի պարկեշտութիւնն ու միամտութիւնը հաշուի չինկող երեւոյթներ են արդի մարդոց ամբարտաւան ու նոյնիսկ անկիրթ մեծամտութեան քով։ Այդ մասին՝ աւելի ուշ։



7. Շարժումին հեղինակները օրինակելի եւ աղանդաւոր ըսուելու չափ ուղղափառ կեցուածք ունեցած են քննադատութեան հանդէպ, զոր կ՚արհամարհեն Եղիային վրայ։ Տ. Կամսարական խղճահարութիւնը հասցուցած է գրեթէ երկիւղածութեան։ Եղիային վրայ իր նշմարին մէջ անիկա կը թուէ իր վերապահումին պատճառները։ Այս ցուրտ արհամարհանքը դարձեալ Լ. Բաշալեանի մօտ, որուն մէկ-երկու յօդուածները ռուս վէպին շուրջը քննադատութիւն ըլլալէ բոլորովին հեռու՝ ջերմ ու հաւատաւոր խոստովանութիւններ ու ցանկութիւններ կը պատմեն։ Ու բազմադէմ ու բազմատաղանդ Արփիարեանը տեսաբանելու տեղ, վտանգի գինով, կը փորձէ ստեղծել, ինք այնքան պատրաստուած հրապարակին, այնքան յարմար մակաբոյծի պաշտօնին, քանի որ համրուած անուններէն ամէնէն աւելի ինքն է հրապարակագիրը։ Խօսք չեմ ըներ Զօհրապին, որ տող մը դատում չէ զիջած գիրքերուն։



8. Մատենագրութեանց պատմութիւնը այս գետինէն շահեկան փաստեր կը բերէ։ Սոփեստները բաւական ուշ են իրենց վիճարկութիւններովը։ Գրական երկու հզօր սեռեր աւարտած են իրենց շրջանը ու մեռած (Դիւցազներգութիւն եւ ողբերգութիւն) արդէն։ Պղատոն չ՚ընդունիր գրագէտը իր հասարակապետութեան մէջ։ Ամէնուս ծանօթ է աղեքսանդրականութիւնը, որ միստիքական, յետսագոյն իր կաղապարին նախքան վերածուիլը (Քրիստոնէութիւն), գրական քննադատութիւն է գրեթէ, մատենադարանի եւ ուսուցումի տուած իր կռնակը։ Որ կը քննէ, կը բաղդատէ, կը մեկնաբանէ համոզելու նոյն սրբազան եռանդով, զոր շռայլած էին կանխող սերունդները ստեղծելու։ Գիտուններու այս եղբայրակցութիւնը, ճիշդ բառով մը՝ կաճառը, անդիմադրելի յառաջատուութեամբ մը կը զարգանայ, ծածկելու աստիճան ամբողջ Արեւելքը, երբ անդին գուցէ ընդմիշտ լռած է հելլէն հանճարը։ Կայսրերու հսկայ ու յղփացած Հռովմը իր դասական փառքերէն վերջ, անոնց կորուստին վրայ իր ապիկար դեղահատները կ՚որոճայ։ Ստեղծումի, խանդավառ ստեղծումի մեծ շրջաններուն վիճակուած բախտը տխուր է յաճախ։ Յաջորդները ծալապատիկ ու պղերգ՝ կը մեկնեն ու կը յօրանջեն սեղաններուն առջեւը նախորդներուն։ Ու կ՚աճին մեկնաբանները։ Հմտութիւն, իւմանիզմ, բանասիրական խղճահար ուսումնասիրութիւններ սովորական են ստեղծագործ ճիգէ եւ արդիւնքէ վերջ։ Իտալական վերածնունդը Տանթէի ու Փեթրարգայի փշրանքներն անգամ չմոռցաւ շահագործել։ Ու ասիկա այսպէս դարերու ընթացքով։ Օտարէն երբ կ՚անցնինք մեզի, նմանութիւնը ստիպուած ենք հաստատելու։ Հազար հինգ հարիւր տարիէ ի վեր ինկած մեր ժողովուրդը իբր իմացական ճիգ ինչ ըրած է մեկնելէ դուրս։ Երբ անիկա առաջին անգամ հաղորդ եղաւ Արեւմուտքին, բացառաբար թարգմանեց ոչ թէ գործեր, այլ՝ մեկնութիւններ։ Ու ինչ որ հասած է մեզի ինքնագիր պիտակին տակ, ճնշումին տակն է բացատրող ոգիին։ Մեր կրօնական բանաստեղծութիւնը կէսով աւելի ակնարկող ու մեկնաբանող է, երբ տաղաչափ-պատմող չէ։ Ու այսօրուան մեր փնտռուած գիրքերը գրողներու վրայ գրուածներ են ստուար չափով։ Մեր գրականութեան որ ճիւղը այնքան գործ տպած ունի, որքան քննադատականը։



9. Պարզ է, որ այս նոթերը նպատակ ունին միայն ու միայն մեր ազգային դիմագծութեան պաշտամունքը ունեցող հոգիները։ Մեր ընթերցող հասարակութիւնը ունի իրեն խարն ու դարմանը, որմէ գոհ է անհունապէս։ Ողջ ըլլան օրաթերթերը, որոնք այս պարտքը վրանին առած են ու կը բուսնին հոն՝ ուր չորս գրել կարդալ գիտցող հայ քով քովի են եկած։



10. Նորերուն մօտ անիկա ունի շատ աւելի մակերեսային նկարագիր, տրուած ըլլալով պայմանները, որոնք ընդունակ անոնց ջիղերը սրելու, զլացան անոնց մտքին համար անհրաժեշտ մարզումները։ Գրեթէ մեծ մասը նորերուն իր զգայնութիւնները շփոթեց իմացական զարգացում ըսուած այլապէս բարդ, դժուարագիւտ ստացումին հետ։ Անոնց դատումները բանաձեւումները եղան անոնց զգայարանքներուն։



11. Յաճախ, այդ հաւաքոյթներուն մէջ խօսք առնողները տարտամ կապ մը անգամ չունին գրելու արուեստին հետ։ Ուրիշ կալուածներէն իրենք զիրենք հոն նետած այս պարոնները ամէնէն առաջ իրենք կը խնդան ըրածնուն վրայ։

Այսպէս կազմակերպուած հանդէսներուն մէջ հազիւ քանի մը տարին հեղ մը վաւերական գրագէտի մը ձայնը կը հնչէ։ Ու կը վիճին, կը դատեն միւսները, օտարին տունը բաժինքի գացող գզիրներուն լրջութեամբը։



12. Պարտք կը զգամ հոս արձանագրել գոհունակութիւնը անոնց, որ մեր գիրքը կը սիրեն, հանդէպ այն շարժումին, որ Ամերիկայէն կու գայ դարձեալ։ Անհատական կամ խմբական միջոցներ վերջապէս հատորի մը տանիքին տակ կը մէկտեղեն մեր գրողներէն ոմանց ցանուցրիւ գործերը։ Իմ մասիս, այս «բարերարութիւնը» ես արժանի կը գտնեմ այնքան մը գնահատութեան, որքան չէ թերեւս տաճարի մը կառուցումը շքեղ, բայց օտար ոստաններու մէջ, ուր անոր կը սպասէ քանի մը տարի յետոյ միւզէոնի մը փառքը։ Վասնզի գիրք մը երբեմն այնքան բարիք կ՚ընէ, որքան չեն ըրած տասը ժամ ու հինգ դպրոց միասին։ Քաղքենին, երէկուանը, մեր երկրին մէջ եկեղեցի ու վարժարան կ՚երազէր, բայց ժլատ էր չափազանց գիրքին հանդէպ։ (Չեմ մօտենար անոր մտայնութեանը հանդէպ գրողին, կարմիր կու գայ աչքերուս)։ Նոր քաղքենին գուցէ կ՚անգիտանայ իր ժեսթին տարողութիւնը։ Աւելորդ չէ յիշեցնել իրեն, թէ մագաղաթը աւելի կ՚ապրի, քան մարմարը։ Ինչ է եկած մեզի մեր պատմութենէն, անոր այսպէս ըսուած բարքերէն, քանի մը գիրքերէ դուրս։ Ու ինչն է նորէն, որ այսքան կործանումներէ յետոյ, քանդուած ծիածանի մը նման մեր գլուխներուն կը յամառի թրթռալ ու տեւել։ Ունինք աւելի կախարդ յուռութք մը, քան մեր գրականութիւնը, որ մեր տղաքը կապէր մեր ցեղին ու մեր ճակատագրին։ Անոնք, որ գիրք մը կը տպեն, նեցուկ կը կապեն մեր հոգիին խորտակուած սիւներուն։



13. Դիտուած է, որ դասակարգը առաւելապէս իր զօրահաւաքը կ՚ընէ հանրային կրթութեան պաշտօնատուներէն։ Որքան ալ հզօր ըլլայ բողոքն ու արգելքը ի ծնէ քննադատներուն այսպէս փաղանգուած մարմնի մը դէմ, յաղթանակը անոնցն է միշտ, որոնք տաղանդի տեղ մարզանք ըրած են ու դիւրին կշիռը ունին իրենց կուշտին։ Աշխարհի հազարաւոր համալսարաններուն բիւրաւոր ձեռակերտները ամէն տարի պարտաւոր են իրենց ուսումը արդարացնել։ Ուզենք-չուզենք ստիպուած ենք մտիկ ընելու անոնց թեզերը։



14. Ով գիտէ ինչքան խեղճութիւններ, ինչքան տխուր անուններ խնայուած պիտի ըլլային մեր գրականութեան, եթէ անձնական այս հաշիւները չմիջամտէին մեր տաղանդներուն անուանակոչութեան ու յարակից հանդիսանքին։ Վասնզի ոչինչ այնքան անդնդային արմատ ունի մեր մէջ, որքան փառասիրութիւնը ու տեսակին գերագոյնը՝ գրական փառասիրութիւնը։ Կը յիշեմ գրագէտ տիկինի մը - հիմա մեռած - արցունքը, երբ իր մէկ գրածը մեղմ բառերով իր արժէքին իջեցուցի։ Ու անիկա կոտրուած կատաղութեամբ երեսիս նետեց նշանաւոր բանաստեղծի մը - ան ալ մեռած եղերապէս - գնահատական տողերը նոյն այդ կտորին սկզբնական ձեռագրին տակ։ Ուսուցիչ բանաստեղծը իրաւունք ունէր։ Բայց չէր կրնար մտածել, թէ տասնվեց տարուան աղջիկ մը միամիտ պիտի ըլլար ինքզինքը նոյնը կարծելու քսանվեցին ալ։ Մահը ջնջեց անոր փառասիրութիւնը։ Բայց քանիներ զրկուած են այդ երջանկութենէն։ Մեր գրողներուն մեծ մասին դժբախտութիւնը կը սկսի դպրոցի սեղաններէն։ Եղիային մէկ ածականը մեզի երեսուն տարուան թշուառութիւն մը արժած է եղերապէս նշանաւոր ուրիշ բանաստեղծ մը բուսցուցած ըլլալուն։



15. Պէտք է զբաղիլ այս նորօրինակ շանթաժով, որուն նմոյշները սկսած են բազմանալ։ Երէկ ու աւելի առաջ ազգային գործիչի ձրի վկայական մը, տեսակ մը անցագիր կը ծառայէր մուտք ճարելու համար օտար գրականութեանց մէջ։ Հիմա թարգմանութիւններ, վարձուած գրողներ ու յանուն քաղաքավարութեան կորզուած հաճելի խօսքեր կը խմբուին ու (գիրքերուն նախաբան ճարելը նորոյթէ ինկած ըլլալուն) զատ թղթիկներով կը տպուին ու կը տարածուին աշխարհի ամէն անկիւնները։ Անուն չեմ տար։ Բայց ակնարկութիւնը բաւական ցաւ պատճառելու է այն քանի մը գրողներուն, որոնք օտար մամուլի գովեստները կը թարգմանեն հայերէնի ու մեր երեսին կը նետեն, մեր ապերախտութիւնը խարանել բարձր մտածումով։ Չեն խորհիր անոնք, թէ արժէքի մը դիմաց ամէնէն առաջ մենք ենք, որ կը խանդավառուինք։ Ու մենք ենք, որ հպարտանալու պատճառներ պիտի փնտռենք, երբ որեւէ գործ պարզ իր արժանիքովը կը կոտրէ մեր գրականութեան խեղճ շրջանակը ու կը յաջողի պատուաւոր երես մը տանիլ օտարներու ընկերակցութեան։ Ոչ ոքի դէմ նախապաշարում։ Գեղեցկութիւնը աւելի կ՚արժէ, քան բարիքը, բայց աւելի չար չ՚ըներ մարդը։ Ու զայն կը պոռանք ուր որ կը հանդիպինք իրեն։



16. Ամէն քննադատ չի կրնար անկեղծութեամբ մաս կազմել որեւէ դրական ընկերակցութեան, ինչպիսին է մեր մէջ քաղաքական կուսակցութիւն մը։ Իր խորքովը ժխտական մարդ, անիկա իր թերութիւնները պիտի արժեւորէր որեւէ հաւաքական ձեռնարկի մէջ ու պիտի վտանգէր զայն։ Մեր մէջ ալ երեւոյթը կը մնայ ճիշդ։ Անոնք, որ յամառած են իբր այդ մնալ ու գործել, օգտըւած են իրենց միւս ստորոգելիներէն։ Երբեմն հրապարակագրի երակը կը գերակշռէ, երբեմն նիւթական շահը այդ յաջողութիւններուն ծոցը։



17. Ասով բացատրելի է մեր մէջ բազմութիւնը պարբերաթերթերուն, բոլորն ալ գրեթէ օրագրի կազմածով։ Անոնք իրենց աքաղաղները ունին, որոնց պաշտօնն է պոռալ աջ ու ձախ, բայց մանաւանդ դրուատել կամ խարազանել համաձայն զանազան ազդանշաններու։ Անոնք է, որ կարելի կ՚ընեն մեր գրական գապալները։



18. Մեղքը կ՚երթայ մեր մամուլին ճիտին ու քիչ մը ամէն տեղ, բայց մանաւանդ Ամերիկայի մէջ գրեթէ զուտ տնտեսական ձեռնարկ, ստիպուած է իր ծանուցումներու քանի մը սիւնակներուն քով երկու սիւնակ ալ տպուած ապրանք քշելու։ Ձեռագրի պահանջը ուղիղ կը համեմատի մեր թերթերու անհասկնալի առատութեան։ Այս պարագան է, որ սկիզբէն իսկ քաջալերած է մեր մամուլին բոլոր ինքնակոչ վաստակաւորները եւ ծնունդ տուած խմբագիրներու սա պատկառելի քանակին, որ ստուերի մէջ կը պահէ գրագէտները։ Ու դարձեալ այս անհարկի առատութիւնն է, որ կը քաջալերէ ամէն երակի շահագործում։ Այսպէս է, որ ամէն օր ծնունդ կու տայ նոր անուններու։ Ու ոչ միայն այսչափ։ Պահանջը երբեմն այնքան ստիպողական է, որ չի բաւեր օրուան տուածը։ Ու ականատես կ՚ըլլանք ճշմարիտ յարութիւններու։ Մարդեր, որոնք տասն-հինգ-քսան տարիներէ ի վեր թաղուած էին մեր գրականութեան համար, կ՚արժանացուին երկրորդ կեանքի մը (որ տաղանդներուն երբեմն բաժին ինկած վերակեանքը չէ), ու ասիկա՝ աւելի փառաւոր, որքան չէր եղած առաջինը, երբ գրականութիւն ու գրող ունէինք, հակակշռելու համար այս մարդոց միամիտ յիմարութիւնները։ Աւաղ, այսօր կարելի չէ այդ սաստը։ Վասնզի յիմարները ճնշող մեծամասնութիւն կը կազմեն ու դարը՝ թիւին դարն է։



19. Զարմանալին հոն է, որ այս մարդիկը միշտ ալ ունենան իրենց հետ իրենց publicը, այն՝ որ համբաւները չի շիներ, բայց շինուածները պաշտպանելուն մէջ կ՚ենթադրէ տեսակ մը ասպետութիւն։ Անոնք, որ այդ պարկեշտ յաճախորդները, երբեք պիտի չհասկնան ծերութիւնը, որ դժբախտաբար ճիշդ է որքան գրագէտին, նոյնքան իրենց համար։ Ու իրար պիտի հոտուըտան հաւատարմութեամբը հին սիրահարներու։ Ու այդ պատրանքին մէջ անոնք բարեդէպ պաշտպանութիւնը ունին մամուլին, որ իր գովեստին մէջ այնքան ճարտար կը սքողէ իր նպատակները։ Յոբելեանին՝ որ կը նուիրագործէ իրենց կուռքերը։



20. Քննադատի մը դժբախտութիւնը ուղիղ կը համեմատի իր ընթերցողներու քանակին։ Որքան առատ ու խայտաբղէտ ըլլայ այս վերջինը, այնքան զօրաւոր են անակնկալն ու հակահարուածները, որոնք կը պահուըտին ժամանակին ծոցը։ Վասնզի, ան՝ որ պարտականութիւն է ստանձնած բազմութիւններ գոհացնելու (ինչպէս կը տեսնուի, ինծի համար, քննադատը տեսակ մը հրապարակագիր է, որ առաքելութիւնը ունի մտքի ամբոխները լուսաւորելու, ու պարտաւոր է, նման ամէն առաքեալի, մօտենալ իր հօտին, անկէ հասկցուելու համար, նոյնանալ անոր էն հաստ բնազդներուն, եթէ կ՚ուզէ արդիւնք ապահովել։ Միւս դասակարգը դատողին, որ կ՚ընէ ատիկա ձրի, ինչպէս կը սիրէի ըսել, դուրս է այս վերագրումէն), առաջին օրէն իսկ հաշտուած է «ամբոխ» ըսուած երեւոյթին ու անոր անսանձ, անհաշուելի, բայց անվրէպ օրէնքներուն հետ։ Երբ քննադատը կը հաւատայ անոր, ամբոխին, կը նմանի մեզի, այսինքն՝ պարզ մահկանացուներուս, որոնց պատրանքը կը պահենք մեր հասողութեան մօտիկ, ուրիշ կերպ ընելու մեր անկարողութեան գլուխ ծռելով։ Քննադատը կատարած է իր դերը, տարիներուն հետ՝ աւելի դառնացած։ Աւարտած է իր բեմադրութիւնը։ Բայց պարտաւոր է կենալու, վարագոյրէն ալ վերջը։ Ու պիտի շարունակէ տեսաբանել, միմոսել իմաստութեան Աստուածուհին ու հաճոյք մուրալ յափրացած, օտարացած սա ամբոխէն։ Ու պիտի ընէ ատիկա, տուժելով ինքնիրմէ, փոքրանալով, հասարականալով։ Ու ով հեգնութիւն. այս նահատակութեան կասկածն իսկ չունի անոր սիրական ամբոխը։ Ու պիտի քալէ կորաքամակ քննադատը դէպի անխուսափելի վերջաբանը, դիմաւորելու համար իր խեցեվճիռը։ Ամէն քննադատ, - ան՝ որ ապրած է իր ամբոխին համար - կը վարձատրուի ապերախտ ուրացումով մը։ Ու դժուար է երեւակայել աւելի դժբախտ տրամ մը, քան ինքնիրմէ պարպուած գրողինը։ Ամբոխը, որ կեանքն է, այսինքն՝ մշտանորոգ փոփոխութիւնն է ի հեճուկս քննադատին հաստախարիսխ օրէնքներուն, անգիտակից կերպով անգութ է՝ չորցած ու աւարտած ամէն երեւոյթի դիմաց։ Միւս կողմէն՝ գաղափարներու աշխարհին մէջ մահը նոյնքան արագ կ՚ընթանայ, որքան նիւթերու մարզին վրայ (այս որակումին մէջ պէտք է տեսնել այն խատուտիկ ու սիրուն ու սրամիտ գաղափարները, որոնք օրուան հաստ ուտելիքներուն քով համեմի մը դերը կը կատարեն ու մարսողութեան մը կեանքը ունին։ Այլապէս կարծր է կեանքը միւսներուն, ճշմարիտ գաղափարներուն որոնք քանի մը հարիւր տարին հեղ մը աշխարհ կու գան), քննադատը, զոր օրուան հոգերը կը կլլէ ամբողջովին. ատեն չունի իրմէն թօթափելու մեռած մասերը։ Նորոգուիլ։ Բայց ասիկա ստեղծում պիտի նշանակէր։ Ու քննադատ իմաստը կը մերժէ իր մէջ այդ տարրը։ Տասը տարին բաւական է, որ մեր երիտասարդ ու հզօր դաւանած գաղափարները մոխրանան, նոյնիսկ առանց դուրսի յարձակման ու կորսուին իրենք իրենց։ Ահա թէ ինչու արուեստի բոլոր աշխատանքներէն ամէնէն դժնդակ տառապանքը վիճակուած ըլլայ քննադատին։ Ու երբ անիկա գրիչը ձեռքը չէ գոցած աչքերը, անպատճառ օրին մէկը ինքզինքը կը գտնէ մինակ ու լքուած։ Իր մելամաղձոտ ակնարկը անգութ համեստութեամբ մը կը չափէ իր ցանցառ հետեւորդները, որոնք մարդավարութեան, բարեկամութեան ու շատ աւելի ստորին բանի մը, արգահատանքին կը պարտի անիկա։ Մեր գրականութեան այս սրտառուչ ծերութիւնները կը տեւեն դեռ հոս եւ հոն։ Երբեմն անոնք գրաբար բուրող ոճով մը կ՚աւաղեն հին ու բարի ժամանակները «յորում իւրեանց նսեհը այլապէս ուղփաճեմ կը շողայր»։ Անցեալ օր, անոնցմէ մէկը, որ փառաւոր պեխեր ու փառաւոր խմբագրականներ ունէր քառորդ դառ առաջ, երանելի հաւատարմութեամբ, որ կ՚ոգեկոչէր այն օրերը, երբ իր ուսուցիչները «հեշտանքէ մղձուկ» զգածուելով մը կ՚արտասանէին Բագրատունիի քերթուածները ու մանաւանդ Հիւրմիզին հոյակապօրէն դաշնաւոր տաղերը, ու կ՚անիծէր իր շրջապատը, որ ապերախտ ուրացումով չէր փնտռեր իր իմաստալից ներշնչումները։ Իրողութիւն է ասիկա։ Ու միւսները եթէ կ՚ուզէք։ Այսինքն՝ անոնք, որ դարձեալ քառորդ դարու մը համբաւին ամբարտակներէն, զինուորական գալարափողերով կը պոռան մեր գլխուն իրենց քայլերգը, իրենց իմաստութիւնը, իրենց մերժուած խրատները։ Չէ որ անոնցմէ մէկը, սկսելով վէպէն, անցնելով հրապարակագրութեան գօտիներէն, քննադատ է կտրած մեր վրայ ու երանելի այլուրութեամբ մը գրական նիւթերը խմբագրական ընդլայնումի կ՚ենթարկէ եւ կը խօսի իր ընթերցողներուն հետ այնպէս՝ ինչպէս իր ընկերը կը խօսի հրապարակին, դրամներուն, առաքինութեանց մրցանքներուն, սոխին ու սխտորին վրայ։ Մեր մէջ է, որ կը նետուին ու կը պաշտպանուին այս կարգի անհեթեթութիւններ։ Ունինք այս ամէնը կարելի ընող ամբոխը։



21. Այլապէս ցաւալի այս գերմանական ծանրամտութիւնը, որ միջակ վարժապետի մը ստորագրութիւնը կը լուսապսակէ յաճախ։ Մենք կը սկսինք տարակուսիլ տարողութեանը վրայ իմաստի այդ շտեմարաններուն, որոնք ժողովուրդի մը բարոյական հարստութիւնները կը թանգարանեն ու մեզի կը ղրկեն կէս ճամբան մնացած վիժուկներ։ Ու կը խորհիմ ես այն սերունդին, որ դարձեալ մեկնեցաւ օտար համալսարաններէ, բայց մեր ժողովուրդին երկու հատուածներուն մէջ ալ շրջաններ տիտղոսեց ու իր կնիքը քանդակեց անոր իմացական շէնքի ճակատին։ Այդ մարդերը հեքիաթի հսկաներ կը թուին արդի դոկտորներու ճղճիմ միտքին քովը դրուած։ Գաղութներու մէջ այդ տիպարը դժբախտաբար անկումներու առաջնորդուած, վասնզի կը պակսի սեփական մշակոյթին հակազդեցութիւնը, որ մեղմէր անոնց խակութիւնը, արդարացնէր անոնց փառասիրութիւնը, տալով անոնց ծամելիքներուն քիչ մը հայկական, քիչ մը ճշմարիտ իրականութիւն։ Ինչ որ արեւելահայ հատուածին կը պատկանի, դոկտորներու այս շքախումբէն, աւելի դժբախտ է մտքով ու մարմնով։ Հեռու ինձմէ համալսարանը նախատելու մեղապարտ միտքը։ Բայց չեմ կրնար հասկնալ, թէ ինչու միջակ վիպասաններ, միջակ վարժապետներ, միջակ քննադատներ ու հրապարակագիրներ կը յամառին իրենց անուններուն ընկերացնել համալսարանը փոքրացնող, զիրենք պսակած ըլլալու մեղքը մշտնջենաւորող տիտղոսներ։



22. Անոնցմէ շատ ունինք, որոնք սկսան գրական քննադատութեամբ ու վերջացան ատամնաբոյժի վկայագիրներով։ Մէկը մանաւանդ յուզիչ էր իր տգիտութեան մէջ։ Միամիտ էր գրել սորվեցնելու չափ աշխարհին, ինչպէս կ՚ընեն ատիկա ամերիկեան թէսթերով։ Ու հատոր մը շարադրեց գրելու արուեստին վրայ։ Բայց չկրցաւ զգալ ատենին անդարմանելի աղքատութիւնը իր մտքին, երբ իր բանաձեւած օրէնքները կանչուեցաւ գործադրելու արուեստի կենդանի գործի մը վրայ։ Անիկա տղայ եղաւ թատրոն գրելու, ճիշդ ինչպէս կ՚ընեն վարժապետները ամավերջի հանդէսներուն համար ու ինչպէս կը հասկնան զայն պառաւները, երբ դրան սեմին կը նստին ու կը ծամեն ասոր ու անոր միսերը։



23. Ինչպէս չզարմանալ, որ այդ խայտաբղէտ զանգուածը իր բոլոր պաշտօնական վարդապետութիւններովը եւ համալսարանական մեծղի պատրաստութեամբը մէկ հատիկ գրագէտ չհանէ իր մէջէն, ու գեղացի բանուոր մը, որ ամերիկեան տպարանի մը մէջ կ՚աշխատի գիր շարելով, մեզի տայ հարազատ ու հայեցի գործ մը։ Դասը բաւական համոզիչ է հին ու նոր աշխարհի տեսաբաններուն ու սոփեստներուն։ Աղօտ շարժումի մը հեռայնութեամբը կը տպաւորէ զիս միւս սերունդը, կրկին համալսարանական, որ ամսաթերթ մը հազիւ քանի մը ամիս քալեցուց։ Ու եթէ հոն, Ամերիկա ունինք հանդէսներ, հոն գրականութիւնը չէ, որ կը մշակուի։



24. Այս յորջորջումին տակ պէտք է հասկնալ այն շարժումը, աւելի ճիշդ ճարտարանքը, որ ընկերային, պատմական, քաղաքական գետիններէ մեկնելով, կը ջանայ մեր իրականութեան մէջ փոխադրել արդի ընկերութիւնը յուզող էական հարցերը։ Արդէն, պատերազմէն բաւական առաջ, անիկա գերակշռութիւն ստացած էր մեր իմացական գործունէութեան արեւմտեան թէ արեւելեան հատուածներուն մէջ։ Բացառաբար կուսակցական աղբիւրներով հրատարակուած այդ հատորներուն մէջ հետապնդուածը անմիջական օգուտն է։ Ու կուսակցութիւնը ինչպէս պրոշիւրին հեղինակը կ՚անգիտանան գրելու զաղփաղփուն օրէնքները ինչպէս կը մերժեն անոնց գոյութեան իսկ իրաւունքը։ Հիմա այդ գրականութիւնը միահեծան կ՚իշխէ թէ մեր գաղութներէն բոլորին եւ թէ մեր մայր երկրին մէջ։ Շահ մը կայ հարկաւ մեր դիրքին այս ընթացքն առնելուն մէջ։ Հետզհետէ ցանցառ եթէ ոչ անկարելի կը դառնան, նոյն այդ ճնշումով, գիրքեր, որոնք երեսուն մը տարիներ առաջ վարկ ու տիտղոս ունէին եւ բաւական բարձրագլուխ կը կրէին իրենց անունները՝ Վարդ եւ Շուշան, Այգեկութք եւ ուրիշներ։ Արգասաւորումը թեթեւցուցած է գէշ գիրքերու մթերքը։ Բայց իբր դրական երեւոյթ այդ գրականութիւնը ոչ մէկ գիրք տուած է, ուր ընկերային հարցերը վերլուծուին հանդարտ ու անկողմնակալ դատողութեամբ։ Հակառակ իր մօտաւորապէս կիսադարեան կեանքին, մեր անդրանիկ շարժումը վտիտ պրոշիւրներու ու լրագրական վիճարկութիւններու մէջ խեղդուած է (հնչակեան գաղափարագրութիւնը չէ դուրս ելած թերթերու սիւնակներէն)։ Նոյնքան մը անցեալ ունեցող մեր մէկ ուրիշ կուսակցութիւնը դեռ չէ դրած իր իմաստասիրութիւնը՝ լիակատար ու ամփոփ ու ամէնուն մատչելի հատորներու մէջ (Դաշնակցական արշիւը դեռ նոր կը բացուի հանրութեան ու չենք տեսներ մարդը, որ հսկայական այդ ատաղձը արուեստին բարձրացնէր)։ Աւելի երիտասարդ ուրիշ կուսակցութիւն մը, հակառակ իր ցանկութեան, դեռ չունի իր տեսաբանը։ Ու ասիկա՝ կազմակերպուած ու միջոցներով հարուստ մարմիններու համար։ Կը հասկցուի անհատական ձեռնարկներու պարտադիր անկատարութիւնը։ Ու մարդ ակամայ կը հարցնէ - ինչու այս վրիպանքը։ Ինծի կու գայ, թէ մեր մտայնութեան կազմախօսական մէկ թերութեան հետ կապ ունի անիկա։ Մենք, հետեւակ ժողովուրդ, մեր շարժումներուն մէջ անկարող եղած ենք ինքնութիւն դնելու։ Ու մեր մտաւորականները զուրկ են այն ամէնէն, որոնք ուրիշ ժողովուրդներու մէջ քաղաքական եւ ընկերային ուսումնասիրութեանց իբր ենթահող կը ծառայեն ու կը փրկեն զանոնք բառ ու բանդագուշանք ըլլալէ։ Ուր է մեր ժողովուրդը։ Գաղութներու մէջ անիկա հացը կը հալածէ անողոք որոշադրութեամբ մը։ Անոր անգործ ու վարձկան դասակարգը դարձեալ հացը կը հալածէ մելանին ակօսովը։ Մեր երկրին մէջ անիկա իր այգիին ու հողին հետ իր թախիծը կ՚ամոքէ։ Ու անոր գլխուն տեսաբանները կը նմանին շատ քարոզ կարդացողներու։ Նախանիւթի այս չգոյութենէն դուրս մերինները չունին դարձեալ անհրաժեշտ լայնք, երեւոյթները պարփակելու ընդունակ հայեացք։ Չունին խնամքով ճարուած պատրաստութիւն, մարզուածութիւն, որ չի սպառիր փոքր ճիգէն, հատնելով պրոշիւրի մը քամակին։ Ու այդ ամէնէն դուրս՝ կայ անոնց մօտ ընդունակութիւնը, որով օտարէն վերցուած տարազները պիտի յարմարին իրենց ցեղին ու միջավայրին։ Անշուշտ իմ ձեռնհասութենէս դուրս է դատումներ բանաձեւել այդ գետնի վրայ։ Շատ քիչ բան կ՚անցնի մեր ձեռքը Խորհրդային Հայաստանի հրատարակութիւններէն։ Գաղութներու ամէնէն մեծածաւալ հանդէսը (Հայրենիք ամսագիր) մինչեւ հիմա հաւաքումներու տեղ տուած է, քան կառուցումներու կամ համարումներու։ Ու դեռ չէ սկսած յետադարձ հայեացքը, որ պիտի գրկէր մեր պատմութեան ամէնէն խռովայոյզ ու տարօրինակ մէկ շրջանը, վերջին յիսնամեակը, զայն քննելու, անոր թաքուն հոսանքները ծանօթագրելու, դէպքերը դասաւորելու եւ հաշուեյարդարի ենթարկելու մեր դարաւոր գոյութեան ամէնէն յետադարձ աղէտը, փոյթ չէ թէ անջատ տուեալներով. փոյթ չէ թէ համաշխարհիկ վրդովումներուն պրիսմակին ընդմէջէն։



25. Գաղութներու մէջ անոր եռանդը գրեթէ բացառաբար նուիրուած քաղաքական ու ընկերային գրականութեան, զայն կամովին անգիտելու չափ։

Ան վրիպած է իր մեծ առաքելութեան մէջ, չկարենալով իրեն amorcer * ընել գոնէ նորագոյն երիտասարդ սերունդը, որուն բնական հանգրուան մը պիտի ընծայէր դրօշակը բոլոր ընչազուրկներուն, մեզի պէս ամենազուրկներուն։ Այս ձախողանքէն դուրս, զոր թեքնիքի թերութեան մը արդիւնք կը նկատեմ (ամէն բան ըրին մեզ իրենցմէ խրտչեցնելու, հայրենիքը իրենց մենաշնորհը յայտարարելով, արհամարհելով մեր քաղքենին, բայց մանաւանդ մեր դժբախտները, գոցելով հայրենիքը մեր երեսին։ Մեր ամէն փորձերուն մէջ խրտուիլակ ու յետին նպատակներ զետեղելով ու այս ամէնը՝ մանաւանդ քիչ մը շիլ գործակալներով) հակառակն է, որ կը հաստատենք։ Ու տեղն է ափսոսալ մեր ճակատագիրը։ Դիմագիծ ունեցող տղաք, այսինքն՝ յետ-պատերազմեան ամբողջ սերունդը գրեթէ դիրք բռնած է այդքան նուիրական, մեզի համար այնքան բնատուր այն շարժումին դէմ, որ պաշտօն ունի սրբագրելու արդի քաղքենի դժոխքը։



26. Արեւելահայ գրականութեան ամէնէն հարուստ, առողջ ու խոստմնալից այս սեռին ճզռիլը դժբախտագոյն իրողութիւնն է վերջին տասնամեակին։ Այն օրէն, որ Չարենցի յիմար, վիժած փորձը՝ Երկիր Նայիրին տարփողուեցաւ իբր հայակապ երկունք մը, այն օրէն դուռը բաց էր բոլոր քմայքներուն, ճիգէ խուսափումներուն։ Աւելորդ է մեզ նախապաշարել խատուտիկ անուններով, որոնք պրոլետարական գրականութեան մէջ վարկ մը շահած են իրենց թափթփուկներուն։ Շատ է անոնց թիւը ու առատ անոնց գործը։ Բայց բոլորն ալ հում պատմումէն անդին չեն անցած։ Ու դառն է ինծի համար ժխտել գեղեցկութիւնը Ստեփան Զօրեանի գործին, ու թէեւ տաղանդով պաշտպանուած, չէ ելած արուեստին։

Համամիտ եմ իրեն ուրանալու համար բոլոր մշակումները, օրէնքները, վերջապէս ինչ որ գիրքերը կը սորվեցնեն իրենց անտաղանդ ընկերներուն։ Կ՚ընդունիմ իրեն հետ ամէն կապէ զերծ, ամէն պայմանէ անկախ ստեղծումը։ Բայց... տափակ, գռեհիկ չըլլալու գինով։ Մատչելի կ՚ուզենք ըլլալ լայն խաւերուն։ Այո։ Թէեւ ասիկա ճաշակի խնդիր է։ Բայց ընել ատիկա երբեք տափակութեան գինով։ Ընել ատիկա կեանքին պէս, որ իրականութեան անսպառ հանքեր ունի սքողած իր ընդերքին խորը, որուն վերի խաւերը ծանծաղէն միայն ախորժող լուղորդներուն փոր կու տան եւ որուն ալքերուն յանդգնիլը ոչ միայն տաղանդի, այլ մանաւանդ «երկաթէ կամքի» գործ է, Խորհրդային քնարեգրութեան մէջ այնքան պոռացուած, բայց այնքան ալ անմատոյց մնացած այդ կախարդ բանաձեւին։ Այլապէս գիտակից կեղծիքը կ՚ընենք մեր իսկ անձին դէմ։ Գրել ամէնուն համար։ Այո, եթէ կ՚ուզենք։ Բայց ընել ատիկա այն անփոխարինելի հարազատութեամբ, իրաւով, որով պատնուած են մարդոց հոգիները եւ արարքները եւ որոնք պարտաւոր են քակել, հասնելու համար թաքնուածին, խանձարուրուածին։ Հանել իր փաթաթէն ինչ որ միսերով կը բանտուի։ Հանել իր կեղծիքէն ինչ որ միտքն ու բնականութիւնը կը դիպչին մեր գործողութեանց մագնիսներուն, ու դողացնել մերկ տառապանքը աշխարհի աչքին։ Ես այսպէս կը հասկնամ հասակարաց արուեստը։ Կը հաւատամ, թէ ոչ մէկ պսակաւոր վիպասան, ոչ մէկ ազնուազգի քաղքենի պիտի կարողանար տալ այն անլուր բանը, որ բանուորի մը հոգին կ՚անուանուի։ Այդ հրաշքը պիտի կատարուէր միայն ու միայն աշխատող բազուկներու միջոցով, երբ անիկա դնէր այն լրջութիւնը, ձգտուածութիւնը, կամքը, որոնք միայն կ՚առարկայացնեն զգայնութեան հոսումները ուղեղէն դէպի դուրս սառելով մարմարին ու թուղթին վրայ։ Ես չեմ կարդացած էջ մը, որմէ դոյզն յուզում մը անցնէր ինծի, պրոլետար մեր պատմողներէն։ Ու գիտեմ նաեւ, թէ արուեստի մեծ գործ մը կը խօսի պարզ, ինչպէս բարդ միտքերու, հաւասարապէս խտրութեան աստիճանով մը տարբերացած։



27. Գուցէ։ Բայց դիտել կու տանք, թէ հակառակ պաշտօնական ցուցմունքներու, կոմիսարներու անձնական ու նիւթական միջամտութեան, Պետհրատի բարդ սիսթէմին, դեկրետներու տարափին ու ամերիկեան մամուլին վայլող ռեքլամներու, արեւելահայ բանաստեղծութիւնը, ստրկական կամակորութեամբ մը, դեռ կը յամառի կրկնել Ե. Չարենցի երգը եւ գործածել անոր մօտիւները։ Ինչ որ ցանցառօրէն կ՚երեւայ հրաշքով լեցուած հանդէսներուն մէջ, մեզի իրաւունք կու տայ այդ մեղադրանքին։ Ու տրտում բան է խորհիլ, որ տասնով-քսանով երիտասարդներ, անլուր միամտութեամբ մը բանաստեղծութիւն տեսնեն հոն՝ ուր իրենցմէ այնքան արհամարհուած արեւմտահայ բառակոյտն իսկ չկայ։ Ու դառնութեամբ կը հետեւինք տժգոյն տղոց այդ կարաւանին, որոնք իրենց ցեղին ճիշդ բառը գործածալով՝ ժողովուրդներու «երկաթէ կամքը» դիւցաներգելու ելած են նոյնալար ու նոյնատիպ սրինգներու վրայ, զորս օրուան իշխանութիւնը փոյթն ունեցած է թխմելու իրենց ակռաներուն մէջ։ Ու կը բզզան անոնք ու չեն անդրադառնար, որ իրենք ճպուռներու չափ իսկ խելք չունին, որոնք գոնէ ճաթիլ գիտեն։ Ուր՝ նոր խօսքը, որուն պատգամները կը տեղան տասը տարի ի վեր, որուն անունը կայ, բայց ինքը՝ ոչ։ Հայաստանի մէջ Ալին ու Լենինը միայն կ՚ապրին։ Ուր է հայ տառապանքը, հայ աշխատաւորը, թէկուզ հայ բանուորը։ Ու անբարոյ բան է գիտնալ, թէ արուեստագէտ ըլլալիք մարդոց կազմակերպուած սապոթաժն է պատճառը այս աղբակոյտին։ Անոնց կիսապաշտօնական քննադատութիւնը երբ վտանգը մատնանշեց, ենթարկուեցաւ սաստի ու լռեց։ Ու հիմա այդ երգիչները հարազատ երգը կ՚ընեն, այսինքն՝ բերնին եկածը թափելու հեղգութիւնը։ Ինչու պաշտօնական քննադատութիւնը, այն՝ որ այնքան ուղղափառութիւն կը յաւակնի անցեալը դատելու ատեն, երեւան չի բերեր պատասխանատուները տափակութեան, ծուլութեան, անիմացութեան այս համաճարակին։ Ով է մեղաւորը, երբ Խորհրդային Հայաստանի քսանեակ մը քերթողները մուրացկաններու թափօր մը կը կազմեն, իրարու ետեւէ կարգապահօրէն շարուած, իրարու ականջին փսփսալով առաջնորդին կարգախօսը։ Տարիներ առաջ պաշտօնատար մը, Յ. Պարոնեանին անդրին կ՚ուզէր կանգնել Պոլիս, մուրացկանութեան հեղեղին դիմաց, որ կը ծեծէր իշխանաւորին դուռները։ Իրաւունք չունինք իր պահանջը իրեն յիշեցնելու, պզտիկ սրբագրութեամբ մը, որ կը վերաբերէր անդրիին պատուանդանին ու տեղին։



28. Այս տեսակէտէն, ուշագրաւ է ինչ որ այդ քննադատութիւնը իբր նաւակատիք, դեռ երկիր չփոխադրուած, նախափորձեց Վիեննայի մէջ, տարիներ առաջ։ (Անշուշտ Հայաստանի պլոլետար կամ ոչ գրող-դատողներու չափանիշը բաւական վեր է մտքիս մէջ, քան աղքատութեան ու սոփեստութեան այն թիզ մը հասակէն, որուն պատկերը եղաւ աղքատուկ ու տիրացու մարդ մը, ան՝ որ «Արեգ»ը խմբագրեց եւ մեր ու օտար գրագէտները ենթարկեց վերլուծական քննադատութեան, բայց անկարող եղաւ դատելը ջոկել պատմելէն, առանց կարմրելու իր ոճին ամօթէն, ամէնէն գռեհիկը բոլոր դատել փորձողներուն)։ Չեմ զբաղիր օտար գործերու շուրջ անոր քաղուածքներովը։ Վասնզի ատիկա համալսարանական մարզանք մըն է յաճախ ու ոճը կոկելու, ճկելու սկզբնական վարժութիւն մը, որուն պէտքը զգացեր են բոլոր գրել չգիտցողները։ Բայց անկարելի է դիտել չտալ, թէ գրական գործերու «տեսակարար կշիռ»ին վրայ խօսիլ կը ներուի՝ ուզողին... միայն անհեթեթութեան գինով։ Մտածումն ալ նիւթ մըն է հարկաւ, ըստ տեսութեան, ապա ուրեմն՝ ենթակայ մատերիալիստ - (աւելի ազնիւ հոմանիշով մը) - մարքսիստ տիալեկտիկային։ Այսպէս է, որ իմացական աշխարհը պիտի վերածենք թթուածինի հարցին։ Կարելի է։ Բայց ով կ՚ուրանայ, թէ հացի, դրամի, աշխատանքի հարցերը հիմա մեծագոյն նիւթերն են գրականութեան, ինչպէս դարեր առաջ ասպետութիւնն ու մենամարտը դիւցազնական շրջաններու, ինչպէս փրկութեան ու երկնքի տագնապը՝ Միջին դարերուն։ Բայց այդ հարցը փոքրացնել, զայն ուղղափառ հանգանակներու պարունակին մէջ զետեղելու համար, աղարտել է անոր մռայլ, արիւնամած գեղեցկութիւնը։ Այսպէս է, որ կ՚աղքատանան գործերը, երբ զանոնք տեսնենք մեզի տրուած, պարտադրուած ակնոցներով։ Բայց աւելին ըրաւ այդ դպրոցը, երբ մօտեցաւ մեր մերձաւոր գրականութեան ու մեզի համար պարզ, անկնճիռ գործեր ենթարկեց մարքսիստ խոշորացոյցին, մէկդի այդ ձեռնարկին անիրաւութիւնը, անտեղութիւնը։ Բայց ահա աւելին։ Այդ խոշորացոյցէն անիկա վերացաւ բանաձեւ-դատումներու, որոնք ետ կը ձգեն համբաւաւոր առակը, ան՝ որ նոր գինին կ՚արգիլէ հին տիկի մէջ դնել։ Հոս, պէտք կը զգամ յայտարարելու, թէ մեզի, անկախներուս համար մարքսիստ ու.... գերիրապաշտ բոլոր հանգանակները նոյն կշիռը ունին, այսինքն՝ հանգանակի, բառի պարզ կշիռը։ Ու կարճ ըլլալու համար - դէմ ենք տափակին ու կեղծին, խոշորին ու սուտին, թեթեւին ու հովին, բռնիին ու ներկուածին, տենդենցիօզին ու դեկրետով բռնադատուածին։ Յաւակնոտ ալ չենք արուեստը մերն ու միայն մեր պապենական իրը, ձիթաստանը ընդունելու։ Ազատութիւն։ Ահա մեր ուզածը։ Ու կը տառապինք, երբ նոյն այդ ազատութեան անունով այնքան գերութիւն կը դիզեն մեր գրիչներուն։ Ու կը տառապինք, երբ խարդախուածն ու անոպան կը ներկայացուին իբր հարազատ ու արդար։ Ու ասիկա արուեստին նախանձախնդրութեամբը փրփրած մարգարէներու շունչին տակ։ Մարդ որ աստղին մէջ ծնած ըլլալու է՝ ենթադրելու, փնտռելու, գտնելու ու բարձրաղաղակ բարբառելու համար հասարակական լար, դասակարգային պայքար մեր ամէնէն անձնական քնարերգակին, Պետրոս Դուրեանին մօտ։ Ինչ միամտութիւն է հասարակաց կարծիքները անգամ մըն ալ խառնշտկել, խոզանակել ու ամբողջ հատոր մը լեցնել փոշիով ու տաշեղով, ըսելու համար, թէ Պետրոս Դուրեան աղքատ բանաստեղծ մը եղած է, թէ անիկա արդիւնքն է իր ժամանակին տնտեսութեանը։ Ձգել այս տղուն հիմնական, վճռական զգայարանքը ու անոր տողերուն լիութեանը մէջ հարուստի եւ աղքատի պայքարը ստորագծել, աշխատանք մըն է, զոր չի բաւեր սոփեստութիւն որակել։ Դարձեալ, մօտենալ Արփիար Արփիարեանին, նոյն ամենաբաւ հանգամանքով, անոր մէջ ողջունելու համար նախահայրը մեր այսպէս անուանուած պրոլետարական գրականութեան եւ, այդ հսկայ գիւտէն թեւաւոր՝ չափել, կաղապարել ու թուագրել այնքան բազմերանգ, այնքան հեղուկ, ձեւախոյս այդ գրագէտը, թեթեւութիւն մըն է, տղայութեանը չափ անարժան մարքսիստ մեծ տարազներուն լրջութեան։ Պրոշիւրի գրականութեան վայելող այս դատումներուն ծիծաղելիութիւնը թերեւս հասկցուած է վերջապէս, քանի որ անոնց հեղինակը հակառակ իր ուսուցչապետութեան աթոռին Հայաստանի համալսարանի մէջ, ընթացք չի տար իր վերլուծումներուն ու քանի որ Խորհրդային Հայաստանի հանդէսներուն մէջ ալ չենք հանդիպիր այդ կարգի եղջերուաքաղերու։

Բայց մեր մեղքէն, երբ պետը լռած է, ձագուկներն են, որ հրապարակը կը գրաւեն։ Ամէն դիւրին շարժում բախտն ունի տեւելու, պարզ իր այդ հանգամանքով։

Դպրոցէն հիմա շատ բան կը մնայ, մասնաւորաբար փարիզեան մարզին մէջ։ Ու այդ մնացորդացը օրինակելի հաւատարմութեամբ մը անդրադարձը կ՚ընէ այդ օրերու մտայնութեան։ Հոն կը փորձուի տեսակ մը քննադատութիւն, անպաշտօն խողովակէ, ընկերաբանական շեշտ զրահանքի մը ու երբեմն ալ վաւերական գրագէտի պաշտպանութեամբը։ Հասկնալի է աղանդաւոր ընկերաբանին ցուրտ անտարբերութիւնը հանդէպ ամէն լիարժէքի, որ մկրտուած չէ։ Բայց դժնդակ բան է, որ մինչեւ ոսկորներուն ծուծը քաղքենի կին մը, հզօր գրագէտ Տիկին Եսայեանը դաշնակցի ոչ թէ Խորհրդային կարգերուն - ուզենք-չուզենք անոնք մերն են, այսինքն՝ մեր, բոլոր զրկուածներունը - այլ միջակայիններու բանակին (Խորհրդային գաղափարագրութիւնը դէմ է ամէն տարբերացման)։ Կը խորհիմ տակաւին, թէ կարելի է տարակարծիք ըլլալ, հաշիւով կամ առանց վերապահութեան, հացի թէ փառքի համար իր շրջապատին, երէկուան ընկերներուն։ Բայց դժուար է ինծի համար երեւակայել, թէ մէկը կրնայ, առանց ողբեգրութեան, տարակարծիք ըլլալ իր իսկ անձին հետ, իր անխորտակելի, պայծառ ու վերջնական եսին հետ, զոր շատ մը արտայայտութիւններ ալ ձեւակերպպուած են միանգամ ընդմիշտ։ Այսպիսի պարագայ մըն է տրամը Տիկին Եսայեանի, զոր ուղղափառ քննադատութիւնը աճապարեց հեգնել, նախատել, ուրանալ, երբ Տիկինը չէր յանձնուած տակաւին անոր թեւերուն։ Արդեօք կը մերժէ ան ինչ որ նախապէս նկարագիրը կազմած էր իր արուեստին, գերազանցապէս անձնական, նուրբ, խորունկ, իրաւ, ինչպէս է արդէն իրականին մէջ հոգին ամէն արուեստագէտ կնոջ։ Պիտի ուրանայ, թէ արուեստը իր, Տիկինին մէջ, ուրոյն, խնամքով վարագուրուած, ամբոխներէն նախանձով պաշտպանուած, մթին, բազմաբաւիղ, իրեն միայն ու երբեք գեղջուկին, բանուորին մատչելի ու սեփական աշխարհ մըն է, որուն միակ ու մշտական բնակիչը ինքն է եղած։ Ու Տիկին Եսայեան իր գրագէտի ասպարէզին մէջ ուրիշ բան չէ ըրած, եթէ ոչ այդ դժբախտ, այդ անկուշտ մենաւորին դժբախտ ու անկուշտ ցանկութիւնները բեմադրել, ինքն իր հայելիին վրայ, ու այդքան։ Բայց այդ հայելին կը մնայ, արուեստին հրաշքովը, երբ մարմինը կ՚անցնի ու կ՚անցնին բոլոր դատողները եւ ցուրտ գիտունները։ Վասնզի իրական է տառապող ու մինակ կինը, ոսկիներու եւ այրերու դէզին մէջ այնքան, որքան բանուորի մը տուայտանքը անօթութեան հետ ճակատ ճակատի, որքան գեղջուկին սուգը մահուան առեղծուածին դէմ, մենաւոր ու տգէտ։ Բռնել տաղանդին լոյսը այդ զոյգ աշխատանքներուն դէմ, հաւասար համակրանքով ու լրջութեամբ, կենալ ջահը ձեռքին, երկար, անձանձրոյթ, մինչեւ որ խաւարը ընկճուի այդ անդունդներէն ներսը, մինչեւ որ ուրիշներուն, նոյնազգացներուն աչքերն ալ կարողանան հասնիլ մութին ընդերքին, հոն թանձրացած տառապանքի մրուրին։ Այո։ Ու արուեստի գործ է ասիկա։ Ինչու ընդունինք մէկը եւ ուրանալ միւսը։ Ու գիտէք, թէ ինչն է, որ կ՚ուրուացուի։ - Այն՝ զոր մարդերու արուեստը դեռ անզօր է եղած ստուերովի իսկ արտայայտելու։ Ատիկա հայկական ողբերգութիւնն է։ Մեր զայրոյթը բառ չունի հանելու այն մտայնութեան դէմ, որ կը ճարտարի մեղմել թշնամիին դերը կատարուածին մէջ։ Մէկդի իր ցեղը նախատելու լրբութիւնը, նայեցէք միայն կատարուածը ստուերելու անբարոյ, սուտ նահատակութեան, աւելի արդի բառով մը՝ նկրտումին։ Ու երբ մեր բանաստեղծները իրենց կարողութեանը չափով կը մօտենան անպարագիծ Եղեռնին, մենք ամօթը չենք զգար այդ մարդոց հայհոյելու։ Եւ սակայն ինչով են մեղաւոր մեր Վարուժանն ու Սիամոնթոն, երբ անոնց լարը այնքան արիւն ու կրակ կը տեղայ մեր վրայ։ Տիկին Եսայեան քանի անգամ անցաւ այդ թշուառ մկրտութենէն։ Այդ տրամին արիւնովը գրուած իր գլուխ-գործոցը (Աւերակներու վրայ) հակառակ իր զուսպ ճարտարապետութեան կոթող մըն է, որուն շուքէն ինք պարտաւոր էր երկնչիլ ամէնէն առաջ։

Աւելի յետոյ, Պոլսոյ մէջ զարհուրանքի օրերուն, ան իր մորթին վրայ զգաց ոճրապարտ թաթը, երբ իր գին նշանակուած գլուխին համար նեղ գտաւ միլիոննոց քաղաքը։ Տիկին Եսայեան չի վրդովուիր սա ահաւոր սուտէն, որուն համեմատ Սիմոն Յակոբեանի նման հասարակ ստախօս մը մեր դարաւոր թշնամին կը վերածէ բարի, առաքինի, ուրիշին հացին աչք չունեցող, աշխատասէր, հալալ կաթ ծծած, չնաշխարհիկ ժողովուրդի մը։ Մեր ընդվզումը իր չափէն կ՚անցնի երբ մարքսիստ քննադատութիւնը մեր ողբերգութեան կը նայի գնչուի մը աչքերուն իսկ անարժան սա սուտ ակնոցներով։ Կարճ ըլլալու համար. նոյն այդ քննադատութենէն «մահու չափ» չէ վիրաւորուած արդեօք Տիկին Եսայեանը, երբ կարդաց անոր վճիռը իր «Վերջին բաժակը»ին վրայ, որ անոր մէջ պուրժուա զարդախուցերու աղբն ու տականքը կը տեսնէր։ Ահա խօսքեր, որոնք կ՚ընէ ոչ «դաշնակ» մը, ոչ ալ «պուրժուա լագէյ» մը, այլ մտքի բանուոր մը, որ բանուորի մը չափ կ՚ատէ արդի կարգերը, բայց չի ծախեր իր խղճմտանքը, սուտ խօսելու զիջանելով։



29. Տեղն է աւելցնել, որ բանագրերու ուսումնասիրութեան մէջ դպրոցը որոշադրուած, յստակ ծրագիր մը չէ հետապնդած։ Նման համադրութիւն մը Ե. դարու լեզուի մասին հազիւ ուրուագծուեցաւ կէս դար առաջ ու մնաց անաւարտ։ Եթէ Վենետիկը՝ կանխող դարուն աւելի լայն չափով իւրացուց ծրագիրը (հին մատենագիրներու վերծանում), իբր հետեւանք կեանքի բերաւ գրական շարժում մը։ Որքան ալ խստապահանջ ըլլանք դպրոցին դէմ, չենք կրնար ուրանալ անուններ, որոնք կը կոչուին Բագրատունի, Հիւրմուզ, Ալիշան, Պէշիկթաշլեան, ու ասոնց քովէն մատենագրութիւնը՝ որուն շունչին տակ կ՚իյնան մասամբ Թէրզեանը, ամբողջութեամբ գրաբար Խրիմեանը, Թղլեան եւ ուրիշներ։ Ես այդ հեղինակներուն լեզուովը չէ, որ կը զբաղիմ։ Հինգ հարիւր տարի յետոյ Վարուժանի լեզուն եւ Հայկ Դիւցազնի Գրաբարը քիչ կողմերով պիտի տարբերին Փաւստոս Բիւզանդէն։ Վիեննական հայրերը քիչ մը անիրաւ արհամարհանքով զգոյշ մնացին գրականութեան սօսինձէն։ Կրնան իրենց փաստերը արժեւորել։ Բայց չանդրադարձան, որ կապուելով միայն ու միայն բառերուն ու անոնց տիրակալումին, զրկուեցան կեանքէն ու բառերու բանակի մը մէջ մնացին առանձին։ Արդ, ես կը խորհիմ, թէ բառերը մեռած տարրեր են ու կ՚արժեն այն ատեն, երբ հզօր նայուածքի մը տակ թափանցիկ կը դառնան։ Բանասէրը անարդի տիպար մըն է, երբ չի յաջողիր բառերէն անդին անցնիլ։ Վասնզի ինչ է բառը, եթէ ոչ քարացած յուզում մը, սառած սարսուռ մը, երբ անիկա կը պառկի մագաղաթին վրայ։ Հին մատենագիրները այսպէսով կը դառնան աւելի կամ նուազ՝ դամբարաններ, որոնց թափանցումը նոր է, որ կը խանդավառէ կարգ մը մարդեր, այսինքն՝ վաւերական բանասէրները։ Ու ասոնք պիտի չբաւականանան միայն տապանագիրներուն ընթերցումովը։ Պիտի վերարտադրեն կեանքը, որ օր մը դողաց ու մարեցաւ պարապին մէջը գերեզմանին։ Թող բանասէրը պուտ-պուտ, ծուէն-ծուէն հաւաքէ օր մը կրակ եղած այդ պարապութիւններուն հոս ու հոն տարտղնած բեկորները։ Թող ատոնք իրարու աւելցնէ ու ենթարկէ իր հոգիին բարեխառնութեանը - ուրիշ խօսքով՝ անոնք նետէ իր հոգիին հնոցին մէջ ու վերագտնէ այդ ջերմութեան մէջէն անդրագոյն փունջը ձեւին ու յուզումին, որ անոնց ապրիլը եղաւ։ Այն ատեն այդ կախարդ պրիսմակին մէջէն պիտի յառնէ ուրիշ աշխարհ մը։ Բառերը կը վարձատրեն, երբ խոշտանգենք զիրենք։ Յիշել, թէ արուեստի ինչ գեղեցկութիւններու հասան մարդիկ, որոնք մեկնած էին բառերու ճամբէն։ Մէկը աստուածաբանութեան չոր հետաքրքրութիւնը գործածեց բառերու քննութեան, ու բնագիրներու ուսումէն վերացաւ հին քաղաքակրթութեանց ոգեկոչումին։ Երկու շքեղ յիշատակութիւններ - Յուդայի քաղաքակրթութիւնը եւ Հռովմէական կայսրութեան առաջին դարերը իբր հակապատկեր փրկուած են, երբ Ռընանը խանդավառող բանասիրական փոքր հոգերը արդէն իսկ մտած են փոշիին մէջ։ Աստուածաշնչի մեկնաբանութիւնն էր, որ առաջնորդած էր այդ գեղեցիկ արդիւնքին։ Ամէն վիեննական աբբայ վստահ եմ, թէ ծայրէ ծայր գոց գիտէ Եզնիկը, ու անոր շուրջը ստեղծուած մատենագրական կեանքը։ Բայց ոչ մէկը անոնց մտքէն անցուցած է հետաքրքրուիլ այն հրաշքով, որ կը պահուըտի այդքան խորարուեստ համաձայնութեան մը (syntaxe) ծոցը։ Ինչ քաղաքակրթութեան արդիւնք է այդ ճոխ, նրբահիւս, երկարուն, բայց երբեք իր կորովէն չինկող արուեստի հրաշալիքը, որ Եզնիկի լեզու կը կոչուի։ Այս թափանցումը նուազ պիտի խանդավառէր, քան այս ու այն բառին ծագման processusը։ Ու ինչ արիւնոտ, ինչ իրական ողբերգութիւն ծրարուած կը մնայ Փաւստոս Բիւզանդի անպաճոյճ քրոնիկներուն մէջ։

Ամբողջ Արեւելքը, ամբողջ հայ ժողովուրդը կրնանք կարդալ անոր տողերուն վրայ, եթէ հրաժարինք միայն բառերը հարցաքննելու նախասիրութենէն ու քիչ մըն ալ տարուինք էջին հոգիովը, մթնոլորտովը, բարեխառնութեամբը, որ արուեստն է սակայն այս անգամ։ Որ ժողովուրդինն է այդ անհաւատալի ըլլալու չափ աղուոր, խիտ, իրաւ արուեստը։ Անոր՝ զոր Մխիթարեանները անհուն Փասթիշի մը պէս մէկ էջէն միւսը, մէկ գիրքէն միւսը փոխադրեցին, Խորենացիէն վերցուածը Չամչեանին մէջ զետեղելով, թէ ուրիշի մը, զոր կ՚անգիտանանք ահաւոր միամտութեամբ մը։ Այս վրիպանքը ես կը բեռցնեմ մեթոտին վզին։ Եւրոպական մեթոտին մէջ մարզուած միտք մը, վերցնելով ամէնէն համեստներէն մէկը, Մօրկանը, օրինակի մը համար, քանի մը հարիւր էջերու մէջ կը յաջողի մեր պատմութեան ընդհանուր իմաստը գտնել ու արտայայտել։ Իսկ ոչ մէկ պատմութեան հայ գիրք, անուններէ զատ կրցած է բան տալ ընթերցողին։

Բանասիրութիւնը։ Չի բաւեր Այտընեանի անունը։ Պատուական վարդապետը մինակ է իր փառքին հետ։ Ու անոր հոգին կը տառապի անհասկացողութեան այն ոլորտէն, որով պարուրուած է իր հաստատութիւնը։ Մնաց որ, բանասիրութիւնը՝ իբր բառերու գիտութիւն կրնայ շահագրգռել քանի մը բացառիկ միտքեր։ Բայց անիկա կշիռ կը ստանայ անով, զոր կը բերէ կեանքին գիտութեան։ Ինչ ըրած են այդ ուղղութեամբ։ Մեր հին մատենագիրները խորհրդաւոր մեհենադրոշմներ են, որոնց լուսանկարը, մեծութիւնն ու գրչութեան սիստեմները մանրամասնօրէն ուսումնասիրուած են, բայց որոնց պարունակութեան հսկայ առեղծուածը դեռ կը սպասէ զիրենք լուծող մատներուն։ Ու տրտում, բայց չյոգնող երազ է ինծի համար այն օրը, երբ այսպէս հասկցուած ու գլուխ հանուած աշխատանքէն յետոյ մեր ցեղին հոգին պիտի յառնէ իր գրականութեան մէջէն այնպէս յստակ, այնպէս տաք ու իրաւ, ինչպէս է անիկա հիմա, գեղջուկի մը շրթունքին, որ Արարատի գագաթին թառած արիւնոտ պսակէն կը դրդրուի հոսելու, խոր ու մելամաղձոտ մեղեդիի մը գերի, վիրաւոր հայութիւնը։ Ինծի համար խորունկ ու կլլող խռովքի պահեր են հին ընթերցումները, կատարուած հին մատեաններու յիշատակարաններէն, ուր անուններ կը դողդղան ու կ՚ըլլան, տարերկրեայ, տարօրինակ ու թելադրող անհունօրէն, ուր անծանօթ մնացած էջ մը աղօթք, այսինքն՝ էջ մը հոգի «մեղաւոր» վարդապետի մը գրիչէն՝ կը սառի ու կը վառի մագաղաթին վրայ։ Միայն անունները այնքան հեռու քաղաքակրթութիւններ կը խորհրդանշեն։ Այսօր մոմիայ դարձած այդ բառերուն ետեւէն նայուածքս կը սուզուի՝ իջնելու համար վանքերուն կամ ամրոցներուն մռայլ, ճենճերոտ, դողահար ոլորտներուն, որոնց ծոցը օր մը տրոփեց եւ դեռ ինծի չեկած այս ճիչը, որ անցաւ աշխարհի մեծ բզկտումներէն։



30. Ես նկատի չունիմ հայ դպրութեանց երկհատոր այդ պատմութեան մէջ քննադատական ոգիի պակասը, զոր կարելի է դարմանել։ Դժբախտութիւնը հոն է, որ գիրքերու ցուցակագրող մը իրաւասու կը զգայ օրին մէկը ինքզինքը այդ քաթալոկները իրարու կապելու ու պատմութիւն գրելու։ Դժբախտութիւնը հոն է, որ հիմա նորոյթ եղող գրականութեամբ երանգաւոր կենսագրականներ տեղը անցնին գործերու վերլուծումին ու թափանցումին ու գոհանանք կեանքին տեղ լուսանկարներ, շատ-շատ կենդանագիրներ վրձինելով։



31. Հմտութիւնը՝ առանձին տիտղոս մը եւ կեանքի նպատակ մը մինչեւ մօտ ժամանակները, այսօր նախապայման մըն է աւելի բարձր նպատակներու։

Առանց այդ նախապատրաստութեան ոչ մէկ միտք կ՚ըմբռնուի։ Ու մտքի գործունէութեան բոլոր երեսներուն համար արժէք ունի անիկա։ Քաղաքական մարդն անգամ պարտաւոր է իր ուղեղին տալու այդ առաջամասը, որ ժողովուրդին հաւասարակշռութիւնը կը պահպանէ։ Եւ սակայն ոչ ոք մտքէն կ՚անցընէ պարծիլ այդ աւելիով։ Ոչ ոք զայն հասնելու կէտ մը կը նկատէ։ Մեր մէջ։



32. Փարատոքս է, որ իմացական կեանքի մեծ փեթակ մը, ինչպէս է Մխիթարեաններու վիեննական վանքը, իմացական կեանքին ամէնէն հզօր արտայայտութեան - գրելու արուեստին - մասին այդքան խուլ ատելութիւն սնուցած ըլլայ։ Հարիւր տարին կը մօտենայ ու մէկ հատիկ իսկ գրող չէ ելած այդ աշխատանոցէն։ Իրենց չափ ես ալ կ՚արհամարհեմ գեղեցիկ գրականութիւն տիտղոսուած յիմարութիւնը։ Բայց կը ցաւիմ, որ դասական հայերէնի մեծավաստակ հատորը անկարող ըլլամ կարդալու, պարզ՝ ամէն տողի զիս վիրաւորող անհարթութիւններուն, տգեղութիւններուն երեսէն։ Պակաս հմուտ մը չէր Ռընանը։ Բայց կարելի չէ ձեռքէ ձգել անոր հատորները անգամ մը սկսելէ ետքը։ Ու ասիկա՝ օտար մշակոյթներու շուրջ։ Հասկնալի է, որ ինչ նախապատրաստութիւն կը հանենք նման կառուցումներու համար, երբ մերը ըլլան անոնք։



33. Մինչեւ հիմա նախանիւթերը գործածուեցան անտաղանդ շէնքի մը կառուցումին, որուն անունն է Քննական պատմութիւն հայոց։ Որոշ մէկը չէ այս անհեթեթ տարազին հեղինակը։ Ալիշանի հաւաքումներուն շարունակութիւնն է ատիկա եւ ուրիշ ոչինչ։ Աշխատողները, գիրի եւ թուականի ասպետներ, Չամչեանի վրայ աւելցուցին անկէ վրիպած յիշողութիւններ օտար մատենագիրներէ, եւ բեւեռագիր։ Գտան - անշուշտ ուրիշներուն գտածը թարգմանելը եղաւ միայն իրենցը - թագաւորութիւններ ու մշակոյթ ու կապեցին մեր պատմութեան։ Բոլորն ալ կրկնեցին սխալը։ Մեր պատմութիւնը չի գրուիր, վարէն սկսելով։ Անիկա կը գրուի ներկայէն իջնալով։ Ու այդ ներկան իսկ չենք ճանչնար տակաւին։



34. Սխալ կայ դարձեալ հաւատքի մը մէջ, որ վարկածին հակառակը կը պնդէ ու կ՚աշխատի մեր մատենագիրներով հաստատել մեր ընդունակութեանց ու տուրքերուն առատութիւնը։ Մեր մատենագիրները չեն թարգմանուիր. մինչեւ որ անոնց մթնոլորտը, աշխարհն ու ենթաշխարհը շատ մանրակրկիտ հաւաքումներով չվերայօրինուին ու մինչեւ որ մեր աղօթքները չզատուին բառերու պատուաստէ, դառնալու համար մեր հեղանիւթ հոգիները։ Ասիկա ճիշդ է օտարներուն համար ալ։ Ֆրանսական միջնադարը վերջին քանի մը տասնամեակին է, որ կեանքի վերածուեցաւ։ Աբբայ մը, որ գլխուն մէջ աչք ունէր, գտաւ խորհուրդը այդ շիջած կեանքերուն, ու միջնադարեան քերթողութիւնը անոնց լուսաւոր համապատկեր մըն է հիմա, մանրադիր ու ապրող, ինչպէս էին մարդերը, որոնք սառեցան այդ գիրերուն տակ։ Գրական ամբողջ մեկնութիւնները, վերլուծումները չեն կրնար այդ թափանցումը փոխարինել։ Ասոր համար է, որ մեր հոգին չէ անցած հարիւր տարիէ ասդին։ Չէ աճած իր անդրագոյն աղբիւրներէն, քանի որ մոռցած ենք անոնց ծորակները բանալու կերպը։



35. Հայաստանի համալսարանը եւ ռուսական մշակոյթին մէջ խորացող քանի մը միտքեր սկսած են արդէն մեր պատմութեան որոշ շրջանները ենթարկել կենդանացնող յօրինումին։ Մեր պատմիչները այսպէս հասկնալու կարող մարդոց բազմանալը սա անկումի ու լքումի օրերուն՝ յուսադրիչ է գերազանցապէս։ Մեր պաշտօնական քննադատութիւնը եւ գրականութիւնը կ՚անգիտանան այդ շարժումին իմաստը։ Ու դեռ լսելի են փարթամ ու հոյակապ ճառեր, որոնք գեղեցիկ պատկերներու եւ բառերու ագուցումներ են, քան թէ կենդանի իրականութիւն։ Բայց այս ժողովուրդը ամբոխէ չէ բաղկացած։ Կու գայ խղճմտութիւնը, կու գայ գիտակցութիւնը, որ շատախօսներն իսկ ներքին զեղչի կ՚ենթարկէ։ Սպասել ու յուսալ։



36. Անոնց զառացումին մեծ չափով պատասխանատու են երէցները նորէն, որոնցմէ ոմանք ուխտ ըրած ըլլալ կը թուին ամէն սկսողի մէջ նորածագ հանճար մը, առնուազն տաղանդ մը ողջունելու։ Պատահեցայ տղոց, որոնք իրենց փորձերը ինծի ղրկած ատեն, կտրուած գովեստներ ալ փոյթ ունեցած էին ներփակելու գիրքին մէջ, ստորագրուած ջոջ քննադատներէ։ Աղէտը հոն է, որ այսպէս շփացուած այս տղաքը պիտի շարունակեն նուազագոյն տասը տարի տառապիլ քաւելու համար այդ գովեստներուն աւերը։ Անոնցմէ մէկը, որ Կովկասէն կը բերէր իր վկայականները եւ որուն հանդիպումը ըրի տասը տարի առաջ Պոլսոյ գիւղերէն մէկուն մէջ, դեռ չէ մոռցած այդ գովեստներուն շաքարը եւ Յունաստանի մէջ կը շարունակէ գրել ու գրել, անօթի ու ծարաւ, երբ կրնար շատ լաւ խանութ մը կառավարել ու գոնէ կուշտ ապրիլ։



37. Գոնէ իր ձգտումին մէջ շահեկան եղաւ անոնց ինքնադատումի աշխատանքը։ Հաւաքուեցան ու խօսեցան ու փնտռեցին։ Ու անկեղծ էին, երբ մեզ կ՚ատէին ու ոչինչ ունէինք իրենց ըսելու։ Այսինքն՝ մարդիկ էինք տարբեր դարերու ու իրարու հիմնովին անծանօթ։ Անոնք, որ անտեղեակ էին հոգեկան այս վիճակին դատապարտեցին եկողները, բայց չխորհեցան իրենց եւ անոնց միջեւ պատերազմին փորած անդունդին։ Անոնց ջղայնութիւնը անցաւ մեր վրայէն ու արդէն կը հանդարտի գործերու մէջ, որոնք ունին ամէնէն առաջ այլուրութիւն, օտարութիւն։ Ու կը գրեն վէպ ու քերթուած, առանց կաղապարի ու առանց օրէնքի։ Ըսի կարծեմ, թէ պէտք չէ վրդովուիլ այս ամէնէն։ Կարեւորը տաղանդն է, այսինքն՝ այդ տղոց աշխատանքի ընդունակութիւնը։ Ու վէպը պատմուածք չէ վերջապէս։



38. Այդ անուններով իրագործուած քննադատութիւնը դարձեալ անկազմակերպ է ու անսանձ։ Տպաւորապաշտ իր խորքով, ձեւին մէջ մեծ կերպընկալութեան տիրացած, անիկա սահուն է ու կենդանի, կռուող ու տաքգլուխ։ Երբեք չի փորձեր մեր դասական քննադատութեան քլիշէ զմայլանքը եւ ծանծաղ ու անոճ պատմումը։ Այդ յատկութեանց սիրոյն, իմ հաշուոյս ես կը ներեմ իրենց բոլոր անիրաւութիւններն ու հայհոյանքները, որոնք բարեբախտաբար մեզի, այսինքն՝ անհատներուս կ՚ուղղուին։ Յետոյ, կը հայհոյեն արուեստով, երբեմն նրբութեամբ ու գոնէ գռեհիկ չեն ըլլար մազ ու մօրուք ճերմկցուցած երէցներուն նման։



39. Գիտական մեթոտներու վրայ կռթնած քննադատութեան մը հեռանկարը դեռ ոչինչ ունի վրդովիչ։ Մեր հիները արդէն չեն իսկ կասկածեր անոր գոյութիւնը, եթէ ամերիկեան համալսարանները չողողեն մեր հրապարակը դոկտորներով, որոնք արժեցնելու համար իրենց տիտղոսները կարող են յերիւրելու ամէն այլանդակութիւն։


* «Պոետիկա»... «Օրէստա»..., «Էդիպուս արքայ» (ֆր. )։

* Զաւեշտական բանավէճ (ֆր. )։

* Պարունակութիւնը (ֆր. )։

** Ինքնագրով (ֆր. )։

[1] Ընդունելի, պիտանի (ֆր. )։

* Վարժութիւն (ֆր. )։

* Յենարանները (ֆր. )։

** Խոհագրութիւն, փորձագրութիւն (ֆր. )։

* Վերակենդանացնել (ֆր. )։


ԱՆԳՂԻՆ ԿՏՈՒՑԻՆ ՏԱԿ


ԱՆԳՂԻՆ ԿՏՈՒՑԻՆ ՏԱԿ
(Գրականութեան համար)
1
Պատերազմէն ասդին, արեւմտեան ազգերու հոգեկանութեան մէջ մուտք ունեցած է նոր ճեղքը, նոր խռովքը, երբ համապատասխան կնճիռներով կ՚արձագանգեն անոնց արուեստին մէջ, անտեղի չէ հարցնել, թէ նոյն այդ երեւոյթները ինչ ձեւով ու չափով կը զարգանան մեր մէջ, մենք պատերազմէն աւելի խորունկ ու եղերօրէն ազդուած ժողովուրդը, որ ատեն մը քաղաքակիրթ խղճմտանքները յոգնեցնելէ ու տղու պէս մէկդի նետուելէ ետքը, այսօր կը ներկայանանք անոնց, այդ խղճմտանքներու դուռներուն, «կեանք մուրացողներու» անլուր ողբերգութեամբը։

Հարցումը շահեկան է մասնաւորաբար այն փաստով, որուն համեմատ, դէպքերու նոր դասաւորումը մեր երիտասարդութիւնը մէկ օրէն միւսը դրած է, ինչպէս կ՚ըսեն, «քուրջի ու մոխիրի» վրայ։ Այդ երիտասարդութիւնը հարկին տակն է այսօր` «աւուր պարէնը» հանել «քարէն ու հողէն», ու հարկին տակն է դարձեալ, իր հոգեկան դէմքը ազատագրել ձգտիլ՝ ահեղ ու հսկայ փաղաղումէն, որ կը կոչուի օտար քաղաքակրթութիւն եւ որ կը ճնշէ մանաւանդ անոր ներքին դիմագծութեան։ Մեր հոգին խրամող ու կեանքի զգայարանքը բզկտող մեր վերջին վրիպանքը (չեմ ըսեր աղէտը, վասնզի անոր արտայայտութիւնը գործն է եղած կանխող սերունդին), որ հակառակ փոքր ժողովուրդէ մը իր աւազանին, կը յայտնէ գիծեր այլապէս բարդ ու սրտառուչ, քան անոնց, մեծերուն տագնապը, կը ճնշէ մեր արուեստին, հաղորդելու չափ անոր իր կնիքը։ Այս տողերը կը ձգտին փընտռելու այդ հետքը մեր իմացական արտայայտութեանց մէկ քանիին վրայ։ «Խոր ու սպառող» չեն անոնք, ինչպէս սովորութիւն է տեսնել այս ամենաբուժ տարազաները նոր քալիպրէ մեր դատողներու կառուցումներուն մէջ, երանելի է ան՝, որ կը կարծէ վերջին խօսքը ըսել արուեստի գործի մը վրայ։

Ուրեմն։

Դէպքերու քմահաճոյքը (սուտ կը խօսին անոնք, որ յանուն պատմութեան ու ուրիշ աժան բանաձեւերու, մեր Աղէտը կը պիտակեն փափաքուած վերտառութիւններով ու, մանաւանդ՝ խաւեր կը փնտռեն, ասոնց վրայ զետեղելու մեր քայքայումին ազդակները) պատճառ է, որ մեր իմացական տիսիփլինն ալ տեղափոխուի նոր կեդրոններու։ Այլապէս հրապուրիչ, անդիմադրելի ու մեծ քաղաքակրթութեանց վառարաններ, որպիսիներն են Փարիզն ու Նիւ Եորքը կամ ասոր գիծէն ուրիշ քաղաք մը, նոյն այդ Ամերիկային մէջ բռնագրաւուած կը պահեն իրենց խայծերուն ներքեւ մեր նոր վայրավատին արժէքները [1], անոնք, որ մօտաւոր ընտրանին պիտի ըլլան մեր մշակոյթին, երէկ եթէ օտար կեդրոններուն վիճակուած էր այդ դերը, այնքան ալ մտահոգուելու պարտաւոր չէինք։ Վասնզի անխախտ ենթահողը մեր գեղին, գաւառիկ փոքր քաղաքին` խուսած չէր մեր ոտքերէն։ Ասօր մեր տղաքը թեւաբեկ հանդէսներու պահուն կամ աղքատիկ խմբագրութեան մը սենեակներուն մէջ միայն կը դառնան իրենց ազգային երանգին։ Անոնք կը սնանին դուրսէն։ Ու մեր պարբերաթերթերուն կամ օրագիրներուն իրենց բերածը քաղած են օտար ածուներէ։ Մոռնալու չենք թունաւոր, սեւ, ճերմակ մեղրերը։

2
Անշուշտ թափուած վաստակը աւելի քան պատուաբեր է սա սպառած ժողովուրդին համար, որուն ճակատագիրը դեռ գաղտնիք մըն է իր իսկ զաւակներուն. ժամականի երեւոյթ է, որ մեր ձախողութիւնները բեռնաւորենք մեր ցեղային ժխտական նժարին, ստուարացնելով արդէն գործնական կշիռներուն ծանրութիւնը [2] ։ Ժամականի երեւոյթ է, որ դատապարտենք մեր ընդոծին առաքինութիւնները, ըսել կ՚ուզեմ՝ այն գիծերը, որոնք ժողովուրդի մը հոգեկան հիւծումին յայտարարները, բայց անոր գեղեցկութեան ալ փաստերը եղան, իրարու գլխուն թափենք մեր անզօրութան, արեան նուազումէն, քան իրարմէ տարագիր, ատենք զիրար, մենք` որ ուրիշ բան չենք եղած մեր պատմութեան բոլոր էջերուն։ Բայց չխորհինք, հոս է եղերականը այն հրաշքին, որ այսքան դիամարտութեանց հանդէսներէ մեզ ազատած ու բերած է մինչեւ դուռները նոր ժամանակին։ Այս է պատճառը, որ խորունկ յուզումով ես կը հետեւիմ ամէն ճիգի, որ այդ հրաշքին մէկ մասնիկը կը յայտնաբերէ։

3
Յուսադրիչ, ուրեմն, ջանքը մեր տղոց։ Թերեւս, եթէ երբեք ուզենք տեսնել զայն դրական ու բարեացակամ տրամադրութեամբ։ Ու գանք անտեսելու այս բողբոջումին մէջ թաքնուած ուրիշ, մեր ժամանակով միայն պայմանաւոր ախտանիշները։ Ցեղական, յախուռն, անիմաստ ու անհեռատես վատնումն է աս մեր ալ ցամքելու մօտ ուժերուն, ինչպէս տրուեցաւ ընել մեզի դարէ դար, մեր օրօրանէն վտարանդի, ուրիշ ոստաններու մէջ, շողացնելու կեանքի, փարթամ ու իմաստալից կեանքի պատրանք մը, առժամեայ փթթումներուն բոլոր սրտագըրաւ ու ինքնաբաւ կնիքովը, քիչ վերջ սմքելու համար անփառունակ ու անվերադարձ շիջումով։ Փառահեղ ու ահաւոր անուններ, որոնք գահերու լուսապսակը ապահովեցին պերճ աշխարհաքաղաքներու մէջ։ Որոնք դարէ դար մեր խելքին ոսկի կամարները ձեւեցին ժամանակի հանքերէն դուրս ու մեռան ծիրանաւոր կամ պսակուած։ Հսկայագեղ դամբարաններ [3]. որոնք մեր մշակոյթը կը տեսարանեն, տեսարանեցին մօտաւոր անցեալին վրայ ու մեր ինքնեկ գիծը կը բեւեռեն Արեւելքի ոստաններուն մէջ։

4


Արագ, արտաքին ակնարկ մը, պատերազմէն ասդին, մեր այսպէս ըսուած իմացական ճիգին վրայ, թերեւս կանխահաս երեւոյթ, քանի որ մշակոյթի երեւոյթները կ՚ախորժին չափել ժամանակը շրջաններով։ Բայց մեզի համար նման վարկած մը չի կշռեր ծանր հեղինակութեամբ, տրուած ըլլալով բացառիկ պայմանները, որոնք կ՚ընկերանան այդ ճիգին։ Անոնք` որոնց ուսերուն դրուած է ծանրութիւնը այդ աշխատանքին, սկսուած գործ մըն էր, որ կը փոխադրէին։ Բոլոր այդ տղաքը դեռ չինկած օտար հորիզոններու գերութեան, զրահուած էին սերունդ մը կենսաւորող քանի մը հզօրագոյն պատրանքներով։ Ունէին սրբազան աւիշը, որ արտայայտութեան կը փութար իրենց պատանութեան խռովքէն ու վճիտ աչքերէն։ Քառորդ դարու հեւ ի հեւ ջանք մը դիմագիծ տուած է մեր միտքին` Ամերիկայի մէջ (արժէքի հարց չեմ յուզեր)։ Տասը տարին քիչ չէ, որպէսզի իմաստուններու խուզարկուն ու արձանագիրը դիրք բռնէ ժամանակին դէմ ու բանաձեւէ իր յիմար ու խելօք դատումները։ Շատ մը գետիններէ արտայայտութեան հասած այս գործունէութեան դէմ պէտք կը զգամ մասնաւորուիլ, ոչ անշուշտ երկրաչափի գործիքներով, արտերու բաժնելու համար արուեստին դաշտը։ Ուրեմն, արտաքին ու արագ այդ ակնարկը կը հաստատէ, որ պատմուածքը [4] (չըսելու համար վէպը), երկուքն ալ սեռեր՝ այնքան անկարեւոր ու ճղճիմ ազգերու գրական արտադրութեանց մէջ, դարերու ընթացքով, մեր մօտ կը մշակուի ընդարձակ տարածութիւններու վրայ, առաւելագոյն թուով վաստակաւորներու կողմէ։

5
- Թոյլ ու անշրջագիծ, ըսել կ՚ուզեմ՝ շատ նախնական ճարտարապետութեամբ, քմայքի, հոգեկան թեթեւ վերլուծման, բանաստեղծական խորացմամբ ընդունակ հէնքով մը, ու տակաւին` կծու կամ զգոյշ պարսաւ, սրամտութիւն եւ ուրիշ իմացապաշտ ձգտումներ հովանաւորելու համար բաւական առաձիգ իր կապերով, բայց մանաւանդ ամէն սանձէ, փլանէ, օրէնքէ խոյս տուող իր թեքնիքովը, պատմուածքը այսօր չգտնուած գետին մըն է ամէն նախափորձի, ինչպէս էր քերթուածը մօտաւոր շրջանին։ Կենալով միայն սեռին գերազանց վարպետներէն Չեխովին առջեւ, որ մեծ ու նոր ժողովուրդի մը հոգեբանական անձուկը, անհուն ու անդարման վիշտերը, ընկերական ու գաղափարական թունաւորումները (intoxication) այնքան ժուժկալ ու պիրկ արուեստով մը խտացուց փոքրաթիւ էջերու կռնակին ու յաջողեցաւ արտաբերել այդ ամէնը անխորտակելի քանդակումով ու կենալով դարձեալ միւսին առջեւ (Մոփասան) որ հին ժողովուրդի մը ներկով ու ախտերով այլասերած հոգիին հէնքէն մատ երկարեց դէպի անկորուստ ու մշտառոյգ նեարդները, ու ելաւ այդ լարերով դէպի պարզ, մեծ, ադամանդի պէս քիչ ու մենաւոր ինքնափայլումները մարդերուն, ուրկէ կեանքը հեղուկ մարգարտացում մը կամ լերկ կպրացում մը կը թուի, կենալով, կ՚ըսեմ այդ գործերուն առջեւ, մենք տխրութեամբ կը դատենք անջրպետը, բախտը, որոնց ենթարկուած է որեւէ գրական սեռ մեզի նման աճպարարներու, միմոսներու ու, մանաւանդ` անգէտներու ձեռքին մէջ։ Ցաւ է ինծի այս հաստատումը։ Բայց չի դադրիր իրականութիւն ըլլալէ։ Ու ցաւ է դարձեալ, որ մեր գրողներուն մեր շինած սա անբարոյ պայմանները գերակշիռ դառնան ու նուաճեն գործին հետ գործաւորն ալ։ Իր լիութիւնը ուրիշ մարզի վրայ սպառող բանուոր մը իր յոգնութիւնն է, որ պիտի պտտցնէ հանգիստէն գողցած իր այս տաժանքին մէջ։ Այսպէս թէ այնպէս, հիմա, Խորհրդային Հայաստան, թէ Պոսթըն կամ Փարիզ, անիկա, պատմուածքը, հոմանիշ է անպատասխանտու, ժողովրդական պատկերուն բացատրութեամբ մը փչողական պատմումի։ Տարիներ ամբողջ մեզի տրուեցան հասարակէն ալ վար զրոյցներ, որոնք ատաղձուած են ընթացիկ բարբառով, զեղչուած են անշուշտ ասոր ներգոյակ աղէն ու համէն։ Մօտ է ատենը, երբ դռնապանի բարբաջանքը ու տիկիններու ներկուած, օտար բառերով՝ գնդասեղուած տիալոկը պիտի բարձրանան արուեստի պատրանքին, որովհետեւ իրականութիւն են։ Այս չնչին, գռեհիկ իրապաշտութիւնը անմահ է իր աթոռին վրայ, որքան ատեն, որ մեր ընթերցող հասարակութիւնը իր բանուորի, ֆապրիքի մէջ աշխատող հաստատութեանը մէջ յարատեւէ։ Արեւելահայ աւանդութեան մը դէպի վատը, հասարակը այս զառածումը, զեղծանելը կը վախնամ, որ դպրոց դառնայ։ Վտանգը աւելի խոշոր է, երբ խօսքի, խօսակցութեան շնորհէն զուր այս ժողովուրդին համար դպրոցը շփոթէ փնտռուած, անհարազատ ասուլիսը (causerie) վերլուծական տինամիք միւս տիալոկին հետ, որ արեւմտեան ժողովուրդներու թատրոնը, ինչպէս նաեւ մէկ քանի մտածողներու (P. Valery եւ ուրիշներ) տրամասական մարզանքները ունի գետին իր ծաւալումին։ Մեր մէջ, ան արդէն վրայ տուած է քանի մը գեղեցիկ յատկութիւններ, որոնք մեր իրապաշտներուն գործը արուեստի տարին։

6
Ամէնէն ժողովրդական դէմքերուն մօտ իսկ անոնք պարզութիւն, սեղմութիւն, խնամուած մաքրութիւն, զգեստաւորման ու գործի հարազատութիւն կը պաշտպանեն զրոյցը թափթփած, հասարակ, անգոյն, անհորիզոն ու անխոր իրականութենէն, որոնք նորերուն պատմումները կ՚ընեն այնքան ձգձգուն ու անջիղ։ Տըխուր բան է հաստատել, որ յաջորդները, արուեստի տեսակէտէն աւելի բախտաւոր աստղի տակ հասակ առած, ներկայանան այսքան խակ ու անփոյթ ու փնտռել տան մեզի գործեր, որոնք սաղմ առին գեղի մը` աշխարհէն անտեղեակ, խուլ անկիւնները (Թլկատինցի, Զարդարեան) կամ իր գեղէն ու գեղացիներէն միայն հայեվար կարդալ գիտնալով զատուած, բայց ատով իսկ անմահ պատկերողէն, Հրանդէն։ Չեմ խօսիր Սրմաքէշխանլեանով, Զօհրապով, Կամսարականով, Բաշալեանով, Արփիարով սեւեռուած թանկ գեղեցկութեանց վրայ։ Ու պարզ ըլլալու համար կ՚աւելցնեմ անմիջապէս, որ հիմա պակսողը տաղանդ չէ (ինծի համար տաղանդը, զոր այնքան ապուշ հիացումով մը կը սիրենք փառաբանել, տժգոյն բառ մըն է, գրեթէ հոմանիշ կարգ մը բաներ ընելու ընդոծին դիւրութեան ու փափաքին, ճիշդ ինչպէս կը պատահի տղոց մօտ, որոնցմէ ոմանք ասեղը, ուրիշներ մկրատը աւելի թեթեւութեամբ ու ախորժով կը գործածեն ու սափրիչը կամ դերձակը կը յայտնեն դեռ կեանք չմտած), այլ՝ աշխատանքը, լրջութիւնը, կատարուածին գիտակցութիւնը, առանց որոնց տաղանդը կը վերածուի խոռոչաւոր բառի մը։ Տասը տարիէ ասդին մեր գրականութեան մէջ յայտնուեցան անուններ, բոլորն ալ պատերազմէն ասդին իրենց ոսկորները ճարած, որոնք մեզ խանդավառելու չափ առողջ ու լայն փթթումին յոյսը շողացուցին մեր նսեմացած հոգիներուն խորը։ Բայց քանի անուն արդարացուց մեր սպասումները։ Տասը տարիէ ասդին մեր աշխարհիկ մամուլը հարիւրներով պատմուածք տպեց, ոմանք վէպի պէս ծաւալուն ու առատ։ Չեմ գիտեր, թէ քսան տարի ետքը իմ տեղս ուրիշ մը այդ ապրանքէն որքանին վրայ խօսելիք պիտի ունենայ իր ժամանակին։ Եւ սակայն քիչ բան կ՚աղարտէ այս մթերքին գեղեցկութիւնը։ Ու ցաւ է ինծի, որ չխորհին այդ քիչին։ Այս վշտոտ հաստատումը դառնութեան կը փոխուի իմ մէջ, երբ կը փորձեմ մօտենալ արեւելահայ արդի պատմուածքին, անոր` որ պրոլետար արձակագիրներու կողմէ (ինչ ալ սիրուն, բայց ապուշկեկ որակում. արձակագիր, որ, օտարներու մօտ զուտ ուսուցողական ու մատենագիրները զետեղելու մտահոգութեամբ փակցուած, մեր մէջ կը զառածի նուիրագործուած իր իմաստէն ու կը պիտակէ որեւէ բան գրող յղացք մը, հերիք է, որ չափաբերուած չըլլայ, ճիշդ ու ճիշդ կրկնելով տաղաչափին դատողութիւնը իբր հականիշ) կը մշակուի այնքան սուրբ, առաքինի, ուղղափառ եռանդով ու ձգտումներով։ Արուեստի լուծէն ու պարտադրումներէն գրեթէ հիմնովին ազատ, այս սանձարձակութեան մէջ իսկ զետեղելով միակ արժանիք ու կարելի փառասիրութիւն, նիւթին ու պատգամին հպատակելու ստրկութեան տակ ծածկելով ահաւոր ծուլութիւն, անոնց մէջ, գրողը երջանիկ իր անմահ ու անկեղծ արհամարհանքովը, զոր սովոր է ալ նետելու արուեստի ճակտին, քաղքենի կեղտոտ կարգերու այդ կեղտոտ պերճանքին։

7


Հոն իսկ, ուր ջղուտ ու պարկեշտ տաղանդ մը կը միջամտէ (Ստեփան Զօրեան), այս յաւակնութիւնը, կողմնակալութիւնը չեն նետուիր երրորդ, չորրորդ փլանի։ Առհասարակ, այդ յօրինումները անմասն են ստեղծումի իսկութենէն (այն պտիկ մը քրիստոնեայ շնորհը, մեռոնը, որով մեր հայրերը կը սիրէին զանազանել մեր երեսները այլազգներուն կամ հոգեպէս այլազգներուն երեսէն), զոր կ՚ուրանան նիւթի եսէն խուսափող բոլոր զգացութիւններուն նման։ Անմասն են լեզուի եւ պուրժուա ճաշակին յարմար ուրիշ շնորհներէ, որոնց դէմ խաչակրութիւնը` յեղափոխական ծառայութիւն (service) կը նշանակէ։ Ու այսպէս անոնք կը նմանին, քիչ-քիչ պիտի նմանին պատրաստ այն նամակներուն, զորս կը գտնէինք մեր տղայութեան ճամիներու հրապարակէն, խմբագրուած ու պահ դրուած գղիաթին տակը, երանելի փաթթոցաւորներէն։ Պատրաստ կամ շրջելով տարազը` գտնելու համար սակայն նոյն իմաստը` չափու վրայ այս ապրանքները վիրաւոր են նման նիւթերէ անբաժան անհուն անփութութեամբ, կոշտութեամբ, հասարակութեամբ։ Այս արդիւնքը, ինչպէս գիտէք, չի հպատակիր գաղթային պայմաններու ծանրոցին։ Անոնց մօտ գրողը շատ-շատ կը տառապի կռնակէն, զոր չունի ընդհանրապէս։ Երանելի երկեր, որ ութսունամեայ կռնակներն ու կուզերը գիտէ մաշեցնել ու արդի կարգերուն տախտակին պէս հարթ-հաւասար ընծայել գրողներուն կռնակին հետ խղճմտանքն ալ։ Մնացեալը վարժութեան հարց է։ Չէ որ նախակրթարանի մը մէջ դաս աւանդելու անկարող մարդեր՝ հոն համալսարանին մէկ աթոռին գահակալած են, նոյն այդ կռնակին հրաշքովը։ Թերեւս կը խաբուինք ու երեւոյթը կը վերագտնենք ուրիշ պատրանքի մը, որուն համեմատ երկու տող գիրը այնքան հմայք կ՚ունենայ մեր երկրին մէջ, որ ուրացած է Արեւմըտահայ ամբողջ գրականութիւնը, անոր մէջ չգտնելով այդ ճաշակէն երկու տող։ Դարձեալ, առնուազն կը շշմի մարդ, երբ ամերիկեան շուկաներու վրայով մեզի հրամցուած վաճառքին նետէ իր աչքը։ Չեմ յառաջանար` ամբողջ ապրանքը լուալու մէկ ջուրով։ Բայց կը տրտմիմ, որ ապրանքը զետեղելու պաշտօնը ստանձնող գործակատարին պէս ու անկէ աւելի սեփականատէրերը յօրինման մէջ զանցուած տաղանդը, ինքնատպութիւնը, գործնականութիւնը վատնեն վաճառման համար, հանդարտ ու անկնճիռ շահադիտութեամբ մը պիզնէսի մը վայել ռեքլամով, լրջութեամբ ու ախորժակով, հետքերով գուցէ գրական ունայնամտութեան, տպուելու փառքին ցարդ այլապէս անփոխարինելի առասպելը (շահ մըն է անշուշտ ասիկա, զոր պէտք է ընդգծել)։ Հոն է, որ կը հանդիպինք նոյն ատեն, այն չնաշխարհիկ, սիւնակներով երկարող ծանուցումներուն, որոնք կը յիշեցնեն դեղագործական տարօրինակ գրականութիւնը, նուիրւած Քինա-Լառոշին կամ Մորիւ ձկան, գրաւելով մեր օրաթերթերուն չորրորդ էջերը ու կը կրկնուին հիմա գրական սթոքին վրայ տաղանդով մը, ճարպիկութեամբ մը, որ կրնայ նախանձը շարժել վաւերածին վաճառորդներուն։

8
Տարբեր չէ բախտը վէպին, որ ենթարկուած է կատակա-ողբերգական նոյն հանդերձանքին։ Զարմանալի թուի թերեւս, բայց ինծի համար յատկանշական է, որ անիկա, մեր վէպը, արդիւնք չըլլայ ոչ մէկ պահանջի (ես չեմ ուրանար մեծութիւնները, որոնք կու գան ի հեճուկս ամէն փափաքի։ Բայց այդ բախտէն զրկուած է մեր գրականութիւնը)։ Մենք ունեցանք այսպէս ինքնակոչ ուրիշ վէպ մը, որ կիներու անգոյ դատը պաշտպանեց մեր մէջ (Ս. Տիւսաբ), բայց հեռանկարին, յոյսին արդարացումը ունէր իր ետեւէն։ Մեր յեղափոխական վէպը ուղղուած էր զանգուածին, որ կ՚ապրէր մեր հողերուն վրայ ու կը սպառէր, իր գոնէ վարժապետներովը, մատակարարուած ապրանքը։ Նոյնիսկ վերլուծական ու կիսով հոգեբանական մեր միւս վէպը, ան ալ կնոջ մը գործը (Տիկին Զ. Եսայեան) դժուարութիւն չէր քաշեր իր ընթերցողները հաւաքելու արեւմտեան արուեստին գոնէ քսուած մեր փոքրաթիւ ընտրանիէն։ Մեր երիտասարդ վէպը։ -Չեմ կարծեր, որ աւելի ընթերցողներ ունենայ ան, քան բուն իսկ հեղինակները ու անոնց անմիջական շրջանակը։ Եւրոպական ջնարակը, որ կը պաշտպանէ այդ վէպին առաջին յաջող նմոյշը («Նահանջը առանց երգի») զայն կասկածելի կ՚ընէ մեր ընթերցող ու որձուած, այսինքն՝ Րաֆֆիէն մեկնող հասարակութեան (Համաստեղի համբաւը կը հպատակի ցեղային միւս տկարութեան, որ կը յայտնուի պատմուածքին հանդէպ մեր դիրքովը։ Մենք կը շփոթենք գրականութիւնը մարսողութեան ընկերացող քաղցր հաճոյքին հետ ու կը կարդանք այն կտորները, որոնց վայելումը (ըմբռնում, ընթերցման նիւթական հարց, սիկառին ու սուրճին համով ընդհատներովը սանդխաւորուած, - բոլորը կը միացնեն բառին մէջ) մարսողութեան կամ սիէսթին նիւթական շրջանը չ՚անցնիր։

Այդպիսի պէտքի մը համար ծնունդ առած է ատենին մեր իրապաշտ նորավէպը։ Մի մոռնաք, որ ասոր ալ մարզը չէ փոխուած։ Գիրք չտուաւ մեզի շարժումը եւ, հետեւաբար, չունի գիրքին համեմատական անկախութիւնը)։ Անկէ դուրս ու դուրս դարձեալ Համաստեղի գործէն, ուր պարկեշտ ճիգ մը կը միանայ արուեստի պարկեշտ հասկացողութեան ու մտահոգութեան մը, ու դուրս դարձեալ մէկ-երկու փնտռուող անուններէ (Վ. Զօրեան, Ե. Այվազեան, Ա. Հայկազ, Ա. Սեւեան, որոնց իրացումներէն աւելի ճիգովն է, որ կը մնամ խանդավառուած, սպասելով, որ միւս հզօր զգայնութեամբ տղան, Վ. Շուշանեանը ազատագրէ ինքզինքը ծանծաղուտէն, ուր կը մխրճուի հետզհետէ), մնացեալը, ինչ որ կը վաճառուի ամերիկեան հրապարակի վրայ, տարակուսական է, որ օրաթերթի կամ մեծ օրաթերթի-հանդէսի խոհանոցէն դուրս պէտքի մը բաւարարութիւն ընծայելէ։ Այս արդիւնքին մէջ դեր ունի, գրողներուն կամքէն աւելի` գործին նկարագիրը, որ տնտեսական ձեռնարկ է Ամերիկայի մէջ։ Այդ ձեռնարկներուն մէջ հիմնական ազդակը տարաբախտաբար պայծառ, շեշտ ու հզօր ձգտումը չէ արուեստին ու արուեստով հաւատաւոր խումբի մը միջոցով կերպարանք առած, այլ` գործնապաշտ ու մեղմօրէն ալ բարոյապաշտ խառնուածքով մարմին մը, որ պարտաւոր է զգոյշ ու ճկուն ըլլալու։

9
Թերթ մը սնուցանողներու իմացական մակարդակը ու ասոր ատակուելու (adaptation) ստիպողութիւնը ես չէ, որ պիտի ուրանայի։ Ու անհերքելի, դառն փաստ է, որ մեր գաղթականութեանց նիւթապէս ամէնէն բարգաւաճները ըլլան հոգեպէս ամէնէն աղքատները։ Այս աղքատութիւնը կը տարածուի մինչեւ այն սահմանները, ուր փղշտացիներու երամակը կը մակաղի ու կը յօրանայ։ Ու փաստ է, որ հոն, ինչպէս հին աշխարհի մէջ, մեր իմացական վաւերատիպ ընտրանին, անոր արդի մշակոյթը վայելելու չափ բարակցուցած է իր ջիղերը (նորագոյններուն մէջ ասիկա հիւանդագին համեմատութիւններու կը հասնի, առանց այլեւայլի հերքելու համար արուեստի ամէն վայելք, որ մայրենի լեզուէն կու գայ) քիթի պոչով մօտենայ հարկադրաբար թերի հայեցի գործերուն։ Գուցէ այս յափրացումին ու զզուանքին պատճառը մեր քննադատութիւնն է նորէն, որ մեզի համար իսկ միջակ արժէքներ փորձեց ուռեցնել, հասցնելու համար զանոնք համաշխարհիկ արժէքներուն։ Տակաւին երէկ, ինծի կը տրուէր այս եղջերուաքաղերուն անկարող հանդիսատեսը ըլլալ։ Ողբացեալ Վարուժանին արցունքն էր պակաս այն կորակոր անկումին դէմ, զոր կրեց բնագիրին մէջ գեղեցիկ իր մէկ պոեման՝ «Հարճը», երբ փոխադրուեցաւ ֆրանսերէնի։ Ով զբաղեցաւ մեզի համար գլուխ-գործոց մը արժող «Սամուէլ»ով, երբ մտաւ միջազգային արժէքներու կրկէսը։ Կը յիշեմ ֆրանսական շաբաթաթերթի մը նախատական ըսուելու չափ խեղճ քանի մը տողերը։ Այսպէս։ Գիտեմ, որ լեգէոն են անոնք, որոնք նոյն այդ մարզերէն գովեստի սիւնակներ, տոմսակներ, տողեր դրացիական պիտի պոռան երեսիս. «Հապա մենք»։ Այո։ Հապա իրենք։ Այսինքն՝ մայրենի գրականութեան մէջ իսկ միջակէն վեր չելլող եղբայրակցութիւնը աճպարարներուն, ռեքլամի սպասաւորներուն, ճղակոտոր փառասէրներուն, որոնք միշտ ալ ձեւը կը գտնեն իրենք զիրենք տիտղոսելու, պսակելու, ծիրանաւորելու։ Ոչ ոք այնքան կարօտ ունի այդ փառքերով խանդավառուելու, քան նսեմաբախտ մեր սերունդը։ Ու մասնաւորելով հարցը, ստիպուած եմ պոռալու այս անպատկառ սուտին, այս արժեզրկող խարդախումին բովանդակ զզուանքը բոլոր անոնց երեսին, որ մեր գրականութիւնը պատուանդան կ՚ընեն իրենց հաշիւներուն ու նպատակներուն։ Ծիծաղելի է համեստութեան հրաւէր մը բանաստեղծի մը համար, որ ինքզինքը թարգմանելով օտար լեզուի մը, իր հատորիկները կը պտտցնէ սալոնէ սալոն, ակադեմականէ ակադեմական, պինդերեսութեամբ, աղաչանքով երկու տող գովեստ կը փրցնէ, ու զանոնք խմբելով, մասնաւոր, գունագեղ թուղթերու վրայ տպելով՝ կը ցրուէ իր ապերախտ հայրենակիցներուն հիացում գնահատումին։ Ինչպէս չնախանձիլ բախտին այն միւսներուն, օտարներ այս անգամ, որոնք մեզի պէս փոքր ժողովուրդներու ծոցէն կը ծառանան իրենք իրենց ու կը քաշեն իրենց ձգումին աշխարհին աչքերը։ Բայց այս ամէնը ուրիշ տեղ ծեծուելիք հարց է։ Դառնալով մեր… ոչխարներուն, կը հաստատենք, թէ ատեն մը, երանելի օրեր, մենք ունէինք Աշուղ Շահնազարներ, Սմբատ Բիւրատներ, Քասիմներ ու դեռ ուրիշ աւելի խայտաբղէտ անուններ, տխուր ու անհնարին անուններ (մէկ-երկու տարի առաջ նոյն այդ Ամերիկան տօնեց յոբելեանը այդ կարգէ անունի մը, որուն գոյութեանը կը տեղեկանայի յոբելեանի ակադեմական ընդհանրականէն)։

10
Մեզի համար ցաւ չունէր այս դժբախտութիւնը։

Գիտէինք, որ անոնք հպարտ ու կարելի էին ընթերցողներու խոշոր մթերքովը։ Գաւառական միջակ քաղաքի մը կիսկտուր մատենադարանը, այդ օրերուն (կը վախնամ հիմա ալ տակաւին), ջախջախիչ առաւելութեամբ մը կարդացուելու մրցանիշը կ՚արձանագրէր «Եըլտըզէն Սասուն»ին ու նմաններուն։ Առանց կասկածի գրաւ կը դնեմ, որ «Հայրենիք»ի ընթերցողները առաջնութեան պատիւը անվարան պիտի յատկացնէին «Մի Արճակցու պատմածը» ու այդ սեռէ ուրիշ տափակութիւններու։ Ու այսօրուան ամերիկահայ բազմապիտակ վիպողները նուազ երջանիկ ու միամիտ են, քան յիշուած շրջանի սիրուած ու փնտռուած այդ հեղինակները։ Անուններ չեմ տար, աւելորդ ռեքլամ խնայած ըլլալու համար, քանի որ տիտղոս ու հասցէ նոյնիսկ փուշէ պսակով ու կարմիր քղամիդով, կը սրբացուին, կ՚ողջունուին խունկով ու մոմով ու իբր արժանիք կը պիտակուին սաղաւարտներու ճակատին, այնքան խորունկ է ու վեհ զգացումը, ծարաւը արուեստին սատարելու, ծառայելու։ Օրաթերթ ու հանդէսները ծնունդ տուին այս նոր տեսակին։ Ու մամուլը առաջնակարգ յաճախորդ մըն է, ինչպէս արտադրողը այս խոտեղէն սնունդին։ Տխուրը այս ամէնուն մէջ։ Անշուշտ որ կայ։ Այլապէս յիմարներուն փառքովը զբաղելու համար մարդ մտնելու էր նոյն դրօշին տակ։ Դժբախտութիւնը հոն է, որ մակաբոյծ այդ բուսականութիւնը, ջուրոտ իր անկողինէն, փարթամ իր ուռճացումովը կը ներկայացնէ վտանգ մը, վաւերական արուեստին համար։ Ան կը խեղդէ այն միւս տեսակները, որոնք նիհար ու ազնուական՝ քարքարուտ իրենց լեռնակողերէն ինչ տառապանք կը տառապին, ճարելու համար սրբազան աւիշը, ով գիտէ մինչեւ որ անդունդները ուղարկելով իրենց ճիգը, որ դատապարտուած են յաճախ թոռմելու իրենց գալարումներուն վրայ, զոհուած իրենց երազին։ Ու դաշտի, գետեզրի, մարագի պարարտները մտքերնուն չեն անցըներ մտահոգուիլ այդ կորուստով։ Բայց աւելի քան տխուրը։ Ան ալ ունինք արձանագրելու։ Թերթերու եւ հանդէսներու կապալառուները, իրենց թուղթէ դղեակներուն ապահովութեանը ետին, Պիղատոսէ մը աւելի անարգ կեղծիքով անգիտանալ կը փորձեն գոյութիւնը, կարելիութիւնն իսկ այդ տրամներուն։ Անոնք շատ լաւ գիտեն խաղաղել իրենց խղճմըտանքները վարձու ժողովրդավարութեան մը երկրաչափական վճիռովը, - Թերթը ժողովուրդին համար է։ Այսպէս է, որ կը պոռան երեսիս տասը տարիէ ի վեր։ Աս ահաւոր առածին տարողութիւնը մինչեւ խմբագրողներու յարկաբաժինը կը հասնի սակայն։ Անվաւեր անցեալով, եղկելի աւանդութիւններով մեր մշակոյթը ինկած է գարշապարին տակ մարդոց, խայտաբղէտ ու ճարտար, տիտղոսով թէ անվերադիր, պատուելի թէ անպատիւ, որոնք կը մեկնաբանեն, կը յարգեն, կը գործադրեն այդ աստուածային ճշմարտութիւնը, որ հայերէն կը թարգմանուի ապրիլ, ինքն ու իրեններով, մարդավայել կեանքով, բայց անօթի մեռցնել արուեստագէտը։ Ողբ չէ ասիկա, ոչ ալ` հեքիաթ։ Ազգային թերութիւն մը, որուն պիտի անդրադառնամ աւելի ետքը, շեշտուած ու սանձուած շահագործումը, որ կը նեղէ մեզ՝ հանելուն համար մեր կռնակէն իմ չքմեղանքը։ Գրականութեան ծառայելու այս եղանակը կը հաշտուի մեծ գործի ճապուկ ու գովուած բնազդներուն հետ։ Բայց երանի անոր, որ դիմացաւ։ Ու պէտք է երկիւղած ականջով լսել անոնց միւս առածը. «Լողալ գիտես, տիրացու»։

11
Այս արդիւնքին կը միջամտեն գուցէ պատճառներ- ժամանակ, տնտեսական պայմաններ, ամբոխ։ Բայց ես կը փորձեմ առաջին գիծի բերել երկու կարեւորագոյն ազդակներ, ա. - Մշակին ընդունակութիւնը, որուն ոսկորները շատ դիւրաւ կը թեքուին հսկայական ճիգէն, բ. - Սպառող հասարակութիւնը, որուն իմացական մակարդակը միտքին պորսան կը կազմէ եւ զոր յարգելու հարկադրուած են մեծերուն չափ պզտիկները, մանաւանդ պզտիկները, քանի որ առանց այդ հրապարակին ու ծփանքներուն յարմարելու կարողութեան, մեր գրողները սրբուած կ՚ըլլային շուկայէն [5] ։

Այս երկու ազդակներն ալ հաւասարապէս ունին իրենց բացասական դերը, մանաւանդ արժէքներու կազմաւորման տեսակէտէն։



12


Վարժապետը, երբ ոտանաւոր չի գրեր կամ խմբագրական չի ստորագրեր, կ՚անգիտանայ հիմնովին մշակոյթ ըսուած երեւոյթը ու իր դժբախտ շղթաները քաշքշելէն սպառած, անօթի բերանը հոտելէն, սերունդ կը դաստիարակէ։ Տէրտէրը։ Ու անոնք, որոնք վենետիկեան գրաբարով Արսէն Բագրատունիի ու Հ. Հիւրմիւզի քերթողականովը ողնուղեղուած, երբեմն-երբեմն կը խօսին ու կը գրեն, ողբալու համար Արտաշէսը ու «անցաւոր փառքերը»…։ Շատ բան փոխուած կ՚ըլլար մեր գրականութեան մէջ, եթէ հասարակութեան այս աղկաղկ ու փխրուն ճաշակին ենթարկուելու տեղ, մեր գրողները -հոս կը հասկնամ վաւերական մարդեր- անոնք՝ որ ընելիք մը ճշդած են իրենց դժբախտ օրերուն համար ու կ՚ընեն ատիկա, անշեղ ու պարկեշտ, կարելին ընէին հոսանք ի վեր թիաշարժելու։ Բայց այդ հերոսութիւնը քիչերու փառասիրութիւնը կը գգուէ։ Հսկայ ճիգ ու նոյն ատեն, առնուազն պարարիչ հեռանկար հարկաւոր էին։ Ոչ մէկը եւ ոչ միւսը տրամադրելի ու կարելի է այսօր։ Առաջինին պատասխանատուն թերեւս ցեղին իսկ ճակատագիրը կը մնայ։ Զօրաւոր անհատներու անկարելիութիւնը սեփական ժողովուրդին ծոցը։ Երկրորդ պատեհութեան շնորհը հեռանալ, կորսուիլ, մոռցուիլ, ողջ-ողջ թաղուիլ։ Ահա թէ ինչու սիրեցինք քալել միջին ճաշակին հետ, յաճախ ետեւէն իսկ։ Ու լեգէոն են անոնք, որոնք երկրորդական կրթութենէ մը անցնելէ յետոյ, իրենց գրական ճաշակները, պահանջները, ըմբռնումները կը վստահին իրենց թերթին, մտաւոր առաջնորդներուն, որոնց ընտրութիւնը կը հպատակի ամէն ընտրութեանց օրէնքներուն աղմուկին, շռինդին։ Ասոր համար է, որ այսօր գրողներէն աւելի են քննադատները։ Ու կան նոյնիսկ շնորհունակներ, միշտ քննադատ, որոնք չեն զգար, թէ ինչքան ծիծաղելի բան է պարծենալ այդ ճաշակին անունով ու ինքզինքը ձեւել անոր ակռաներուն ու փորին ծաւալովը։ Մարդեր կան, միշտ քննադատ, որ երեսուն տարիէ ի վեր պուտ մը բան չեն աւելցուցած իրենց հետաքրքրութեանց պարունակէն, ու հրաշքը կ՚իրագործեն ամէն օր խօսելու այդ հօտին։ Այսպէս կազմակերպուած այդ մակարդակը գրեթէ կը սպաննէ շեշտ, ցից գրողը, որ չի գիտեր ճկիլ։ Ան պիտի մեկուսացուի։ Պիտի գոցուին բոլոր դուռները անոր երեսին։

13
Ծերացած ու կամազուրկ ժողովուրդի մը զաւակ՝ մեր տաղանդները ոչ մէկ նպաստ կը գտնեն նոյն այդ ժողովուրդէն [6] ու ժառանգաբար դատապարտուած են փսորելու այդ իսկ ճնշումով։ Անոնք կը վանուին, կը վռնտուին մեր իսկ սեփական մշակոյթէն, որուն միջին գիծը մինչեւ թաղականութեան կը բարձրանայ ու Երուանդ Օտեանով ու Պարոնեանով կը բաւարարուի։ Աւելի տխուր է այդ միջինէն ինքզինքը վեր կարծող մեր ինտելիգէնտ սոփեստութիւնը, ան՝ որ հիմա կուսակցական մարզերէ, պրոշիւրէ եւ ընկերային գիտութեանց խողովակներէ ճարուած ճաշակով մը մեր գրականութիւնը կը սահմանադրէ ու կը կտրէ ամէն նախաձեռնակ ոգի, գրողը ենթարկելով իր ամենահաս զէնքերուն։ Մեր գրականութիւնը փոքր, շնչատ, հատուածական գեղեցկութեանց առաջնորդող այդ բարեխառնութիւնը մեծագոյն վտանգն է, զոր չի բաւեր մատնանշել ղեւտացիներուն փաղանգին։ Ու տխուր է դարձեալ մեր գրողներուն ներքին փոքրութիւնը, ընկալուչ աւազանին նեղութիւնը։ Մեր գրողը կը ճնշուի օտար մշակոյթէն, որուն ըմբռնումը վեր չէ իր միտքէն, բայց որուն մէջ ընտանեցումը, զայն առանց նեղուելու հագնելու շնորհը դեռ չէ հայթայթած Արեւելքի դիւաններէն ծալք կապած իր ծունկերովն ու կոշտ կռնակովը։



14
Նոյն այդ նայուածքը, մնալու համար հետեւողական իր գիւղին՝ պիտի հաստատէր դարձեալ, որ քնարերգութիւնը -մինչեւ շատ մօտիկ շրջաններ մեր ստեղծագործ ճիգին լայնագոյն մարզը, ուր տրուած է մեզի ամէնէն մնայուն ու անխառն արժէքներուն բախտը- կ՚ընկրկի, յայտնի նուազումով մը [7] ։ Ամէն ատենէ աւելի է թիւը քնարահարներուն, բոլորովին անպեխէն սկսած մինչեւ գորշացածները, մինչեւ երեսուն տարիէ ի վեր մուսա հոլովողները։ Բայց մենք զրկուած կը մնանք ողջունելէ անուններ, որոնք եթէ ոչ փոխարինէին ինկողները, գոնէ կորով ու նուիրում յայտնաբերէին, անկորուստ պահելու չափ անոնց աւանդութիւնները, ժողովրդական առումով՝ հուրքը։ Լքումը, որ ցեղային մեր երազին տապալումովը շեշտուած է մեր մէջ, կը թուի ծանրանալ բոլորին ալ վրայ։ Երէկուան տղաքը կը մտածեն, այդպէս կը կարծեն, զգալու անկարող ըլլալնուն։

15
Ու մէջտեղն է քերթողութեան նոր ձեւ մը, արեւելահայ ախտանիշերով, բարձրաթռիչ ու փչուած անոնց յեղափոխուած հռետորութիւնը պատշաճելով արեւմտեան զգայնութեան ու նրբացած իմացականութեան մը կարիքներուն։ Իր տարողութիւնը։ Դեռ չէ ելած փորձի պարունակէն։ Լքում կը թուի ծանրանալ դարձեալ այն ցանցառ, մեծ ու դժբախտ քանի մը արուեստագէտներուն վրայ, որոնք դեռ կը պահեն տաղանդը իրենց անարդի, ազնուական ու խորունկ յուզումները հաղորդելու մեր ժխտող ու թերահաւատ հոգիներուն։ Կը դիմանան անոնք, հեղեղին մէջէն ամբարձիկ կաղնիներու նման, չգիտնալով ինչուն։ Ու խորհուրդի մը պէս պէտք է դիտել անոնց լռութիւնը [8] ։ Ու ասպարէզը բաց է ու ամայի, միւսներուն ու միւսներով։

16
Այսպէս պիտակուած, ու դասաւորուած, վիպողական այս զեռումին (pullulement) ու քնարերգական նուազման այս կրկնակ երեւոյթները բաւ է արձանագրել ու անցնիլ։ Ասիկա պիտի գոհացնէր գուցէ քիչ մը շատ պարզապահանջ (simpliste) ու ընթացիկ ճաշակները որոնց մարձումը (dressement) ազնուօրէն ու բարձր անշահախնդրութեամբ մը ստանձնած ըլլալ կը թուին մեր քիչ ու շատ խելօք Դաւիթ ու անփոխարինելի գրական պահակները, հասարակաց ճեմելիքներուն վրայ, որպիսիներն են օրաթերթը, մատաղատի կամ տարեց, ոստիկանի մը չափ անգէտ, բայց անոնցմէ անհուն ու անծակ հպարտութեամբ ու երջանկութեամբ, հսկելով գրական պողոտաներուն, կիրթ ճաշակին մականներովը կրկնաւորած իրենց ակնոցներուն ու պեխերուն պերճ հմայքը, երբեմն փափուկ օրիորդներու դաս տալու ատեն, երբեմն ժպիրհ ու հեգնող, երբ գործ կ՚ունենան braconnierներու հետ։ Այն ատեն անոնց ցասումը՝ արդար ու վրէժխնդիր, արձագանգ կը գտնէ հասարակութեան մինչեւ խորագոյն խղճմտանքը։ Նուիրապետութեան այս խոնարհ պաշտօնեաներուն ետին դուք կը ճանչնաք մեր այլապէս տիտղոսաւոր ու նուիրապետօրէն քննադատութիւնը, որ, իր կարգին, այս պարզադաշտ ոստիկաններուն, նախադատ ատենակալներուն առողջ, ուղղափառ սննդառութեան, բարոյական ու իմացական առողջ բարգաւաճման սպասը կը կատարէ, նախարարական այլուրութեամբ մը ու չի հասկնար իր վճիռներուն անկարելի, անդարմանելի միամտութիւնը։ Որն է սատանան, որ անհանգիստ կ՚ընէ այս մարդերը, ըսել տալու համար անոնց բաներ, որոնք մեր ծիծաղէն աւելի՝ ցաւին պատճառ կը դառնան։ Հեգնութիւն։ Ողբ։

Դժուար է սակայն պարզ քմծիծաղով կարդալ ու անցնիլ վճիռներ, որոնց մէջ աղկաղկ, հասարակ պատմողի մը (մերիններէն) եւ մտքի ու արուեստի կիսաստուածի մը (օտարներէն) անունները քով քովի կը դրուին, մեր ամենալուրջ ու ստուար հանդէսներուն մէջ անգամ։ Սրտի սեղմում կու տայ մեզի ապշութեան, տգիտութեան, յաւակնութեան այս աստիճանը մարդերու մօտ, որոնց լիակատար դերը, մասնագիտութիւնը, կեանքին բովանդակ իմաստը գիրքերու գիտութիւնը միայն եղաւ։ Նորերու մօտ այս զառածումը մեզի օրհնութեամբ յիշել պիտի տար մեր ռոմանթիք քննադատութիւնը, ան` որ 1890էն կը սկսի, բայց աւելի տանելի կը մնայ։ Քննադատութեան դէմ ժխտական կեցուածք մը իմ կողմէս անհասկնալի է գուցէ քննադատներուն։ Բայց կը բաւէ մակերեսէն անդին տեսնելու ճիգ մը։ Այն ատեն պարզ է ամէն բան։

17
Ճիշդ է, որ քերթուածով խաչխչուած կամ պատմըուածքով սեւցած էջերը կը տառապին հաւասար ուժգնութեամբ մը ժամանակէն [9], որ մեզի համար աւելի քան աննպաստ է խորունկ ու լուրջ ճիգին ու ասով պայմանաւոր արժող ստեղծումին [10] ։
18
Ամէնէն նրբին ու սլացիկ, ու աչքի, ու հոգիի համար հաւասարապէս յուզում ու վայելք կազմող միւս մեծ արուեստը, ճարտարապետութիւնը հսկայ թրսթներու հաշիւներով շղթայակապ ու հլու, շահ ու նիւթ է անիկա հիմա, դարերով երազ ու աղօթք, բիւրեղ ու երկինք ըլլալէ վերջը։ Շատ-շատ անգեղ ու անհեթեթ կայարաններ կամ վաճառքի տուներ, երբեմն բաբելոնեան աշտարակներ։ Երեմիական մը։ Երբեք։ Ու հպարտութեամբ կ՚աւելցնեմ, որ ոգիին պատմութիւնը ոեւէ ատեն չէ արձանգրած աւելի ընդարձակ եղբայրակցութիւն մը Մաքուր Բանին սպասարկուներու։ Փոքր է անոնց թիւը, բայց լայն ու բաց` անոնց թեւերուն համար վաւերական խորհուրդին ու ստեղծումին ոլորտը։ Ու անոնք ուղիղ, բայց չյայտարարուած, վասնզի ոչ ցուցամոլ ճակատումն են զանգուածին ու ասոր յղփացած ու փղշտացի պաշտօնատարներէն կազմակերպուած ճազպանտին ու հարսներգութեանց։ Բաւ է այս մխիթարութիւնը։ Օտարներու մօտ` այո։ Կազդուրիչ այս պաշտամունքը, հասարակաց հաղորդութիւն մը արուեստի սեղաններէն։ Աշխարհի մեծ ու պզտիկ արձակութիւններէն նեղ-նեղ ճարուած, բայց ներքնապէս միատարր ու ամրակուռ այս փաղանգը կը փրկէ մտածումին վարկը ու քաղաքակրթութիւնը մեր ժամանակին։ Ու անոր զինուորները, որքան ալ յուսահատական փոքրութեանց վրայ տատանի իրենց թիւը, կը գօտեպնդուին իրարմով։ Ու կը նայինք, յուսաւէտ ու հաստատ օրերու, երբ ազգերու արիւնը պիտի ազատուի սանկ ու նանկ տարիներու, բայց մանաւանդ նիւթին ու երկաթին ճնշումով հոսելէն։ Մարդիկ պիտի հասկնան իրար, աւելի սերտ ու անկեղծ, երբ անոնց հոգիները իրարու դէմ գան։ Ասոր համար է, որ չենք լար։ Միջակներու այս կայսրութեան մէջ անոնք կը տանին ուխտը ու կը պահպանեն։ Խորհիլ ուրիշ ժամանակներու, երբ նոյն այս թաթը, այս անգամ ուրիշ պիտակով, կը հսկէր միտքին վրայ։ Ինչ զոհողութիւն, հերոսութիւն, արիւն ու աճիւն է հարկ եղած դարերու վրայով, ազատելու համար մեր իմացականութիւնը հաստ ու բարբարոս բռնակալութիւններէ։ Բայց ընկրկում տեղի չէ ունեցած։ Այս հաւատքով է, որ կ՚ուրուագծուի մեր մռայլ ու արիւնամած անհասկացողութեանց, ատելութեանց ու փոքրութեանց վերեւ միւս արշալոյսը, Բանին արշալոյսը։ Մեր մէջ։ Անօգուտ է լացը, որքան անարժան։ Վասնզի ան՝ որ ուսերուն առած է անգամ մը անիծուած պատմուճանը, համոզուած է իր ճակատագիրին։ Ան գիտէ, որ պիտի անտեսուի։ Բայց զուսպ հերոսութեամբ մը պիտի հանդուրժէ անլուր տրամին։ Անլուր՝ վասնզի բուն դերակատարները այդ նահատակութեան ընտրուած են, բախտին դաժան մէկ հեգնութեամբը, ղեւտացիներէն, որոնք ուխտագրուած են տապանակի պաշտամունքին։ Ան պիտի նայի քաղցրութեամբ ու ներող մեր թուքոտ հիացումին ու շողարձակ ներբողեաններուն, ուղղուած իմաստի ներկուած ու ժպտեալ աթոռակալներու հասցէին, որոնք գրականութեան ու խորհուրդին մասնատուփերը գեղջուկ տէրտէրի մը լրջութեամբը կ՚ովսաննայեն ու ցոյցի կը հանեն, իրենց շուրջառը ու քրմական դէմքերը փառաւորելու եղերապարտ փառասիրութեամբ, ի սփիւռս աշխարհի, ու ահաւոր կեղծիքով մը երբեմն միամիտ անգիտութեամբ մը տեսնելու չեն գար իրենց աւերածն ու կործանումները։

19
Այսպէսով է, որ սպաննած են, այդ արջու ծառայութեամբ, դարաւոր անցեալի մը հեռանկարէն մեր վրայ դիզուած հմայքը, հնութեան կամ ուրիշ տեսակէտներով ճարուած, բայց իրական։ Իրենց ազազուն անձնաւորութեանց հասցէին քանի մը ածականի կամ աւելի ստոր` իրենց քսակներուն քանի մը կինէ ապահովելու համար անլուր սրբապղծութեամբ մը շահագործած են մեր նոր հեքիաթը, մեր մարտիրոսութիւնը աշխարհէ աշխարհ։ Անոնք մերկացուցած են մեզ մեր գեղեցկութիւններէն` օտարները անոնցմով շլացնելու գուցէ ներքուստ ուրացուած, բայց դուրսէն քնարերգուած արժէքներէ ճառելով հոն` ուր պարկեշտ աչք մը իր թարթիչները պիտի կապէր խնայելու համար իր ամօթը կրկէսին։

Գիտակցուած կամ ոչ, այս առաքելութեան պտուղը վայելեցինք, երբ մեր ողբերգութիւնը այսպէս պտտցուցինք մայրաքաղաքէ մայրաքաղաք ու խորտակեցինք մեր իսկ ձեռքերով մեր այնքան պարզ, սրտառուչ Դատը։ Զառածած չեմ ուրիշ գետինի, վասնզի մեր գրագէտներուն մեծ մասին գոյութեան հարցը (raison d’Սtre) կը պայմանաւորուի մեր քաղաքական ճակատագրով։ Պէտք է ձգել իրենց մեղքին վայելումին մէջ այն միւսները, որոնք աս ու ան միջոցներով իրենց գործը կարծած են վերցնել եւրոպական հրապարակ, ու ակադեմականներէ, օրագրողներէ, երբեմն արգահատովի, երբեմն վճարովի հայթայթուած գովեստները ամիսը հեղ մը կը շեփորեն մեր գլխուն վրայէն կամ թռուցիկներով, «պաշտօնական տեղեկագիր»ներով իրենց մեծութիւնը կը պատգամեն աշխարհէ աշխարհ։

20
Ճիշդ է, որ տառապանքը խորացնելու մէջ դեր ունին դարձեալ բացառիկ, անկարելի ըսելու չափ դառն այն պայմանները, որոնցմէ տախտապարակ նուաճուած է մեր իմացական ընտրանին, բաժնելով զանգուածին ճակատագիրը, բայց անկէ աւելի խոցուած, անարշալոյս ու անպատսպար [11] ։

21
Որն է այն երանելի անկիւնը կամ փարթամ ոստանը, որոնց մէջ, ցոյց տուէք խնդրեմ, կարելի ըլլար գոնէ տարրական, բայց պարկեշտ համակրանք հաստատել իմաստին ու ասոր թշուառ գործաւորին հանդէպ։

Յոբելեանները։

Բայց չեմ գիտեր կայ գրագէտ մը, որ մեռելի միս ծամելու զգայութեամբ, ամէն օր պիտի չործնու այն պատառ մը հացը, զոր սարքողները այնքան թշուառական միջոցներով կը խուզեն մեր ժողովուրդէն, այսինքն՝ այն ժողովուրդէն, որուն սիրտը բաց է գթութեան ամէն ձեռնարկի։ Որ, ժամուն ու աղքատախնամի գանձանակներուն իր խղճմտանքը վճարողի յուզումով կը մասնակցի հանդէսին։

Ու դառն է մտածել այս գերագոյն հարուածին, աւելի քան ստորացուցիչ, թխմուած այս պատառով պուկին մէջ այն մարդուն, որ խենթ է կամ խելօք, իր հասկցածին պէս ծառայած է ժողովուրդին ու ծերութեան կեդրոնէն, կորաքամակ, կը շուլլուի մահուան զառիվերին, աւելի տկլոր, քան փողոցէն անցնող յետին բեռնակիրը։ Մեր յոբելեանները կը նուիրագործեն մեր քաղքենիին ցինիզմը, գործածելու համար քիչ մը հինցած պատկեր մը։ Հապա մինչեւ յոբելեանի քարակոփ կամարները։ Որն է այն գրողը, որ ապրած ըլլայ իր տաղանդով, միմիայն իր տաղանդով ու ստիպուած չըլլայ անկէ դուրս բոլոր ընդունակութիւնները, բոլոր ստորացումները, կարճ բոլոր ստուերոտ ու լռելեայն լարերը փորձելու։ Հոս է եղերականը։

Նոր ժամանակներու իմացական մեր բոլոր ձեռնարկները, փոքր, բայց հաստատ նուաճումները կատարուած են, ու ինչ սպառումներու, զոհողութիւններու, մահերու գնով, ի հեճուկս անոնց, որոնց մեր շատ գիտցող, ողջամիտ, լուրջ տրամաբանութիւնը պարտք ու պաշտօն էր յանձնած մատակարարելու միջոցները մեր ցեղային առաքինութեանց պահպանումին, հսկելու անոնց վառարաններուն անշէջ գործունէութեան ու սպառազինելու մեր միտքին զաւակները նոր առաքելութեանց ի խնդիր։

Մեր դպրոցները իրենց դէմքը կը պարտին այն մարդոց, որոնք անխելք եղան իրենց վրայ յարուցանելու թաղականութեանց եւ հոգաբարձութեանց պաշտօնական, գուցէ մեր ազգային սահմանադրութեամբ հրամանագրուած յարձակումները եւ, ի վերջոյ, հալածանքը։

Մեր գրականութիւնը գործն է խենթերու, որոնք այդպէս ամրակուռ պաշտօնական մարմիններուն դէմ հսկայ պայքարը լարեցին, տարին եւ անօթի մեռան [12] ։

22
Արուեստագէտներուն թուլութեան, ապիկարութեան հեքիաթին տալով պատշաճ բաժինը, պէտք է զբաղիլ միւսներով, այսինքն՝ խառնածին մարդերով, որոնք զգեստ փոխելու դիւրութեամբ մը կը յայտնեն իրենց ընդունակութեանց շտեմարանները։ Երէկ վաճառականի քարտուղար, ապահովագրական ընկերութեան մը կամ պանքայի մը համարակալ եւ կամ պետական (օտար անշուշտ) մարզի վրայ տիտղոսաւոր աշխատող, կ՚անցնին ազգային մշակութային գետիններու ու կը «ծառայեն»։

Անգամ մը այդ աթոռներուն «տեառնագրուելէ» յետոյ, զգուշութեամբ կը ծրարեն մէկդի փոքր, գունատ շուրջառն ալ իմաստի աստիճանաւորին (բոլորն ալ առնուազն bachelier են) ու կը մտնեն գազանազուսպի իրենց համազգեստին մէջ։ Քանի մը տարի վերջ, հին մշակէն, «վաստասէր»էն ոչ իսկ մոյնքը կը մնայ նոր տիպարին վրայ, որ գէրցած «ազգին իւղովը», ինչպէս սովորութիւն է ըսել, հաստցած նոյն իւղով, մանաւանդ ուղեղէն, կ՚առաջանայ ուրացութեան մէջ հսկայաքայլ։ Խոհեմ է անիկա, տնտեսող, սմսեղուկ, խելացի՝ իմաստին ամէն ընձիւղ, որ անմիջական շահ չի խոստանար, մկրտելու մէջ, նախանձը շարժելու չափ, վերահսկիչ վարչագէտին, ելեւմտագէտին, մեր այսպէս անուանուած ազգային իշխանութեան, որուն համար մեր մշակոյթը, շարականն ու տէրտէրը չ՚անցնիր։ Ուրիշները տանողներուն բոլոր քմայքները տարփողելու գնով մը։ Ով պիտի տար ինծի 1860ը, ուր մտաւորականին համար օրակարգ էին ընդվզումն ու պայքարը դրամի, աթոռի, ազդեցութեան իշխաններուն դէմ։ Հիմա անոր առաջին առաքինութիւնը դրամին ու անոր ներկայացուցիչին հետ հաշտութեան եզր մը, հնարք մը ճարելու ընդունակութիւնն է։ Մտաւորականէն զառածած պաշտօնատարը պիտի վարէ իմաստին վարչութիւնը իր գետնաքարշ, չըսելու համար զզուանքի բառը, շուկայի հանգանակովը, դրամի տուներուն մէջ յարգուած վարչաձեւով ու օրէնքներով։ Պարբերաթերթ կամ «օգտաշատ» մատեաններ պիտի մատուցանէ մեր ողջմիտ հասարակութեան սնունդ պիտի «ջամբէ» աղքատիկ տղոց համալսարանական խողովակումը, պիտի պաշտպանէ միջակութիւնը, քարոզը, ազգին բարոյական մակարդակը, հայ ընտանեկան սրբութիւնը, նոյնիսկ եկեղեցին ու անոր աւանդութիւնները, տակաւին քիչ մը «քաղքըցի»ներ, մանաւանդ ու մանաւանդ շաբաթական… յիսուն տոլարը, բայց պիտի ուրանայ արուեստին, ստեղծումին, մնայուն եւ ոչ առօրեայ արժէքներուն ետեւէն ամէն թելադրութիւն։ Կ՚արժէ խօսիլ անոր ծրագիրներուն վրայ, որոնք հոգն ունին օտար ափերու մեր մշակոյթին, անոր զարգացման, պահպանմանը, բայց մշակը անօթի մեռցնելու ճարտարութեամբ։ Կ՚արժէ սակայն ծանօթանալ մշակոյթի մասին անոր դաստակերտած ըմբռնումին, բացառապէս գործնապաշտ ու հաստ, որուն սահմանները մինչեւ ամերիկեան ժողովարանները կը հասնին ու կը մարին անոր պատերուն։ Մտքէս չ՚անցնիր նախատել ոչ մէկ խորունկ ու անկեղծ ըմբռնում։ Կրօնական խտիրը ծիծաղելի է իբրեւ բառ անգամ մէջտեղ նետել։ Բայց զզուելի են այն մարդերը, որոնք ամէն հաւատքէ, ամէն սրբութենէ պարպուած, ասոնց վաճառումը, ասոնց «սիրոյն» իրենց նուիրումը կը ցուցադրեն ամէն տեղ ու մեր մշակոյթին ուղղուած պուտիկ մը արեւն ալ կը գրպանեն։ Պոլսոյ մէջ ես ունիմ դառն փորձառութիւնը այս ահաւոր աղէտին։

23
Այդ անզգած, որովհետեւ ամերիկեան, ճաղատ, ապազգային, էգ ու անբանացնող մշակոյթը մեր քաղքենին ընդմիշտ հեռացուց մեր ցեղային աւազանէն, սատարելով մեր աղէտին, քանի որ ազգային հարցը ձգուած էր գետին ու հասողութիւնը միայն «հոգիով հարուստներուն»։ Այդ մշակոյթին միջնաբերդը ատելի ընել յաջողեցաւ մեր զաւակներուն՝ մեր սրբութիւններէն ամէնէն հզօրը, լեզուն։ Վարկաբեկ ըրաւ մեր միւս սրբութիւնը, եկեղեցին, ցամքեցնելով մեր մէջ գուրգուրանքի, պաշտամունքի թելերը, որոնցմով մենք ապրեցուցեր էինք մեր ցեղին երազը ամէնէն անմշակ հոգիներուն իսկ խորը։ Այդ մշակոյթը մինչեւ այսօր, մանաւանդ նոր աշխարհի մէջ, ինչ երջանիկ գիրքեր կեանքի կը կանչէ, որոնք մահուան անգամ անարժան են ծնելու իրաւունք չունենալնուն։ Տարօրինակ, իրաւ որ, մեր ժողովուրդը։ Որուն իմացականութիւնը այնքան հաստ ու նախնական, բայց որուն այնքան առողջ բնազդը կրցաւ ամբողջ դարու մը վրայ, առանց արդի մեծատուններու վարկին, իր արիւնին, հոգիին փոքր կաթիլներովը կանգուն պահել մշակոյթի իր վառարանները, բայց չկրցաւ անոնց վարչութիւնը ազատագրել դրամին դեղին ճնշումէն։ Վաւերական կամ փչուած տաղանդներու ինչ մուրացկան, ինչ անօթի ցիրուցանում է հայ մտաւորականութիւն որակուած սիրտէ հեռու, նախատակոծ թիապարտներու այն խումբը, գերի խումբը (անճիշդ չէ այս ձեւ պատկերել մեր իրական գրագէտներուն «Նոր բաբելոնը») որ, ընդդէմ բոլոր քարերու, թուքերու, փուշերու, հեւասպառ, արիւնամած, բայց ուսամբարձ պիտի տանի մեր խորհուրդին տապանակը, մինչ դէմէն, այդ ճիգին ծաղրածու, պիտի փքուի միւս ընկերակցութիւնը, բարգաւաճ ու գէր, ան՝ որ սողոսկելով կամ դաւելով, լրբութեամբ կամ շողոմով, «բայց անքակտելի իմն հեղիւսուած» կը մնայ իմաստին բագիններուն, կը շահագործէ օրգանները ու, սարսափախառն հեշտանքով՝ կը նայի տաժանակիրներու թափօրին, ձեռքերը շփելէն ու օրհնելէն Յիսուս Քրիստոսը, Լուտերն ու Հոգին Սուրբը, չհաւատալով ներսէն մեր անյատակ յիմարութեան ու պատահած հրաշքին։ Բայց մանաւանդ ուրանալով իր իսկ կոխած տախտակը ներսէն։ Սուտ, կեղծիք։ Շանթաժ եւ Նեպոթիզմ։ Գիտութիւն ու կրօնք։ Բարիք ու մշակոյթ։ Ախ, այս ոսկեզօծ, բայց պալար բառերը, որոնք ցուցատախտակներու պէս մեզ կը պաշտպանեն ու կը ծածկեն մեր նեարդներուն որդերը։ Երբեք արժանիք, զոր աւելորդ, վնասակար կը գտնենք։ Երբեք խելք, զոր չենք հասկնար ու շան նման գզել տուած ենք շուկայի քերականութիւն որակուած գազանին։ Երբեք պարկեշտութիւն, որ մեր լեզուով տկարութիւն, անճարակութիւն կը թարգմանուի։ Ալ չեմ համարձակիր այս գիծին վրայ կանչել տաղանդը, որուն թշնամի ենք ի ծնէ, մեծով պզտիկով, զոր կը վերապահենք ամէնքս մինակ մեզի, որմէ կ՚ազատինք, երբ պողպատը քիչ մը զօրաւոր իյնայ, պզտիկ ու տակէն հարուածներով։ Այսպէսով է, որ բոլոր իմաստի կրկէսները գրաւուած կը մնան ճարտար լարախաղացներէ։

24
Կուսակցութիւն, ազգային իշխանութիւն, անջատ կազմակերպութիւններ, մամուլ՝ բոլորին մէջ ալ տեղ չկայ տաղանդին, երբ ասոր «ջուրը» շատ նկած է։ Անիկա պիտի մեկուսացուի քիչիկ-քիչիկ ու պիտի հրուի խոռոչի մը ողջ գերեզմանումին։ Հեքիաթին Այաքսը։ Որչափ իրաւ է անիկա։ Օտարներու մօտ այս բարքերը չափով մը կը հակակշռուին, թէեւ հոն ալ տաղանդը կասկածելի կը նկատուի վարչական շրջանակներու մէջ։

Բայց վերջապէս պետութիւն ըսուած դրութիւն մը կայ հոն, որ մուտք ու կարելիութիւն թողած է -համեմատական անշուշտ- արժանիքին, որ կը տառապի, «յամուրդի ու զուսպ», բայց կը հասնի երբեմն իր աշտանակին։ Արդի հանրավարութիւնը կ՚ատէ իմաստը ու անոր ներկայացուցիչները։ Յետ մահու ունայն փառքի մը գզրոցները տրամադրելի ընելով անոնց գորշ, սեւ ներկային ետեւէն։ Մեր մէջ մտքին շղթաները զարնուած են աւելի քան խիստ ու Արտաւազդի շուները անբաւական են ու անզօր դարբիններու հսկայ բանակին դիմաց։ Ու անխուսափելին։ Արուեստագէտը պարտաւոր է իր մէջքը ճկել դրամի հեծեալին, ուրիշ տեղ մը իշխանութեան (քովիկը դրէք մոգական վերադիրը) հեծեալին, եթէ չէ վճռած անօթի ճաթիլ մէջտեղէն (մտածման ու վերլուծման նիւթ է միւս կողմէն ուրիշ երեւոյթ մը, որուն համեմատ այս անկումին մէջ բաժին ունին մեր գրողներու պալատական, գէշ բառով մը` պնակալէզ բարքերը)։ Մեր կրթական հաստատութիւնները, ու մեր իմաստին բոլոր օրգանները ստիպուած են խարանը առնել հեծեալի ձիուն սմբակներուն։ Արդէն իսկ մեր տղաքը, անոնք՝ որ վաղուան ընտրանին կը կրեն իրենց մէջ, կը գնահատեն դասը այդ խարանին։ Դիտեցէք ու պիտի համոզուիք այդ ոգիին ամրակալութեանը վրայ։ Նիւթին նուիրուած հաստատութեանց թոշակաւորները միայն իրաւունք ունին օգտուելու մեր կարգ մը նպաստներէն։ Մենք զոհողութիւն ու հոգ կը դնենք՝ տղաքը մեծ եսասէրներ պատրաստելու գործին մէջ ու կը պաշտպանենք անոնք, որ արհեստագիտական վկայական մը գրպանը պիտի ապրին մեր կռնակին, միայն ու միայն իրենց համար։ Բայց անկարելի կը դարձնենք նպաստաւորուիլը միւսներուն, որոնք գէշ կամ աղէկ պիտի ապրին այս ժողովուրդին հոգիին հետ ու համար։ Ու զարմանալու չէ, երբ անոնք, այդ տղաքը, ըմբռնեն իմաստը այս մտայնութեան, արհամարհեն հոգին, անշահախնդիր մշակումը, բոլոր այն բաները, որոնք չոր զարդերը կը կազմեն ուղեղին, ու կը վազեն ետեւէն այն բաներուն, որոնք ընդունակ են «հաց» բերելու։

25
Ճիշդ կրնան ըլլալ տակաւին հոս ու հոն բանաձեւուած [13] խոշոր, փայլուն, գեղեցիկ տարազները, որոնք արուեստի գործի մը համար զանգուած, հող, աւանդութիւն, ոգի եւ տակաւին նմանօրինակ entitéներ կը քուէարկեն ու կը դատեն մեր գրագէտները այդ օրէնքներուն լոյսովը։ Իրաւունքին բաժինը այս պահանջումներուն մէջ, ես չէ, որ ուրանայի պիտի։ Բայց այդ քաջարի, բարեացակամութեամբ տիկ եղած տրիբունները, այդ սպեղանիներու կարգին ինչ որ կը մոռնան, գրեթէ հիմնականն է, չըսելու համար՝ անխուսափելին։ Անոնք կ՚ուրանան, եթէ չեն մոռնար, արուեստագէտը։ Վասնզի, եթէ անոնց մէկ մասը դեռ կ՚անգիտանայ խոշոր տեսողութեանց ինքնաբաւութիւնը ու արուեստին շուրջը կ՚ըսէ անկնիք, խեղճ բաներ, հեծկլտանքով ու բացագանչութեամբ բարեխառնուած, միամիտ ու ծիծաղելիէն ալ դուրս, միւս մասը, ան՝ որ ընկերային գերութեանց պողոտաները մաշեցուցած է տարիներով, գործած ու քարոզած այս ժողովուրդին մէջ, կռնակ տուած հաստ դրութիւնները, իր պատգամները կը համեմէ, ինչ կ՚ըսեմ, որ սպառազինէ մեծաշռինդ անուններով ու համբաւառատ վարդապետութիւններով։ Դիմացէն մարդ կը վարանի այսքան նուիրական տարազներով գրեթէ թապու դարձած դպրոցին մօտենալ։ Բայց կը կարծեմ, թէ աւելի պարկեշտ բան մըն է երեւոյթները դիտել փոքր, պարզը, փորձն ու հակափորձը կարելի տուեալներով, մանաւանդ մեր մէջ, ուր գրականութիւնը այնքան յստակ, քիչ, դիւրաւ պարագրելի շրջաններու վերածուած է ինքնին, ու չի կրկներ բարդութիւնը, թնճուկը ընկերային ուրիշ ծփանքներուն, օրինակի մը համար, մեր յեղափոխութեան ու անոր ստացած հակամարտ արձագանգին։

26
Վասնզի ինծի ու ինչպէս իրենց համար եղերօրէն ստոյգ է, որ աշխարհի բոլոր ծանօթութիւնները, նոյնիսկ լիովին մարսուած ու casռ (հակառակն է, որ ճիշդ է մերիններուն մեծ մասին մօտ) անբաւական են, աւաղ փայտէ մարդ մը արուեստագէտի վերածելու։ Այս է պատճառը, որ այնքան շատ ըլլան գրողները ու այնքան քիչ՝ գրագէտները։ Մեր գրականութեան մէջ իրենց այնքան «բարձրագոյն» տեղ մը վերագրող քննադատներուն բոլոր հատորները, բայց ամբողջութեամբ, ես չեմ փոխեր, օրինակի մը համար, Հրանդի մէկ հատիկ պատկերին հետ։ Ու ծանօթ է ձեզի թերեւս իրողութիւնը, որուն համեմատ Հրանդ կ՚անգիտանար, սորված չըլլալուն այդ թղթեղէնը ու անոր մէջ զմռսուած, զարդանկարուած օրէնքները։ Ամէն տեսաբան, քննադատի մէջ եթէ դասախօս մը չկայ, որ ասպարէզին պարտքը հաճեցնելու համար ստիպուած է իր դասերը գրելու երբեմն ու ասիկա անհանդուրժելի, անկնիք, գորշ ոճով մը (ականջը խօսի մեր արեւելահայ դոկտորներուն), կայ սկսնակ փառամոլ մը, որ աղմուկին սիրոյն պիտի շարժուձեւէ աջ ու ձախ ու պիտի ըսէ փցուն ու պոռոտ բաներ, առանց նեղուելու, վասնզի իր բերանն է միայն մաս առնողը այս վայբերանութեանց մէջ։ Կայ մանաւանդ գրագէտը, վրիպածը, որ իր չկրցածը ուրիշներէն ուզելու անպատկառ սոփեստութիւնը կը ջանայ վարագուրել տարազներու, յատուկ անուններու, մեծաշռինդ վկայութիւններու, երբեմն զուտ լիթիւրժիք բառակոյտի մը խայտաճամուկ պարեգօտովը ու կը… քրմանայ։ Գիտեմ, ջախջախիչ ու անթիւ են անոնց փաստերը, որոնք մկրտուած են ուղղափառ աւազաններու մէջ ու դրոշմը կրող մեծ տեսաբաններու։ Գիտեմ, թէ արդի մշակոյթին թաքուն զսպանակները անոնք պիտի կապեն ամէնէն շատ յեղյեղուած անուններու, որոնք երկրէ երկիր իմաստին հաշուեկշիռը կ՚ընեն… օտարին դրամին վրայ աշխատող հաշուեքննիչներուն դերով։ Բայց հարկ չկայ աճապարանքի։ Քսանհինգ տարին բաւ եղաւ, որ աղօտ յիշատակի մը վերածուի մեծագոյն աղմուկ հանող քննադատը՝ Անուն։ Թող բարեհաճին իրենց ետեւը նայելու։ Պիտի գտնեն ուզածնուն չափ։ Վասնզի քննադատը դերասան մըն է, ուրիշ գրեթէ ոչինչ։ Որ դերասանը կրցած է իր անունը փրկել։ Տխուր է ասիկա, բայց չի դադրիր ճիշդ ըլլալէ։ Մինչդեռ գործերը կ՚ապրին։ Զի արուեստի գործը կը բաւէ ինքն իրեն։ Զայն մեկնելը աւելորդ է, երբ սիրելու չ՚առաջնորդեր։ Ու գիտենք, թէ սիրելու անընդունակ արարածը քննադատն է, տեսակ մը արուեստի ներքինի, որ կը յաւակնի կեանքին problèmeը դատելու, հասկնալու, հասկցնելու ուրիշներւ վրայ, բայց դաժան հեգնութեամբ մը ինքնիրմէն մեկնելով։ Արդիւնքը որոշ է։ Բայց պէտք է արդար ըլլալ… ներքինին նոր չէ, որ կը տիրէ։ Ու մարդիկ նոր չէ, որ պիտի խոնարհին մեծ կամ փոքր քահանաներու, քրմապետներու առջեւ։

Ասիկա՝ բացատրելու համար անոր մուշտակաւոր կամ ծիրանազգեստ արձանը։ Ու ասիկա դարձեալ ըսելու համար սրտին կշիռը, որ այդ փառքերը անդադար կը կրծէ, փոշիացնելու համար երբեմն շատ կանուխ։

27
Զատել, ցցել մանաւանդ անհատին տեղը, դերը, բաժինը, որ կը գլէ ու կ՚անցնի բոլոր օրինագիրքերը, հանգանակները ու քարոզները [14] ։ Տարազները գրագէտ մը ճանչնալու, դասաւորելու մէջ ունին չորրորդական դեր։ Մանաւանդ գրականութիւն մը առաջնորդելու հարցին մէջ անոնց ազդեցութիւնը պայմանաւորած է զանոնք յղացողներու ստեղծագործ ուժովը։ Անոնք կ՚արժեն, ինչ որ կ՚արժէ կամքը այդ մարդերուն, ոչ թէ խելքը։ Մեր գրականութիւնը իր լաւագոյն բիւրեղացումները իրագործած էր արդէն քննադատութեան մուտքին առաջ (1890)։ Որն է գործը, որ ուղղակի ենթարկուէր տարազային բխումին։

28
Մեր Վարուժանը, նկատի ունենալու համար նորագոյն դէմք մը [15], ինչ աղերս կը ներկայացնէ մեր քննադատութեան տուեալներուն հետ։ Ինծի կու գայ, թէ օտարներու գեղեցկութեանց հաղորդ մեր տղաքը, մեր գրականութեան անյարիր, հիւծախտաւոր ու թշուառ սա պատկերին դէմ իրենց զգացած ցաւը կը փոխադրեն տարազներու վրէժին։ Կամ, իրենց սորվածները ցուցադրելու պէտքին չափ, զանոնք բանի մը ծառայեցնելու արդար, բայց միամիտ փառասիրութիւնը կը վարէ իրենց հաւատումները։ Իրենց հետ չենք, երբ ամէն բան կը բեռցնեն պատահարներու հարկադրանքին, որ տիրական է, ընկճող է փոքր անհատականութեանց մեր ուսերուն։ Արուեստի գործը մեծ է թերեւս, ոչ թէ իր ժամանակը, ցեղը, տէթերմինիստ տարազները փաստելով այլ… հերքելով, ինչպէս պէտք է ըսած ըլլամ ուրիշ տեղ։ Միջակութիւնը։ Այո։ Զայն պիտի գտնենք ամէնէն աւելի հաստատ բազմածը շրջանի մը տիպար գործերուն մէջ։ Ով որ կ՚ուզէ ճշգրիտ գաղափար մը կազմել ի մեր մտայնութեան, արուեստի ըմբռնումներուն, միջին ու ընթացիկ ճաշակին վրայ, պէտք է կարդայ Մ, Պէշիկթաշլեանի, Ս, Ֆէլէկեանի, Տիգրան Սէթեանի ու այլոց երգահանութիւնը ու աւուր պատշաճի յօրինումները կնունքի, մեկնումի, վերադարձի, մահուան, ծնունդի, ամուսնութեան դրուագներու վրայով։ Պիտի խաբուէր անիկա Դուրեանէն, որ յիսուն տարի առնուազն կը կանխէ իր ժամանակը, իր տաղանդին անմահ մասովը։ Զարտուղութիւնը օրէնք է հոս։ Թող աչք նետեն տարազի ասպետները Խորհրդային Հայաստանի արդի գրականութեան։ Ամէն ինչ դասաւորուած է հոն, ըստ ուղղափառ հանգանակներու։ Արդիւնքը։ Մեծ, անշուշտ ընկերային, պատմափիլիսոփայական (օ, ահաւոր բառը) ու տակաւին ինչական գետինէն։ Բայց արուեստի գետինէն։

Գաղթային գրականութեան մը յղացքը բարբարոսութիւն է ինքնին։ Գրականութիւնը չէ, որ կայ, կ՚ապրի, իբր առանձին գոյացութիւն։ Գրագէտներ միայն կան։

29
Տուէք անոր բողկուկներուն համար բաւարար ենթահող։ Անիկա պիտի տայ ձեզի իր կորզածը այդ հողին մռայլ ընդերքէն։ Ամէն ձախորդ պարագային՝ իր ընդերքէն։ Բայց տուէք գրագէտ, այսինքն՝ թշուառ, յիմար, իր երազովը կուրցած ու ինքզինքը ամբողջութեամբ ի հաշիւ իր երազին ուրացած մարդը։ Ոչ թէ ան որ լրագրի սիւնակներուն մէջ գրիչին ճապուկութիւնը սորվելէ յետոյ, պիտի վազէ անոր ակօսէն հոն՝ ուր զառիթափը հեշտ է ու շահոտ։ Ու ըլլայ անիկա Արարատի շուքին կամ Հըտսընի զով ափերուն վրայ, միշտ պիտի ըսէ բաներ, որոնք արժանի չեն լսելու, մեզի կու գան Մայր Հայաստանէն ու Մեծ Փարիզէն, երբ այդ ձայները կը փրթին ճաթած նուագարաններէ։

Այսպէս ուրեմն, անոնք կը պատմեն, կը շահագործեն պարզ, բայց իրենց կողմէ չգիտակցուած օրէնք մը, որուն համեմատ իր լեզուն ուղիղ գրող ամէն երիտասարդ ( որ անցած է միջակ ու նոյնիսկ նախնական, բայց խնամուած կրթութեան մը բարիքէն) ի վիճակի է, առանց ուրիշ ոեւէ աշկերտութեան կամ ներքնահոս ու թանկ նկատուած տարրի, այսինքն՝ տաղանդի (ամէնէն քիչ՝ գրական օրէնսգիտութեան) նպաստին, տարազելու կեանքէն իր կոյս, անդրանիկ փորձառութիւնը։ Մենք միշտ շահեկան պիտի գտնենք այդ մէկը, մենք՝ որ մերը ըրած ենք այդ շրջաններուն ու չենք հաւատար ու կը խաբենք մեզ, ուրիշներու մէջ ինքզինքնիս փնտռելով։ Վասնզի այդ մէկուն բերանը արուեստը չէ, այլ՝ բոլորովին նոր բան մը, իր իսկ հոգիին դէմքը, բայց հրաշքով մը գրեթէ իր նեարդներուն կազմով նման մերինին, եւ որ պարզ այդ հանգամանքով կը բաւէ մեզ հրապուրելու։ Պիտի չտեսնենք անկատարութիւնները, որոնք զգալի են իմացականութեան ակնոցին ու պիտի սիրենք այդ իսկ ստուերներուն համար։ Կամ առնելով հակառակ պարագան, այսինքն՝ երբ առաջին բխումը կ՚ըլլայ ամբողջութեամբ յաջողակ, մէկ հարուածով ճշդելով հոգիի մը փաստը եւ գրագէտի մը դիմագծութիւնը, հարկ է զգոյշ ըլլալ։ Աւելի անվնաս է դարձեալ զայն ընդունիլ արուեստէն դուրս ձեռնարկ մը, վասնզի, կարեւորը շարունակութիւնն է։ Այսինքն՝ օտար հոգիներու հէնքին վրայ։

Այսինքն՝ բազմապատկել կեանքին փորձառութիւնը դէպի խորերը, ու հոծ, անհաւասար, վէպէն ալ վեր ու խճող ու ծաւալուն իրականութիւններ պարագրկել, սեղմել, որայել, պարզել ու ցայտեցուցած յանձնել հատորներու։ Արուեստին աւելի հարազատ բառով մը՝ տարազին բաժինը այս յաղթահարումին մէջ անկարեւոր ըսուելու չափ տարտամ երիզ մըն է, նեարդները իրարու հիւսող ու ծակտիքը դարմանող։ Բայց բառը նոյնն է պատկերելու համար միւս, լիակատար համադրութիւնը, ուր կը մտնեն ջիղերն ու ջանքը, խելքն ու յանդուգն կորովը ու կը շինեն կենդանին, որ կը կոչուի արուեստագէտ։ Ինչ որ կը զատէ այսպէս ջրդեղուած արարածը միւս ինքնաբուխ ու մինակ ջիղ կամ խելք մարդերէ, մարզանքին մէջ ստանձնուած յամառութիւն մըն է (կարծեմ մէկը հանճարը կ՚որակէ իբր երկար համբերութիւն մը), պարզ, բայց չհասկցուած կամքը։

Ներշնչում ու տաղանդ տիսիփլինէ անցած կամքը կը հոմանշեն։

Ու գրագէտը գործաւորն է կամքին։

30


Ու քիչ մը աւելի յառաջանալով կ՚աւելցնենք, որ շատ մը տարազներու քովէն ընդունելի է նաեւ այն միւսը, որուն համեմատ արուեստի գործը արդիւնքը կ՚ըլլայ վերինին գլխովին հակադիր օրէնքի մը։ Այս վարկածն ալ իր ուժը կ՚առնէ երկար օրինակներէ, որոնք մէկ շունչով ծնած գլուխ-գործոցները կը համրեն եւ կամ ժողովրդային յօրինումներէ, որոնք առանց ճիգի կը գտնեն իրենց առաջնածին ու անաղարտ կատարելիութիւնը։ Սանդուխին որ աստիճանէն ալ նայինք, արուեստի գործը փաստ մըն է, մանրանկար մը, վերցուած լինելիութեան ստեղծագործ ակունքէն ու սեւեռում մը։ Անոր մէջ յաջողելու համար, գործաւորը, մեկնելով հանդերձ (ու ասիկա ստիպողաբար) անձնական, մասնաւոր, փոքր, միաբջիջ ապրումէն, պիտի բարձրանայ նոյնքան ստիպողաբար անանձն, ընդհանուր, մեծ, բիւրաբջիջ լինելութեան, որ մշտական հոսում մըն է, տարերային ու անսկիզբ միգամածը, շարունակ աւրուող ու շարունակ վերափթթող անպարագիծ հրթիռը, երեւոյթներու ծովին վերեւ, անհասկնալի, տրտում, խեղճ, սրտաբեկիչ, բայց երբեմն գեղեցիկ ալ։

Արուեստի գործը այդ հոսումէն բիւրեղացած առանձնացում մըն է, սիւնեղէն ելք մը, կայունացում մը, բայց պահելով իր արմատներուն բիւրաւոր աչքերն ու բերանները սիրտին մէջը այդ միգամածին, ըլլալով անկէ վեր, սաւառնագեղ ու փաղփուն, բայց ձգտելով ինքզինքը ձեւել, սառեցնել, լինելութեան անհամար բխումներուն մէկովը տարազուած։

Ձեւերու եւ մշուշի աշխարհ, որուն անհուն կերպասէն մենք արտօնուած ենք միայն մեր շուքերը մկրատելու։ Հանգանակ մը չէ ասիկա։

Խորացուցէք ու պիտի գտնէք զայն՝ տանելի բոլոր միւսներուն նման։

Շատ քիչեր կը կասկածին, թէ արուեստի գործին նկարագիրը կազմող այս transpositionը դուրսէն այնքան պարզ ու դիւրին, վտանգաւոր ու անխուսափելի խարակ մըն է, ուր պիտի գան փշրուելու բոլոր սնոտի տորմիղները բոլոր ժամանակներու անվաւեր արգոնաւորդներուն։

Նոյնիսկ անոնցը՝ որոնք տարիներով արշաւ են կատարեր, գետաբերաններու թոյլ ու հաստ ծփանքները յաղթահարեր ու ափնադիր պանդոյրներու ծափն ու պսակը քաղեր են։ Անոնք պէտք է որոճան այդ փառքին բեկորները ու դողդողան չորցած տերեւներուն բախտովը։ Անվտանգ կ՚ազատին խարակէն անոնք, որ ասպարէզին համար անհրաժեշտ տուրքը կը վստահին կամքին ու աշխատանքին (դուք գլխադրեցէք, երկաթագրեցէք, դարձեալ պիտի աւելնան բառերը իրենց տարողութեան մէջ), բայց հերակլեան աշխատանքին պաշտպանութեանը։

Այլապէս, արուեստը հասարակաց հանդիսարան մը պիտի դառնար, իմացական երանգէ մարզանք մը, ուր մարդիկ իրենց մորթը, մարմնամոյնքը, դնդերները, երակները, բռունցքները, մատներու ճարտարութիւնը ու ականջի նրբազգածութիւնները ցուցադրելու փառասիրութեան պիտի աւելցնէին միւսն ալ։

Ասոր համար է, որ լռելեայն, պիտի վերադառնան ապահով ու սովորական խորշը, ուրկէ գեղեցիկ առտու մը դուրս քաշած էին իրենց նաւակը, ոսկեգեղմը նուաճելու հերոսական տրամադրութեամբ։ Այլաբանական այս պատկերը բացատրելի կ՚ընէ նահանջներ, որոնք չեն պակսիր մարդոց ամէն տարիքին։

31
Թերեւս չափազանցութիւն է կիրարկել զայն դարձեալ վերջին տասնամեակին, ուր մեր գրականութիւնը բազմաթիւ նոր անուններ փայլեցուց ի հաշիւ գործերու, որ չկան։

Չկան այսօր գործերէն դուրս, այդ անուններն ալ, եթէ սնոպութիւն ու անտեղի ռեքլամ ընդունինք անոնցմէ հոս ու հոն ցոյցի դրուած պատառիկները, եւ որոնք, քաշուած ու խաղաղօրէն տեղաւորուած իրենց աշխարհիկ զբաղումներու ծոցը, երջանիկ ու տրտմած յիշատակի մը պէս ատենը հեղ մը կ՚ոգեկոչեն այդ արկածախնդրութիւնը, որ իրենց չարժեց գուցէ այնքան հոգ, որքան զգայնական փոքր կապը, էնթրիկը հիւսուած օր մը հանդիպուած ու յետոյ մոռցուած աղջկան մը հետ [16] ։ Երբեմն աղջկան տեղ այդ գրգիռը կու գայ ընթերցումէն։

Ուրիշ ատեն՝ ռոմանթիզմէ։

Պատճառներ, որոնք պատմուածքին այս աճումը կը բացատրեն։

32
Ասիկա մռայլ ու ժանգահար վարժութիւնն է, որ անոր երեւակայութեան բոլոր աւշերակները կը պարուրէ ու դեղնախտի մը պէս կը գունաւորէ ամբողջ ստեղծումը։ Հարիւր տարի յետոյ հրաշք պիտի ըլլար զանազանել Շիրվանզադէի գործէն ծերութեան, չափահասութեան պտուղները։ Կան այսպիսիներ, որոնցմէ մէկ գիրք պիտի բաւէր։ Փ. Պուրժէի քառասուն հատոր վէպերը ոչինչ աւելցուցին հեղինակին փառքին, երբ անիկա երկու վէպի մէջ արդէն տուած էր իր դէմքը։ Մնաց որ, ինչ որ մերինները կը փրցնեն իրենց սեփական անցեալէն, արդէն ճղճիմ ու անկշիռ՝ (մենք ինչ կ՚ապրինք, որ մեր գրողները կշտանան անով) դժբախտ պահեստ մը միայն պիտի կրնար հայթայթել իրենց։ Ու պէտք է ընդունիլ միւս դժբախտութիւնը, որուն համեմատ չսպառող (չնորոգուող ըսել կ՚ուզուի) աշխարհի մը դէմ կը սպառի ինքը, գրագէտը, այսինքն՝ կ՚ընկճուի։ Պիտի կրկնէ ինքզինքը, ամրապինդ՝ յոյսին մէջ թաղօնը լոյսին հանելու։ Փոխուող գրագէտը, հակառակ իր սայթաքումներուն, անկումներուն, անհաճութեան զգացումին, որ կ՚արթնցընէ մեր մէջ զինքը մեր հին մտապատկերին կապելու յոգնութիւնը, ի վերջոյ իրեն հետ կ՚ունենայ մեր համակրանքն ու վստահութիւնը։ Շատ բան կը ներենք իրեն։ Իրաւացի է ափսոսալ մեր տղաքը, զանոնք տեսնել ուզելով այս ժխտական ակնոցներով, երբ դեռ անոնց հոգին իր աղուամազն անգամ չէ թափած։ Յետոյ՝ արդար է աւուր հացին հարցովը բռնակալուած մեր երիտասարդները կեցնել դէմը տրտմութեան ու սիրոյ մեծ ասպետներուն, որոնք կեանքին ու գրականութեան seigneurները եղան օտարներուն մէջ։

33


Վտանգը տարբեր երեսով մը կը ներկայանայ բանաստեղծութեան մէջ։ Վասնզի հոս, չի բաւեր լեզու մը կամ լեզուներ սորվիլ, անցած ըլլալ քանի մը զգայական պատահարներէ, այնքան սովորական պատանիներու սկսող կեանքին մէջ, ճարելու համար այն շեշտ, ինքնեկ հզօր, նոր անհատականութիւնը, որ վաւերածին բանաստեղծը կը զատէ ամէն դարու մէջ զեռացող տաղաչափերու վտառէն [17] ։ Այս վերջինները երջանիկ են, իրենց փառքին, իրենց անայլայլ ու միջակ գոհացման մէջ։ Ու կը շինեն իրենց անձնաւորութեան գմբէթները, առանց ուրիշ optiqueի։

34
Իբրեւ արուեստի գործ միջակ իր մակարդակէն հազիւ ինքզինքը բրդուճ մը վեր բռնող վէպը Շիրվանզադէի, պիտի դիմանայ, ժամանակին հետ աւելի թանկ ըլլալու պայմանով, իբր անհուն սթոք մը շրջանի մը բարքերուն։ Իբրեւ արուեստի գործ բոլոր երկրորդական ու փցուն առաքինութիւններով, գիրքերուն օրէնքներով, հին ու նոր քերթողականներու ծաղիկներովը բեռնաւոր ոտանաւորը Հ. Արսէն Բագրատունիի, Հ. Ե. Հիւրմիւզի, Հ. Ղ. Ալիշանի (չսրբապղծելու համար այս անուններուն այլապէս ազնուական շնորհը, զանց կ՚ընեմ աշխարհաբար ոտանաւորը ժամանակակիցներուն) այսօր թանգարանի ապրանք է միայն։

Գեղարուեստական թերին, ինչպէս արժանիքը (երբ կը հայթայթուին ուրիշներու զարմացումին համար) խորապէս կը կրեն կնիքը այդ իսկ ժամանակի դատաստանին, որ կը նմանի քիչ մը ամէն դատաստանի։

Կու գայ ատենը, երբ կարճատես ճաշակի մը կողմէ անիրաւի արժեզրկուած Պերճ Պռօշեանցի գործը պիտի գրաւէ իր տեղը նոյն այդ գործին վրայ, ճիշդ քովիկը Շիրվանզադէին։ Ինչ շահ բանաստեղծութենէն։

Անիկա շատ յաճախ կեղծ փասթիշ մըն է անկեղծ անհատէ մը, զոր մթագնած են բառերու ներկն ու ժանեակները, անճանաչելի դարձնելու չափ դէմքը անոր հոգիին։

Ով պիտի յանդգնէր նուիրուած ու հալած աբբան ու անոր սիրտը կարդալ բառերու այն քառատրոփ արշաւին ու պոռոտ աղմուկին մէջ, որ Եւայի հարսանիք կը կոչուի Ալիշանի քերթողութեան մէջ։

Եւ սակայն մինչեւ այսօր դեռ մարդեր կան, որ այդ շողակնափայլ տողերուն մէջ կը յաւակնին բաբախող սիրտ մը տեսնել։ Գլուխ-գործոց մը ուրիշ բան չէ եթէ ոչ սիրտ մը։

Պատմողական երակէ քերթութիւն մը մասամբ կը դիմաւորէ վտանգը, վասնզի հետաքրքրութիւններ ունի դէպի բարքերը։

Չենք կրնար մոռնալ Իլիականը եւ Մահապարաթան։

Բայց քնարերգակները։

Ասոնց ոտանաւորը, մանաւանդ մեր մէջ, զուրկ է յաճախ բանասէրները կամ քերականները շահագրգռելու բախտէն իսկ։

Այսօր ինչ հեռու կը թուի մեզի 1890ի քերթուած մը ստորագրուած, որ բանաստեղծ չէր ծնած։ Ինչի պիտի ծառայեն Խ. Նար-Պէյի, Մ. Չերազի, Ռ. Պէրպէրեանի, Յ. Սէթեանի քերթուածները (այս անունները՝այլապէս յարգելի ու երբեմն ալ սրբազան իսկութենէն մասնիկով ալ լիացած) ու դեռ աւելի խեղճերուն, որոնց անունը գրիչի տակ պիտի չիյնայ ալ։ Կը հետեւի, թէ մտքի աշխատաւորներէն ամէնէն դիւրաբեկ համբաւը քերթողինը կ՚ըլլայ (օտարներուն մէջ աւելի ակնբախ է պատահարը։ Կը բաւէ անուններու վրայ կանգ առնել, ու ասիկա ամէնէն մեծերէն, Լամարթին, Վ. Հիւկօ, որոնց մեծածաւալ գործը կէս դարու հասակով մը կ՚երկարի, բայց տուժելով խորքէն։ Առաջին խորհրդածութիւններէն ասդին (Լամարթինի քերթողութեան անդրանիկ հատորը) աւելցածը այնքան քիչ է (միշտ քերթողական երակէն), որ կրնանք զանց ընել, այսինքն՝ առաջինով բաւարարուիլ։ Հիւկոյի ընդարձակ կայսրութիւնը պատկերի եւ բանի վերածուած է ամփոփ հատորի մը։

Ու այս ազատուածները արդէն արժէք էին անոնցմէ բրգացած հսկայական հատորներու ետին ու առաջը։

Անշուշտ մտադրութիւն չունիմ այդ գործերուն այլապէս ներկայացած շահեկանութիւնը ստուերի տակ ձգելու, կեցած եմ բանաստեղծական դաշտին վրայ)։

Ասոր համար է, որ այնքան շատ է քերթողներուն թիւը, երբ կ՚ապրին ու այնքան քիչ, երբ կը մեռնին։

Մեր ժամանակակից քերթողութիւնը քանի անունի պիտի խնայէ։

35
Ու իրենց ճարած արժանիքը հովանաւոր է ճերմակ, սփոփահար պատրանքով մը, որ ձիւնին կը նմանի, կը թաղէ՝ առանց ճնշելու, կամ մետաքսին, որ շերամը կը դագաղէ։ Անոնք «բարի են եւ հեզ»։ Բայց մանաւանդ «աղքատ հոգիով»։ Անոնց զլացուած է միակ պատմումին, դուք հասկցէք՝ քերթումին ալ բախտը։ Ու թերեւս այս մասնայատկութեան մէջ է գաղտնիքը, որ կը զատէ բանաստեղծութիւնը արուեստի միւս սեռերէն։ Ոչ մէկը իր հոգալովը պիտի յաջողի քերթողի տարազ մը ճարել իր լեզուին [18] ։

36
Շատ քիչ են մէկ հարուածով իրենց ձեւը ընդմիշտ զգեցող բանաստեղծները, ըսել կ՚ուզեմ՝ քիչեր պիտի համբերեն իրենց ձեւը վճռապէս պարտադրելու աշխարհին ու պիտի խարխափեն դէպի ետ մանկութիւն ու պիտի աճապարեն դէպի առաջ ծերութիւն։ Առնուազն արհեստին անխուսափելի խակութիւնները, անփորձութիւնները պիտի ճեղքռտեն անոնց նախախայրիքը կամ յետամնաց ճութերը [19] ։ Շատ ու երկար արեւներ, արշալոյսներէ յետոյ կամ զօրաւոր արեւները վերջալոյսներուն պիտի միջամտեն՝ դարմանելու համար արուեստի գործին այս անկատարութիւնները, նուաղումները։ Ու չզարմանանք, որ մատաղ պատանութենէն մինչեւ թարշամ ծերութիւն մարդիկ երգեն ու երգեն, նոյն երջանիկ այլուրութեամբ, որուն փաստը տուած էին արդէն, անդրանիկ տողերէն կամ յարմարին, շփոթուելու չափ անոր հետ՝ իրենց պատրանքին ու, օր մը բռնուած, գողունի վար դրուած յուռութքէն, որ ճշմարիտ քերթութեան մասունքն էր իրենց մօտ փսորներ զատեն, զարդարեն, բաշխելու համար հաւատացեալներուն։

37
Յետոյ, տարիքը։ Կրնանք ուրանալ զայն, ինչպէս կարելի է մերժել արուեստագէտին անձէն դուրս բոլոր հնարովի միութիւնները (մեծ-մեծ բանաձեւերը իմաստասիրութեան կաչաղակներուն, բացատրութիւնը կը պատկանի Շոփէնհաուէրի), որոնց պաշտօն կը ճարենք հրաշքը բացատրելի ընելու։ Բայց դիտուած օրէնք է, որ տարիները կը կարծրացնեն սիրտը, որ մինակ մսի կտոր մը չէ [20] ։ Դեղահատները կը թեթեւցնեն, բայց չեն նորոգեր։ Մահը ետ չի դառնար։ Որքան աւելի ճիգ թափենք արհեստը տիրապետելու, ուշադիր մնալու կանոններուն ու ճաշակին ծոմապահութեան, այնքան աւելի գէշ պիտի գրենք մեր ոտանաւորը, եթէ մեր հասողութիւնը չ՚անցնիր բառերէն։ Ամէնէն քիչ սորվելիք արհեստը քերթուած գրելու արուեստն է։

38
Մտածում -այդ դառն հակումը դէպի խորքերը հոգիին, անոր ջուրերուն սեւութեանը մէջ ծաղկող պատկերէն սարսափով ընկրկումը, անհուն գիծերու ամփոփումին մէջ սրտին մանուկի պէս կապկպումը, զօրաւոր կարօտը հանգիստի, մահուան երգեցողութեանց մեղեդիին ընդմէջէն…։ Զգացում -աշխարհի անհուն ձեւերուն ետեւէն անոր երկարումը, թել-թել ու գալար-գալար, քանի մը պուտ սիրոյ ու արցունքի գինով, երբ մեր համբոյրին ու աչքերուն վրայ կը հսկէ աներեւոյթ ու երկաթէն աւելի խիստ մատը ճակատագրին։ Բայց երբ մէկը, ու երբ՝ միւսը։ Բայց՝ արիւնի նոյն խտութիւնը, նոյն յօրինուածքը սա զգաստ երակներուն մէջ, հիմա՝ բաղդատելով այն օրերուն, երբ նոյն այդ խողովակներէն քսանամենի տղուն կրակն ու բոցը կը թաւալէր։ Ինչ որ տարակոյսէ զերծ է բնախօսական կալուածին մէջ, Ինչու ընդունելի, չեմ ըսեր վճռապէս ճիշդ չըլլայ նաեւ հոգեկան հեղանիւթին վրայ։ Ուրկէ կը թորուի արուեստի գործը, մեզի անծանօթ տարրալուծութեան մը ալամպիգով։ Երբ երիտասարդ է քերթուածը։ Երբ` խոհուն ու աւարտած։ Ինչպէս դիտել տուի վերը, դժուար է փափաքելի պարզում ու յստակութիւն թափել այս դատումներէն ներս։ Մենք կը տպաւորուինք, ըսել կ՚ուզեմ` կը պարտուինք իմաստէն, որ, օրինակի մը համար, Վալէրիի մը ստեղծումներուն մէջ կտաւն ու ոլորտը կը յօրինէ պատկերին, զայն ազատելով ձեւին բանտումէն, զայն պահելով մշտական թրթռումի մը մէջ ու կը հոսի քերթուածին վրայ իր մագնիսական հեղանուտը, ան` որ կը հրակիզէ (Շնորհալին ըսած է հրազինել) քերթուածին բոլոր նիւթայօդ նեարդները, բայց գմբէթը կը բռնէ պարապին վրայ, նման բոցէ շէնքի մը, ուրկէ ջնջուած չըլլան գիրերուն հետքերը, եթէ մարդերուն սիրտը չի ճերմկիր, քանզի չենք տեսներ, բայց կը ճերմկի շրթունքը։

Ու եթէ կենսական յուզումներուն կեդրոնը մինչեւ որոշ շրջան մը կուրծքն է, այսպէս ըսելու համար, կու գայ միւսն ալ, երբ ուղեղը կը դառնայ գերակշիռ։

Անշուշտ, այդ մարզերուն վրայ կանգ առած ու մինչեւ այդ` շատ բան տեսած, ասոնց վրայ անդաճելը այս ստուերին վերապահած մարդերը պիտի սիրեն այն կտորները, որոնք հաստատ ու կերպադրուած ձեւը ու անոր բոցեղէն արձագանգը, իմաստն ու ասոր լայն, տիեզերածնական կորագիծերը, արարչութիւնն ու սնունդներէն յայտնաբերում մը միանուագ կը փոխադրեն ուղեղներու վայելումին։ Բայց պիտի կրնան, նոյն այդ մարդերը, նոյն ընկալչութեամբ սիրել այն միւսն ալ, որ Արթիւր Ռէմպօ կը կոչուի, ամբողջութեամբ զգայնութիւն, մութ, պղտոր, զեռուն, քաոսային հեղեղ մը ձայնի, գիծի, լոյսի, արիւնի ու ցեխի, (պարզ բառով մը կեանքի խմորին, բոլոր արարչութեանց մէջ հանգունատիպ ու հեքիաթով խորհրդանիշ), որուն վրայ իր սիրտը (իր հոյակապ «Գինով նաւը») ճամբու է հանած, զգալով ու տեսնելով բաներ, որոնք, յիմար ու ցնորական՝ իմաստի ակնոցներուն տակ, բայց այնքան իրաւ, խոր, մարդկային, արդիական են իրենց ծփանքին, սուզումին, փրփրագեղ ամբարձումին մէջ, իրեն պիտի երակէ մը պուտ մը արիւն վազցընենք մեր աչքերուն դաշտին։

39
Ուրիշ երեւոյթ է բանաստեղծութեան տագնապը։ Տակաւին կարելի է փնտռել ինչուն։

Թող ուզողը դիմէ տարազներու մխիթարութեան ու հայրենիք պահանջէ մեր արուեստագէտին։ Դիւրին է վերանալ պատճառներու սանդուխներէն ու համոզկեր տեսութիւններու անձրեւով մը ողեղել՝ գիտնալու մեր ծարաւը։ Բայց, - Մեր իբրեւ ազգ գոյութեան ամէնէն խռովայոյզ ու եղերապէս մեծ շրջանէն (1918-1925), արեւելահայ բանաստեղծութիւնը, զրահուած մաթերիալիստ տարազներուն բովանդակ մարտկոցներովը, ունենալով ամէն ինչ, նոյնիսկ ինչ որ բախտը կը զլանայ խիստ յաճախ, ըսել կ՚ուզեմ՝ հզօր, արիւնոտ, ամէնէն աւելի մեր ջիղերը կտոր-կտոր բզկտող զգայութիւններու ամբողջ կայսրութիւն մը, հազիւ-հազ ճախճախուտ գործ մը մէջտեղ դրաւ, որ կը կոչուի Չարենցի ստեղծագործութիւն։ Եւ սակայն այդ տղան իր ոտքերուն մինակ մեր հողը չունէր։ Ունէր Տանթէին ալ չունեցածը։ Ինչ հարկ անուններու աղմուկին։ Ու միւսները, որոնք Արարատին ու Նայիրի երկրին հոտը կ՚առնեն ամէն հծծիւնէ, բարեբախտ չեղան դարձեալ։ Այսօր կորսուած է հոն, ինչ որ սկսած էր Աբովեանով։ Արեւմտահայ բանաստեղծութիւնը։ Հիներէն հազիւ մրմունջ մը՝ որ, մեկնումի յուսահատութեամբը վիրաւոր, կը պահուի։ Աւելին։ Պատանիներու եւ մշտապէս պատանի ծերերու փոքր փառքերը կը հայթայթէ։ Հայրենիք հանդէսը իր բիւրաւոր էջերէն երկու տուն քերթուած չկրցաւ հրամցնել ութ տարուան մէջ, իր ընթերցողներուն։ Սովը զօրաւոր ու անողոք, անհատներու սով է, որոնք սոխի պէս դիւրաւ չեն բուսնիր, որքան ալ խոր հերկած ըլլանք տեսութեանց արտերը կամ ածուները մեր զգայարանքներուն պարարած գիրքերուն ու տարազներուն աղբովը։

Համատարած մեր վերջին աղէտը չ՚անդրադառնար կարծես հարիւրաւոր մեր գրողներուն հոգիին մէջ, հակառակ անոր, որ մենք աւելի քան երբեք կարօտը ունինք սփոփիչ ձայնին։ Փոխարէնը, մամուլով մեզի մատուցուածը հասարակ տեղիք է գրեթէ, զուրկ ինքնութենէ, կնիքէ, մեզ մեր անցեալին նետող յուզական որեւէ տարրէ։ Մասնաւորուած, փոքր՝ մեր գրողները չեն կարդացուիր զանգուածէն, որ հեռու է իրենցմէ։ Այս է պատճառը, որ անցեալ սերունդին դէմքերը, հակառակ իրենց խղճալի անկատարութեանց, դեռ կը պահեն իրենց հմայքը, վասնզի գէշ-աղէկ, զանգուածին ծանօթ մարզերու վրայ կը գործեն։ Նորերուն պակսածը ամէնէն աւելի նորերը կը զգան։ Բայց… ու հոս պէտք է կենալ։

Աւելորդ է ծանրանալ հնարովի կամ իրական մեղքերուն։

Բայց աւելորդ չէ ըսել բաներ, որոնք ուշքի, հպարտութեան թերեւս կանչեն քանի մը զգաստներ։

40
Ես չեմ ցաւիր այս ճիգին ու անոր գուցէ անպէտ վատնումին համար, իմ կողմէս, թէեւ համոզուած եմ բոլոր ժամանակներու առաքեալները [21] հաւատաւոր ու պինդ մարդեր եղած են միշտ։

41
Ճիշդ երեսուն տարի է, որ անոնցմէ մէկը քայլ մը չէ փոխած առաջին ոտանաւորէն։ Ուրիշներ, իրենց գոյութիւնը կապած են այլապէս մեծամիտ ու սնապարծ փառասիրութեան մը գոհացումին այս ու այն ձեւերով, երբեմն շատ հասարակ, անոնք թարգմանած են իրենք զիրենք օտար լեզուներու եւ ատոր մեծաթռիչ փառքովը խղդել կը սպառնան մայրենի գրականութիւնը։ Հպարտ են քննադատական սիւնակներով, զոր կը վարձեն նոյն աղբիւրներով ու … ցաւագար անձկութեամբ մը կապուած կը մնան մեր փոքր հրապարակին, անոր ճղճիմ ու իրենց ջիղերուն «անվայել» յուզումներուն, ու տարապարտ, անխոստովան, բայց հզօրապէս զիրենք կրծող կասկածին մէջ օգնութիւն ու գովեստ կը մուրան ճարտար ու սրատեսներէն միայն թափանցուելիք միջոցներով։ Ու չեն տեսներ ծիծաղելին, որ կայ այս ծարաւին մէջ։ Ան՝ որ իր ոտքը դրած է այդ մարզերուն, շարունակել միայն ունի։ Այն ատեն է, որ մենք պիտի խանդավառուինք իր քայլերով։ Այս ստորին աճպարարութիւնը «բանին քարոզ»ներուն, որոնք քերթուած մը գրելէ, աւելի ճիշդը՝ յղանալէ առաջ, անկէ շահուելիք աղմուկին, ռեքլամին կը խորհին ու կը խաբեն իրենց խղճմտանքը ու աւելի լրբութեամբ շրջապատը ստեղծումին տեղ «համբաւ սնուցանելով»։ Այս դասակարգը կը խմբէ նոյնիսկ քանքարաւորներ, այնքան հզօր է գրական նանրամտութիւնը մեր ամէնուն քով։ Ուրիշներ, աւելի մատաղ, յաճախ պատանի, կը կրկնեն երէցներուն անգիտութիւնը։ Վերածելով ասիկա աւելի դժնդակ մեղքի մը՝ իրենց ազգատոհմին անունը թերթէ թերթ պտտցնելու կամ դրացիին աղջիկը քերթողի պսակով մը շլացնելու անխոստովանելի փառասիրութեան։ Բայց լաւ ու արժան է հրաժարիլ անոնցմէ, զբաղելու համար միւսներով, որոնք կը ճանչնան, ճանչցեր են արուեստը, օր մը դողացած իսկ անոր խորունկ մէկ ձայնէն, ականջ կախած այդ կախարդութեան, յետոյ հրապուրուած ուրիշ մարզերու։

Բայց պատրանքը վառ պահելու համար իրենց ականջին, ատենը հեղ մը պուտ մը բան կը սրսկեն, իրենց ստորագրութիւնը թառամելէ փրկելու համար, այսինքն՝ իրենց անունին շնորհը կը յաւերժացնեն մեր բանաստեղծութեան վրայ։ Հապա ուրացողները։ Այսինքն՝ անոնք, որ օր մը երեւցան, ըսին քանի մը անկեղծ խօսքեր, յետոյ փոխեցին իրենց շեշտը ու դարձան դէմը իրենց արուեստին, մկրտուելով հրապարակագիր ու վարդապետ։ Երկար է այս թւումը։ Ամբողջ ներկայ քնարերգութիւնը կ՚իյնայ անոր հասողութեանը տակ։ Ուրկէ եւ ինչու այս մորթափոխումները, հերձուածումը։ Որքան են բաժինները անհատին, շրջապատին, պատրանքին ու մեր կրաւորութեան պատահած այս այլասերումներուն մէջ։ Որքան որ ուզէք։ Անոնք հիմա վտանգը կ՚իրացնեն՝ վաւերատիպ արուեստը անհասկնալի ընելու, քանի որ իրենց խոտին վարժեցուցած են հրապարակը։ Ու անոնք պիտի ըլլան եթէ չեն, տխուր ախոյեանները անհարազատ արուեստին, անոր՝ զոր կը սորվեցնենք մեր գիրքերով ու օրէնքներով, մեր աշխատանոցներուն կամ Արեւմուտքի համալսարաններուն մէջ ծեծելով անոնց սիրտն ու ջիղերը հմտութեան, բանականութեան, դպրոցական հանգանակներու, հին ու նոր գեղեցկութեանց տոռնովը։ Անոնք որ մեր մամուլին դարբնոցէն ստացած են մատ համրելու արհեստը ու անոնք, որ Արեւմուտքի ուսուցչապետներէն սորված են ամենահաս դեղահատներուն յուռութքը, իրար կը լրացնեն իրենց պայծառ տգիտութեան ու փառքին, իրենց գեղեցիկ, անծակ պատրանքին մէջ։

42


Անոնք դժուար պիտի տարակուսին մեր օրը իրենց կոչումէն ու դերէն, երբ օտարներու մօտ բաւական մը բան զեղչուած է այսօր անոնց ցաւաբերութիւններէն [22] ։

1930



[1] Պոլիսը, հակառակ իր բոլոր անցեալին ու փառքերուն, այսօր դադրած է գործօն ու ղեկավար իր առաքելութենէն։ Եւ սակայն ոչ մէկ տեղ մեր ժողովուրդը կը ներկայացնէ արուեստի սնանումին համար այդքան պայմաններ իրարու աւելցուցած։ Զանգուած, մշակոյթի բոլոր կազմակերպութիւնները, լեզուն, դարաւոր աւանդութիւն ու գործեր։ Ուր այս պարտութեան սահմանուած էր քաղաքականէն դուրս ազդակներով, որոնք ճշդիւ կը կրկնեն այդ խառնածին, բայց անկնիք քաղաքին բազմադարեան նկարագիրը։ Երբ է դարը, որ այդ քաղաքէն ցայտեցնէ, չըսեմ քաղաքակրթութիւն մը, այլ դէմքեր։ « Բիւզանդական գրականութիւն » տարազին տակ ազգերու հարստութեան մէջ ոչ մէկ յաւելում մտած է։ Բայց անտեղի են այս ընդհանրացումները։ Հոն աշխատող տպագրական մեքենան վերագտած է այսօր իր հարազատ յաճախորդները ու կը պատրաստէ ընթացիկ ապրանքը, յայտնի ճաշակներու գոհացումին։ Նոյնիսկ անիկա փնտռել կու տայ բռնապետութեան ու գրաքննութեան օրերը։ Վենետիկի կիսադարեան հոգեվանքը բեւեռային անարշալոյս գիշերի մը կը նմանի։ Ոչ մէկ գործ «զմրուխտ» այս քաղաքէն, որ անցնէր սովորական հետաքրքրութենէն անդին ու ուղիղ կամ սխալ, բայց անկեղծ արուեստի շունչ մը յայտնաբերէ։ Ու աւելորդ իսկ է հարցնել հանելուկը այն ժամանակավրէպ ին, որ «Բազմավէպ» կը տիտղոսուի եւ զոր չըմբռնելու, չընդունելու յամառութեան մէջ երջանիկ կը մնան եկող ու գացող աբբահայրերը։ Աղանդաւորի, անկրօնի յարձակում մը չէ ասիկա։ Շունչի, խղճմտութեան, խորացումին բարիքը սպասողին խօսքեր են ասոնք, մարդերէ, տեղէ, պայմաններէ, որոնք օտարներուն մէջ շրջաններու վրայ կնիք կը դնեն։ Վիեննան։ Իր մենագար մասնաւորումին մէջ խորամոյն չի կասկածիր դուրսի արեւը, որ կեանքեր ու քաղաքակրթութիւններ կը ծնի, ու կը շարունակէ բառերու բովքին մէջ տաժանակիր աշխատանքը, առանց զգալու համադրումին, ստեղծումին, նորոգ կառուցումին ձգողութիւնը։

[2] Հմտութեան, խորութեան, հեռանկարի պակաս մը մեր գրականութեան մէջ արգելք է, որ մենք կարենանք զատորոշել գիծերը մեր հաւաքական հոգեբանութեան, նոր բառով մը՝ արժէքին։ Մխիթարեան ու էջմիածնական տախտակները աւելի ճշգրիտ ու կշռաւորներով չեն փոխարինուած։ Նոր օրերու մեր քննադատութիւնը միամիտ է, ռոմանթիք ըլլալուն չափ, երբ մեծութիւն ու գեղեցկութիւն կը տեսնէ հոն՝ ուր օտար մը ( կը հասկնամ ճանչցողը, ոչ թէ այդպէս տիտղոսուածը) ոչինչ պիտի հաստատէր։ Կէս դարէ աւելի է, որ կը ձգտինք խանդավառել օտարները անոնցմով ու տակաւին հին կամ նոր գործ մը միջակ գիծի ալ չենք կրցած զետեղել։ Անշուշտ, պէտք չէ մեղադրել անոնք, որ հակառակը կը հաստատեն։ Ուրիշ ատենի թողելով այս մտայնութեան վերլուծումը ու ճշդելու մեր նորագոյն այդ պատրանքին մէջ դերը մանաւանդ անկէ շահ սպասողներուն, կ՚աւելցնեմ, որ իբրեւ սպանդի ապրանք հասարակաց խաղաղութիւնը յոգնեցնելէ յետոյ, կը թուի, թէ պիտի զբաղեցնենք աշխարհը տիպարային կարգ մը մասնայատկութիւններով։ Վկայ՝ իրարանցումը, զոր կը յարուցանէ փցուն վէճ մը մեր մէջ, երբ ցեղային գիծերու շեշտ ցայտումին վրայ է հարցը։ Նոր ժամանակներու հրեայ մը, ինչպէս կը տարուին տիպարելու անոնք, որ մենէ կամ մենէ օտարացածներէ, կը յաւակնին աշխարհը ճանչնալ։ Ասիկա կարծիքն էր աշխարհի ամէնէն ազատամիտ ընտրանիին, ռուս առաջաւոր տարրերուն։ Հրեայ մը, որ հարիւր տարիով ետ ըլլայ իր շրջանէն ու շարունակէ դիմացնել պատկերը ալջնջուած վաւերական ջհուտին, ասիական մարզերէ։ Ինծի կու գայ, թէ մեր խուզարկութեան կազմածները վերցնելու ենք ցարդ ուսումնասիրուած գետիններէ, ուր մեր միամտութիւնը այնքան մեծութիւններ ու փառքեր կարծեց գտնել, այսինքն՝ մեր իմացական գեղեցկութեան այսպէս յորջորջուած կրկէսէն, ու փոխադրել աւելի համեստ մարզեր, հոն՝ ուր չարքաշութիւնը, փոքր, բայց սուր խելքը, ազգային մեր լաւագոյն ատաղձը, այսինքն՝ յամառութիւնը, տեսակ մը նուիրում, որ լիակատար այլասիրութիւնը եթէ չի հոմանշեր, բայց կը պատկերէ մեր գերագոյն առաքինութիւնը, ուրիշին հասնելու մեր դիւրապատրաստ ընդառաջումը ու տակաւին այս գիծէ աւելի հաստատ տուեալներ, բայց բոլորն ալ բաւարար ժողովուրդի մը դէմքը վաւերագրելու։ Ու ատենը եկած է ալ։ Վասնզի շրջապատող քաղաքակրթութեանց բիւրաւոր նիզակներուն տակ՝ մենք ստիպուած ենք ալ տարազի գալու նման կակղամորթի մը, որ դուրսէն հարուածներով գալար-գալար կ՚ոլըրի ու վերջապէս կը դառնայ սկզբնական իր դէմքին՝ իր իմաստին։

[3] Երբեմն ամբողջական քաղաքներ, կրկնելով հայրենիքին coupռ, ժուժկալ ու ներհայեաց ճարտարապետութիւնը, այլամերժ տափաստաններու գորշութեան վրայ ոստայնանկուած, այսօր տրտում յիշատակ։ Երբեմն հսկայական յիշատակարաններ, տաճարներ, որոնց չորս թեւերուն վրայ գահուած ուղեղը, գանկը մեր ժողովուրդին, կամարը՝ որ կը զարտուղի իր լերկութենէն ու դաշնակութեան խորհուրդը կը մարմնաւորէ, հսկուած՝ Արարատին անհաս եռանկիւնովը, ան՝ որ կը վեղարանայ մեր հայրապետներու ճակատէն։ Հեռաւոր Արեւմուտքէն, ուր հնամենի քաղաքակրթութեան հետ սիրեց ճակատիլ, ու հիւսիսէն, ուր իր մարդերուն կենդանի տաճարները նոր ու հզօր ուրիշ քաղաքակրթութեան մը դէմ չաղօտեցան, մինչեւ խորագոյն հարաւը։ Նոյն դարուն Լըվով ու Կալկաթա ու Ամսթերտամ, հաւասարապէս ամբարձիկ ու հզօր, այդ օտար աստղերուն ներքեւ, բայց խեղճ ու գերի՝ Արարատի ոտքին։ Մեր պատմութիւնը։

Արդար չէ յուսահատիլ անոր միջակութեամբը, ոչ ալ ուռեցուորիլ անոր նիհար փառքերովը։ Այլ տեսնել զայն այնպէս՝ ինչպէս որ է անիկա։ Ու այն ատեն պիտի մեղմանայ մեր ամօթը, զոր դիզած ենք մանաւանդ յիսուն տարիէ ասդին։ Ու ըլլալու համար աւելի յստակ՝ մօտենալ նոյնիսկ անկումի ամէն տխուր տեսիլին մեր տարագրումին։ Շիտակ չէ, զայն, մեր գաղթականութիւնը, տեսնել մեր պատմիչներուն ակնոցովը։ Կ՚արժէ կենալ պատկերին դիմաց ու մտածել։ Ինչ որ դիտուեցաւ քիչ վերը, գործն է մարդոց, որոնք, այսօր պատահածին նման, իրենց ուսերուն հազիւ մէյ-մէկ մախաղ կրցան անցընել, ուրականին ժանիքէն մազապուր ու ինկան մենէ աւելի խեղճ այդ հեռադիր, գլխովին օտար, ժանտ ափերուն։ Ով որ տեսած է մեր ժողովուրդը, աշխարհի անծանօթ շուկաներուն վրայ, իր խելքէն ու տոհմային դրամագլուխէն դուրս ոչինչով զինաւոր, պիտի զմայլի անվերապահ, անոր փոքր, բայց հաստատ մեծութեանը, անոր համեստ առաքինութիւններուն։ Բայց ուր է միտքը, որ զբաղէր այս հրաշքին խորհուրդովը, թափանցելով անոր ալքերուն, շամանդաղելու համար անոր նորոգիչ աւիշովը մեր սպառած, յուսակտուր երազը։ Իրար կ՚ուտենք մենք ու բիւզանդական վէճերու վրայ կը վատնենք մեզի այնքան պէտք մեր կորովը, արիւնը։ Բայց ստոյգ է այդ հրաշքը։ Եթէ այսօրուան մեր ըմբռնումները քարէն ու ոսկիէն կը նախընտրեն թուղթն ու ներկը, ատիկա արդիւնք է ժամանակին։ Մեր՝ ալ ուրացուած տաճարները «նորոգելու» մեր անկարութիւնը մեզ կապած է լրագրին, որ գժտութեան, եղբայրադաւ պայքարի կրկէս է ամէն ժողովուրդի մէջ։ Դէպի արուեստը մեր արեւելումը կը հպատակի նոյն ժխտական պայմաններուն, որոնք դրամի եւ միւս մարզին վրայ անհաշուելի արագութեամբ կը սպառեն մեր արժէքները, հրապուրելով զանոնք իրենց բազմապիսի եւ ընդարձակ գեղեցկութեանց։ Զուտ ազգային կաղապարի վրայ ինչ որ կը փորձուի, սրտառուչ է եւ մեծ, ծիծաղելի ըլլալու աստիճան։

[4] Պատմուածք որակումին տակ զետեղելի են բոլոր այն կառուցումները, որոնք աշխարհի ամէն պարբերաթերթերուն, մանաւանդ օրաթերթերուն մէջ կը մնան ամէնէն փնտռուած ու բանուկ ապրանքը։ Գրական աղքատիկ, չըսելու համար արհամարհուած սեռ մը (մեծ գրողները զայն նկատած են տեսակ մը ժամանց, բերանփոխ իրենց հիմնական, ծանրածանր զբաղմանց մօտ), ան՝ որ հիներուն մէջ զգացական (affectif) բարոյախօսական (moral) ոսկերոտիքով մը հազիւ ոտքի (Վոլթէրի մշակածները եւ յունական քանի մը հնագոյն քերթողաշունչ զրոյցները, աւելորդ չէ նկատի ունենալ անոր արեւելեան վարիանթը, որ դէպի հեքիաթը եւ արդի թերթօնները կը հակի, Հազար ու մէկ գիշերները եւ հին դիւցազներգութիւնները արձակի կը վերածէ, մեր օրերուն, օրաթերթին բախտէն նպաստաւորուած, ընդլայնեց իր ծաւալին հետ յաւակնութեանց իր պարունակը, սահմանները ու, հեգնելու համար գրագիտութեան ազնուական վարդապետները ու անոնց ոսկետառ սահմանադրութիւնները, հանդիսացաւ նոր ժամանակներու ամէնէն դիւրին, ամենահաս մշակումը։ Ինչ պիտի ըսէր երանելին Պուալօ այս անտառումին դիմաց։ Մեր մէջ անիկա գրեթէ փոխադրութիւն մըն է արեւելահայերէն (նկատի ունիմ նորագոյններուն մօտ մշակուած ձեւը), որոնք ընդունած են զայն շատ կանուխ, իրենց կարգին, ռուսական թղթատարէն։ Ուշագրաւ է, որ հրապարակէն վերցուած ըլլայ միւս ձեւը, ֆրանսական կաղապարէ նորավէպը, որ ամբողջ շրջանի մը (մեր իրապաշտները) բացարձակ նախասիրութիւնը վայելեց ու ըրաւ անկէ թանկարժէք սեւեռումներ եւ որ այնքան անտաղանդ, որքան անխնայ մատներով լղրճումի ենթարկուեցաւ մօտաւոր անցեալի մեր բոլոր գրողներէն, ճիշդ այնպէս՝ ինչպէս կտրուած էր բախտը իր կրտսերին, հեքիաթին։ Սրտառուչ է դեռ հաւատարմութիւնը դէպի տիտղոսը, երբ կը հանդիպինք անոր քանի մը հինցած կիներու տարազէն, ինչպէս երազէն, քանի որ ասոնց լարերը կը բխին թարմութեան օրերէն։ Այդ զեղծանումը վտանգեց մեր նորավէպին փոքր, հաստատ ու յստակ գեղեցկութիւնը։ Հիմակուան պատմուածքը կը յայտնուի մանաւանդ նախատիպին հակադիր կողմերով։

[5] Ուրիշներու մօտ իմացական ընտրանին պատրաստող զանգուած մը զայն սնուցանելու պայմանները մշտապէս ունի տրամադրելի։ Մեր դժբախտութիւնը հոն է, որ ընտրանին մինակ է, իր աղքատութեան հետ։ Ոչ մէկ մակարդակ, որ տարազի իյնայ։ Ու մեր ընթերցող ու արտագրող հասարակութեան հիմնամասը կազմուած է կրթութեան ու մշակոյթի կիսաւարտէն, դասալիքներէ, զառածածներէ։ Օտեանի «Փանջունի»ն իրական չէ միայն յեղափոխական որակուած տափաստաններուն վրայ։ Իրական է անիկա մանաւանդ մեր գրողներու պանդոկէն ներս։ Չեմ գիտեր, ժամանակն է, որ կը խոշորցնէ, թէ իսկապէս մեծ ու համատարր են այն դէմքերը, որոնք 1860ը բերին մեզի։ Անկէ ասդին ալ մենք ունեցանք բարձրագոյն մշակոյթի պսակաւորներ ու այդ մշակոյթը մեր մէջ պատշաճելու ճիգ։ Բայց չունեցանք գրեթէ այն հաստատ ու վճռական նպատակն ու կեցուածքը, որ սերունդ մը կը դիմաճշդէ (յեղափոխական սերունդը մշակոյթի կողմ չէ տուած ու չէր կրնար ալ)։ Կարելի է մեղադրել այս արդիւնքին համար լրագիրը, որ աճապարանք թեթեւութեան վարժեցուց մեր սորվողները։ Կարելի է մեղադրել պայմանները, որոնք քաղաքական դէպքերու բերումով մեր երիտասարդութեան ընդունակութիւնը մղեցին ուրիշ ուրդերու։ Իրողութիւն է, որ մեր իմացական մակարդակին այս վերին խաւը նուաճուած է այդ թերուս, անխարիսխ տարրերով։ Գրողին համար զարգացման հարց մը կշիռ չունի, քանի որ անոնք լրագրի մարզարանին մէջ աշակերտութեան երկար կամ կարճ շրջան մը բաւ կը սեպեն, ու կ՚աճապարեն իրենց երկնակտուր առաքելութեան։ Կարդացէք մեր հարիւրի մօտեցող թերթերն ու հանդէսները ու պիտի համոզուիք խելքի այդ պատկառելի մթերքին, որ կը վատնուի մեզ առաջնորդելու։ Ասիկա այսպէս էր երէկ։ Այսպէս է այսօր։ Այս խակ ու ամենագէտ պարոններուն ու տիկիններուն քաջեռանդն գործունէութեան համար, որքան փոքր է հայ ժողովուրդ որակուած տարածութիւնը։ Բայց մեր մեղքէն, անոնք կը թափին մեր վրայ։ Ասոնցմէ դուրս։ Լսել կ՚ուզէք բարի խանութպանը, որ սուրճին ու սիկարին իբր լրացուցիչ օրաթերթ մը կը գնէ։ Թաղականը, որ ամէնէն անշահախնդիր պարագային կնիկին ծանրամտութեանը գոհացում կու տայ ազգային սնտուկին վրայ աչք մը պահելու բաւական բարձր զոհողութեամբ մը։

[6] Մայքըլ Արլէն, որուն շուրջը ստեղծուած աւելորդ վէճը անգամ մըն ալ կու գայ ապացուցանել մեր սոփեստութիւնը, ցուցամոլութիւնը, ամբոխավարական շնորհներն ու, մանաւանդ՝ խելքի պակասը, տեսակարար կշիռի գետինէն դիտուած, չի ներկայացներ աւելի հուժկու տաղանդ մը, քան, օրինակի համար, մեր Երուխանը։ Տարագիր ու անօթի, երբ օտար երկրի մը այլամերժ սառնութեանը մէջ, ձեռք կը նետէ գրիչին, յօրինելու համար «Ամիրային աղջիկը» գլուխ-գործոցը (Արեւմտահայ վէպին գերագոյն ճիգն ու յաջողութիւնը), հեղինակը ունի իր ցեղին բոլոր մեծ ու փոքր յատկութիւնները, ճիշդ ինչպէս, տարագիր ու անօթի, օտար մշակոյթի մը մէջ սուզուած, բայց իր ցեղէն բաժնուած հեղինակը ձեռք կը նետէ գրիչին ու ոտք-ոտք, պրկագին ու հեւալէն, կը բարձրանայ փառքի զառիվերը՝ գրելու համար վերջապէս «Կանանչ գլխարկը»։ Առաջինին անունը մեր գրականութեան մէջ թաղուած է արդէն մոռացումի փոշիին տակ։ Ողջուցն ալ չտուինք գոնէ այն պռատ համակրանքը, որով կը ջանանք բարելաւել մեր մշակուած ժողովուրդի համբաւը։ Նոր սերունդը, ան՝ որ գրել կը յաւակնի, վստահ եմ, որ չէ իսկ կարդացած այդ գեղեցիկ գործը։ Միւսին անունը անցած է արդէն միջազգային գրականութեան փայլուն ցուցափեղկերուն։ Տարբերութիւնը այս արդիւնքներուն։ Ահա թէ ինչ ըսել է նպաստել գրողին։ Մեր ցեղը կը սպաննէ ամէնէն ազնուական տաղանդը, երբեմն գիտութեամբ, երբեմն անգիտութեամբ։ Ու պատմուճանելու համար այս սպանութիւնը անիկա կը հնարէ, ասիացիի հնարամտութեամբ մը, յոբելեանները, որոնք հաշմութիւն, կուրութիւն, դիակնացում կը շուրջառեն ու գրագէտը կը գտնեն, երբ անիկա աւերակոյտ մըն է արդէն։ Այս մասին աւելի ուշ։

[7] Երկու տասնամեակ մեզ կը բաժնեն Մեծարենցի մահէն։ Ու հանճարեղ պատանիին կորուստը ոչ թէ հակակշռելու, գոնէ ամոքելու ընդունակ ոչ մէկ լրիւ դէմք յայտնուած է տակաւին մեր քերթողական կրկէսին վրայ։ Իրաւ է, թէ քառորդ դարու մը տարածութեան վրայ ուրուացան անուններէ, շնորհալի ըսելու չափ բախտաւոր, եկան մեզի քանի մը արժէքով քերթուածներ։ Բայց ասոնց հեղինակները տակաւին պարտական կը մնան իրենց խոստումներուն ու չեն արժեր աւելի, քան քերթուածները։ Այսպէս գրելու կը ստիպեն զիս անուններ, որոնց առաջին փորձերը խանդավառող յոյսեր ստեղծեցին։ Կան` որ անհասկնալի ժլատութեամբ մը քանի մը տարին անգամ մը կ՚երեւան հորիզոնին ու, գիսաւորի պէս քայլ մը նետելէ յետոյ՝ կը սուզուին մթութեան ծոցը։ Բանաստեղծ։ Անշուշտ։ Բայց ստիպուած են նկատի ունենալ դանդաղութիւնը, քիչութիւնը, որ կը բռնանան այդ խոստումներուն հաշուոյն, մեզմէ աւելի թերեւս զիրենք անհամբեր ընելու աստիճան։ Անոնք, այդ կծծի ու վերամբարձ քերթողները, շօշափելի արդիւնքի վերածուելու համար կը վատնեն, կամ պիտի վատնեն այնքան ժամանակ, որքան չդրին մեր տաղանդները յայտնուելու, տալու, մեռնելու համար։ Անդին։ Այսինքն՝ անժառանգներու բազմապիսակ կարաւանը, որոնց ճիտէն կ՚երգեն երջանիկ բոժոժները։ Չեմ յիշեր շրջան մը, որ քաշքշէ այսքան մարդեր բանաստեղծական մրցարանին վրայ։ Բայց իրար արժող, իրենց անզգածութեան, կեղծիքին, յաւակնութեան բոլոր զրահանքովը։ Աշխարհի ամէն անկիւններէն, պատահական դպրոցէ մը պատահական դասարաններ տեսնող տղաք, տարիքով ալ գլուխով ալ կը յամառին ապերախտ, բայց չյոգնող դարպասը ընել մուսաներուն ատեն մը այնքան ծիծաղելի, հիմա վերահաստատուած իր գահոյքին։ Կոճկուած, ընթացիկ ու լուրջ։ Չի բաւեր Պարոնեանը մեծ որակել։ Հեգնելու տեղ մարդ կը ցաւի անխելքութեան այս ցուցադրումին։ Ճանչցայ քերթողներ, որոնք դպրոցէն յետոյ ուրիշ բան չէին կարդացած, եթէ ոչ… իրենց քերթուածները։ Ու դուք գիտէք անոնց դպրոցը։

[8] Օտարներու մօտ ալ դիտուած այս ընկրկումը թոյլատրելի է ընհանրացնել։ Ստոյգ է, որ պատերազմը իր երգիչը չունեցաւ։ Աւելի ստոյգ է, որ քերթուածի հատորները աւելի քան անայց տխրութիւններու կ՚առաջնորդեն իրենց հեղինակները։ Ոչ մէկ հզօր բանաստեղծի ձայն, որ նուաճէր ազգերը ու մեզ դողացնէր դաշնակցութեանց կամ պատկերի նոր դաշնաւորումով։ Վալէրիի հռչակը իմացապաշտ տարրին գերակշռութիւնը կ՚ապացուցանէ հրապարակին վրայ։ Գահազուրկ արքաներու նման իրենց թագերը կը քաշքշեն եւրոպական համբաւի ելած քանի մը բանաստեղծներ, որոնք երեսուն-քառասուն տարիներու արհեստէն կ՚օգտուին ու ան կը մատուցանեն բարեփոխելով ու գունաւորելով։ Յարձակիլ ժամանակին վրայ, որ այնքան անսովոր ու ահաւոր շնականութեամբ մը չէ խղճահարած խորտակել դարաւոր ու նուիրագործուած պատրանքներ եւ առաթուր է ըրած միտքին, մանաւանդ բարոյականին բոլոր տիտղոսները։ Մարդոց տառապանքի ընդունակ մասը գուցէ աւելի կը տառապի «հոգւոյն սրբոց դէմ» շպրտուած հայհոյութիւններ։ Բանաստեղծութեան տագնապը այսպէսով մինչեւ արդի հոգին հիմն ի վեր շրջող մեծ ժխտումներ։ Ինչ որ փրկուած էր մեծ աղէտէն (1789), ու տատանած փոփոխակի բախտով մը տասնիններորդ դարու ջղաձգութեանց վերեւ, կը խորտակուի քսաներորդի սեմին։ Հոգիի ամերիկանացում, պիտի պատգամէր ձախ դատող մը, փրփրելով ու նիզակ պիտի ճօճէր Աստուծոյ, դրամագլուխին, քաղաքին ու դասակարգին դէմ։ Թերեւս մեր ժողովուրդը։ Հեռու ինձմէ կապարճը բոլոր ծանօթ թորփիլներուն, որոնցմով կը փորձեն ճակատ պարզել «այլոց» գրոհին դէմ։ Փափաքողը կրնայ դիմել հայ մամուլին, աջ, ձախ, ծայրաձախ, կեդրոն։ Ան, մեր ժողովուրդը, «դեռ իր ծունկերուն վրայ կու լայ երիտասարդ գլուխներ։ Դեռ իր դիակները անթաղ կը մնան, որպէսզի ան յարձակի այդքան ընդարձակ թշնամիի մը, որպիսին է արդի քաղաքակրթութիւն որակուած ճակատը։ Կ՚ընենք սակայն, ընելէ ու չարաչար ու գռեհկօրէն խաբուելէ ետքը։ Մեր բանաստեղծները անցան, այսօր ալ կրնան անցնիլ մեր թշուառութեան քովէն, աչքերնին գոց, ականջնին կուղպ։ Տխուրը ան է՝ մանաւանդ, որ մեր հայրենիքին մէջ, անոնք Փարիզն ու Նիւ Եորքը մրճահարեն իրենց կամքին երկաթներովը ու յաղթանակին երգերովը ու անատակ մնան հայ գիւղակի մը վիշտը հասկնալու ու մեզի հաղորդելու։

[9] Եթէ զանգուածին (կը հասկնամ բառին տակ փաղանգը շրջանի մը այն գրողներուն, որոնք իրենց ժամանակին կու տան իրենց որակումը, ըսել կ՚ուզեմ՝ այդ ժամանակը ամէնէն հարազատ հագնողները կ՚ըլլան, կ՚աղմկեն, լեցնելու չափ ամբողջ տարածութիւնները արուեստին ու կ՚անցնին, այսինքն՝ կանհետանան երբեմն իրենց փոշիէն ալ առաջ) վրայ ստոյգ ու ճակատագրական է այս ճնշումը, նոյնքան ու աւելի իրական է անոր անկարութիւնը ազնուազգի արուեստագէտին վրայ, որ շրջանին մէջ կը ցցուի, մութ ու անհասկնալի ու իր քէնը կը կիտէ։ Մեր բարքերուն մաս կը կազմէ այդ առեղծուածային էակներու վրայ բնազդական յարձակում մը, մեր միջակութեան անհանգիստ շարժումներովը պաշտպանելու համար մեր պանդոյր ծակը մեր ճահիճին մէջ։ Եթէ պատահած է հակառակը, այսինքն՝ շրջանին դրուատիքը իրեն հետ ունեցող մեծութիւններուն հազուադէպ պարագան, դիտեցէք, որ այդ մեծութեան ամէնէն վիրաւոր, կեղեւ մասերն են, որ պատճառ եղած են այդ համակրութեան։ Այլապէս կ՚ուրանանք ու կ՚անցնինք։ Ասիկա այսպէս էր ժամանակին մէջ ու այսպէս ալ է հիմա։ Նայեցէք շուրջերնիդ։ Ամէն ատենէ աւելի հզօր է նիւթիւն, միջակութեան կշիռը միտքին վրայ։ Բացի քանի մը նպաստաւորուածներէն (աչքերս շատ հեռու կը նային մեր գրականութեան սահմաններէն), որոնք իրենց յաջողութիւնը կը պարտին, տաղանդին չափ ուրիշ, այս անգամ անկէ դուրս պայմաններու (գրեթէ բոլորովին նման մերիններուն մօտ դիտուածին), այսօր եւրոպական որեւէ մեծ գործի մը շարողը, կազմողը, վաճառողը առանձին-առանձին աւելի կը վարձատրուին, քան գործին յղացողը, տէրը։ Ասիկա տխուր իրողութիւնն է։ Բայց այս դասաւորումը պատճառ չէ, որ դարձեալ այդ Եւրոպային մէջ ինքզինքը յարգող արուեստագէտը իր վրէժը տարածէ գործին վրայ, լքէ խղճմտանքը։ Ան աւելի ամայի, մինակ կը փաթթուի իր երազի դրօշին եւ կը կենայ շեշտ ժամանակին ճախնացումին դէմ։ Վասնզի ուրիշ որակական քիչ պիտի գար տարազելու համար ինչ որ փղշտացիները մշակոյթ կը կոչեն ու կը պռպռան, առուակին գորտերուն նման, անոր ջուրերու ոտքին կծկտած, պարտկելով իրենց հաւկիթները։ Զանգուածը այսօր իր ճաշակը պարտադրած է մտքի կարգ մը հրապարակներուն։ Թատրոնը ծանրօրէն կը տառապէր արդէն, անոր գարշապարին տակ թաւալգլոր, սինեման հոգէառի մը պէս ցցուած է անոր դիտապաստ կործանումին վերեւ։ Մօտ է թուականը, երբ գրողէն դուրս խաղ մը քիչ հանդիսատես պիտի ճարէ, բոլորն ալ զառածած դէպի շարժապատկերը, սիրքերը, գօտեմարտութեան, կռփամարտութեան հանդէսները եւ արշաւները ձիերու։ Նկարը դարերու ընթացքին երբեք անկախ, այսօր աւելի քան ստրուկն է դրամին։ Գիրքը։ Խոտակերներու բախտին կապուած է անոր ալ ճակատագիրը։ Կերպով մը կը կրկնուին երեւոյթները, որոնք ընթացիկ են մեր գրականութեան։

[10] Մենք այն տարօրինակ ժողովուրդն ենք, որ տարուան մէջ տասը-տասնըհինգ գիրք հազիւ կը տպենք, կէսը պաշտօնական հաստատութեանց կնքահայրութեամբը, միւս կէսն ալ մեծապատիւ մուրացկանութեամբ։ Յետոյ։ Կը կարդանք իւրաքանչիւրին շատ-շատ յիսուն օրինակ։ Բայց մեծ ու պզտիկ հարիւրի մօտ յիմարութեան այս մրցանիշը ոչ մէկ ժողովուրդ շահած ըլլալու է դեռ։ Աւելի անդին՝ քան յիմարութիւնը, ամէն լրագիր, ամէն հանդէս մեզի կը ծառայէ իբր կրկէս, ուր կը վազէ մեր ոգեկան աւիշը։ Կը տեսնեն ու կը պարարին այս ցնդումով աճպարարները, որոնք, լարի վրայ խաղալու տեղ տողի ու սիւնակի վրայ կը մարզեն իրենց եղբայրադաւ ընդունակութիւնները։ Կը տեսնեն ու կը փքուին պանդոյրները, սոփեստները, որոնց անասելի փառասիրութիւնները գոհացում կը ստանան։ Ու կը վատնուի պահեստը այս ցեղին ոգիին։ Կը պոռանք ու կը գրենք ու գործել կը կարծենք։ Երբ մեր թերթերուն թիւը 10-15 չէր անցներ, մենք ունեցանք գրականութիւն ու սերունդ։ Այսօր։ Մեր այս սպառումը փաստ կը ճարէ անոնց, որ դատապարտուած ժողովուրդներու գլխուն կը հաւաքուին։

[11] Արտաքին այս ազդակներէն աւելի դառն ու նուաստացուցիչ է ինչ որ մենք կը դնենք պատկերին վրայ։ Ինքնիրեն բաւող այս կողկոճումին՝ մենք կ՚աւելցնենք աւելի աղտոտ ու վայրագ բան մը, զայն կը վերածենք ամենանուրբ, գրեթէ սատիկ (ծանօթ Մարքիզին անունով յորջորջուած չարչարանքին մէջ մուտք ունին արուեստի զգայարանք ու վայելք, անասունի թանձրութիւն ու գազանի կզակ) խաչելութեան մը այն կարգին վրայ, որ իր երազէն ամբողջովին կլանուած, ընդունակութիւն ու ատեն չունին գէշ-աղէկ շրջապատին նպաստը, աջակցութիւնը, տխուր բառով մը ողորմութիւնը ուղղելու դէպի իրեն մենաւոր սպառումը։ Անշուշտ, բաղդատութիւն չ՚անցնիր մտքէս, դնելու համար մեր «հոգածութիւնն ու գուրգուրանքը» գրողին հանդէպ, այն միւս փափկանկատ վերաբերումին, որուն կ՚արժանանայ գրողը օտարներու մօտ։ Պետական միջոցներէ զուրկ ժողովուրդէ մը անիրաւ պիտի ըլլար սպասել յոբելեանի մուրացկանութենէն դուրս ուրիշ եղանակներ։ Բայց թեթեւ ուշադրութիւն իսկ երեւան պիտի հանէ ցաւալի միւս իրողութիւնը անճարակութեանը կապուած կղզիացումը գրողին, եթէ մօտեցնենք այս լքումին համեմատական débrouillementին աւելի խելացիներուն ու գործնականներուն։ Ու յստակ ըլլալու համար Սուրէն Պարթեւեանը անօթի մեռցուց այն քաղաքը, որ ուրիշ, բայց աւելի ճարտար գրողի մը պաշտօնական ընդունելութիւն, ազգային այցելութիւն, «գաղութային վայրերի» ուսումնասիրումին համար սիրալիր ընդառաջում փութացուց, սարքեց մեծ envergureով ներկայացումները ու գրեթէ իշխանական օդափոխութեան մը ամբողջ լիւքսը անոր ապահովելէ ետքը, իր «ակռաժաժիկ» միջակ հարստութիւն մըն ալ զետեղեց անոր «քամար»ին ու ճամբու դրաւ դէպի Ամերիկա։ Չարութիւն չկայ այս տողերուն մէջ։ Չքմեղանք՝ որքան որ ուզէք, պիտի ճարէք։ Երկու գրողներուն տաղանդը դուրս կը մնայ խնդրէն։ Բայց պատմական այս փաստը բաւական լոյս կը բերէ մեր ըմբռնումներուն վրայ։ Ու պատկերը տարբեր չէ բոլոր այն կեդրոններուն համար, ուր ազգային կազմակերպուած կեանքի մը ուրուաստուերը կը շարժի։ Վայ պարտուողին, պիտի փսփսան անոնք, որ կռնակն հաստկեկ աթոռի մը, պիտի հովուեն իրենց յաջողութիւնները ու պիտի սխրանան իրենց ներսէն, օրհնելով յիմարութիւնը քաղքենիներուն։

[12] Ամէն ատենէ աւելի ընդվզեցուցիչ է կեցուածքը գրեթէ պաշտօնական կամ կիսապաշտօն այն հաստատութիւններուն, որոնք առաջադրուած են Բանին (ներեցէք այս գլխագիրը) պաշտամունքը կենդանի պահելու թշուառ խմորին մէջ սքողեայ ու վայրավատին մեր հաւաքականութեան։ Աղէտը չէ մինակ պատճառը այս այլասերումին, որ սպառեց մեր ուղեղը ու մեր իմացական հէնքը ենթարկեց անկարելի ներքեւումին։ Չես գիտեր անփութութեան որ աստուածը լքեր ու անիծեր է այդ դիրքերը, որոնք գահակալուած են ճարտար, միշտ միջակ, պինդ ու վարչական տաղանդով ակաղձուն պաշտօնատարներէ։ Ոչ ոք կը մտահոգուի տաղանդի, զարգացման, խառնուածքի ու տեսակարար արժէքի հարցերով, որոնք մարդերը ընդունակ կ՚ընեն ոստիկանական նախարարի մը ներկայացուցած իմաստէն տարբեր աշխատանքներու։

[13] Ուշագրաւ է մանաւանդ տարողութիւնը այդ տարազներուն, ինքնաբաւ, հաւատաւոր ու կտրուկ, ինչպէս պարտականութիւնն է ըլլալ բոլոր տարազներուն, ամէնէն աւելի անոնց մօտ, որոնք իրենց ստորագրութիւնը դեռ չեն ազատած խանձարուրքէն, չեն անձնաւորած իրենց պատանութիւնը ու իրենց դէմքը չեն պարտադրած արուեստի միջակ իսկ գործով մը։ Շատ է անոնց թիւը։

Բոլորն ալ կը հասկնան ու վճիռ ունին։ Պատանութեան տեւող միամտութիւնը անոնց մօտ փոխարինուած է յաւակնութեամբ, բայց մանաւանդ օրագրին շնորհը մնացող սոփեստութեամբ։ Կան՝ որ առտուն կը կարդան, կէսօրին այդ ընթերցումը կը մարսեն, ետինքին իրենցը ըրած թուղթին կը յանձնեն, յաջորդ առտու թերթով մը պատգամելու համար զայն։ Ոչ մէկ պահանջ, որ ծնէր այդ վճիռները։ Բայց պէտք է արդարացնել համալսարանը, գոլէժը, առնուազն կեդրոնականը։ Յետոյ համեստ եմ բաւական, չքննելու համար անոնց ոսկեզօծ, նախարարական վկայականները։ Չեմ ալ տառապիր անոնց զարգացման աստիճաններովը (հայ թերթերուն մէջ պատկառելի է թիւը սիւնակներուն, որոնք յատկացուած են դժբախտ դոկտորներու իմաստութեանը ցուցադրումին, ինչպէս շատ ու շատ է թիւը այն խորունկ ուսումնասիրութեանց, ուր հանդիպողը կը դատէ, կը ձեւէ, կը չափէ մեր արժէքները… խելապատիկին կանգունովը)։

[14] Խնայելու համար աժան բանգիտութեան մը վիրաւորանքը ամէնէն առաջ ինծի (եւ սակայն մեր տաղանդաւոր քննադատները տող չեն արձակեր իրենց գրիչէն, առանց հսկայ անունի մը շուքին, որ պէտք է փռուի ու պաշտպանէ պարզուկ նախադասութիւնը) զայն կ՚ընեմ հռչակաւոր տեսութեան դէմ (ցեղ, միջավայր, ժամանակ) հակազդեցութիւնը, որուն անտեղեակ արուեստի աշխատաւոր չեմ ենթադրեր ու կը դառնամ անմիջապէս մեր գրականութեան։ Որն է ցեղը (ըսել կ՚ուզեմ՝ ինչ կշիռ ունի բառը), որ նոյն ատեն, նոյն պէտքերուն համար, նոյն պայմաններուն մէջ, ծնունդ տուած է երանելի Ս. Ֆէլէկեանի մը տողերուն եւ… Պ. Դուրեանին։ Նոյն Եւրոպան մեզի արժած է հարիւրաւոր Փանջունիներ… ու Դանիէլ Վարուժան մը։ Երեսուն տարի կայ, որ հազարաւոր խարբերդցիներ Ամերիկա գաղթած, համալսարանական, լուրջ, համայնագէտ հարիւրաւոր փրոֆեսէօրներ տուած են։ Բայց տպարանի համեստ բանուորի մը վերապահուած էր բախտը առաջին գրական գործը ստորագրելու անոնց մէջ։ Ուր է տարազին նպաստը, մանաւանդ փաստը, այս արդիւնքներուն առջեւ։ Ու վերջացնելէ առաջ, փոքր լուսաբանութիւն մը, բնազդը, տաղանդը, կոչումը չէ, որ կը գնահատեմ։ Ինծի համար առաձիգ բառեր են ասոնք։ Մտքէս չէ անցած վայրկեան մը անգամ տարակուսիլ աշխատանքին, հմտութեան, խորացման ու ընդարձակման պարտքերուն վրայ։ Չեմ ուզեր որ, ինչպէս հիմա նորոյթ է, կամաւոր տգիտութեան պաշտպան քարոզ մը տեսնեն այս տողերուն տակ բոլոր թոյլերը, որոնք նոր սնոպութիւնը կը փորձեն՝ անգիտակից ստեղծումին զգայարանքին վստահելով գործի մը բախտը ու հաճոյքով պիտի զոհէին աշխատանքը՝ սպասուած, բայց չեկող տաղանդի մը ապառիկ փառքին։ Գրագէտը պարտական է գիտնալ ոչ թէ քննադատին պէս ինքզինքը ծախելու, այլ՝ ինքզինքը գտնելու համար։ Ինչ որ տրուեցաւ ընել Թլկատինցիի մը, չի շնորհուիր, օրինակի համար, Համաստեղին, որ հարկին տակն է իր մարդերը ճանչնալու պարզ աչքէն դուրս գործիքներով։ Ինչ տխուր պիտի ըլլար գիտունը, իր փնտռտուքներուն մէջ, եթէ ստիպուէր գործելու միայն աչքերովը։ Ով պիտի ուրանար մանրադէտին հրաշքը։ Ու գրագէտը գիտունն է, որ կ՚աշխատի բարքերու բովքին մէջ։ Ինչ քիչ պիտի գար իրեն իր աչքը։ Ասոր համար է, որ ան պիտի գիտնայ։ Գիտնալ, եթէ ոչ բոլորէն աւելի անոնց, որոնք մարդկութեան նոր ազնուապետութիւնը կը ներկայացնեն, ամէն մարզի մէջ ու խելքին կշիռ մը դրուած է, այլ գիտնալ գոնէ բոլորին չափ։ Արդի կեանքը շատ բարդ ու ընդարձակ երեւոյթ է միայն տաղանդով, անգիտակիցով նուաճուելու համար։

[15] Արուեստագէտ մը իր ժամանակէն անջատ միութիւն մը չէ անշուշտ։ Վարդապետ ըլլալու հարկ չկայ՝ հասկնալու եւ ընդունելու համար տարազին կշիռը գործերուն վրայ։ Բայց իրողութիւն է, որ անիկա չի կրնար բացատրել հիմնականը, այսինքն՝ ան իսկ, զոր բացատրելու համար ճամբայ ելած էր։ Ինչպէս տարազել գործը Տ. Չրաքեանին, որ բաւական է հերքելու իր շրջանը, հոն տիրող ճաշակները եւ գրականութեան բոլոր օրէնքները։ Գիտութիւն, քնադատութիւնը։ Փորձը բաւական դժնդակ է եղած ծանօթ մարդոց մատներուն։ Տպաւորապաշտութիւն, քննադատութիւնը։ Ատոր ալ համը առինք մարդոց վրայ, որոնք չմեռած ջնջուեցան մելանի հեղեղին մէջ ու կը յիշուին օրէնքը լուսաբանելու տխուր բախտով մը։ Գեղեցկագիտութիւնը։ Մաս կը կազմէ իմաստասիրական ուսուցման, այսինքն՝ տեսակ մը բանաստեղծութիւն, ուր գաղափարները կը փոխարինեն զգայնութիւնը ու ասոր տարրերը։ Ճիշդ չէ մեթոտը նոյն խստութեամբ կիրարկել այն զաղփաղփուն էակներուն վրայ, որ գաղափար կ՚անուանուին։ Կախարդներ միայն (Պղատոն եւ ուրիշներ) անվտանգ կը փորձեն խաղը։

[16] Անհամ ու տխուր բան է մարգարէութիւնը, մանաւանդ գուժկան երակէն։ Բայց կէս դարէ ասդին մեր գրականութիւնը չունի հակառակը հաստատող փաստեր։ Տակաւին պէտք է դիտել մեզի յատուկ զառածումի եղանակ մը, որ գրագէտը կ՚ապրեցնէ իր ստուերին մէջ, երբ անկէ թռած է սրբազան հեղուկը, եւ մնացողը վարժապետն է, քարտուղարն է, խմբագիրն է, որ հին փառքին մուշտակովն է կը պտտի մարզէ մարզ։ Կը խնայեմ անուններ։ Կարդացէք հայ թերթերը, ու դուք պիտի ցաւիք այս կամաւոր կուրութեան։ Օտարներուն մօտ դիտուած են շքեղ սուզումներ, վճռական ու անվերադարձ, որոնք կանխահաս ըլլալնուն չափ յատկանշական ալ կը մնան, տաղանդը պաշտպանելով այլատարր ազդեցութիւններէ եւ փրկելով անոր դիմագիծը մէկ անգամէն։ Արթիւր Ռէմպոն գեղեցիկ օրինակ մըն է այդ դասակարգէն։ Տասնվեց-տասնեօթը տարեկանին՝ անոր մէջ աւարտած է բանաստեղծը, վերջնական ու անմահ ու անոր միւս անձերուն մէջ (գրեթէ կարեւոր ստեղները թափառականի մը կենցաղէն) ոչ մէկ նշան առաջինէն։ Բայց դիտուած են դարձեալ նոյնքան շքեղ վերադարձներ, որոնք կը հերքեն դիւրին պատգամները։ Երկար ու վճռական պիտակուած դադարներու կը յաջորդէ երբեմն լրիւ պսակում մը, որ կը փակէ արուեստագէտին յաւիտենական երիտասարդութիւնը ճերմակ մազերու սրտառուչ ու տպաւորիչ գեղեցկութեամբ մը։ Առաջին ու երկրորդ Վինէիին մէջտեղը քառասուն տարիներու սառն լռութիւն մը կը փորուի, քերթողական անդունդներէ։ Բայց անդունդին երկու ափերէն կամարուող դէմքը չի հերքեր ինքզինքը։ Եւ ուրիշներ։ Բայց օրինակները կ՚ունենան մեծ գրականութեանց յատուկ կնիքով մը։ Տրուածին, առնուազին տեսակաբար արժէքը վճռական է յաճախ, երբ մանաւանդ յետնագոյն բխումները նուազում կը մատնեն։ Պէտք է հանդարտ թողուլ կասած գրագէտը, որմէ առատ ունի մեր դժբախտ գրականութիւնը։ Ան աշխարհի աչքին կը շարունակէ ճարտար ու տխուր խաղը, մշտապէս պատնէշին վրայ երեւալու եւ արտադրելու։ Չենք ըսեր իրեն, թէ որքան պիտի շահէր, երբ լռելու քաջութիւնը նախամեծար համարէր սնամիտ պատրանքէն։ Չ՚աճիր գրագէտը, երբ կը սնանի բացառաբար իր անցեալէն, այսինքն՝ նախորդ գործերու մէջ իր ներկած դաշտերէն սիրտ չ՚ըներ հեռանալու։

[17] Այս է պատճառը, որ ներկայէն ընդունած իր բովանդակ շփացումին հակառակ բանաստեղծը նոյնքան անգթութեամբ կը պատժուի ապագայէն, որ եթէ միշտ արդար ալ չէ, կեղծաւոր չի կրնար ըլլալ։ Աղեքսանդր Փանոսեանի անունը դրօշակ մըն էր ատենին։ Այսօր վախով կը գրեմ զայն՝ երեւոյթի մը բերած իր տխուր փաստին համար։ Ու պատճառ չի կայ, որ իրողութիւնը չտարածուի նաեւ բոլոր այն անուններուն վրայ, որոնք հրապարակը կ՚աղմկեն քրմական կամ խաչուած երազներով։ Գրագէտի մը գործէն շատ բան կրնայ թափիլ։ Կը թափին թերեւս ամէնէն ամուր կարծուած գեղեցկութիւնները, որոնք ով գիտէ ինչ քրտինք, յոգնութիւն, հպարտութիւն ու գոհացում արժած են անոր ոճն ու սարիքը։ Եղիան այսքան շուտ ծերացնողը, գրեթէ անընթեռ ընողը իր ոճին ծաղիկները կը կարծեմ, որոնք մինչեւ աճպարարութիւն տարին զայն։ Մեծարենցի ոտանաւորը մահու չափ վիրաւորուած է շրջանին նրբազդեցիկ ձեւերէն։ Ու ասիկա՝ վաւերական գրողներուն համար։ Ալ ձեզի կ՚իյնայ տարածել փտախտը անոնց վրայ, որոնք տաղանդը շփոթեցին ձեռքի ու ոտքի վարժութեանց հետ։ Կը թափին թերեւս գաղափարային ամբողջական դրութիւններ իրենց հոյակապ տիտղոսումներով, ու ասոնց պաշտպանումին, տարածումին համար վատնուած խանդն ու կորովը, բարկութիւնն ու հայհոյանքը։ Ով պիտի կարդայ Զոլայի եօթ-ութ հատոր քննադատականները, որոնց վրայ այնքան հաւատք ունէր մեծաշունչ վիպասանը։ Բայց գրագէտին համար իսկ կորստաբեր այս տարրերը անողոքաբար մահացու են քերթողին համար։ Վասնզի, կը պատահի, որ ու ասիկա նոյնիսկ ամէնէն դժբախտ գրագէտին մօտ, հեղինակի մը քանդել կամ ընդգրկել ուզած բարքերը (գրագէտը բարքերու ենթահողին վրայ աշխատող, մարդկային քարածուխին մշական թիապարտ-բանուորն է, ուզէ կամ չուզէ) այդ պիտակով դիմանան իր գործին ընդհանուր աւերակին վրայ ու վաստակի, երախտագիտութեան վարկ մը ճարեն նոյն այդ հեղինակին հաշուոյն, ապագային կողմը։ Լատին քրիստոնեայ (Բ, եւ Գ, դարերը) անկումի գրագէտները արժանի են անվերապահ յարգանքի, հեթանոսութեան դէմ իրենց յարձակողականին մէջ, իրենց հարուածներէն աւելի իրենց թիրախովը։ Ուր է Խորենացիին թանկարժէք մասը։ Նորերէն կը բաւականանամ յիշելով Պարոնեանը որուն շնորհով այնքան անուններ ու բարքի տախտակներ փրկուեցան ժամանակէն։ Վէպը, որքան ալ անյաջող (Տիկին Ս. Տիւսաբի հատորները) իր դիակովն իսկ կրնայ օր մը օգտակար դառնալ… առնուազն բարքերու պատմագրին։

[18] Բանաստեղծի մը յայտնութիւնը չի հպատակիր քերթողական ոչ մէկ սահմանադրութեան։ Մինչ՝ արուեստի ուրիշ ձեւերուն համար անցեալը, աւանդութիւններ, քիչ-շատ կազմակերպուած թեքնիք մը, եղանակին փորձառութիւնը, մէկ խօսքով՝ թանկագին նպաստներ կը հայթայթեն արուեստագէտին, մեծ չափի վրայ դիւրացնելով անոր աշխատանքը, հակառակն է, որ ճիշդ է քերթողական կալուածին մէջ։ Բանաստեղծը կ՚արժէ իր տարբերացմամբը հրապարակի կաղապարներէն։ Անիկա պիտի չնմանի ոչ ոքի իրմէ առաջ։ Ու այս պահանջը վճռական է թէ ձեւին, թէ խորքին վրայ, այլապէս նախատիպարը կ՚ապրի, մինչ նմանցուածը մեռեալ է։ Ու պիտի ըլլայ ինքզինքը այնքան յստակ, պինդ ու բացարձակ, որ պիտի չկրնան նմանիլ իրմէ վերջը անոր։ Գերազանցութիւն, բացարձակութիւն չեն անցնիր մտքէս։ Գրականութեան նիւթը հասարակաց է։

Բանաստեղծութիւնը ինքզինքը հերքելու մեղքով մը կը դառնայ հասարակաց։ Վասնզի նոր քերթողական մը արդիւնք է զգայնութեան նոր ու անսովոր, անակնկալ պոռթկումի մը ու իբր այդ միայն մեզ կը շահագրգռէ։ Մենք ինչ ունինք սորվելու Պ, Դուրեանի տաղարանէն, եթէ ոչ միայն ու միայն անոր զգայնութեան զարկն ու կրակը։ Մենք կը սիրենք Մեծարենցը, վասնզի, հակառակ ձեւին բոլոր մեղքերուն, իր զգայնութիւնը նոր է բոլորովին։ Ան է բանաստեղծը, որուն ջիղերը կը տարբերին ծանօթ լարերէն։ Անիկա, բանաստեղծը, պիտի հրուի, անգիտակից որակուելու չափ անստոյգ, բայց նոյնքան հրամայական մղումներէ, որոնք կ՚արօրեն իր հոգին փայլակին պէս ամէն ուղղութեամբ ու այդ բռնկումներուն տարազը գտնելու համար ինք պիտի ձեւէ իր ճարտարապետութիւնը, իր ներսէն քաշելով շէնքին ամբողջ կշռոյթը։ Ատաղձը։ Բայց ամէնունն է անիկա։ Ուրեմն՝ զգայնութիւն ամէնէն առաջ։ Ու տարազ, որ բոցը տաղաւարող շապիկն է։ Վճռական ստորոգելիները բոլոր քերթողներուն։ Յետոյ։ Այսինքն՝ ինքզինքը անգամ մը ձեւելէ եւ կոթողելէ յետոյ։ Կը պատահի, որ մահը գայ կնքելու արձանը ու ազատէ ժամանակէն։ Կը պատահի, որ գայ զառածումը։ Բանաստեղծը ինքզինքը իրացնելէ յետոյ, թերահաւատ ու սնամիտ, զգեցուածքն ընէ նոր տարազներու։ Անիկա պիտի համակերպի, այդ փառասիրութեան համար, իր խորհուրդին հակադիր մղումներու ու պիտի երգէ հաւաքականութիւն, արդարութիւն, բարիք, քրմութիւն ու անվատնելի շտեմարանները մարդերու հին ու նոր յիմարութեանց։ Բայց, այդ ըրած ատենը, բախտին տարօրինակ մէկ խաղովը մինչ կը փառաբանուի ամէն բերանէ, անիկա դուրս կը գտնուի ստեղծումին խորհուրդէն։ Ու միամիտ անգիտութեամբ մը կը մանրէ ինքզինքը։ Այդ բոլորը ապառնին իբր մեռեալ տարր պիտի նետէ իր գործէն։

[19] Նոյնիսկ մեծագոյնները ազատ չեղան այս մեղքերէն։ Դուրեան մնաց մշտական ենթակայ այդ անփորձութեանց։ Արուեստի տեսակէտէն անմեղ քերթըուած գրեթէ չէ ելած անոր գրիչէն։ Մեծարենց երեք-չորս տարի տառապեցաւ անոնցմով ու իր գործին երեք չորրորդը կնիքին տակն է այս տկարութեան։ Ու արդէն սկսած է ճաթռտիլ գաճը անոնց խմորին։ Մ. Զարիֆեան, հակառակ հարուստ ու տապահար իր զգայնութեան ու ջիղերուն կարմիր այրումին, այսօր անուն մըն է միայն, անարձագանգ ու թերի։ Երիտասարդ մահացած այս քերթողներուն հարկադրած անկատարութիւնը թելադրիչ է ասպարէզի մրցորդներուն համար։ Ան կ՚ապացուցանէ երկրորդական կշիռը տարազներուն։ Կը կարդանք զանոնք ու կ՚անցնինք մեղքերէն։ Հակադիր երեսէն մերձեցում մը անշահեկան չէ դարձեալ։ Աւելի բախտաւոր անոնք՝ որոնք իրենց ձեւը խնամեցին ու յղկեցին։ Չեմ կարծեր։ Ու անուններ։ Ռ. Զարդարեանէն կը մեռնի ինչ որ լիաշուրթն փառաբանուեցաւ մեր անհեռատես դատողներէն, այսինքն՝ իր ներդաշնակ նախադասութեանց ամբողջ սարուածը, ինչ որ նոր օրերու հռետորութիւնը դրած էր ֆրազին մէջ իբր զարդափոշի ու ներկ։ Անդին կը շահի մեր համակրութեան մէջ ինչ որ մեր դատողները իբր արգահատանք ընդունած ըլլային, կը յայտարարէին Մելքոն Կիւրճեանէն, վասնզի այս հաստ ու կենդանի գեղացին 95ի ասպետներուն ջղագալար ու աստեղաձեւ նրբութիւնները բնազդովը գիտցեր էր արհամարհել։ Մեր ռոմանթիքները ինչ սրտառուչ ճաշակով ու աւարտած գիտութեամբ իրենց ֆրազին ու տողերուն կտրուածքին կը հագուեցնէին բոլոր ծաղիկները գրաբար համաձայնութեան, ու բոլոր ձեւերը դասական գրագիտութեան։ Բայց փորձեցէք կարդալ Նար-Պէյը։ Ապրողը այս ճղակոտոր պերեւեթումէն։

[20] Սրտին, ու անկէ բխող եւ «ուղեղէն առնող» բանաստեղծութեան իսկութիւնը (poésie pure) դեռ չդրուած հարց է մեր քննադատութեան մէջ, որ մեր բանաստեղծները տեսաւ ռոմանթիք պատմուճանումով ու յաջորդող իրապաշտութեան ցուրտ տարազներովը։ Դժուար է այսօր, մեր քերթողներէն վերլուծումներու ճամբով, քիչ-շատ յստակութիւն հայթայթել այս կարեւոր վարկածին շուրջ։ Մեր օրերուն, զուտ, բառի պայքար մը չէր ինչ որ արծարծուեցաւ անխառն բանաստեղծութիւն յղացքին շուրջը։ Խոր ու ընդարձակ այդ հարցը կարելի չէ նոյնիսկ շրջագծել նոթերու այս շեմայով։ Մէկ բանաստեղծ միայն մերիններէն առիթ կ՚ընծայէ անոր յարուցած թելադրումներովը զբաղելու։ Ատիկա Վ. Թէքէեանն է, որ մշտական վտանգին հետ է խաղացած մտածելու, բայց սրտէն առնելով։ Ճշդելէ առաջ այդ վերագրումին տարողութիւնը կը փութամ աւելցնել, որ վարկածը կ՚ընդլայնէ քնարերգութեան ընթացիկանձկութիւնը, ընդունելու համար իրմէ ներս ամէն իրապէս զգացուած ու ապրուած յուզում, որ իր անկեղծութեամբը, խորութեամբը ու արիւնովը անմիջապէս կը զատուի բառակոյտէն։ Ու մտածումը իբր զօրաւոր ապրում ոչ թէ բնազանցական կառուցում ու ընդհանրացում կը մտնէ քերթութեան կալուածին մէջ։ Բայց ուր կը դադրի ստեղծումը, ուր կը սկսի մտածումը։ Հարկ է զգոյշ մնալ ու աժան տարազներու ծախքը խնայել գիտնալ մերինին նման նախնական դատարանի դատաւորներուն։ Արդար է ստորագծել ու անջատել քերթողի մը առաջին ու լեցուն ներշնչումը, ու ասոր թարմ, շաղապատ, մերկ, պատանի գեղեցկութիւնը այն միւս օծուն, խոր, լուրջ շնորհէն, զոր նոյն այդ վաւերական քերթողին կը գտնեն գտնելու շնորհ ունեցողները։ Նման ընդհանրացում մը կարելի է գործադրել Վ. Թէքէեանի քերթողութեան վրայ, ուր մարդերու սրտին ամբողջ ստեղները ուռնակուած են տրտում, անկեղծ, պատրանքէ մը զերծ մատներով։

[21] Արուեստին այս սուտ ու դժբախտ մարգարէները սրտառուչ են իրենց միամտութեան, ինչպէս շնորհազրկութեան մէջ։ Կան՝ որ դժգոհ գուցէ իրենց նոր օրերէն, հաւատարիմ մնալու համար հին մտապատկերին, հերարձակ ու կոյր՝ կը խոյանան բառերու անհուն ասպարէզին մէջ, ջարդուփշուր ընելով լեզուին բոլոր տունկերը ու, նոր ու անտիպ ըսելու ճիգով, պատկերը պատկերին վրայ կը դիզեն, կարծես տաղանդ ըլլար ատիկա, ու փարատոքսը կ՚իրագործեն սիւնակներով փոխաբերութիւն «հաստատելէ» յետոյ, աչքի ու ականջի ոչ մէկ զգայութիւն ուրուացնելու կարդացողին մէջ։ Գրեթէ դպրոց մօտիկ է կազմելու այս զեղծանումը որուն օրինակը մեզի եկած էր 900էն։ Ուրիշներ, քսան-երե- սուն տարիներէ ի վեր իրենց սրտառուչ ու վսեմ ու «ադտիկեան» դարպասը կ՚ընեն նշանաւոր քոյրերուն ու չեն կրնար չքերթել, չզրկելու համար տարեցոյցները, թշուառական թերթիկները, մանկունակ հանդէսները, որոնք սիրտբաց հիւրընկալութիւն մը մշտապատրաստ կը պահեն իրենց առաքումներուն։ Ինչ մելամաղձոտ գեղեցկութիւն մը կը հովանաւորէ այս անսպառ հաւատքները։ Ու ինչ բարութիւն, առաքինութիւն, ժողովուրդին ծառայած ըլլալու գոհունակութիւն է իրենցը, երբ իրենց ոտանաւորը կը գնահատուի ծերուկ տէրտէրէ մը կամ բազմահմուտ պատուելիէ մը։ Անոնց խնայուած է արուեստի տառապանքը, վասնզի փակուած է ընդմիշտ անոնց հոգիներուն կափարիչը արուեստի լոյսին, զոր կ՚անգիտանան, վեր են անկէ ու չեն կասկածիր իսկ։ Կան՝ որ անյեղլի ու սրբազան պարտականութիւն մը կը դաւանին երեւնալ անպայման բոլոր թերթերուն մէջը։ Ասոնք կարդացած են, տեսած են, մարզուած են, բայց չեն զգացած։

Արուեստին զգայարանքը վարակուած է անոնց մէջ ախտաւոր անզգածութեամբ մը, անէութեամբ մը։ Հետաքրքրական են իրենց քերթովը, որոնք հոտուըտալ կը յաւակնին գեղեցկագոյն քերթուածները աշխարհի գրականութիւններով։ Կը զարմանաս, երբ անոնց պատահական յօդուածներուն մէջ հանդիպիս արուեստին ու սիրտին վաւերական կիսաստուածներէն վերցուած գոհար ծաղիկներուն։ Ու կը հարցնես իրաւ են ասոնց ճաշակները։ Իրողութիւնը այն է, որ մեղրի մը կաթիլը արժէք ունի միայն լեզուի բջիջներուն վրայ։ Մատը համ պիտի չառնէր։ Աշխարհի գեղեցկագոյն տողերը շատերու ուղեղին վրայ կը մնան այնպէս՝ ինչպէս կաթիլ մը մեղրը մեր մորթին վրայ։ Բայց ինչ քաղցր երախտագիտութիւն մը կը բոցավառէ այս մարդերը, ասոնց այսպէս ըսուած զգայաթափութիւնը երբ այս ու այն անկիւնէն, աժեմ կամ չաժեմ գովեստի տող մը մոլորած է իրենց հասցէին։ Ատիկա զիրենք կ՚ընէ գօտեպինդ, կու տայ կորով աւելի քան եռանդով շարունակելու «նահատակութիւնը» (հին իմաստով), ու նայելու արգահատանքով ու վերէն շրջապատին։ Իրենց ազազուն այս մեծամտութիւնը զգալու շատ պատճառներ ունին ու պիտի չարթննան անկէ երբեք։



[22] Ռոմանթիք այդ յղացքը, որով քերթողը ինքզինքը կը նոյնացնէր հին կրօնքներու քուրմերուն ու մարգարէներուն, ու երբ այդ, իրեն կը վերապահէր ժողովուրդները վարելու վսեմ պարտականութիւնը։ Չեմ գիտեր աւելի լաւ ձեռքերու անցած է այսօր այդ պաշտօնը։ Իրականութիւն է, որ Լամարթինի պարտութիւնը (1848) նշան մըն է դերերու շրջումին ու Հիւկոյի թաղումը փաստ մը քաղքենի աճպարարութեան։ Մեր մէջ այդ քրմութիւնը արդէն շեղած է միշտ բանաստեղծէն։ Մենք մտիկ չենք ըրած ոչ մէկ բանաստեղծ, գուցէ անոր համար ինքզինքնիս միայն արժանի կը դատենք մտիկ ըլլուելու։ Միւս կողմէն՝ պէտք չէ մոռնալ, որ յղացքը աւելի յաւակնոտ ու նման «առաքելոյ աղաւնոյ» գացած է թառելու ուրիշներու ուսին։ Այս ընտրեալները, մեր մէջ, կը միացնեն նուիրապետութիւնը բոլոր աստիճանները իրենց ամէնօրհնեալ գլուխին վրայ ու շատ մեծ, ծիրանաւոր, երանելի անձնաւորութեանց մէջ։ Նոր բանին այս քարոզները, մեր մամուլին երիցս սուրբ հայրապետները, որոնք անհուն հակամարտութիւններու, եղերական բզկտումներու պարունակէն իրենց դասակարգը գիտցած են կազմակերպել, ամրակուռ ու անմատոյց փաղանգումով ու կը վարեն մեր հանրային կեանքը իր գրեթէ բոլոր արտայայտութեանց ու զարմանալի՝ նոյնիսկ գրական մարզին վրայ իրենց ամենահաս իմացականութեան անյեղլի օրէնքներով։

Անոնց հետ աւելի ուշ։

ԺԺՄԱԿՆԵՐ
ԺԺՄԱԿՆԵՐ
(ԵՐԲ ՑԱՄԱՔ Է ԾՈՎԸ)
Կիները կ՚ախորժին յոգնած այրերէն։ Կը սիրեն խակ տղաքը։ Կ՚ատեն հասունները։

* * *
Կիները կ՚ախորժին շրջապատուիլ, սալոններու մէջ, պարտէզներու բեմին, յոգնած մարդերէ, որոնք աղպղպեղէն առաջ, կը նստին, անոր նայուածքէն ու անոր անգայտաչափէն։ Հանգչած ու հաճելի մարդեր, յաճախ ընկերային դիրքի մը փարաշիւթովը անձնավստահ կամ հաստատ առաքինութեանց կերոններէն հսկուած կամ շաքարախտին կնիքովը տրտմավարակ։ Այդ մարդերը մուտք ունին ամէն այն գետիններուն վրայ, ուր սեռին բախումը մեղմացուած է շատ՝ աս ու ան առանձնացող (isolant) պատրուակումով. ըսել կ՚ուզեմ՝ երբ սեռային աքցանը կուղպ կը պահէ իր կզակները խուլ ու խորունկ թաթին տակը մեր անհաշիւ նկատումներուն։

Թատրոն, հանդէս, այցելութիւն, դիտեցէք ու պիտի զգաք մաշածին, ներքնապէս անվնաս դարձածին հանդէպ կիներուն հետաքրքրութիւնը։ Վասնզի, անոնց բնազդը անվրէպ իր վերլուծումը կ՚ընէ խաղաղ ու քիչ մը գորշ այն դիմակներէն, որոնք կախուած են անոնց նայւածքին, այրերու երեսէն, ու կը դատէ աչքն ու ձայնը, սեռն ու ցամքումը՝ ապահով իմաստութեամբ։ Ուրկէ այս գիտութիւնը։

Անոնք բոլորն ալ այրերը կը դատեն՝ ամէն բանէ առաջ՝ իբր տարիք մը, թուական մը։ Առաջին իսկ շփումով կինը կը զատէ այդ յոգնաթափումը ծերութենէն, որ հոմանիշ է դանդաղութեան -այսինքն՝ կենսահիւթի դանդաղ հաւաքման, փցուն աղմուկի, անկորիզ, անգնդակ հրախաղութեան, երբեմն ալ ներքին, հոգեկան ամլախտի, քայքայումի, կեանքի խմորէն անդարման սառումի։ Վարագուրուած ու երկկենցաղ այս յոգնութիւններուն քով կիները, առանց ճիգի կը վերադառնան իրենց մանկութեան ու չտեսնել կը կարծեն։ Դարձեալ, նոյն այդ կողմնացոյցով անոնք կը զատեն սահմանները, ուրկէ խանդին յոգնութիւնը կ՚ընկղմի ախտաժէտութեան ճահիճին մէջ, հիւանդութիւնը շատ յաճախ գողութիւն մըն է սեռին դէմ ու դաւաճան յարձակում մը։ Այս է պատճառը, որ կիներուն կատաղութիւնը հասնի անլուր չափերուն՝ անկարողութեան դիմաց։

Կիները կ՚ախորժին յոգնած այրերէն, երբ սեռը կայ ու չկայ, ըսել կ՚ուզեմ՝երբ պէտք կը զգան իրենց կշտացած զգայարանքները լուալու սեռին աղերէն ու, փոխանակ բաղնիք երթալու՝ կը խօսին։ Միամիտ է այրը, որ մտիկ կ՚ընէ։ Ան յաճախ կը շփոթէ կիներուն մօտ հանգիստի, լուացքի այս պէտքը սեռային պատրանքին հետ։ Ան պիտի լուսաւորուի այն ատեն միայն, երբ ժպիտով ու բարութեամբ ճամբու կը դրուի զարդախուցին նրբանցքէն։ Կիներուն անօթութիւնը պատճառ է այս դիմակաւորումին։ Հոն՝ ուր երկու արու աղեղին տակն են էգին ձգողութեան, յոգնածը պիտի զոհուի միշտ իբր կենսահիւթէ աղքատ արարած։



* * *
Կիները կը սիրեն խակը։

Նկատի մի ունենաք զգացումին, աւելի ճիշդ բառով մը՝ սեռային կիրքին երանելի ասպետուհիները, որոնք շրջանի մը, քաղաքականութեան մը արձակութեանց վրայէն զատեցին ու գմբէթեցին գեղեցկութիւնը իրենց, ու իրենց մեղքերուն տեւողութեան ամաններէն ձեւեցին կառոյցը իրենց տարփանքներուն, տալով իրենց մարմինին պատկերը իրենց շունչովը ջերմացած ոլորտին։

Անշուշտ՝ արիւն, այսինքն՝ ծաւալուն սպանդ, ինչպէս իրողութիւնն է դեռ, կարգ մը միջատներու կայսրութեան մէջ (յիշեցէք մեղուներուն հարսնիքը)։ Անշուշտ՝ արուեստ, այսինքն՝ սեռային զգայարանքին համար գահաւորական, ականակուռ պատմուճան։ Ու անշուշտ միսէ սկաւառակը կիներու դէմքին, որ կը վարէ սլաքները ժողովուրդներու ախորժակին ու երկիրները կ՚արձակէ երկիրներուն վրայ։ Անոնք տիրեցին իրենց ժամանակներուն, բազուկովը արուին ու կը հաստատեն երեւոյթին բացառիկ երեսները։ Օդերեւոյթ այս կիներուն մօտ խակին ախորժը։ Նայեցէք ձեր ժամանակին մեծ տիկիններուն։

Նկատի ունեցէք զանգուածը, հիւրասրահները, խօսակցութեան, հաւաքոյթի վայրերը. փողոցները եւ ժամադրութեան ակատները լեցնող հասարակ տարրը։ Ինչ է անունը, գոյնը ախորժակին, որ շրջան կ՚ընէ, տուն կու տայ եւ պատգամը կը կտրէ, միջակութեան այդ ընդերքէն։ Ածական մը։ Հարկաւ։ Ու տխուր է գտնել անհեթեթութիւն մը աւելի պերճ, քան հակումը դէպի հում, խակ տղաքը, որ կը զգլխէ կիները, գուցէ այդ իսկ ծորումովը։ Խաբել։ Խաբուիլ։ Խեղճ բառեր։ Որքան քիչ են տալու համար իրենցմով փոխանորդել ուզուածը։ Այրերը իրենց խաբուելուն կսկիծէն աւելի խոր կը զգան յիմարութիւնը. անբացատրելի փաստը իրենց սիրականներու ճաշակին ու կը տառապին մանաւանդ սնափառութեան մարզերէն։ Թող հետազօտեն անոնք իրենց զինանշաններուն դիւանները եւ մագաղաթները իրենց ազնուականութեան։ Թող դիզեն իրենց ոսկիները, իրենց առաքինութիւնները, իրենց մարմիններուն ալ ոսկիները իրարու վրայ ու հասկնալ ջանան, թէ ինչպէս իրենց սրբասուն տիկինները ու աղջիկները ըլլան կոյր ու «օձ» այդ աստիճան։ Անոք պիտի կասկածին շատ բան, բայց պիտի չխորհին այն հզօր ձգողութեան, զոր ունին խակը, հումը՝ կիներու ռունգին։ Ու հոս, այս երկու հոմանիշները՝ իրենց իմաստին բոլոր հոծութեամբը, աւելի՝ իրենց փոխաբերած մտածումին ալ ժողովրդական երանգովը։

Աւելի՝ խակ ամէն բանի ընկերակցող դերբուկը, ճռզածը, զարնուածը։ Աւելի՝ գուցէ ինքնախաբում մը, դղրդում մը, սանկ հիբնոսացում մը, որով լիացած, յափրուն, բայց խորապէս ներսէն ծարաւահիւծ՝ փարթամ տիկին մը, նետուի խենթի պէս նկուղը իր կառապանին կամ խոհարարին։ Ինծի կու գայ, թէ նախնական այս արարածներուն խակութիւնը գլխաւոր մագնիսը կը մնայ այս քայքայումին։ Վասնզի հասնիլը աւարտ մըն է եւ մահ մը։ Ծառին վրայ պտուղը կ՚ապրի խակ իր լուսապըսակով։ Որդը կը զգետնէ զայն, երբ ծերութիւնը, հասուննալը տեսարան կու գան։

Ու կիները խակին համար խենթացած ատեն պաշտպանած կ՚ըլլան չհասուննալու հզօր պատրանքը։

1931
ՀՈԿՏԵՄԲԵՐԷ ՀՈԿՏԵՄԲԵՐ
ՀՈԿՏԵՄԲԵՐԷ ՀՈԿՏԵՄԲԵՐ
(ԳՐԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ՀԱՄԱՐ)
Ժամանակին վճիռը ու ասոր արժէքը՝ արուեստի գործին վրայ:

Չեմ գիտեր, պէտք է դիմել աւելի կամ նուազ վաւերական քննադատներու, քերթողականներու եւ պատւիրանքներու լոյսին, կամ՝ լրջօրէն զբաղիլ ապակեդրոն դատումներուն միակտուր փաստերովը: Եթէ այս վերջիններուն խողովակով արժէքը իրական փիւնիկ մըն է այլեւս, ու անմատոյց մեր անտառներուն, միւսներուն համար անիկա ամէն տեղ է ու կաղապարը առած ամէն բերանի: Տարազներ, որոնց պաշտօն է տրուած գոհացում ճարելու զանգուածին ու իր քարտուղարներուն պահանջներուն: Չենք նեղուիր, երբ անոնք մեզի հետ վարուին՝ ինչպէս շինականը խրտուիլակին հետ: Ցուցատախտակներու, ուր ոսկեդրուագ կը փութանք արձանագրել գործեր ու անուններ, նախօրօք ծանօթացման մը տարրական պարտքը առանց կատարելու նոյն այդ անուններուն ու ասոնց ստեղծումին հետ: Նորը, անտիպը՝ հիմա թերթելն է, այսպէս ըսելու համար հոտուըտալը ու անդին շպրտելը կամ տախտակին վազելը: Մոռնալու չենք միւս եղանակն ալ, որուն համեմատ գործերը կշիռ կը ստանան բարեկամական, կամ հակադիր պարունակէն՝ թշնամական պայմաններէ: Մամուլը, մանաւանդ, իր ամենահոս դեղահատներովը ու իր Խելօք Դաւիթ դատաւորներովը, որոնք կը գովեն, քանի որ ատիկա digne կեցուածք մըն է կամ ազգասիրական պարտք մը: Կը պարսաւեն, որպէսզի չմոռնան իրենց վստահուած պաշտօնին մէկ երեսն ալ: Որ օրաթերթը չունի իր տիտղոսաւոր աճուրդողը: Շրջանակ, այսինքն՝ տարածութիւն, ուր պիտի թաւալենք գործը եւ պիտի աճեցնենք զայն աջէն ու ձախէն բոլոր յաւելումներով: Ան՝ զոր ճարած ենք անխոնջ թղթակցութեամբ. անհուն համբերութեամբ մը հետապնդուած մկրատումներով, ուր մեր տաղանդը կը դիւցազներգուի, հոտառութեամբ ու յամառութեամբ: Որ չ՚երեւար առաջին փլանին, բայց մեր գովեստը, գիրքերը, հանդէսները կը տեղաւորէ օծուն փութկոտութեամբ, ազգասիրական անշահախնդրութեամբ: Ու գիրք ու տարիքը, որոնք մեր հիացումները կը համազգեստեն, կ՚ուռեցուորեն եւ ուրացումները կը հանդիսադրեն ողբերգական բարձրութեամբ, տախտապարելով ու գարշապարներու կոխոտումին յանձնելով մեր թշնամիները: Անշուշտ: Այս ամէնքը կը միջամտեն, երբ հարցը կը վերաբերի արժէքին ու գնահատիչին: Ու տակաւին աւելի տխուր բաներ՝ եթէ կը բարեհաճիք: Բայց իմ նպատակէս դուրս է այս հիմնական, մեծակառոյց սկզբունքներուն տարողութիւնը կասկածի տակ ձգել: Ոչ ալ ջոկել յիմարութեան, լրբութեան ու չարսրտութեան բաժինները պարզակառոյց ու խեղճ ու պապուկ ուղեղներով գոյաւոր միւս շանթաժէն, որ կը շարժէ ընթացիկ ճաշակը ամէն շրջանին: Մենէ վեր է դիմադրութեան ամէն փորձ, որ յաւակնէր սրբագրել այս պայմանները: Կը զբաղիմ քիչ մը տարօրինակ ու բացառիկ ուրիշ երեւոյթներով մը, որուն համեմատ ֆրանսական վէպին ամէնէն անխառն գլուխ-գործոցներէն մէկը, Սթանտալի "La Chartreuse de Parme", իր լոյս տեսած տարին արժանի եղած ըլլայ սա չնաշխարհիկ գնահատումին երեսունչորս օրինակ միայն ծախուելու անհեթեթութեան: Շրջանը: Անշուշտ: Ով կրնայ մոռնալ Ժորժ Սանի հարիւր հատորները եւ Տիւմայի քառհարիւր բուրգերը:

Բայց հասարակաց կարծիք: Բայց գրադատութիւն: Ընթերցողին կը յանձնարարեմ Պալզաքի յառաջաբանները, որոնց մէջ արդի վէպին այդ Հերակլեսը ստիպուած ինքզինքը կը պաշտպանէ արժէքներու մունետիկներուն գապալին դէմ:

Իմաստը այս փաստին:

Չեմ միանար Սթանտալին, որ իր ձախողանքը տանելու համար՝ ինքնիրեն յանձնարարեց համբերութիւն եւ սպասում, մահէն անդին նայելու հարկադրելով իր աչքերը: Այդքան հերոսութիւն անտեղի պիտի թուէր մեզի, երբ ռոմանթիզմը շատոնց թաղած, ուրիշ հանգանակներու տախտակներն ալ փշուր-փշուր ենք բերած: Չեմ միանար դարձեալ անոնց, որոնք իրենց գործերուն արժէքը չեն վստահիր ներկային ու կը նետեն անոր ծագումը տարածութեան ու միջոցին խորերը ու սրտառուչ, արդար սրբագրութեանց հեքիաթին ակնկառոյց՝ արժանաւորութեամբ, քիչ մը հերոսօրէն, դուն ուրեք աճապարութեամբ կը հաշտուին իրենց մռայլութեան (obscuritռ), փուշէ ու լոյսէ հասակի մը պէս. նահատակ ու մարգարէ նոյն ատեն, մէկ ձեռքով գաղտագողի դարպասելով փառքը, մուրալով նոյնիսկ գետնամած ծունկերով եւ միւս ձեռքով կը ճօճեն անոր, փառքին երեսին նիզակը իրենց արհամարհանքին, փիլիսոփայ անփութութեան, միշտ առերեւոյթ ու յեղակարծ: Չեմ մերժեր, տաղանդը հանդիպելի ըլլայ մեր անարդարութեամբ ստեղծըւած այս կատակերգութեան մէջ: Կարելի է, որ պատուհասը դարմանուի ու վերափառքը կապէ իր կամարը անունին ու գործին վերեւ: Բայց ատիկա բացառութիւն: Ու ստիպուած ենք, լայնասիրտ ու բարի՝ իրաւունք տալ ժամանակին, որ շատ բան կը տեսնէ գործի մը յատկութիւններէն, մանաւանդ անոր հաճ ու խոցելի մասերուն վրայ իր վճիռները կ՚ոսկեզօծէ անծակ, զմայլելի անփութութեամբ մը: Կարդացէք Ամերիկայի հայ օրաթերթերը եւ դուք պիտի համոզուիք այն պայծառ խաղաղութեան, որ թերթօնի մը բախտը գուշակօրէն կը հովանաւորէ ու չի կասկածիր. ով պիտի հետաքրքրուէր, հիանալու համար անխելքութեան այս չափին, այն սխրագին ու գաղջ յափշտակութեամբ, տալով ժամանակը, այսինքն՝ անոր հասկցող, դատող ու արժէքներ նուիրագործող դասակարգը դիմաւորեց. օրինակի մը համար, «Աղքատ երիտասարդի մը պատմութիւնը», (վէպ Օ. Ֆէօյէի): Ու ասիկա՝ երբ քննադատութիւնը շատոնց կազմած է իր հնգամատեանը: Բայց միջակութիւն մը դիւրաւ տանելուն չի տանիր հսկայ անհասկացողութիւնը: Ոչ ալ քննադատ որակուած անասունին այնքան վսեմ, այնքան գեղեցիկ ու անվերածելի այլուրութիւնը պիտի բանի բացատրելու համար երեսունչորս օրինակին ահաւոր գայթակղութիւնը: Հոն էին անշուշտ Հիւկոյին ողիմպիական ճակատը ու Միշլէին հսկայ քիթը, որ աշխարհներ ու քաղաքակրթութիւններ կը խուզարկէր: Ու հոն էր մանաւանդ մեծփոր ու ամենանուրբ Սէնթ-Պէօվը: Հոն էին Միւսէն, Շաթոպրիանը, Ա. տը Վինիէն: Ու ասոնք մեծագոյն անուններն են շրջանի ֆրանսական գրականութեան: Որոնք՝ եթէ ոչ ատոնք պարտաւոր էին զգալու անզուգական վէպին դժբախտ մեծութիւնը: Չըրին այդ պարտքը: Գուցէ ոչ անոր համար, որ համբաւը չ՚ենթարկուիր գրողներուն, որոնք իրենցմէ դուրս արժէք դաւանելու անտրամադիր են յաճախ: Չըրին՝ թերեւս հպատակելու համար օրէնքին, որ գրողները հազար տարին անգամ մը միայն անկեղծ կ՚ընէ իրարու դէմ, ու աւելի քիչ՝ իրենք իրենց դէմ: Հասկցող եւ իրաւասու դասակարգին այս գիտակից կամ տարերային չկամութեան հետ պէտք է տակաւին ընդունիլ աճապարանքը, որ հասարակաց է միջին ընթերցողին, անբաւարար թափանցումը, որուն դատապարտուած է ամէն անխելք ընթերցում կամ շահախնդիր եռանդ. մեծամտութիւնը, որով ուրիշները, այսինքն՝ մեզմէ դուրսինները կը յաւակնինք զետեղել, քարացնել իրենց ուժին ամենախոնարհ աստիճանին վրայ: Ինչ գիտնամ: Կարելի է գրողներու կողմէ սարքուած գապալները ընդարձակել մեր ուզածէն շատ աւելի: Կը թողում այս երակը եւ կը մտնեմ ուրիշ մը:

Ինծի կու գայ, թէ երեսունչորս օրինակին եւ ուրիշ նման խաչելութեանց մէջ շրջապատին ու ասոր հերոսներուն չափ յանցաւոր է գուցէ նաեւ գործը. այս անգամ Sous le signe de l'auteur. ըսել կ՚ուզեմ՝ հեղինակին իսկ աստղովը: Աւելորդ չէ յիշել, որ քիչ անգամ յաջողակ մարդեր են անոնք, որ յաջողակ գործեր կը կառուցանեն: Անշուշտ գործը երբեք յանցաւոր չի կրնար ըլլալ իր ներքին բաղադրութեամբը, ներգոյակ արժէքովը, որ ապաժամանակ է գոնէ քաղաքակրթութեան մը ամբողջ տարածութեան վրայ. այլ՝ բոլորովին արտաքին, երկրորդական երեսակներով, որոնք իրենց անընտել կոշկոռներովը կը խրտչեցնեն ողորկութեանց վրայ չոքուող եւ ոստոստող հայեացքները: Գոյնի, ջուրի, փայլի տարօրինակութեամբ, որ կը վիրաւորէ մեր տկար, տխեղծ բիբերը: Ոլորտին ահագնութեամբը, հեռաւորութեամբը, որ մեզ կը փոխադրէ անծանօթ ափերու, անծանօթ ճնշումներու, հակառակ մեր կամքին: Անհեթեթ ուժգնութեամբը կիրքերու, որոնց չենք վարժուած: Յետոյ՝ փաթաթներով, որոնք ժամանակին ու գործին աղերսը, իրարու վերածումը կ՚ընեն դժուար, դժնդակ իսկ: Արւեստի գործ մը սիրելը յաղթանակ մըն է միշտ: Բայց մոռնալու չէ, թէ կռուողները կը դժկամին, երբ բարձրունքներու շուրջն է գուպարը: Շատ սեպ ցցունքներու համար՝ ամէնէն կորովի ուխտաւորներն անգամ վարանք պիտի ունենային մագիլ փորձելու: Դեռ հիմա՝ Մարսէլ Փրուսթի հետ հաշտութիւն մը իրական հերոսութիւն մըն է, շատ քիչերու մատչելի, ու ասիկա՝ գրողներու կաճառին մէջ: Հազիւ մէկը յաջողած է պարզել ուրացումին տգէտ մշուշը, հսկայ անոր գործին ճակատէն: Բայց քանի հոգի պիտի համարձակէր մոլորիլ անհատնում էջերու այդ բաւիղէն ներս: Դիւրին է ելեկտրականութիւնն ու սաւառնակը, արագութիւնն ու շոգին, հեռագիրն ու հեռաձայնը օգնութեան եւ վկայութեան կանչել՝ կարդալ կարենալու համար Փօլ Մորանը ու Լագրըթէլը: Բայց աշխարհի իմացական ամբողջ ընտրանիէն քանի ընթերցող կարելի պիտի ըլլար ճարել, որոնք աւարտել յանդըգնէին Ճէյմս Ճոյսի «Ոդիսեւս»ը: Եւ սակայն, հեռագրական արձակի այնքան մօտիկ այդ յիշատակարանը փաստ մըն է կրկին մեր ժամանակէն: Զարտուղի այս գեղեցկութեանց վայելումին համար ժամանակը (ըմբռնեցէք զայն իբր տեւողութիւն) կը միջամտէ, իբր չէզոքացուցիչ ոլորտ, ուր մխրճուելով պիտի մաշին ու հարթուին քիչ-քիչ գործին ամէնէն խոտոր, խորտուբորտ մասերը: 1890ի Մալարմէն այսօր անկնճիռ բանաստեղծ մըն է, երբ շրջանին մունետիկները զայն հասկնալու ազնուութեան անգամ չէին զիջաներ: Երեսունչորս օրինակով խարանւած հատորը նոր չստացաւ անշուշտ իր գոհար ճարտարապետութիւնը: Կար անիկա ու մարդիկ Ժորժ Սան կը կարդային:

Բացառիկ այս անհասկացողութեանց քով, որոնց վերլուծումը քիչ մը շատ պիտի տարածէր այս նոթին սահմանը, ես կը ծանրանամ միւսով, որ աւելի ընթացիկ է, ընդհանրական, ու կը պայմանաւորուի հասարակաց ճաշակ որակուած տխմարութեամբ: Յանուն այս անբանութեան է, որ տպագրական մեքենան աշխարհի ամէն անկիւններէն միլիոնաւոր պրակներ կը սեւցնէ ու կը ցրուէ պանդոյրներու վայելումին: Ու շինուած է կաղապար, տարազ, որով պարտաւոր եւ զգեստաւորել արուեստի գործերը, եթէ չեն ուզեր խարանուիլ: Այսպէս, չենք կարդար, հանդէսներուն մէջ, ինչ որ մարսողութեան մը թմբիրին հաճելի գաղջութիւն մը չի բերեր: Չենք կարդար՝ ինչ որ կը վիրաւորէ մեր աչօք-բացօք քունը, որ ընթերցողին հիմնական վիճակն է հիմա, երբ դուրսի վազքէն, անհամար զգայնութեանց արձանագրումէն մեր ուղեղը ալ պարտասած է լիովին ու մեզ կը պտտցնէ քաղցր այլուրութեամբ մը: Ընթերցումը հիմա յոգնաթափում մըն է, ճարտար դեղահատ մը՝ մեր ուղեղէն արեան խռնումը վերցնելու ծառայող: Սորվող դասակարգը:

Ան՝ որ վաղուան միտքը պիտի ըլլայ: Ան ալ զգետնուած՝ հակադիր յիմարութեամբ մը: Սորվելու համար տրամադրելի ժամանակը (հիներուն մօտ այնքան ընդարձակ), մեր սորվող սերունդը կը սպաննէր՝ անկշիռ բաներու ծանօթացումով: Դասական մշակոյթ որակուած ժամանակավրէպը մեր միտքերը կը վերածէ այցաքարտելու ներհուն պահարանի մը, ուր կը կենան անունները ականաւոր մարդերու, բայց ոչ այդ մարդերը: Ամէն ինչ, որ կ՚անցնի քաղքենի մարսողութեան բերելիք նպաստէն ու սորվեցնող բանակին մենագար ու թանձր հետաքըրքրութենէն, պիտի մեկուսացուի անխնայ: Հայ գրականութեան մէջ: Բայց տխուր է զբաղիլ այս անհասկացողութեամբ, մեր սահմաններուն վրայ: Վասնզի վերը շօշափուած տրտմութիւններէն դուրս մեր փոքրութիւնը, ցեղային ժանգը, մեր գձուձութիւնը կը վարեն գապալը արժէքին դէմ: Այսպէս է, որ մենք մեծ աչալրջութեամբ ու անհուն մախանքով կը կործանենք ոչ թէ արժէքը, այլ՝ ինչ որ մեր մռայլութենէն թեթեւ մը կը հեռանայ: Չէ որ մեր համբաւները կը համեմատին արժէքին, ինչպէս ստուերը առարկային։

1932
ՆՈՐ ՏԱԳՆԱՊԸ
ՆՈՐ ՏԱԳՆԱՊԸ *
(Գրականութեան համար)
Պատերազմէն ասդին, ազգերու գրականութիւնը(1) երեւան բերած է կարգ մը յատկանշական երեսներ, յաւակնոտ բառով մը՝ դիմայեղումներ(2), որոնց մէջ կարելի կ՚ըլլայ դիտել մեր ու միայն անմիջապէս մեր ժամանակը բնորոշող արտայայտութիւններ, խորքին ու ձեւին շեշտ ինքնացումներով, չըսելու համար՝ զառածումներով, բոլորն ալ` քիչ-քիչ ընդհանրանալու վրայ նկարագիր դառնալու աստիճան։ Եթէ ստոյգ է, որ ազգերը առաջնորդող կարգերուն մէջ հսկայ անջրպետ է փորուած միեւնոյն սերունդին համար, տղան հօրը անծանօթ ընծայելու չափ՝ կեանքը ըմբռնելու եւ վարելու եղանակին վրայ, աւելի քան ստոյգ է տարբերութիւնը, որ կը բաժնէ այդ կարգերէն բխող արւեստը իր շատ մօտիկ անցեալէն։ Ուշագրաւ է, որ ԺԸ. րդ դարու վերջին վերիվայրումը, քաղքենի հետեւանքներովը աւելի արմատական գրականութեան մէջ իր հակափորձը տալու համար սպասած ըլլայ աւելի քան քառասուն տարի։ Ներկայ յեղաշրջումի ու անկէ քամուող տագնապին առաջին ծուէնները կը սկսին գրեթէ աղէտին հետ։ Առաջին գիրքերը պատերազմի դաշտէն խմբագրուեցան։ Ժամանակակից մեծ համագրողները հետզհետէ կը ձգտին դուրս հանել լինելիութեան ու քաոսին ընդհանուր մշուշէն, որ կը շրջապատէ արուեստին, ինչպէս կեանքին բոլոր տրտումները, ու դասակարգել ու պիտակել շարժումը կրող ու ծաւալող գլխաւոր հոսանքները։

Զայն բացատրելու համար անոնք պարտաւոր էին վերլուծման ենթարկել արդի տագնապը պատրաստող ու պարտադրող խմորները, ինչպէս նաեւ տարազները։

Անոնց մէկ մասը, քաղաքական ու ընկերական գետինները, անշուշտ կը կանխեն աղէտը, կիսադարեան ու աւելի տեւողութեան մը վրայ։ Տնտեսական դրապաշտութիւնը անբաւական է, սակայն, բանալին տալու համար ահաւոր առեղծուածին, որ ցցուած է մտածման հորիզոնին ու իր ստուերը արդէն կը փռէ, կապարէ սաւանի մը պէս, արուեստագէտին վրայ։ Գրեթէ չկայ խորհող մը, արուեստի խոնարհագոյն սպասարկու մը նոյնիսկ, որ յաւակնէր ինքզինքը հաւատարիմ ընել, գտնել իր այն շրջանին, երբ ուրականին արձակումէն առաջ կը ստեղծէր, հնազանդելով շրջանի բարեխառնութեան։ Փոխուածը։ Պէտք չէ աճապարել, յախուռն տարազներու սնամէջ բառակոյտին հասնելու համար։

Անշուշտ այս փոփոխութիւնները, այլացումները ամբողջութեամբ վերագրելի չեն հսկայ գուպարին։ Ըսի անոնք, որոնք բաւական մը կ՚երթան ետ, անցնելու համար հարիւրամեակը գրեթէ։ 1848ը, հակառակ քաղաքականապէս ծիծաղելի թուական մը ըլլալուն, արուեստին համար մեկնակէտ մըն է ու յատկանշական։ Ուշադրութեան արժանի կը նկատեմ ոչ թէ անկէ մեկնող իրապաշտ մտայնութիւնը, այլ, մանաւանդ, այդ մտայնութեան մէջ ծուարած մաղձի այն պատկերը, որ ռազմային տարազով առկախ կը պահէ իր մէջ ահաւոր գալիքը։ Կիւսթաւ Ֆլօպէռի մէջ այնքան յատուկ այդ սարսափը՝ քաղքենիին դէմ, Նիցչէի մօտ իմացականացած, փղշտացի ու մաքսաւոր իբրեւ խափանուած, առաջին բառը կու տայ արդի հոգեբանութեան։ Աշխարհի վեցերորդ մասին մէջ, այդ տարազը արդէն արդարացուցած է իր պժգանքը։ Բայց աշխարհի միւս մասերուն մէջ, պատկերը, խնայուած ամբոխին նշմարելի է եւ պարզ՝ դարձեալ աչքերուն համար։ Ինչ որ արուեստի անհաղորդ ու անատակ ուղեղներու մէջ ապրեցուց, այնքան ներզօր կեանքով մը, երազը հսկայ գալիքին ու… գահերն իսկ կործանեց այնքան աննահանջ դիմագրաւումներով ու պատրաստեց զանգուածներուն խղճմտանքը, կը փորձուի այսօր, թէեւ նուազ վճռական ու թատերական, վասնզի արուեստագէտը, բառին իսկ կշիռովը կակուղ մատներ, կակուղ կռնակ ու սրունք ունի, ու չի դիմանար նոր գործողութեան, զայն պարտադրելու համար պահանջուած կորովին, որքան յիմարութեան։ Որքան ալ բանակներու եւ հոգեւոր զօրասիւներու թիւը ըլլայ շատ, պաշտպանելու համար տիրող իրաւակարգը, ոչ ոք կը տարակուսի մօտաւոր գալիքէն։ Բայց ատկէ առաջ, ստոյգը ան է, որ այսօր գոյութիւն ունի մտքի ու չգոյութեան բացառիկ վիճակ մը, սկիզբը առած մեծ բախումէն բաւական առաջ եւ որ հասած է հարկաւոր խտութեան, կազմել կարենալու համար հոգեկան լինելութեան ճնշում ու բարեխառնութիւն։ Այս բարեխառնութեան քաղաքական ազդմունքը, մանաւանդ Արեւելքի մէջ, զօրաւոր է բաւական մտատանջութիւն առնելու չափ հին կարգերէն դիւանի գիտուններուն եւ խարդաւանանքի ասպետներուն։ Ընկերային նուաճումները։ Անոնք կ՚ամրանան արդէն, Հիւսիսէն սպառնալով Արեւմուտքին ու Արեւելքին։ Ինչ որ այս յեղաշրջումին մէջ կայ փոքր, մարդկօրէն նուաստ, համեմատական է մարդ արարածին առաքինութեանց տոկոսին։ Մեր ժողովուրդին համար, անոր ներկայացուցած վտանգը կ՚անցնի, ինչ որ դարերու վրայով փորձուեցաւ մեր հոգեկան կորիզին վրայ, վար մնալով միայն թուրքին եաթաղանէն։ Մնաց որ, այս նոթերուն տարողութիւնը դուրս է հաստակական թեզիսներէ։ Ատիկա հաճոյքով կը ձգեմ տիտղոսաւոր պաշտօնատարներուն եւ կամ հեռուէն տեսաբանող մեր միամիտ խմբագիրներուն։

Աղմուկ, յուզում, արիւն ու կախաղան։ Միլիոններու պողպատ ճակատին դէմ ուրիշ աւելի շատ միլիոններու գրոհ մը, յամառ, վճռական, որ զսպուած ու շղթայակապ վաղը պիտի թաւալի ու թաւալէ իրեն հետ որդնոտած հսկան։ Բայց ատոնցմէ դուրս, որոնք փոթորիկին խուլ, հեռանկեալ որոտումներուն կը նմանին քիչ մը, եւ ատով անորոշ, ասդին արուեստի կալուածին մէջ ուրիշ ճնշում կը յայտնաբերուի։ Այդ խռովքի, եռքի ու զարկի հոգեբանութիւնը հոն է, որ տարազի, կերպի կը մտնէ, ու վաւերատիպ կերտումներ, յիշատակարաններ կարելի է արդէն մատնանիշ ցուցնել։ Փոխանցումի կամուրջներ։ Թերեւս, բայց միտքին, արուեստին, թիւին այս հակումը, դէպի նոր կարգերը, անոնց հաստատ արեւելումը իր կնիքը դրած է գործերու վրայ ու կարգ մը գիրքեր, սեռիներ թանկագին փաստաթուղթեր եւ հոգիներու մէջ պատրաստուող յեղափոխութեան(3)։

Կանխահաս է խոշոր պիտակներ փնտռել տիտղոսելու համար ինչ որ նկարագիրը կու տայ նոր գործերուն։ Մենք կը գտնուինք քաոսի մը դիմաց, որ հաւատարմօրէն կը կրկնէ զինքը առաջացնող դասաւորումին (ընկերական) շփոթ ու շիլ մեքենականութիւնը։ Աւելի քան երբեք խռովայոյզ, այժմու քաղաքակրթութիւնը պատերազմի պաշարման վիճակի սաստկացած երկարաձգում մըն է ու կը շարունակէ իր անյագ շահագրգռութիւնը դէպի գործերը, որոնք ալեծուփ ու տարերային այդ մշուշներն ու հակահարուածները կերպաւորել կը ձգտին։ Սրտի խռովքը գրեթէ կը կրկնէ 1850ի խռովքները, որոնք գրականութեան շահեցուցին Ֆլօպէռն ու Տոսթոեւսկին, քիչ մը կանխայարոյց Պալզաքը ու ծեքծեքուն Թոլսթոն։ Բայց դիտողութիւն մը, մարդիկ միշտ ալ կարդացած են նախճիրներու վէպը(4)։ Ինչ որ ուշագրաւ է հոդ, անոր չունենալն է նմանութեան ոչ մէկ եզր պատմելու դասական եղանակին հետ(5), որմէ նմոյշներ կրնաք գտնել Միշըլէի նոր, ու լատին պատմագիրներու (Տիտոսլի Վիոս մը, օրինակի համար) հին պատմումներէն։ Անիկա մերձեցում չունի նորէն, զուտ վիպական կամ գրական որակուած հիւթառատ, խոշոր, հաստատ պատմումին հետ, ուր երեւակայութիւնը, հըմտութիւնը, հնագիտութիւնը, գրականութիւնը կը գործեն առաջին գիծին ու զրոյցը, իրողութիւնները, մարդկային ճշդութիւնը կը պահեն իրենց ճնշումին տակ։ Մեծ ռուսի մը հսկայ մէկ ձեռնարկը («Պատերազմ եւ խաղաղութիւն») որքան օտար պիտի գար Էրիխ Ռեմարքի օրագրին ձախող, բայց իրական ապրումներուն դիմաց։ Բայց որքան մեզի մօտ է այս կցկտուր ու գրականութեան համար անտաղանդ հռչակուելիք հատորիկը։ Անոնք, որ պատերազմ ըրին, դուրս բերած են անկէ ուրիշներու, հեռուէն դիտողներու համար անկարելի փորձառութեանց անսահման մթերք մը, բայց ատոնք վերափորձելու ընդունակ ջիղերու բացառիկ ընկալչութիւն մը, որոնց դիտողութիւններուն, վերլուծումներուն, նոյն իսկ անդաճումներուն մէջ կը վերածուի անողոք, անճողոպրելի թրթըռումի մը, ամէն կողմէ պարուրող, սպառիչ։ Ու անոնք պիտի ըսէին բաներ, որ չէին լսուած։ Ու ըսին այդ ամէնը։

Այդ խոստովանութիւններէն ու այդ անհուն քայքայումէն կը սկսի նոր տագնապը -եթէ կ՚ուզէք գրական տագնապը։

Բ.
Կ՚արժէ անիկա ցաւի, բեկումի, անյատակ յուսալքման մթերքովը, դիզուած պատիկ մարզի մը վրայ, որ մարդերուն ուղեղը, երբեմն սիրտը կը կոչուի եւ որուն վրայ կը բանի անընդհատ վերլուծումին գրիչը ու գեղեցիկ բախտով մը բառ ու մշուշ չ՚աղար միայն (ինչպէս է յաճախ իրողութիւնը հոգեբան տիտղոսուած դպրոցին մէջ) եւ կը վերածէ մտածումները, բոլորն ալ այդ պատիկ իրեն փրթող, հողի կամ արիւնի գոյն, տունի մը երազովը դալկահար, մարդկօրէն խեղճ, իրաւ, անողոք սիրոյ ծարաւի մը մէջ հեւացող այդ մտածումները՝ շօշափելի ըսուելու չափ պայծառ զգայութիւններու։ Ջիղի ամէն ցնցում, ու դուք դիւրաւ կը հասկնաք, թէ որքան անընդմիջական են անոնք կռուողին համար, կը փոխակերպուի իմացական համակարգ պատկերի մը, նոր, սուր, անակընկալ, ինչպէս ըլլալու էր արդէն սկզբնատիպ զգայնութիւնը։ Ու ասիկա եղանակ է բոլոր նոր գրողներուն մօտ։ Ինքնազննութիւնը չէ ան՝ փրուստեան համակեդրոն ու անվախճան վերլուծումին, կամ րոլանեան արագ, խոշոր, համադրական վրձնումին, որոնց մէջ այնքան հիմնական դեր կը խաղայ (վերլուծումը) գեղեցկագիտական վայելքը հայթայթելու, այնքան էջերու խելակորոյս թաւալումէն ետքն ալ, ինքզինքը անտեսել, յարմար պահուն ցայտեցնել գիտնալով։ Որ, երեւոյթները իրենց հէնքին նրբագոյն նեարդներուն (Մեծարենց պիտի ըսէր քուղերուն) ստորաբաշխելու կամ անոնց համացայտ խմբացումը իրագործելու եւ կամարելու ճիգին մէջ կը գտնէ իր բաւարարումը, բայց նոյն ատեն անդիմադրելի պրկումով մը կ՚ընկճէ մեզ, կեանքի, դուք հասկցէք շօշափուած, բանուած, մեր կզակներովը բզկտուած ու ծամուած կեանքի մը հրթիռներով մեզ ողողելով։ Այս ճիգին մէջ ու այս արդիւնքին համար, թող անգոսնէ դիւրին, մեզի մատչելի, սիրելի ճարտարապետութեան մը (վիպային) առածները եւ տեսութիւնները։ Պիտի չնեղուինք։ Պէտք է աւելցնել տակաւին գերիրապաշտ (surréaliste) պիտակուած թեքնիքը, որ խաչակրութեան ելած է մասնաւորաբար իմացապաշտ հանգանակին, այսինքն՝ մեքենաբանուորական (գեղեցիկ բառը) տարազին դէմ ու, զգայութիւններուն, գերիրական ըղձաւորումներուն անհակակշիռ հոսումը, հեղեղումը կը պահանջէ ու կը տարփողէ արուեստէն ներս։ Նոր ֆանաթիզմը։ Մի աճապարէք։ Լիճերն ու աշունները, խաչերն ու ովկիանեան գիշերները, կուրծքին ցաւն ու դալկահար աղջիկները անբաւական են այսօր։ Մանաւանդ մի մոռնաք, որ արդի վէպը կը շահագործէ սրբապիղծ յանդգնութեամբ մը ու, ի հեճուկս տիրող մտայնութեան, պատերազմէն ասդին տիրող հոգիներուն մէջ կարմրած, գիրակազմած նոր ժանգը, ան որ հարիւրամեայ դանդաղ յառաջատուութեամբ մը նեղցուցած է մեր հոգեկան դրութեան բոլոր աւշերակները, ենթարկելով զանոնք ահաւոր ճնշումի ու մեր սիրտը ընելով պրկագին ու անձկահար, մէկ վայրկեանէն միւսը սահմանուած պայթելու։ Եթէ հայ գրողին համար ուրիշ աւելի տխուր ու տափակ բռնութիւններ կ՚իշխեն տակաւին, ընելով անոր գործը անայժմէ ու սուտ, օտարին մէջ ոչ մէկ ատեն այդ ձգտումը -լարուածքը հասած է այս ուժգնութեան, աճելով ազգերու հոգիին սպառումէն, զրկանքին ու անհատ կարօտին ասեղներովը խթանուած ու տքալով՝ ապրելու փոխարէն, չնմանելու համար մօտաւոր հինին, որ յօրանջում մըն էր (Շաթօպրիան)։ Արդի պայմաններէն բխած այս ճնշումը, աշխարհի վեցերորդ մասին մէջ, կործանած է արդէն մարդուն հոգեկան դարաւոր շէնքը։

Ասդին։ Պատերազմը սրբած, տարած է մեր ներսերէն այն քիչիկ մը երկինքն ալ, որ յետամնաց անսրբագրելի միամտութիւն մը, հարիւր տարի յամառեցաւ գամուած պահել՝ հին ու նոյնքան հսկայ կործանումէն (1789ի աղէտը) ճողոպրած կարգ մը անուշ բառեր -արդարութիւն, եղբայրութիւն, գեղեցկութիւն, ճշմարտութիւնձեզի կը ձգեմ թուումը լրացնելու դժբախտ պարտքը, ակամայ մեղադրելով հին ու յարգուած ուսուցիչ մը, որ այդ բառերը իջեցուց հասարակութեան հասակին ու կանգունին, խմբագիրներու եւ վարժապետներու մկրատին ու կիներու թուալէթի տուփերուն։ Ալ կշիռ չունին անոնք։ Ու, այսքան բրտութեամբ, այսքան անգութ շնականութեամբ մը անգամ մըն ալ այրիացած, ամայացած մեր հոգեդաշտին վրայ՝ կրկին աւերած եւ պղծութիւն։ Մենք բոլորովին լքուած ենք երկինքէն, որ մեծ էր ու հեռաւոր, առնուազն անհաս։ Ու մեր տառապանքին համար անհուն օրօրոց մըն էր ան իր զարդերուն կամարովը։ Հիմա։ Կը թարթափինք այն ոսկեզօծ կամ մռայլ աղբին ու տականքին մէջ, որուն անունն է արդի քաղաքակրթութիւն։ Շատեր կ՚ուզեն կապել հոգիին այս նոր հիւծախտը, նոր ցաւը այն միւսին, որ հարիւրամեակ մը առաջ բանաձեւուած էր (դարուն ցաւը, ԺԹ. դար), երկարատեւ պատերազմէ մը յետոյ, պարտուած ժողովուրդի մը իմացական ընտրանիէն։ Բայց շահեկան է հոս անդրադառնալ յաղթանակներու մօտ արմատ նետած այս ցաւին։ Պարտուողն ու պարտուածը հաւասարապէս ընկճուած են անով։ Յետոյ նոր դժբախտութիւնը համեմատելի չէ իր հեռագոյն կարելիութեանցը մէջ։ Հինը կը կռթնէր հզօր պատրանքի մը վրայ, երկինք ունէր։ Մենք շատոնց է, որ փլած ենք մեր տաճարները։ 1830ի մեծ մելամաղձոտները կրնային վեր նայիլ։ Այսինքն տրտմութեան իրենց սաղմոսարանին վրայ, երկինքէն մխիթարող կաթիլներ կը զգային յաճախ։ Մենք։ Բայց ով պիտի կրնայ խանդավառութեան, յոյսի երկու կայծ բռնկեցնել իմաստին արդի մշակներուն մէջ, որոնք կը յիշեցնեն հնդիկ փարիաները, իրենց անապատ, ծարաւ ու այրած հոգիներովը։ Անոնք որ այսպէս ու այնպէս իրենց նաւը խարսխած են ապահով խորշի մը՝ հերքելու տեղ կը հաստատեն արմատային կոտորածը։ Ով պիտի մօտենար քակելու շղթաները երազի նոր թիապարտներուն։ Ամէն երկրի մէջ, նոյնիսկ հոն՝ ուր իմաստին զինուորները հարիւր հազարներով զոհեցին իրենք զիրենք, ճանապարհ հարթելու համար գալոց օրերուն, ըսել կ՚ուզեմ աշխարհի վեցերորդ մասին մէջ, նոյն անյատակ թշուառութիւնը՝ արուեստի սպասաւորին։ Ամէն երկրի մէջ հեղգ ու պղերգ յօրացում քաղքենի իմաստութեան, ողջմտութեան, դեղին հաճոյքին։ Նոր ու հին կուռքերու նոյն ամբաւահաճ արձանացումը ոսկիին խռոտանիէն։ Նոյն գաղափարագրական հեգնութեամբ համեմաջրուած արհամարհանքն ու շնականութիւնը, պատմուճանուած իր ցեխակոյտին մէջ ու անհունապէս գոհ։ Որ, պզտիկ ժողովուրդներու մէջ կը հասնի անկարելի աստիճանին ու կը վարակէ անոր իմաստի զգայարանքները աննահանջ, ուտիճ բորի մը նման ու բացառաբար հայ ժողովուրդը կ՚ընէ աւելի քան զզուելի իր զաւակներուն թէ օտարներուն առջեւ (բայց այս մասին աւելի ուշ)։ Այս քանի մը տողերը անբաւական են իրերու այս վիճակին ըստւերն իսկ ընդգրկելու։ 1830ի խորհրդապատկեր բանաստեղծը (Ա. տը Վինիէի Չէթըրթընը), մահուան մխիթարանքն ու մեծավայելուչ համը կրնար պահել ամուր, իր երազին կործանուած ցանցին մէջ։

Գ.
Անոնք՝ որ քաղքենիին տապալած երկրէն կու գան այսինքն անոնք `որ աշխատանքի, բանուորութեան կայսրութենէն կը դառնան, կը պատմեն, թէ արուեստագէտը մեռնիլ անգամ չի կրնար հոն, վասնզի, ատոր համար, այսինքն՝ մահը տալու կամ առնելու համար ալ մեծութիւն պէտք է։ Ու դժուար է հասկնալ, թէ ինչու հոն ալ իմաստը գերին կը դառնայ իր իսկ ձեռնասուններուն։ Ով փոքրութեան, փոքրոգութեան, ճճի մարդերուն տիրակալութիւնը, որ աւելի դժնդակ կը ճնշէ, քան դեղին կուռքը։ Ահա Նոր Ցաւը։ Ազգերու արուեստին մէջ հետզհետէ անիկա ենթահողը պիտի կազմէ նորոգ կառուցումներու։ Ու անոր արտայայտութիւնը հասկնալի տուեալներով կը հեռանայ ընթացիկ երանգներէն, իրացումներէն, նոյնիսկ այլազան, սանձարձակ այն յօրինումներէն, որոնք այնքան անուններ համբաւի տարին սենպոլիստ կածաններէն։ Ան ալ դժգոհութիւն մըն էր, բայց գիտէին վեր ու դուրս։ Հիմա։ Մենք կուշտ ենք կիսահեւ ու պչնագեղ շողացումներէն, որոնք մեր երեւակայութիւնը հաշիշի մը պէս կը պատեն, անջատելու համար զայն իրականութեան աղտերէն, բայց զայն կը ձգեն աւելի դիւրազգաց, աւելի մերկ ու աւելի տխուր։ Կամ, մենք հիմա չենք գոհանար միւս պայմաններով, այսինքն երբ կը հաստատենք արուեստի գործին մէջ բառի, ֆրազի ողորկութիւն ու սղոցուած ագուցում, արհեստ, ճաշակ անունով ներքինի օրինագրքի մը պարտադրումները, փափուկ ու եռանկիւնաչափուած յուզումները, ներդաշնակ ու շնորհագեղ լաստակերտումը, դասական պայծառութիւնը կամ հակադիր կիսանգունդէն առաւելազանց ռոմանթիզմը, վերջապէս բոլոր այն բաները, որոնք դարերով յագուրդ տուին արուեստէն մեր պահանջներուն։ Մենք ալ իր ճիշդ չափին կը տանինք յանուն հրապարակէն տարբերացման, ինքնատպութեան ձեռնարկուած բոլոր անսովորութիւնները, դիւրին ու պոռոտ հայհոյանքները, որոնք գռեհկութեան գեղեցկութիւնը միայն կը հետապնդեն, վարկի համար հայթայթըւած կիսատուերը, որ անցուցադրելի յիմարութիւններու փոսեր կը քողէ յաճախ, ու այն ամէնը, զոր բանին անժառանգ ու թշուառ բանուորները փորձեցին անցնող դարու վախճանին (հեռու ինձմէ փղշտացի յաճախանքը (hantiseէն) պարզութեան, հասկնալիութեան, որ հանգանակ է հիմա մեր մէջ եւ մեր գրականութեան դէպի տափակութիւն նուիրուած առաջնորդը։ Ամէն մտածում պարզ է, երբ խոր է։ Բառերը թեփի կամ միսի կը նմանին ու կենդանիներն ալ կ՚որոճան կամ կը բզկտեն)։ Մեր փնտռածը մարդկային հոգիին սա հազիւ ընդնշմարուած մէկ փոսիկէն իսկ լիովին դեռ չխորաչափուած, անմատոյց ու անհաստատ դժոխքն է, ուր տեսնելու, հասկնալու իր մոլուցքին մէջ, իր քայլերը փորձած է եւ որուն խաւարչուտ պատերուն իր գլուխը զարկած ուղարկած է ժամանակակից Տանթէն, իր մռայլ բնազդներովը քաշւելով դէպի ձգողութիւնը քաոսին, ու իր չղջիկի թեւերովը քիչ մը բան, գացած է այդ դժոխքին ալքերէն, մեծ ու անհաւասարելի ռուսը, Տոսթոեւսկին։ Մեր փնտռածը այդ մարզերու գուշակներէն այն յախուռն նաւորդն է, որ առանց ընդծովեայի մը գալարումին, մեզի տանէր տակէն այն ջուրերուն, որոնք ներկուած ու խելօք կը պտտին մեր միսերուն տակ արիւն անունով, բայց որոնց ամէն մէկ մասնիկին մէջ աշխարհներուն ամէնէն հսկայ առեղծուածը անընդհատ կը շինուի եւ կը փլի։ Ուր է, վերջապէս, այն արուեստը, նորը, որ պիտի իշխէր մտնել բուն անդունդէն ներս, անկէ զոր սովոր ենք կրթուած, մշակուած մարդու հոգի անուանել, զոր կեղծ ու ներկըւած մշակոյթի մը գորգերը կը պատսպարեն արեւէն, ինչպէս պիտի ընէին կոյանոցի մը համար, պաշտպանուած կանանչի, նոյնիսկ ծաղիկի խաւով մը։ Մեր փնտռածը մարդկային հոգին ինքն իր մէջ բզիկ-բզիկ ընող, մեր հասողութենէն ազատ ու մեզ հեգնող թշուառական կիրքերն են ու ցանկութիւնները, որոնք մեր ներսի աշխարհը կը վերածեն անտանելի ճահիճի, բայց պատրանքովը սիւնազարդ տարածութեանց խոյակներովը, ու սլացիկ ցօղուններովը մեր փափաքներուն, բայց որոնց ամէն մէկուն իրանն ի վեր բիւրաւոր նեարդներով կապկպուած մեր եսը, մեր խեղճ, անդարմանելիօրէն խեղճ եսը կը գալարւի, կը պրկուի, կ՚երկարի, ցից խոյակներու շաղապատումին, ոլորուած ու զեռուն, փրթիլ չկրցող, մեռնիլ չունեցող իր թեւերովը։ Միջնադարեան այս պատիժը, գործադրըւած մեր հոգիներուն վրայ, անշուշտ պիտի գտնէ իր Տանթէն։ Մինչեւ այդ, աշխարհի բոլոր կարեւոր կեդրոններէն (խեղճ հայ ժողովուրդ, գրեթէ մոռցած է իր այնքան հզօր, ահաւոր, անկարելի դժոխքը, որուն մօտ տժգոյն բանի մը կը վերածուին երեւակայելի բոլոր սանդարամետները, որուն մօտեցած ըլլալ կարծեցինք ուռած պուկերով ու կտակներով։ Բառ առ բառ փչեցինք ու հանգիստ կ՚առնենք օդ հարուածողի մեր մեծ խոնջէնքէն), փորձը այդ ցաւը, այդ նուազումը ընդգրկելու։ Փորձ միայն, վասնզի ճիգին անսովոր մեծութիւնը կ՚ընկճէ արդէն սոկրաթիք արուեստագէտը, զոր կը զառածեն արմատացած ունակութիւններ, անցեալէն ու իւրացուած մշակոյթէն։ Թերեւս փոթորիկը ինքը բերէ իր մարդերը, թէեւ տասը տարիէն ասդին պատահարը ժլատ եղաւ մարդերով, այսինքն արուեստի մարդերով։ Առայժմ պարտաւոր ենք գոհանալու տրուածով։ Ու տրուածը։

Անհաւասար, փափուկ (դիւրաբեկ ըսել կ՚ուզեմ) դժուարամատոյց գեղեցկութիւն մը (ինծի անծանօթ է Հիւսիսինը ու տրուած չէ իրաւունք մերիններուն ոչնչութենէն դատումի անցնելու), ոչ արձակ, առատ, հոլանի, բայց ոչ ալ ներկուած։ Պզտիկ, բայց իրական։ Զոր կ՚ուրանան փղշտացի լայնաբերան քուրմերը, անոնք որ իրենց ծնրադրութեանց սողոսկուն ձանձրոյթէն իրենք իսկ պժգացած, երբեմն կռնակ կը փորձեն, այսինքն թօթուել, յիշելով գուցէ իրենց ալ մաշուած բնազդներուն հեռաւոր, խուլ, ճճի դղրդիւնը ու, բան մը ըրած ըլլալու համար, կը հայհոյեն։ Կը մեղադրուի անիկա անտարազ, խառնակ ըլլալուն։

Զինանշանը (écusson), մկրտութեան ու բարւոք կենցաղի վկայականէ զուրկ ըլլալուն։ Զայն կ՚ուզեն ջախջախել հաստ ու հաստատ յեղատախտակներուն անկորուստ ու երկաթ փառքին տակ։ Վէպ։

Չէ անշուշտ այս ճիգը փորձը տարուած ու կատար ածուած Պալզաքեան ճարտարապետութեան սկզբունքներով, որ ամբողջովին կը սնանի ներկային վրայ, եւ որուն ատաղձը կը ճարէ ճարտարապետը ծանօթ գօտիէն, անտառէն, այսինքն իր շրջանին ընկերութենէն։ Չէ դարձեալ բնապաշտ (naturaliste) վարդապետութեան կողմէ բանաձեւուած հանգանակին ենթակայ, կամ թերթօնական ստորոգումներով, որոնք երկու սերունդի բանապաշտ երեւակայապաշտ ախորժակներուն գոհացում տուին։

Դ.
Ռոմանթիքներու այնքան տարփողած ու միամիտ մեծխօսիկութեամբ մը գործադրուած խառնուրդը (mélanges), ուր արուեստի նիհար զգայութիւններ կը վարշամակուէին իմացական խայտաճամուկ, բայց սնամէջ տարազներու եւ որոնք այնքան անկարելի կը թուին մեզի ու ծիծաղելի կը ձգեն իրենց հեղինակները, այլապէս մեծ, ու նոյնիսկ երբեմն շատ մեծ ուրիշ երեսներով։ Ով լրջութիւնն ու խորութիւնը «Քրոմվելի» (Վ. Հիւկօ) յառաջաբանին։ Ու պրկուած ու բարբարոս «Սթելլօ»ն (Ա. Վինիի), ուր մտածումը իբր յատակ կը ստիպուի նեղուիլ՝ մարմին հագնելու համար։ Այսօր կը տխրինք, որ այսքան քիչ մտածել գիտնան այսքան խոր ու նոր տեսողներ, երբեք հռետորական ու սանթիմանթալ, արդի վերլուծումը պարկեշտ է, եւ հարազատ։ Անիկա կրնայ մոլորիլ դէպի մշուշին կայանները, բայց միշտ բանի մը կռնակին, ուրկէ չի զատուիր։ Անիկա անպատճառ կը մեկնի վաւերական զգայութենէն, գրեթէ միշտ արտաքին, որ հում է, ցաւոտ, երբեմն ալ հեշտագին, բայց մանաւանդ իրական (ով չի գիտեր սուտ քերթողներուն սուտ զգայութիւնները մեր իսկ քնարերգութեան մէջ) ու զայն խնամքով կը խանձարուրէ իմաստի համարժէք պատմուճանին մէջ, ճիշդ ինչպէս տրուած է մեզի տեսնել նոյն իրողութիւնը հիներուն մօտ, երբ մարմարէն կը ձեւեն միսն ու զգեստը, այնպէս մը սակայն, որ իրարու վրայ չդրուին, չաւելնան, այլ երկուքին մէջէն ըլլան, մընան մէկ։ Դժուար է անշուշտ յաւակնիլ ու գտած ըլլալ հաստատ օրէնքներ, քանի որ նոր կառուցումին համար, անաղարտ ու հաւատարիմ խմորին տեղ, որ մարմարն է, արուեստագէտը առ այժմ իր ձեռքին տակ տրամադրելի ունի բառերուն կտուր միայն` այնքան անկշիռ, հասարակ ու անհաւատարիմ։

1933

[Ծանօթութիւններ]
(1) Ազգերու գրականութիւն յղացքը փափաքելի է, որ քիչ-քիչ ելլէ դուրս մատենադարան ու քննադատութիւն թելադրող իր ոլորտէն։ Ինծի համար ան կը ներկայանայ աւելի պարկեշտ, տարողութեամբ աւելի ծաւալուն, քան ազգերու ընկերակցութիւն տիտղոսուած խոռոչաւոր իրողութիւնը, որ մանրանկարի համեմատութիւններու իջեցուցած է իր կազմակերպած ցանցը, դիւանի սովորութիւնները, բարքերը, պաշտօնեաները, արքունիքներու դժխեմ ու անխլիրտ ծածկագրութիւնները, բայց ահաւոր հարազատութեամբ կը խորհրդանշէ տիրող կարգերուն անգթութիւնը։ Անսրբագրելի յիմարութիւնը մարդերուն, որոնք պանիրի տիկին խաղաղութեան ու արդարութեան պաշտպանումը կը յանձնեն… կատուներուն։ Կը սպասենք ու կը հաւատանք օրին, երբ այդ անխիղճ արարածներուն փոխարէն, ազգերու վաւերական խղճմտանքները քով քովի պիտի փնջուին, իրենց հզօրագոյն իմացականութեանց, հզօրագոյն սիրտերուն էապէս պատկառելի արիսպագոսին մէջ։ Ազգերու կաճառ մը, որ իմաստին ու զգացումին գերագահութիւնը փնտռէր ու գտնէր, ժողովուրդէ ժողովուրդ ու հոգիները կապէր գեղեցկութեան ոստայնի մը մէջ, ու խնայէր, մանաւանդ մեզի՝ նորառոյգ կեղծիքը, զոր պաշտօնական ընծայելէ դուրս՝ կարծես ուրիշ առաքինութիւն չունին հոգիի բեկորէն իսկ զրկուած հաւաքածոները սա դիւանագէտներուն։



(2) Այս զանազանումը կը դիտուի ամէնէն շատ վէպին մէջ, որ Մարսէլ Փրուսթով արդէն խախտուած էր գրեթէ ամրապինդ միջազգային իր կաղապարումէն։ Ճիշդ դարու մը տեւողութեան վրայ, իր բազմազան տեսակներովը, վէպը գրեթէ միս-մինակը կը գրաւէ արուեստի մարզերէն լաւագոյն տարածութիւններ։ Ան իր կարգ մը յատկութիւններով բացառիկ ընտրութիւն մը կը հաստատէր գրողին ու ամբոխին միջեւ, ուրկէ օգտուողները եղան քաղքենի զանգըւածները, անոնք՝ որ տրամադրելի ժամանակ ունին, բայց ոչ սեփական խելք, երբեմն սիրտ՝ եւ կը խաղան ուրիշներուն երազին հետ։ Այս ուղղութեամբ՝ վէպը մտքի առուտուրի մեծագոյն շուկան է։ Այսպէս պիտի դատեն զայն հաւանաբար, կէս դար մը վերջ, երբ գիրքին անհամեմատ աճումը խղդէ գրողները, ամէն դպրոցականէն ստեղծելով վէպ մը ու երբ ապրիլը արդի ձեւէն տարբեր տարազի մը մտնէ։ Վէպին ու քաղքենիին մէջ աղերսը այնքան զօրաւոր է, որքան չէ ֆրանսական թատրոնին ու պալատական ազնուականներու միջեւ դիտուածը (ԺԷ. դար)։ Առայժմ, անիկա կոկիկ, սահմանները ճշդուած, երեքէն-չորս հարիւրի չափ էջերու վրայ բաշխուած դեղին կողքով պատմումը չէ, ուր գրագէտը (հետզհետէ վիպասան յղացքը կը տարտամի ու կ՚ընկղմի գրագէտ ըմբռնումին մէջ) որոշ տուրքերու անտեսումով ու որոշ օրէնքներու ենթարկուելով, կու տար յաճախ ինչ որ կը պահանջէր կիներուն անզբաղ ցերեկը կամ ընչազուրկին անյագուրդ ու կրակուած երեւակայութիւնը, գտնելու համար կեանքէն զլացուածը՝ թուղթէն։

Հիմակուանը՝ կաղապարը շատ աւելի ազատ, առանց օրէնքի ու առանց ճարտարապետութեան յօրինում մըն է, ուր կու գան աւազանուուելու ու ընթացիկ յղացքէն գրեթէ հիմնովին օտար տարրեր։ Երանի այն օրերուն, երբ մարդիկ վէպերու հերոսները կը սիրէին, անոնց կեանքին մէջ մտցուած իրադարձութեանց գինով ու մեծածաւալ հատորներ կը մարսէին ռոմանթիք դպրոցէն։ Ինչ պիտի ըսէր անանձն, վաւերատիպ, ու անշեղ վիպումին վարպետը՝ Կիւսթաւ Ֆլօպէռ, երբ երկու լաւ նոթուած զգայնութեան քով, որոնց ճակատագիրն է սպառիլ շատշատ երկու տողի վրայ, կարդար արդի վէպին երկու էջ մտածումները, տարտամ ու հազիւ խոստովանելի աղերսով մը՝ նոյն այդ զգայնութեանց հետ, բայց այնքան իրաւ, թանկ ու նոր, որ մարդ կը մոռնայ պատմումը ու կը տարուի անոնցմով։ Ու քիչ աւելի հեռանալով, որքան խոր ու անկարելի պիտի տեսնէինք անջրպետը, որ կը բաժնէ Տափնէ եւ Քլէոն - հելլէնական այդ հնագոյն վիպումը մեր օրերու ժիրոտուական մէկ զրոյցէն։ Վէպը խոշոր չափով կրած է ազդեցութիւնը այս հեռացումին։ Բայց ներկայ զանազանումը աւելի վճռական եւ ուշագրաւ կը դառնայ մանաւանդ՝ իմացապաշտ խորքով այն կառոյցներուն մէջ, որոնք առաւելապէս կը յատկանշեն մեր ժամանակը։ Անշուշտ, ասոնք ալ վէպ որակելի են, վասնզի փոխ առնուած դէմքեր եւ իրազանցուած գործողութիւն մը ողնասիւնը կը շինեն։ Անոնց մէջ է սակայն, որ անձնական, մանր, բայց խորքի կրկնակ ծաւալով (dimension) ապրումները (այսինքն՝ բոլոր տուրքը մեր զգայարանքներուն, աւելի այս գումարին անդրադարձը, աւելի ինչ որ կը հանենք, կը թորենք մենք մեր եսին ամէնէն հեռաւոր ակունքներէն -երազ թէ մաղձ, սէր թէ թոյն զետեղելի են պատկերին տակ-) կը հանգուցուին, գիրքերուն տարազովը կը շաղապատուին իմաստին ու մտանկարին նմանատիպ թաւիշին ծոցը, նմանատիպ նկարէնութեամբ ու դիւրաբեկ նրբութեամբ։ Այս վէպը կ՚օգտագործէ անհուն ու գրեթէ անորակելի այն զգայնութիւնները, որոնք խրամներուն ցեխէն ու մեռելներուն իւղէն, հեղուկ կրակէն ու թունաւոր օդէն, կարճ խօսքով՝ մարդկային միսին ցուցադրել կրցած բոլոր շարաւանքէն ու հոգիին հանդուրժելիք բոլոր անասնացումէն զարգացան կռուողէն ներս։ Տասնամեակ մը գրեթէ։ Ու միայն Ֆրանսայի մէջ երկու հարիւրը կ՚անցնի թիւը այն գիրքերուն, որոնք պատմած են -բայց ինչ նոր ու սարսռուն թեքնիքովմեր օրերու աշխարհաշարժը, բայց պատմած բացարձակապէս իրենց անձնական փորձառութիւնը, անկիւնային, փոքր, խեղճ կեցուածքէ մը, բացառաբար այն զգայարանքներով, որոնք իրենց ընկալուչ ջիղերը, բողկուկները կրնային տարածել միայն իրենց հասողութեան սահմանները մինչեւ։ Այս հատուածական, փշրուն փաստերով է, որ կազմուած է համապատկերը, բիւրաւոր զանակներու իրերադրումէն ծնունդ առած, բոլորն ալ ուղղակի շփումի արդիւնք։ Այս անմիջական, այսինքն՝ առանց միջնորդի շփումն է, որ ազատած է յաճախ անոնց պատմումը՝ գրականութիւն ըլլալէ, հակառակ անոր, որ մեծագոյն տոկոսը ասպարէզով գրագէտի գործեր են, եւ վերածած է զանոնք գրեթէ ֆիզիքական զգայնութեանց հանդէսի մը (պէտք չէ մոռնալ, որ ընթացիկ գեղեցկագիտութիւնը ինչ մեծ կարեւորութիւն կու տայ հեռանկարին, ժամանակին մէջ ընկրկումին ու՝ հակասելու համար նոր տարազը՝ իրականութեան սրբագրում-այլագունումին), այնքան դուրս՝ մեր վարժութիւններէն, մեզի սիրելի կաղապարներէն։ Նմոյշ մըՊարպիւսի Clartéն։ Փոքրութիւնը այս դիրքի շրջանակին, բոլոր անոնց համար, որ պատերազմի նուիրուած հատորէ մը հերոսապատում բախումներ ու ընդարձակ նկարագրումներ վարժուած են սպասելու։ Բայց հարցուցէք դուք ձեզի, ուրիշ ինչ պիտի կարենար ընել որեւէ պարկեշտ մարդ, որ ուրիշ բան չէ ռազմադաշտին վրայու ինչ ռազմադաշտ, եթէ ոչ անկշիռ թիւ մը, անուն մը, գիր մը, բայց գիրքը կը փրկէ ինքզինքը դասական տարիքէն դուրս առաքինութիւններով։



(3) Ի զուր է փղշտացիներուն վայնասունը այս գործերուն հերետիկոս գայթակղութեան դէմ։ Բոլոր անկատարութիւններուն կը մնան գերազանցապէս թանկ իբր մարդեր, որոնք կորսուելու վրայ աշխարհէ մը վաւերական վերցուցին ու ազատեցին։ Ինչ սուտ կը հնչեն մեզի։ Ովիտիոսի դարերով նկատուեցան կիրթ ճաշակին ու նուրբ արուեստին իբր փողարները։ Թող առանց կեղծիքի կարդալ փորձեն Եէնէականը, ու արտայայտուին անոնք, որ դասական մշակոյթին տարփողը կ՚ընեն։ Անկումի գրագէտներուն երեսին նետուած անկապաշտ մակդիրը զուր չէ, որ կրկնուեցաւ նոր ժամանակներու մուտքին։



(4) Մեր մէջ այդ տրամադրութիւնը վիպասանին անունին հանեց միջակ, երբեմն անկէ ալ վար մարդեր։



(5) Երկար դարեր, զինուորական, չըսելու համար ճակատամարտի գրականութիւն մը հաճելի, օգտակար դասական մարզանք մը նկատուեցաւ, շատ մը ձգտումներով բեռնաւոր, զոր կը կատարէին սենեակի ասպետները, ընդհանրապէս պատուաւոր քաղաքացիներ, ծերակուտականներ, եպիսկոպոսներ կամ գիրքի գործաւորներ, իրենց տիւաններուն հանգստաւէտ մանրանկարէն բարձրանալով ռազմադաշտի, բախումի, յաղթութեան կամ պարտութեան պատկերումին։ Այս մարզանքը կու գային նուիրականացնելու կրօնական, բարոյախօսական, հայրենասիրական պոստիւլատներ։ Պատմումին (narration) տխրութիւնն ու սահքը, յստակութիւնն ու շրջագծումը հաւատարիմ էին քերթողական օրինագիրքին յօդուածներուն ու ալ ապազգայ ուրիշ բաներու, վասընզի չէին անդրադառնար հիմնական, սկզբնական մեղքին, որ սուտն էր։ Ռոմանթիքները գոյնի զգայութիւններ միայն յաջողեցան աւելցնել վարժութեան վրայ ու չմտաբերեցին նեղուիլ սուտէն, որ չէին զգար նոյնքան պարկեշտ այլուրութեամբ մը (Հիւկոյի կողմէ երեւակայուած Վաթերլոյի ճակատամարտը ("Les misérables") իր լայնքովն ու գոյնովը միայն կը տարբերի Վոլթէրի երեւակայած ուրիշ ճակատամարտներէն։ Թիէսը։ Զայն կը ձգեմ վայելումին անոնց, որոնք կը պատրաստուին դիւանագէտ կամ մեր մէջ հրապարակագիր դառնալու։ Մեծ է Սթանտալը, վասնզի առաջին անգամ ինք զգացած է պէտքը անկեղծութեան ու պատմած նոյն այդ ճակատամարտները մղուած կայսեր կողմէ, ("La Chartreuse de Parme") գրեթէ նոյն հատուածական մանր տեսարանումով, որ յատկանիշն է ներկայ պատմումին եւ ուր, իրական մնալու համար, մարդ ստիպւած է մասնաւորուելու։ Բայց բոլոր այդ հիներէն ու մերձաւորներէն վրիպած է պատերազմի մոմենտը (moment)։ Վրիպած է, վասնզի պատերազմը փոխած է գուցէ իր նկարագիրը, ելլելով դաշտերէն, մխրճուելու համար հողին ընդերքը կամ թրթռալու համար վերերը օդին։ Չկայ անիկա, ինչպէս չէր առաջ, մեր դէմ, ճակատ ճակատի (արդէն բառը պերճախօս է ինքնին)։ Սուր ու բազուկ, գանկ ու լանջք չի գործածեր ան ու կ՚ախորժի մանաւանդ ուրիշ զրահանքէ։ Յետոյ, պէտք չէ մոռնալ, որ հիներուն մօտ պատմողին շահագրգռութիւնը գրաւուած է գործէն աւելի՝ որ անկշիռ է բոլորովին, անանուն ու անձեւ, անկէ փառք հատանող զօրավարներուն շքահանդէսովը։ Հակառակն է, որ կը դիտուի հիմա։ Պատերազմի նոր գիրքին մէջ զօրավարին դէմքը տժգոյն է եւ դժբախտ։ Զայն կ՚ատեն գրեթէ իր զգեստներուն, ուսնոցներուն շարլաթան ոսկիին ու ծոծրակին եւ փորին պարարտ պարոյրին համար, կ՚ատեն մանաւանդ չունեցած խելքին ու մաշած սրտին համար։

Վկայ բոլոր զինուորներու յիշատակները, որոնք իրենց ծուարած անկիւնէն կ՚անգիտանան զայն գրեթէ, բայց ծայրայեղ զգայնութեամբ մը կը նոթեն իրենց փոքրագոյն տպաւորութիւնները, կը զգան տրամը իր երբեմն յիմար, երբեմն ահաւոր անկարելիութեան եւ այդ զգացումները կը փոխանցեն կարդացողին։ Զօրավարներու յիշատակները չունին այս տրամաթիք մարդկային շեշտը։ Գերման սպարապետին, Լուսընտորֆի յիշատակները չոր ու անհաղորդ թուարկումներու կը նմանին ու վերացեալ շարժումի մը անգայտացած անդրադարձը կու տան մեզի։

Մարդ կը զարմանայ ջիղերու անդարմանելի պակասէն, միլիոններու կեանքը, անոնց խոնարհագոյն պէտքերն իսկ տեսնող, կառավարող, յանձանձող ուղեղացումին քով։ Շահեկանութեան կեդրոնի այս փոփոխութիւնն է, որ անդրադարձած է գիրքերուն վրայ ու փոխած անոնց տարողութիւնը։ Գրագէտը ամէնէն ուշ ու քիչ փնտռուածը պիտի ըլլար այս դրուագումներուն համար։ Միլիոններու հոգին բերելու պէս իր ափին մէջ առած, մարդը չէ տեսած ինչ որ խրամի մը կամ ռմբածակի մը մէկ խոռոչին մէջ ապրած է ան միւսը։ Այս է պատճառը, որ անհուն որ կսկծագին անդոհով մը կ՚իյնանք նոր պատմումին վրայ, ուր առաջին գիծին կու գայ թշուառական էակ մը, փրցուած իր բոլոր պատեաններէն ու մորթովը միայն հովանաւոր, խլուած մտքին բոլոր վարշամակներէն։ Որ նոր է առնուած աշխարհի ամենաքաղցր համեմներուն ծոցէն ու, մուկ բռնելու սահմանուած խայծի մը նման, տրուած վարսուած մահուան բիւրաւոր սլաքներուն դէմ, ու ասիկա ոչ թէ օրով, շաբաթով կամ շատ-շատ ինչպէս էր հիներուն մօտ ամիսով, այլ տարիներով։ Անվերջ կախաղանում մը, ուր քեզի ձգուած է դառնագոյն հեգնութիւնը մշտապէս ծեծուելու քեզ կազմող, քեզմէ անբաժան, միտիրաւ զգայնութիւններուդ ասեղէն։ Պիտի խորհիս կեանքիդ վրայ, որուն ամբողջ արժէքը մինակդ ես գնահատելու։ Որ ուրիշներուն համարքեզի պէսներթուղթի կտորիկ մըն է, անուն մը, կապուած, երիզուած կուրծքեր ու մշտապէս հակակշռուած մահուան դպիրներէն։ Պիտի այցուիս անցեալէդ, որ կը մեծնայ դէմդ, կը գրաւէ մահուան պարասրահը ու քեզ կը կապէ քենէ հեռու, բայց եղերապէս քաղցր բաներու։ Ու պիտի հսկես։ Պիտի սպաննես, երբ այնքան բարակ է սիրտդ՝ արիւնի տեսքն իսկ չհանդուրժելու չափ։ Ու պիտի ըլլան հող ու արտ։ Ոճիր ու պղծութիւն։ Փոր ու երազ։ Ամէն րոպէ մարդ, գազան, դիակ։ Ալ ձեզի կը ձգեմ այս խոշոր խռովքներէն դուրս օրերուն, ժամանակին ահաւոր ժանգը։ Ան որ կը սպառեն, բայց չի հասնիր, որ ցուրտն է, կրակն է, անձրեւն է, յուսաբեկումը ու հոգիին սարդացումը, եւ որուն մէջ Պօտլէրի spleenը հարսներգ կը թուի։ Ահա ողբերգութիւնը։ Անոնք որ ողջ ելան այս դժոխքէն, արդար էր, որ առակին Ղազարոսին նման ժպտիլ չկարենային, մնային անհասկնալի երկրի մարդերուն, մանաւանդ մօտիկ շրջապատին։ Ու չհասկնային։ Այս հակադրութիւնը ցոյց կու տայ լուծման բանալին։ Նոր տագնապը այս մարդոց հոգիին պարիսպէն ու միւսներուն, այսինքն պատերազմ դիտողներուն հոգեկան ճախճախուտքէն կը բխի։


* Ընթերցումի եւ թեքնիքի դիւրութեան համար թուագրուած ծանօթութիւնները կը տրուին գրութեան վերջաւորութեան։
ԵՐԲ ՀԻՆԵՐԸ ԿԸ ԿԱՐԴԱՆՔ
ԵՐԲ ՀԻՆԵՐԸ ԿԸ ԿԱՐԴԱՆՔ
ՊԱՏԱՆՈՒԹԻՒՆ ՄԸ
թէ երբեք ստոյգ է վարկածը, որուն համեմատ ժողովուրդի մը դիմագիծը կնիքին տակն է իր պատմութեան հոլովոյթին, պատմութիւնն ալ` տրուած մարդու մը հոս բառը կը տաղաւարէ մօտաւորապէս կէս դար երկարող գործունէութիւն մը ամէն անհատի, քսակէն սկսած տիրական հոգեյատակը կը յօրինէ։ Տարածելով մեր օրերու բախտաւոր տարազը անգիտակիցը - դէպի մանկութիւն, մենք դժուարութիւն չենք զգար մեծ գործունէութիւններու իբր ենթահող ընդունիլ մանաւանդ այն բախտորոշ շրջանը, երբ մեծ բջիջը, մարդը, ելած բուսական կենցաղի անորակելի գօտիէն, ինքզինքը կը լարէ իր ապագային։ Մինչեւ քսան։ Անշուշտ։

Հարցուցէք հարցումը այն տղուն համար, որ Տարօնի հեքիաթունակ բարձրունքներուն վրայ իրեն դնդերները ու հոգիին բջիջները կը ճարէ, վայրագ կամ քաղցր, խոր կամ ծաւալուն յուզումներու իրերամարտ հոսանքներուն ընդմէջէն, երբ դաշտերուն մէջ բանակները կը փշրուին ու երկու քաղաքակրթութիւններ իրար կը բզկտեն մեր ժողովրդի ընտրանիին խորը։ Հարցուցէք հարցումը բոլոր մեր պատանիներուն, այսօրուան մեր յոգնաթափ սերունդը հազիւ կրնայ մոռնալ, թէ ինչ դժնդակ կաթ ծծեց իր հոգին բռնապետութեան օրերուն ու դուք գտէք պատասխանը։

Պէտք է պատանի Սահակը փոխադրել Կեսարիա։

Դ. Դարու մեծ ոստանը։ Որուն ալ հեռացած, բայց յամառող սա ոգեկոչումին չեմ գիտեր ինչու, առանց ուզելուս, կը խառնուին արդիական զգայնութիւններ ալ, Դէմքերէ, հոգեբանութիւններէ, նորագոյն մեր շրջանին այնքան արտակարգ կենդանութեամբ մը պսակաւոր։

Բառի, շունչի, հոգեկան եռանդի, մտաւոր ուժի ինչ մեծ մթերք է նետուած տասնիններորդ դարու մեր գործունէութեան մարզերուն վրայ բոլոր անոնց մէջ, որոնք հաւաքական կեանքի մեր բազմազան արտայայտութեանց իրենց սպասը բերին։ Նոր մեր մշակոյթին հանդէպ, այդ քաղաքէն ծնունդ առած մարդոց լայն ու գեղեցիկ բացութիւնը հաճոյք մըն է հոս արձանագրել։ Խօսող, գործող, նուիրող ու ներշնչող մարդոց որքան մեծ թիւ մը, որ այդ քաղաքին շնորհն եղաւ նորագոյն մեր պատմութեան։ Առանց անոնց տասնիններորդ դարու մեր Պոլիսը դժուար կ՚ըմբռնուի։ …Բայց պէտք է դառնալ Դ. Դարու Կեսարիային։ Ուրկէ սնունդ են առած քրիստոնեայ առաջաւոր մշակոյթին մեծ վաստակաւորները, տիրական ու հզօր գեղեցկութեամբ հայրերը ընդհանրական Եկեղեցիին Հիւսացի, Նազիանզացի, Բարսեղ եւ ուրիշներ, անկորուստ ու շքեղ փառքերը մեծ եւ մի Քրիստոնէութեան, առաքելական շրջաններու այնքան մօտիկ reliefով ու խորհուրդով։ Հայրապետը հինցած բառ մը չէ, որ գիրքերու մէջ իմաստ ունենար։ Անիկա կաղապար մըն է, որ կարգ մը մարդոց անունին լուսապսակը կը կազմէ։ Ու հաւատարիմ կը մնայ, այնքան հեռուներէն, այն հոգեբանութեան, որ մինչեւ մեր օրերը յատկանիշը կազմեց Արգէոսէն մեզի հասած մտայնութեան, իրական, հաստատ, փրակմատիստ ըմբռնում մը ԵՐԿՐԷՆ ՈՒ ԵՐԿԻՆՔԷՆ։ Քիչ տեղ, մեր օրերուն, Լուսաւորչի հաւատքը եղած է այնքան պերճ, խոր, վճռական, որքան հոդ։

Անցեալին ինչպէս մեզի աւելի մօտ շրջաններու, այդ քաղաքին մարդերը տոգորուած էին տարբեր տուրքերով, ունէին հաւատքը հիմնականին, գործողութեան բնազդը, իմաստի, ձեւի, լեզուական ջերմութեան յորդ բուխքը, տարրեր, որոնք չորրորդ դարուն իսկ հաստատելի են Բարսեղին ու Նազիանզացիի գրականութեան ալ մէջը։

Արուեստը, ըսել կ՚ուզեմ` ասոր զաղփաղփուն կամ թրանսանտանթալ ելոյթները, հիւանդագին ըսուելու չափ խորացուած սուզումները (Ս. Օգոստինոս, Տէրտուղիանոս) այս մարդոց մօտ տարուած են երկրորդ փլանի։ Կը գրեն, բոլորէն աւելի, ծառայած ըլլալու համար ժողովուրդներու բարիքին, փրկութեան։ Սահակ Պարթեւի հայրապետական գործունէութիւնը հարազատ ցոլացումներ կը վերբերէ սա օգտապաշտ, ժողովրդանուէր, բազմեռանդ ու զոհաբերուող հոգեբանութենէն։ Աւելին ալ։ Կեսարիան, այսինքն՝ ճակատագրական քաղաքը, ուր կ՚ընդքարշէ զինքը թերեւս մռայլ առհաւութիւն մը, իր պապերուն արեան փապուղիներէն։ Թերեւս համեստուկ այն սենեակը, որուն մէջ անոր մայրը, Ներսէսին վիպային մանկամարդ մահացեալ կինը, կաթը տուեր էր իր մանչուն ու հոգին` Աստուծոյ։

Որքան ընդարձակ է քաղաքի մը կնիքը մեր վրայ։

Գիրքերը կը լռեն պատանի Սահակին տարիքէն։ Կը լռեն նիւթն ալ անոր ուսումին, զոր դժուար չէ վերակազմել պատմութեան նպաստովը։ Բայց ինծի կու գայ, թէ շատ ու շատ բաներու հետ, ու թերեւս ասոնցմէ առաջ, անիկա սորվեցաւ մանաւանդ անխորտակելի պաշտամունքը իր հայրենիքին։ Կ՚ըսեմ այսպէս, վասնզի մեր հայրապետներէն ոչ ոքի մօտ սա զգացումը գտած է աղեխարշ այն գեղեցկութիւնը, որով զգեստաւոր է իր ցաւը, իր ժողովուրդին թերութիւններէն, անկումներէն, բայց անլքելի հարազատութենէն։ Ու մեր մէջ, օտարութիւնը, պանդխտանալը գերազանց դպրոցներ են այդ սիրոյն։

Այսօր իսկ աչքի առջեւ ունիմ տղաք, որոնք իրենց դասերուն մէջէն, ետեւէն, վրայէն, առանց անդրադարձի, սորված կ՚ըլլան սիրել իրենց տկար, դժբախտ, «ուխտացեալ գառն» ժողովուրդը, շարժուն մեր հայրենիքը։

Ու բնական է խորհել, որ Սահակ Պարթեւի պատանութիւնը, այդ քաղաքին մէջ, մեծ ընկալչութեամբ մը պիտի յագենայ եկեղեցիի մեծ հայրերուն շքեղ, հզօրապէս հաղորդական, առաքելաշունչ շնորհներէն, մտածման ու արտայայտութեան արագ ու պերճ այն արձակութենէն, որով անիկա եզակի մնաց մեր կաթողիկոսներու տարեգրութեանց մէջ։ Ան` որ, քառասուն տարի վերջը, արքայից արքային «ակմբահոյլ» տիւանին առջեւ պիտի չվախնայ ինքզինքը արտայայտելէ, ու ասիկա` փարթամ յուզումով, արդար ու փաղաղիչ հուրքովը տառապած հովուապետի, նեղելով ինքզինքը, ունկնդիրները ողողելով, կայծակնաճաճանչեցուցեալ, ինչպէս արձանագրուած է այդ վիճակը ատենաբանին, մեր պատմիչներէն։ Ան, պատանի՝ պէտք է լսած, խմած ըլլայ հոգին այն հայրերուն, որոնք այդ դարուն, Բիւզանդիոնի մէջ թագուհիներ ու կեսարներ կը կարկէին, բարբառի նոյն զայրագնումով։

Ուսանողը, կերպընկալ տախտակ, չի կրնար ուրանալ իր կրած ազդեցութիւնները։ Ու Դ. Դարու Կեսարիան յօրինած է Սահակ Պարթեւի ոսկորները, եթէ կը ներւի սա բացատրութեան կերպը հոգեկան մարզին վրայ։

Գաւառական ոստաններու նկարագիրներէն է սա խըստութիւնը, սա կրակը, սա բրտօրէն գեղեցիկ պարզութիւնը, որոնք թանկագին առաքինութիւններ են։ Մայրաքաղաքը ամէնէն առաջ կը լուծէ, կ՚անէացնէ մեր անձնականութեան այդ շեշտերն ու դերբուկները։

Յետոյ։

- Բայց ոստաններու ոստանը։ Արեւելքին քաղաքագլուխը։ Բիւզանդիոնը։

Մեծ կրկէս` միտքի որքան աշխարհիկ կառոյցներու։

Աշխարհի տիրակալութենէն ընկրկող Արեւմուտքի դէմ հետզհետէ ամրակալող նոր հարստութիւնը` Մերձաւոր Արեւելքին։ Պոլիսը։ Այսինքն` գերազանց քաղաքը։ Այն ատեն ալ, ինչպէս հիմա քաղաք` նուրբ ու երկար իշխանուհիներու, ու երկար ու նուրբ նոճիներու։ Ու քաղաքը` դաւին ու նուիրումին, ոսկեդրուագ շուայտութեան ու ճգնապինդ, հոգեխիստ եռանդին։ Որ, հաւասար առատութեամբ ու դիւրութեամբ ծնունդ կու տայ մեծ, զազրագոյն մեղքերու ու կախարդիչ սուրբերու։

Թերեւս վիպային, բայց սրտայոյզ հաճոյք մըն է ինծի Սահակ Պարթեւի երկար, ուժէ եւ իմաստէ անթառամ տարեգիծին մէջ շուքը տեսնելու տարուիլ այդ քաղաքին խստակառոյց, սլացիկ, մանաւանդ տաքէ, պաղէ չսարսող նոճիներուն, որոնք կ՚ախորժին կենալ ուրուակերպ, սգախարիսխ, մահուան դաշտերուն վրայ, ու հեգնել մարդոց ունայնամտութիւնը, յաւակնութիւնները։ Ուրիշ հաճոյք, դարձեալ, այն միւս հաստատումը, որ Սահակ Պարթեւի իմացականութիւնը կ՚ուզէ նախօրինակ մը նկատել, սկիզբը` գեղեցիկ, որքան սրտառուչ, մեր մեղքերով վիրաւոր, բայց մեր շքեղագոյն ալ տուրքերուն այնքան հարազատօրէն յայտարար հրաշքին, որուն անունն է մեր օրերու Արեւմտահայ գրականութիւնը, ամենավայրագ գերութեան մը վիրապէն այսպէս «հոյակերտուած», համադրելով ցանուցրիւ իր երեսներուն վրայ խստամբեր, խօլարձակ, խոր կամ հեղեղակօս գիծերը հեռու մեր հայրենիքին, անոր լեռներուն գունախաղեր, արտերուն սնդուսը, ժանեկահար հորիզոնները, այնքան քնքուշ կամ հզօր բխումներով զգալի՝ մեր նոր լեզուին դնդերներուն մէջ, որքան Վոսփորային քաղցր կորութիւնները, նուաղուն ու դալկանուշ երանգները, բոլորն ալ տեսանելի շնորհներ արեւմտահայ բարբառին ապշեցուցիչ ճարտարապետութեանը մէջ, մանաւանդ երբ դրուի մօտիկը այն միւսին, որ Փարպեցիէն ողբացւած Այրարատեան նահանգէն ծնունդ է առած այսօր * ։ Մի ծիծաղիք միամիտ պատմիչով մեզի հասած կայծակնաճաճանչեցուցեալ բառին վրայ, որ զուարճախառն բարդում եւ ածանցում մը ըլլալէ առաջ, շատ զօրաւոր տպաւորութեան մը փաստն է կերտողին, որքան թելադրողին հոգիներէն։ Այդ բառը ամբողջ մատեան մըն է, որ կը կերպադրէ, մեծ հայրապետին կեանքէն, երբ հիւսիսականներու դժբախտ, անթիկունք կրօնապետը կանչուած է արքայից արքային հսկայ դիւանին առջեւ։

Դրէք պատկառելի ծերունին այդ մեծերու ճնշումին տակ։ Բայց դրէք մանաւանդ վերի բառը, մտքով, բերանը փոքրաւոր վարդապետի մը, որ ժամանակակից կամ ոչ-պարագայական սա գիծը բան պիտի չփոխէր բառին միսթիքէն հմայքին տակն է իր մեծաւորին։ Ու բարի եղէք տեսնելու այդ բառին ետին Սահակ Պարթեւը, որ փառահեղ իր բերանը բացեր է այն ատենուան մեծագոյն ատեանին առջեւ ու կը բարբառի, իր բառերուն ամէն մէկէն կիսադարեան ցաւ մը, նոյնքան երկար զայրոյթ մը, արտայայտութեան ետեւէն ծարաւահիւծ պապակ մը, անզօրօրէն խեղդուելու դատապարտուած, բայց զսպումը անկարելի զգացումներու բուխք մը փռելով արքայաժողով ատենակալներուն ականջին ու աչքերուն, երբ թաւ իր յօնքերուն տակէն, յաւէտ երիտասարդ, խորաթափանց, հմայիչ իր նայուածքը կը ցոլացնէ կրակը գանկին տակ եռացող յուզումին, ու կուրծքն ի վար շքեղ իր մօրուքը կը դողայ, կը թրթռայ, բիւրաղի նուագարան մը ինչպէս, երբ` հինաւուրց, նահապետական եկեղեցականի իր հեղինակութիւնը, ժուժկալ ու նուաճող պատկառանքը իր շէնքին -նիւթ ու հոգի կը մտնեն բառին մէջ կը թուի ձերբազատուիլ պայմաններուն, պատշաճութեանց օրէնքներէն ու կապանքներէն, երեւան բերելու համար մեր ներքին, անվերածելի մարդը մեր մէջ տեառնագրուած, ուրուակծիկ մարգարէն։ Լսած ունիք մարգարէները։ Զուր տեղը չէ, որ ատեանը պիտի խռովի այդ հեղեղին առջեւ։ Ու մարգարէն մինակ Պաղեստինէն չի գար ** ։

Բառը, Տիզբոնէն դուրս, փաստ մըն է դարձեալ մեր լեզուէն, որքան Պոլսէն։ Կայծակնաճաճանչեցուցեալ։ Չեմ գիտեր ինչու բառին մէջ գոյնն է, որ ամէնէն աւելի կը խռովէ զիս։ Ու այդ գոյնը, հաւանաբար արձագանգ մը նորէն Բիւզանդիոնէն, որ քաղաքն է ոսկիին, իր ասիական ափունքէն, ու կը շռայլէ թանկ մետաղը ոչ միայն մատեաններուն, խաչերուն, խորանազարդներուն, նկարներուն -մանր ու մեծ-, կիներու կուրծքին ու ծամերուն, այլեւ կ՚ախորժի անոր հոգեւոր, -շոգեւոր ըսելս կու գայհոսումին իբր ուրդ, ակօս մարդկային բերաններ ալ շահագործելէ։ Օհան Ոսկեբերանը միայն օրացոյցի մէջ տօնելի սուրբերէն մէկը չէ եւ կամ վարդապետ մը եկեղեցւոյ հանդարտաբարոյ, օծուն, բարոյախօս ախոյեաններէն, այլ` Սահակ Պարթեւի պատանութեան օրերուն Պոլսոյ եկեղեցիները հրդեհող պերճութիւն մը, խօսքի, ծիրանի հեղեղ մը, ոսկիի տարափ մը, ինչպէս կը դիւցազներգեն մեր հեքիաթէն ազատուած պատառիկներ (Գողթան երգեր), ու տարափ մը նոյն ատեն սրբազան, կատաղի, զգետնող պարսաւի, խարանի, շրջանին համար այնքան տիրական ու անհրաժեշտ, երբ կայսրութիւն մը նոր է մորթ փոխեր ու հին խարիսխները դարաւոր մշակոյթին խարխլեր ինկեր են գետին։ Այդ օրերուն բառը ոսկի էր։ Պալատն ու կրկէսները, հրապարակներն ու իշխանուհի սիրտերը դղրդող այդ աներեւոյթ շղարշը ձայնին, զայն հոսողին հրապոյրին ամբողջ սարիքովը թող իյնայ նախասահմանուած, ընկալուչ, նոյնախմոր միտքերու վրայ, նման «աննիւթական, բայց իմանալի» մանանայի ու նման մեղմաթափանց ճառագայթի, բանաստեղծ մը պիտի ըսէր «լուսնահիւս» ոստանի, ես չեմ վախնար աւելցնելէ նման շոգեւոր, թեւաւոր ոսկիի, այն ատեն միայն իրենց լրիւ իմաստը կը գտնեն մեզի համար կիսամութ հրաշքներ, բառին անյատակ հանքերէն, Սոկրատը, Պղատոնը, Ս, Ֆրանսուա տը Սալը եւ այն բոլոր միւսները, որոնք խօսեցան կամ գրեցին մեր օրէնքներէն տարբեր ճարտարապետութեամբ մը։

•
Ու Պոլիսը պայքարին, մռայլ կրկէսը երկու հակամարտ ու հզօր քաղաքակրթութեանց գուպարին, երբ Արեւելքն ու Հարաւը կը մօտենան Արեւմուտքին։ Ու քաղաքը դարձեալ, որ այդ օրերուն, ինչպէս վերջն ալ միս-մինակը պիտի կռուի Ասիոյ կէսին դէմ։ Պիտի կռուի հրէութեան եւ հեթանոսութեան, կայսրութիւնը փեռեկող աղանդներուն եւ այլապէս խստաբարոյ դաժան ուղղափառութեանց, պալատի դաւերուն եւ գռեհիկ, պատեհապաշտ զօրավարներու փառասիրութեանց, այնքան առատ ու ահաւոր ներքինիներուն եւ այնքան ապականած թագուհիներու դէմ, հիմնարկումէն մինչեւ տապալումը, միշտ հաւատքի, «ասպարովը», ինչպէս կ՚ըսեն, երբ մօտիկ անցեալը, հակառակ պաշտօնապէս դատապարտըւած ըլլալուն, ուրացուելուն` աւելի քան յաղթական է դեռ, փողոցներուն եւ հրապարակներուն երեսին։ Արեւմուտքէն անընդհատ հոսող փիլիսոփաներուն, պերճախօսներուն, վայելքի ու շուայտութեան մեծ դիւցազուններու ակումբին մէջ, կիներուն բարձրադիր ու բարձրահայեաց դաւադրութեանց ու խոնարհագոյն դասակարգին այն թշուառունակ խաւերուն մէջ, որոնք մեծ նաւահանգիստները կ՚ընտրեն իրենց թխսումին ճահիճը ու տրուած մշակոյթի մը վերջնական տականքը (rռsidu) կը խորհրդանշեն, աւելի ճիշդ կը կրեն, կը փոխադրեն, կը պատուաստեն իրենց բերնին ու արեան ճամբաներով, բառերով ու հոյակապ մեղքերով ու մկրտուած ըլլալուն ապահովութեամբը, փառքովը մեղսազերծ, սպառազէն, այնքան պարզ, բնական մղումով մէկ րոպէէն միւսը կը վերադառնան իրենց մշտայժմէ, դարաւոր կաղապարին, հոգեկան պատեանին, մեր ամէնուն մէջ անմեռ հեթանոսութեան ետեւ գեղեցիկ պատեհութիւններ կը խայծեն զիրենք։ Հոգեկան մեծ յեղաշրջումներու ընթացքին սա նահանջները ընթացիկ աղէտներ են, ընկերային երեւոյթներու հետամուտ գիտուններուն համար։ Ու գիտունները, այդ օրերուն անոնք են, մեծ հայրապետերը մայրաքաղաքներու, որոնցմէ ոմանք հեթանոս հռետորութեան եւ իմաստասիրութեան փայլուն մշակներ ալ եղած են իրենց պատանութեան։ Անոնք գիտեն վտանգը, որ մեր զգայարանքներուն սպառնալիքն է մեր հոգիին վրայ։ Ու ծանօթ է դարձեալ օրէնքը, որ ծնունդ կու տայ արտակարգ շարժումներու ատեն, զանոնք վարող ալ բազուկներու։ Ու Պոլիսը իր ծոցէն կը հանէ այդ մարդերը, նորին, հոգեկանին կարողութեամբը կրակւած, «զինաւորուած», արի, աննահանջ ու վճռական, բառէ` ինչպէս գործէ։ Եկեղեցիի պատմութեան այդ նախաւոր դարերը, այսօր հանգչած, մշուշով քողուած հրաբուխներու սխալ չէ նմանցնել։ Խօսքի ու գործի այդ տարօրինակ ասպետները անմատչելի չեն սակայն մեր օրերու քննադատ ըմբռնողութեան։ Մանաւանդ մեր չորրորդ, հինգերորդ դարերու եկեղեցական հերոսները։ Կը խորհիմ, թէ Պոլիսը, Կեսարիան, Աղեքսանդրիան, Աթէնքը, Հռովմը որքան ալ մեծ, ունին նմանութեան շատ եզրեր Արշակաւանին կամ Վաղարշապատին հետ։

Սահակ Պարթեւի կամքը եւ իմացականութիւնը յուզումնայեղց այդ քաղաքին մէջ առած են, կը հաւատամ, իրենց առաջին փորձը, ջրդեղումը, մկրտութիւնը մարդկային ապականութեանց այդ մեծ մօրուտքէն, որ անխուսափելի յատակն է ամէն մեծ մայրաքաղաքի, ու ճանչցած` սահմանը մեր եղկելի ուժերուն, երբ ասոնք մինակ են ձգուած միսին ու հողին արգանդներուն։ Նոր չէ, որ երկինքը կը փնտռենք, ապագայէն աւելի ներկային տագնապով։ Դ. դարուն Պոլսոյ մէջ այդ դժնդակ պարտքը այնքան պերճօրէն կատարող մեծ խօսողները, հաւատախոր ու ներշնչուած հայրապետները տուած են ոճն ու կառոյցը Սահակ Պարթեւի անձնաւորութեան։ Վասնզի ստոյգ է, որ առանց այդ Պոլիսին, իրմէ առաջ իր հայրը ուրիշ բան պիտի չըլլար, եթէ ոչ պարզ ու անոճ շարունակութիւնը, յաջորդը` Լուսաւորչի գահը սրբութեամբ, խորութեամբ գրաւողներու, երբեք` այն խորատարած, բազմակողմանի վարչականութեամբ տրոփուն գործիչը, որով կը յատկանշուի Առաջին Ներսէսին գործունէութիւնը։ Գիտենք ասիկա Լուսաւորչի յաջորդ մեր արի, որքան սուրբ հայրապետներէն, որոնք իրենց հօրը կամ հաւուն հեղինակութիւնն անգամ տառապելով կը գործածեն ու մտքերնուն չեն անցըներ իրենց գործունէութիւնը երկարել մինչեւ Տիզպոն կամ Պոլիս։ Առանց Պոլիսին Սահակ Պարթեւը պիտի նոյնանայ, ընկղմի աւելի վերջի դարերու հայրապետներու կաղապարին մէջ, մարդեր ասոնք, որոնց մէջէն հոգեկան բարձրութեան, անհատական շքեղ առաքինութեանց սխրալի փաստեր եկած են մեզի, բայց որոնց միտքը չինկաւ կրկէսը մեր երկրին հանրական քաղաքականութեան։ Որոնք վար մնացին դէպքերէն, մեզ դժբախտ ընծայող չար սա պատեհութեամբ, որ մեր պատմութիւնը կը զլանայ զինքը վարող բազուկներ, անոր բեմին թափելով մեծագոյն պատուհասները ու փորձանքները։

Տակաւին։

Այո։

Զի, մարդը չի փոխուիր թերեւս տասնհինգէն ետքը։ Ու մինչեւ ութսուն ըրածը ուրիշ բան չէ, բայց եթէ այդ հրաշալի յօրինման շրջանէն իւրացումները մանրել, բայց պատանութիւնը որոճալ դէպքերու շարանին ու գրոհին դիմաց։

Անիրաւութիւն պիտի ըլլար, պատանիի մը անձնականութիւնը յարդարող, ու անոր մէջ ապագայ վաթսուն կամ եօթանասուն տարիներու հունտը զօրութենապէս հոգիին կերպընկալ ներկերուն յանձնող, այդ ապագայ դերը, խորհուրդը հանդիսացող սա քանի մը ազդակներուն արտահանման ատեն, լռութեամբ անցնիլ մեծագոյններէն մէկուն վրայէն, որ աւելի տիտղոսւած էր ինքզինքը այդպէս մշտատեւելու իր զաւկին մէջէն։ Որ իր արիւնովը դնելէն զատ սկիզբը անոր մարմնեղէն շէնքին, քաշեր էր, ոչ մէկ կասկած այս մասին, մեծ գիծերն ալ անոր հոգեղէն հէնքին։ Հայաստան աշխարհին հեքիաթունակ, ողբերգական, եռամեծար` հայրապետը, որուն անունը, հակառակ տաղաւարած եղերական պայմաններու այնքան բիրտ, սիրտ բզկտող հանդէսի մը -Աննիբաղեան յուզում կ՚ելլայ Բիւզանդի անպաճոյճ տարեգրութիւններուն մէջէն, երբ կը կարդանք պատմական փաթէթիքին անմահ այդ մատեանը, մտքի առջեւ ունենալով համաշխարհիկ պատմութեան մեծ ու դժբախտ դէմքերուն տապալումըմեր սրբազան պատմութեան համար տեսակ մը տրտում, եղերակուռ փառք է բերած իրմով յաջորդուածներուն։ Ներսէսները, մեծ ու դժբախտ, Հայաստանեայց Հայրապետութեան։

Պիտի ըլլամ ժուժկալ, Մեծ Ներսէսին անձնաւորութեան դիմաց, քանի որ կը հաւատամ, թէ պիտի գան տղաք, մեզմէ վերջ, որոնք այդ մարդով պիտի կազմեն մեր ամենախոր ու ամենահայ յիշատակարաններէն մէկը, ուր այնքան հարուստ են անոր բաղդատաբար քիչ օրերը վաղնջական, նահապետական շնորհով ու անարդի շքեղանքով, մեր պատմութեան մշտական խռովքներովը, որոնք այդ շրջանին այլապէս խոր են ու այնքան անգթօրէն ու անգութին մէջ գեղեցիկ, իր եռանդովը, որ քանի մը մարգարէ կը համախառնէ աշխարհ մը ապականութեան լսելի ընելու համար իր հուրքը, սաստը, պատգամին պղպեղը, մշտապէս կրկնուած ամենադաժան փաթէթիքէ մը, քունին մէջ իսկ քաւելու ձգտելով մեղքերը իր թագաւորին, իշխաններուն։ Դիւցազներգակ մը պիտի կրնար այդ մթերքէ անմահ կոթող մը նետել ոտքի։ Մատաղատի իր այրիացումէն, գրեթէ քսանամենի իր կաթողիկոսացումէն (քսանհինգ չկար), երբ կը կանչըւէր հայոց եկեղեցական նուիրապետութեան գերագոյն աթոռին) մինչեւ սրտաճմլիկ իր վախճանը զոր հեքիաթը այնքան հեշտանքով գունաւորած ալ է, ողբերգական հով մը անդադար կը ծեծկուի այդ կեանքին գրեթէ ամէն մէկ էջին հետ, զինքը ընելու աստիճան վիպական, թատերական հնօրեայ հերոս մը, դժբախտ կիսաստւած մը, իր Եսքիլէսին սպասող։ Պիտի ըլլամ ժուժկալ արդիական ալ պատճառներով, զի մեր օրերուն ալ անայժմէ են պիտակուած այդ կաղապարին մարդերը, մեր օրերուն, ուր արուեստը, պատմութիւնն անգամ կ՚ուզենք մեր չափովը։ Ինչ սրտառուչ հեգնութիւն է անցեալը գտնելու փորձը մեր նոր գիտութեան մէջ, որ ընկերային ազդակներ, դասակարգային գիծեր կը հետապնդէ, արդի ակնոցով, երբ այդ գիծերը չեղան այդ անցեալին մէջ։ Բայց մանաւանդ զայն ընդունելու մեր իմաստակ, չտես, լրագրական, հտպիտ չկամութիւնը որով ժողովուրդ մը երես մը թուղթի կը վերածուի առանց յատակի, արդի փոքրաստանին (սփիւռքէն կամ ոչ) մեծ խամաճիկներուն սա չնաշխարհիկ խաչակրութեան օրերուն։

Կը ծանրանամ, Սահակի վրայ, տեսնելու

Ներսէսէն`

-Փաթէթիքի հզօր զգայարանք մը։ Պալատական բարքերուն, ըսել կ՚ուզեմ՝ ասոնցմով բրգացած մեղքերուն ընդդէմ մարգարէական խստութիւն, ըսուածքի արիութիւն, նոյն ատն աշխարհիկ մարդու այն խոհականութիւնը, որ կը զատէ անապատական կոտրող-թափողները շինարար, ճկուն եւ այլապէս օգտաւէտ գործաւորներէն։ Գործողութեան մարզէն, գէշ բառով մը գործի աշխարհէն, որ հայոց բազմաբղէտ նախարարութիւնները, վարչաձեւէն բխող մրցակցութիւնները եւ հետեւանքները, Արեւելքին ու Արեւմուտքին երկու մեծ կայսրութիւնները եւ ասոնց միշտ հակամարտ շահերուն մէջտեղ հաւասարակշռութեան դժուարին գիտութիւնը, կարճ` ընդարձակ ու երկրի մը, անգիր ու մանաւանդ զանգուածի մը բազմահազար կարիքներուն հասնելու հերոսութիւնը կ՚ընդգրկէ իր ծփուն տարազին մէջ ճկուն, առողջ, փորձը իր օգուտովը փրկած հասկացողութիւն։ Երկիրը իր խորունկ հոսանքներուն մէջ ճանչնալ արտօնող ընդարձակ շփում։ Մարդերը իրենց թաքուն զսպանակներուն վերածելու եւ արարքները իրենց պատճառներու աղեղին մէջ նստեցնելու սրատեսութիւն, որ քաղաքական վարիչներուն լուսապսակը կը կազմէ հեքիաթին մէջէն երբ անցնի։ Թափանցամտութիւն տրուած կացութեան մը հանգոյցին իջնալու եւ եղելութեանց՝ այն օրերուն քիչ լուսաւոր թնճուկին խորէն, զատել յաջողելու իրական մագնիսը մարդոց ախորժակներուն։ Ու աւելի արդի բառով մը զօրաւոր intuitionը, թաքուն եւ մշտագոյ տուրքը` առանց որու դիւանագէտը ծիծաղելի խամաճիկ մըն է, հոգեբանը` հասարակ դասախօս, վիպողը` զանգուածը զուարճացնող թերթօնագիր։ Ստեղծագործ իմացականութեան այն գեղեցիկ պարգեւը, որ աշխարհը վարել ձգտողներուն մօտ հիմնական նախանիւթը կը մնայ հազարաւոր տարիներէ ի վեր։ Ուրիշ բան չեն մեծերը, մարդկային գործունէութեան բոլոր գետիններէն։

Ներսէսէն`

Մանաւանդ Քաղաքային հասկացողութիւնը, տոհմին մէջ ամէնէն քիչ զօրաւոր երակը։ Բայց որ յաջորդական տագնապներու, աղէտներու գինով ալ կը հասուննայ մեր ժողովուրդին արեւելումը հանելով իր տարերային, երկադէմ նկարագրէն, զայն հաստատօրէն լարելու համար՝ կորագիծին մէջ արեւմտեան, քրիստոնեայ քաղաքականութեան մը։ Նոյն այդ հասկացողութիւնը` հանդէպ պարսկական նուաճող եւ բիւզանդական հեռահայեաց ախորժակներուն, անոնց դէմ իր ժողովուրդը պաշտպանելու համար, երբ հայր ու տղայ հեռւէն իրարու կը վերածուին իբր ձգտում ու ճիգ, առաջինը` նոր բարոյականով մը զանգուածը ինքնադրդելով, ազնուացնելով բարւոքելով հոգիէն ու մարմինէն. երկրորդը` այդ աշխատանքին համար աւելի ապահով մանաւանդ տեւական կռուան մը հնարելով, անոր տալով ազգային գրականութիւն։

Ներսէսէն`

Սրտի այն լայնութիւնը, ժողովրդի բառով մեծութիւնը, որ ճշմարտապէս բարձր, ազնուական հոգիները կը զատէ գործողութեան անսանձ հերոսներէն։ Որ, երբ կը պակսի, օրինակի մը համար, Աղեքսանդրի մը մօտ, կը պակսեցնէ շատ ալ անոր երազէն։ Որ ամէնէն յանկուցիչ, անվրէպ կերպով ազդեցիկ շնորհ է բոլոր դարերու մեծ հովուապետներուն, մինակ կամ քովն ի վեր ուրիշ ոչ նուազ թանկ առաքինութեան մը, բերնի լայնութեան, բացութեան տարազ` որ վեր կը բերէ մեր արժէքին տեսակարար կշիռը, դրամին ու շողոմին, փառքին ու սաստին, նկատումին ու կեղծաւոր զգուշաւորութեան քաղքենի հրամայականներուն դէմ` քաջարի այլուրութեամբը մեծերուն, իրենց մտածումը, զգացումը ըսելու արիութեամբը։ Ասիկա շատ մօտիկը` պարսաւին, որ կրօնական դեր մըն է գուցէ, իր գիծէն ժողովրդապետներու այնքան վայել, փոքր, հպատակ, գերի ժողովուրդներու տառապանքէն ստեղծուած։

Ներսէսէն`

- Մտքի ալ բացութիւն։ Ու վազելու, հասնելու, ուղղելու, սփոփելու ինքնայարդար բարեացակամութիւն։ Ինքզինքը, անվարան, ներկայացող հարկին բաշխելու պատրաստակամութիւն։

Սա թուումը, որ այնքան ճահաւոր լայնքով մը կը պատշաճի նոյն ատեն հօր ու տղու, այնքան` հայրը կ՚երկննայ տղուն մէջ իր տուրքերուն շքեղ հանդէսովը, ու այնքան տղան հարազատ ցոլացումը կ՚ըլլայ հօրը վաղաթարշամ ընդունակութեանց ու կարելիութեանց։

Ատեն է, որ դառնամ իրեն։

- Այսինքն՝ իր այն միւս կէսին, որ ուրիշ բան չէ` եթէ ոչ փթթինազարդ (մեղքը իմս է ապահովաբար սա ածականին առջեւ) ուռճացումը, գեղուղէշ (չենք կրնար ուրանալ քեզ վերջապէս, Բագրատունի), պսակումը առաջինին, դէպքերու գրոհին ու պատմութեան հովին առջեւ։ Բայց առջեւը մանաւանդ գործերու գործին, Հայաստանեայց գրականութեան հազարհինգհարիւրամեայ կոթողին շուքովը։

1936


* Գեր կամ ստորագնահատումի ոչ մէկ միտում՝ սա ընդհանրացումներուն խորը։ Արդար իրողութիւն է, որ այս ժողովուրդը, մէկէ աւելի անգամներ, իրեն համար յոյժ պատուաբեր (ինչպէս կ՚ըսեն) փորձը կրկնեց մշակոյթ ու գրականութիւն ստեղծելու, եւ ինչ դժոխային հանգամանքներու մէջէն, տարբերելով այսպէս, նոյնիսկ այս գետնին վրայ, քաղաքակիրթ ուրիշ ժողովուրդներէ, որոնք իմացական գործունէութեան սպասը փորձեցին այլապէս նպաստաւոր, առնուազն ազատ պայմաններու մէջ։ Այնպէս որ, պարզ կամ բարդ, նախնական կամ նրբարուեստ, գրական մեր զոյգ բարբառները փաստ են այս ժողովուրդին գեղեցիկ տուրքերէն։ Ասկէ անկախաբար, պարտաւոր եմ դիտել տալ, որ Սահակի եւ գործակիցներուն կերտած լեզուն թող ներուի սա անխուսափելի ընդհանրացումն ալ, որ մեղք մըն է թերեւս լեզուաբանօրէն, բայց ճշգրտօրէն կը համադրէ զօրաւոր անհատականութեանց կնիքը շրջանի մը արտայայտութեան վրայ (յիշել Տանթէն եւ ինչ որ կը պարտի իտալերէնըԱստուածային կատակերգութիւն»ին տարօրէն մօտ է, իբրեւ ցեղային, ներքին, մեզայատուկ ճարտարապետութիւն՝ այն լեզուին, որ արտայայտութեան միջոցը եղաւ Դուրեաններու, Զօհրապներու, Վարուժաններու, Զարդարեաններու։ Կորիւնի «Վարք Մաշտոցի»ն իբրեւ ոճի հէնք նախատիպը չէ «Ներաշխարհ»ին։ Ու Արեւմտահայ գրականութենէն առնուած սա անուանացանկը պատահական յիշատակութիւն մը չէ։ Ով է ան, արեւելահայ բարբառէն, որուն լեզուն պիտի կրնայինք հանդարտօրէն առընթերել,,, Եզնիկին։ Արեւմտահայ գրականութիւնը, իր բոլոր մեղքերուն հակառակ, պարտաւոր եմ կրկնել, իր մեծ իրացումներուն մէջ սեւեռած, բիւրեղացուցած է ծուէններ, երեսներ այն երջանիկ կատարելութենէն, տոհմիկ հրապոյրէն ու գեղէն, յանդուգն սլացքներէն, վայելուչ ու դաշն մաքրութենէն, որոնք դեռ հինգերորդ դարուն նկարագիրներ են մեր հաւաքական հոգեբանութեան։ Միւս կողմէն՝պէտք է դիտել տալ, որ անըմբռնելի հակասութեամբ մը, այսօր այդ գրականութիւնը կ՚ուրացուի Այրարատէն։ Գաղտնիք չէ ոչ ոքի համար, թէ Աբովեանի լեզուն անտանելի, օտար, ոչ հայ, Լըվանթէն, լագէ պերճանք մըն է ոչ միայն այսօրուան, այլեւ՝ երէկուան, կէս դար առաջւան Երեւանի համար։ Աղօթամատեանը գրուած է Վասպուրական։

** Երկար դարեր, Արեւելքի արքունիքներուն մէջ եղած են այդ դէմքերը, երկիւղառիթ իրենց հմայքովը, ինչպէս հզօր իրենց ժողովրդականութեամբը, ծանրօրէն խոր կնիքով մը տպաւորելով ինքնակալները, ինչպէս աւագանին։ Մնաց որ, այդ ատեանը պատմական է արդէն։ Սահակ Պարթեւի ճառը բառ առ բառ չէ հասած մեզի։ Բայց կը յիշուին ժողովին նախագահ արքային հիացական բացագանչութիւնը, իշխաններուն ապշահար արտայայտութիւնները։ Արքայից արքան, արեւելեան տարազով «կը բաշխէ» հայրապետին՝ իր ուզածը եւ «արծաթ բազում», որ հասկանալի է, պիտի մերժուի անկաշառելի ծերունիէն։
ԵՐԲ ԿԱՐԱՒԱՆԸ Կ՚ԱՆՑՆԻ
ԵՐԲ ԿԱՐԱՒԱՆԸ Կ՚ԱՆՑՆԻ
Կ. Ֆլօպէռի մէկ վէպին (Madame Bovary) շատոնց, ընթացիկ ու արդար շրջաբերութեան հանուած է տարազ մը, պովարիզմ, որ կը ջանայ բացատրել մեր օրերու բացառիկ, բայց նոյն ատեն շատ տարածուն հոգեբանական վիճակ մը։ Չունիմ նպատակ զբաղիլ տարազին վերլուծումովը, թէեւ յղացքը այլապէս արդիական է մանաւանդ մեր ժողովուրդին համար, ըսել կ՚ուզեմ` անոր լայն դասակարգին, որ մեր վերջացող դարը ղեկավարեց ու հաւատաց իրեն, իրմէ դուրս ուրիշ ալ ազդակներու, երբ չունէր ատոր արտօնութիւնը, գէր պատմութեան արահետով։ Անոնք` որ կրօնական համայնքէ մը, որպիսին էր ԺԹ. րդ դարու կիսուն մեր ժողովուրդը, յաւակնութիւնը չներեցին իրենց, արդի պետականութեամբ մարմին մը երեւան բերել, անոնք միայն իրենք զիրենք չեն աճեցուցած, իրենց աչքին։ Այլ` մեր ալ ժողովուրդը։ Ու պատրանքը հզօր էր։ Պէտք է անցնիլ։

Բայց կը խորհիմ, թէ ուշ ինք մնացած, նոյն այդ գիրքէն փոխ առնելու ուրիշ բառ մը, պիտակելու համար, նոյնքան տարածուն, բայց այս անգամ շեշտօրէն իմացական տարբեր հոգեվիճակ մը, զոր այդ բառը պիտի կրնար տարազել նոյն յաջողութեամբ։ Ատիկա պիտի ըլլար ապահովաբար հոմէականութիւնը * ։ Արդարեւ, անիկա պիտի ունենար անառարկելի տարողութիւն մը, գէթ հայ նոր գրականութեան տարեգրութեանց համար, վճռօրէն տիտղոսելով իմացական, ծաւալուն վիճակ մը ու պիտի կազմէր ցուցատախտակ ալ, կարգ մը մարդոց հոգեկան բարեխառնութեան։

Մարդեր, ասոնք, որոնք մեր ընդհանրական մամուլին (Սփիւռքն ու մայր երկիրը ունիմ նկատի հաւասարապէս) մարտկոցներէն յորդ, կորովաբիբ, երբեմն անդիմադրելի լրջութեամբ ու իմաստութեամբ, անխնայ կը ռմբակոծեն հին ու նոր կարծեցեալ գրական ամրութիւնները, դիրքերը։ Մինչեւ հոս, քիչ բան կայ վրդովիչ, քանի որ աշխարհի կարգերէն են լեցուն կամ պարապ տակառներուն աղմուկը, ծրագիր ու բանաձեւ մշակողներուն այլուրութիւնը, դատելու արարքին զուգընթաց սոփեստութիւնը։ Բայց ահա աւելին։ Այդ մարդերը, մանաւանդ հայոց աշխարհին երջանիկ աշտարակներուն կատարէն մունետիկներ, սպասը ըրած ատեն մեր գրականութեան, կը հաւատան ծառայած ըլլալ հայ հոգիին, մեր պատմական ու ընկերային անկումներուն դրդապատճառներ երեւան հանելով այնպիսի գիրքերու եւ գործունէութեանց խորը, ուր մենք պարզ, սոսկական, առնուազն անմեղ բաներ տեսեր էինք, երբ այդ գիրքերը կը գրուէին կամ այդ գործունէութիւնները` կ՚իրանային։ Մէկը պիտի տապալէ արեւմտահայ մեծագոյն մէկ բանաստեղծը, զայն պիտակելով էրոտաման (érotamane) կամ շովինիստ-մարտկոցական։ Ուրիշ մը, այս անգամ հազարաւոր փարսախ հեռու ոստանէ մը, փողոցներու շունին պատկերին մէջ ամբողջ սերունդ մը պիտի չտառապի խորհրդանշելէ, չյիշելով նոյնիսկ իր մանկութիւնը, երբ Պոլսոյ սալայատակներուն վրայ ամէն օր կը շինուէր գզուըտող շուներուն ճակատամարտը, առանց որ անոր հանդիսատես տղոց մտքին մէջ կազմուէր խորհրդանշանը պայքարողին ու հալածողին։ Այս աղանդաւոր ուրացումը կամ հաշուած անզգամութիւնը երբեմն վեր ալ են սրտառուչ բարեմտութենէն, որով մեր կործանումը կը պայմանին մարդիկ մեր գրագէտներուն թշուառ տաղանդովը։ Հին տետրակներու սա վերադարձը՝ մարդոց կողմէ, որոնք ամէն պարտք վճարել կը փորձեն, մատիտի պարզուկ հարուածով։ Այսպէս է կեանքը։

* * *
Ու որովհետեւ պէտք է դատել, կը դատեն։ Նորեռանդ այդ դատողներէն քիչեր պիտի անդրադառնան, որ իրենց խստութիւնը, հերձուածողը վայել խանդը, ու կատաղի վճիռները առնուազն անտեղի են, երբ կը վերաբերին մեր մօտիկ անցեալին (ըսել կ՚ուզեմ՝ անոր տիտղոսաւոր դէմքերուն) ու գերեզմանի վրայ անգութ` որքան պիղծ խեղաթիւրումներ են, ամէնէն առաջ այն պարզագոյն պատճառով, որ չեն բխիր քարերուն տակ պառկողներուն ոչ միայն հոգիէն, այլեւ գոյներէն։ Յետոյ, դատումի աշխատանքը, ազնիւ իր ձեւին տակ իսկ վերագնահատման փորձ կ՚ենթադրէ կազմակերպըւած, իրաւ, լման կեանք մը, այսինքն` բոլորովին հակոտնեան այն թշուառ բանին, որուն անունն է Սփիւռքի հայութիւն ու ասկէ՝ վերացական (abstrait) գրականութիւն։ Մեր ժողովուրդին ընկերային պայմանները ոչ մէկ ատեն եղած են այսքան անորակ իմացական լուրջ, խոր գործունէութեան, ու ասիկա` ի հեճուկս աշխատաւորներու յոգնաթիւ խումբերուն, ուր շատ են քանքարաւորները։ Այդ պայմանները շատ-շատ օրաթերթ միայն պիտի արտօնէին ու տարբեր չէ իրականութիւնը այսօր։ Գիրք։ Դուք մի խաբուիք հանդէսներուն * թիւէն, ռեքլամէն, իրենց ճարած աղմուկէն։ Ասոնք ուրիշ երեւոյթներ են։

Կը դատեն։ Բայց չեն զգար, որ իրենց դատաստանները փոխանակ իրենց ուղեղներէն ստանալու, կը լաստաւորեն իրենց յարաբերութեանց առասաններէն ու հովերէն, որոնք իմաստի ջուրերուն վերեւ միշտ ալ չեն պակսիր, մտածման հեռաւոր սկիզբէն իսկ (յիշեցէք յոյն դպրոցները եւ իրենց տարակարծութիւններուն փոթորիկը մէկ ու նոյն նիւթին շուրջ)։ Եւ կամ, շատ աւելի տխուր զիջումներ կ՚ընեն թշուառ բաներու ի հաշիւ, նախանձ, նանրամտութիւն, մեծամտութիւն (շարունակելը ձեզմէ) պատրաստ գտնելով, ի յառաջագունէ իրենց վճիռները, դատման առարկային հետ շատ տարտամ աղերսով մը։ Օտար, գործէն դուրս վիճակներ թելադրիչը կ՚ըլլան շատ յաճախ այդ վճիռներուն։ Երբեմն ճիղճ ոխը, սխալ քէնը, զանցուած ըլլալու complexe մը, աշխարհ մը փոքրութիւն դժուար չէ հաստատել այդ մարդոց ամէն մէկ սիւնակին մէջ։ Իբր այդ, հասկնալի են, երբ չեն հաւնիր (իրենց տաղանդը խնդրէ դուրս է։ Պակսած պարագային երանելի են այդ դատաւորները։

Բայց ցաւ է ըսել, որ տաղանդը յաճախ ծիրանի պատմուճանն է մեր հոգեկան կեղերը սքողող)։

Ուրիշներ, համակ թշուառութիւն, իրենց ինքնաբաւութեան մէջ պսակաւոր, որքան իրենց հաշիւներուն մէջ նանրահալած, իրենց դատումներուն զսպանակ ունին աւելի եղկելի, գրեթէ անասելի, ճճի կիրքեր։ Դժուար է մտածել անկումի աստիճանին, ուր կը մակաղին անոնք, պանդոյր` որքան երջանիկ, երբ դատելու արարքը կը վերածեն փցուն, փայլուն, սուր épatant բաներ քշելու սնապարծութեան ու զարմացնելը, շլացնելը, տպաւորելը կը գերադասեն համոզելուն։ Դժուար է մտածել ուրիշ ալ տրտմութեանց, որոնք գինն են մեր հացին, շողոմին, զոր պարտաւոր ենք վճարել այսքան սուղ։ Կեղծ համոզումին, զոր կը դրօշենք մեր թերթերուն ճակատին ու համաձայն վերնատուր պատգամներու, կը գնահատենք կամ կը կործանենք։ Կուսակցական պլատֆորմին, որ իր մարդերը ունի, արժէքներու իր չափանիշները ու մեզ կ՚ենթարկէր այդ սակացոյցին։ Որ մէկը թուել սակայն։

Եւ սակայն դիտելի է, որ այս վրիպանքը մեծ չափով գործն է համեմատաբար քիչ տարիքոտներու, չըսելու համար երիտասարդութեան։

Ու ինչ որ այս ամէնը այսինքն` այս դժբախտ վաստակը կ՚ընէ այլապէս հիւանդ, գրեթէ անազնիւ, այն համայնական օտարութիւնն է, որ իրերու ծիրին կը բերէ այս գիսաւորները։ Այս վաստակին վաստակաւորները տարակոյս չեն պահեր իրենց դատումներուն ներքին տարողութեան վրայ, քանի որ պարպած են կոտրած` արժէքներու բոլոր տախտակները։ Ու գիտեն նոյն ատեն, որ ուրիշին դէմ կեղծիքը ատելի է իրենց։ Բայց կը ներեն իրենց անձին դէմ իրենց իսկ գործադրած կեղծիքին։ Միայն գրական անհուն նանրամտութիւնը չի կրնար պարտկել, պատմուճանել սա նուաստութիւնը։

Զմեզ խաբելու մէջ ըլլանք ճարտար, որքան որ ուզենք։ Կեղծիքը կ՚անցնի, կը թափանցէ մեր զրահներէն ու մեր նուաստութիւնը կը փռէ մեր անձին վրայ։ Մեզմէ զըզւանքը գրական բացատրութիւն մը չէ։ Այսօր հոգեվիճակ մըն է ան, որուն բաղադրիչ տարրերը մեր գրականութեան ճախճախուտէն են հայթայթուած որոշ չափով։

* * *
Այդ մարդերը աւելի իրաւ, տանելի, նոյնիսկ տաք են, երբ կը պարսաւեն։ Ու դուք պարտաւոր էք զատել այս վերջին վիճակը կանխողներէն։ Վճիռ արձակել, կոտրել-թափել, չհաւնիլ, ուրանալ, նոր կարգախօսներ գալարափոխել չեն բաղդատուիր այն հոգեկան տրամադրութեան, որ մեզ ձրի եւ մշտավազ, կը մղէ պարսաւին։ Մեր գրականութիւնը նոր չէ, որ այդ տիպարները պիտի ստեղծէր։ Սանկ քառասուն մը տարի նայեցէք ետ մեր գրական գերեզմանին, ու պիտի տեսնէք։

Իբր այդ, այսինքն` զուտ պարսաւ, արարքը ինք իր մէջ հեռու պիտի ըլլար զիս զարմացնելէ։

Բայց ահա անտանելին։

Մեր օրերու պարսաւողները մեծ կամ պզտիկ տարազներ, աւելի կամ նուազ խնդրական, ուղղափառ հանգանակներ, հրամայականներ, անուններ, կշիռներ կրկէս երբ կը նետեն, իրենց իբրեւ չքմեղանք չունին հիներուն ներելու հաճոյքը աժան, դիւրին ցուցամոլութեան։ Անոնք կը պնդեն հաստ ու հաստատ իրենց օրէնքներուն կըռնակէն, իրենց անշահախնդրութեան, գրական կեղծիքէն անմասնութեան ու կը պաշտպանեն իրենց առաքելութիւնը բարձր, տրտում արդիւնքներու առջեւ իրենց խռովքը, վրդովումը իբր դրօշ գործածելով ու կը մեղադրեն կանխողները ներկային դժոխքը անոնց ծնունդը յայտարարելով։ Հոս է, որ անոնք կը դառնան անտանելի, քանի որ մեզի համար գաղտնիք չէ, որ անոնք այդ աշխատանք կ՚ընեն ներքնապէս ուշադիր միայն այն աղմուկին, որ արձագանգն է անպայման ամէն պարսաւի։ Ու անցնելով աւելի անդին, անոնք այդ չարախինդ վայելքը կ՚աճեցնեն, կը պատմուճանեն, երբ քով քովի բերելով իրենց վրիպած, թշուառ, մեծ կարօտները (փառքի, գովեստի, խունկի) իրարու կը կարդան աս ու ան գրողի հասցէին ճամբու դրուած նորակերտ, սուր, սպաննող (իրենցն է բառը եւ որքան ալ դիւրին) բառախաղերը, սրամտութիւնները *, անգամ մըն ալ հիանալու համար իրենց երիտասարդութեան։ Վասնզի պարսաւը պատրուակ չէ ներքնահաճ շնորհներու (մեր անձին վրայ) ոչ ալ ընթացիկ կարգախօս՝ իրար ճանչնալու։ Անիկա աւելի շատ սնունդ է, մեր հոգիին ամէնօրեայ պարէնը։ Ու կը հասկցուի, թէ ինչու կը խարանենք ամէնէն աւելի անոնք, որոնց հետ մեր կապերը այլապէս քաղցր էին, երբ պզտիկ էինք։

* * *
Սրտառուչ են անոնք, երբ տարին հեղ մը կը մտածեն գովել։ Զիրար։ Քիչ անգամ։ Վասնզի բնազդաբար գիտեն, որ երիտասարդութիւնը տարիներու պահեստ մը կ՚ենթադրէ, որոնց ընթացքին շատ են անակնկալները։

Այդ է պատճառը, որ իրարու հանդէպ ըլլան զգոյշ, բայց չվարանին հերքելու իսկ գնով իրենք զիրենք, առտուան պարսաւեալը, կէս օրուան ուրուացուածը իրիկունը խնկարկեն։ Միեւնոյն մարդու գործին դէմ այսքան հողմաղացային դատաստան մը, նոյնիսկ պայմանով, այդ գովեստը կը վերածէ իր ճշմարիտ իմաստին, որ շրջուած պարսաւ մըն է յաճախ։ Մարդերը ծիծաղելի ընելու չարագոյն ու անգութ կերպերէն մէկն ալ զանոնք շուրջառելն է ձրի համբաւով։ Ու գիտեն ասիկա։

* * *
Այս բոլորին մէջ, սակայն, այս ոգիէն սնունդէն, բարեխառնութենէն առաջ ու անկախ՝ կայ իրականութիւն մը, մեծ մասին համար հասարակաց։ Ատիկա իրենց հիմնական, անծակ, երանելի անգիտութիւնը, ու եթէ կ՚ուզէք` տգիտութիւնը, զոր կ՚ընդզգան, բայց չեն վարանիր տաղանդի աւագ պայման յայտարարելու։

Ահա մէկը, որ հանճար դառնալու ուղիղ ու ապահով միջոց կը դաւանի չկարդալը։ Աւելին, կարդացած չըլլալը։

Աւելին. սորվիլը արհամարհելը։ Չեմ վերլուծեր այս երջանիկ առածներուն տարողութիւնը։ Ստեղծագործութեան պարունակէն անոնք կրնան գոնէ փարատոքս մը կերպաւորել։ Բայց դատելու մարզին մէջ։ Ու կ՚ունենանք վճիռներ գովեստի կամ պարսաւի չկարդացուած, չճանչցուած գործերու մասին։ Այդ մէկը դեռ չէ ալ սորված մեր լեզուն։

Ան միւսը հայ գրականութիւնը արհամարհելու իր իրաւունքը, փառքը կը փրկանէ գինովը իր ապրումներուն, հոգեկան փորձակցութեանց, որոնք անցան իր ջիղերէն արեւմտեան մեծ ոստաններուն մէջ։ Ան հայ է անշուշտ։ Գիտէ մեր լեզուն, աւելի քան զայն ուղիղ գրելու պայմանը։ Բայց մեր տկարութիւնը, խեղճութիւնը, փոքրութիւնը մեր երեսին վրայ տալու փոքրութիւնը կը պատմուճանէ մեծ-մեծ տարազներով։ Արմատախիլ, ինչպէս իր ժողովուրդը, անիկա կ՚աճի Յովնանի տունկին նման, ուր որ երկու արեւի օր իրարու կը յաջորդեն։ Ու պիտի մոռնայ, անհնարին արագութեամբ, որ հայ գրականութիւնը հայ ժողովուրդին արտայայտութիւնն

է, ոչ աւելի, ոչ պակաս։ Անկէ պահանջել ինչ որ չէր կրնար տալ, ոչ միայն իր սիրելի շանթաժն է, այլեւ արժանապատուութեան արարք մը։ Կը կարդայ մեր գիրքը, երբ պզտիկ բաներ կը պաշարեն իր հոգին, երբ իր մատներուն տակ զսպանակներ զգայ սրամտութեան, հաշիւի, սնապարծութեան։ Ան նոյն ատեն տաղանդ ալ ունի սակայն։ Ու միայն այս պարագան բաւ է իրեն համար, որպէսզի պատգամէ մեզի կարելի ու անկարելի բոլոր անհեթեթութիւնները։ Գովէ։ Ուրանայ։ Խեղաթիւրէ։ Սոփեստանայ։ Քրմանայ։ Ու չի խօսիր այս ամէնուն մէջ խաղը։ Ան պիտի ընէ այս ամէնը առանց հաւատքի։

Առանց կարմրելու։ Հիմա զգացումը, իրաւ, ջերմ, ծանր զգացումը բեռ է տարազին։

* * *
Ֆլօպէռի վէպին անմոռանալի, որքան սարսափելի դեղագործը կը յիշեմ անպայման, երբ մեր տղաքը (տարիքէն վեր է բառը, մտքի գաճաճը նոյնքան իրական է որքան մարմինը) կը փառաբանեն աս ու ան, դէմք, գործ, ընկերական սեղաններու տրտում, ցաւահար, շիլ զուարթութեան ընդմէջէն ու կը մկրտեն կամ կը թաղեն հաւասար անզգածութեամբ, այլուրութեամբ, ինչպէս կ՚ընէ վէպին ահաւոր դեղագործը, գաւառական քաղքի մը խեղճուպատառ մէկ թերթուկին մէջ, ու կը հիւսէ դրուատիքը ԺԹրդ դարու գիտութեան, վիրաբուժական գործողութեան մը առիթով կատարուած կաղ տղեկի մը ոտքին վրայ եւ որ բացարձակ աղէտի պիտի յանգի շաբաթ մը յետոյ։ Հոգը՝ դեղագործին։ Մինչեւ աղէտին պարզուիլը դեղագործը թուղթին վրայ կաղերուն ոտք պիտի բաշխէ ու կուշտ ու կուռ, ինքնակորոյս, պիտի քնարերգէ փառքը մեր օրերու… հանճարին։

Ատեն մը ունէինք վառեակները։ Հիմա տժգոյն է տարազը։ Հիմա դարն է հոմէներուն։

1939

* Հոմէ (Homais) անունն է այն հոյակապ տիպարին, որ Ֆլօպէռի վէպին մէջ կը ծաղկի, այնքան պերճ, անդիմադրելի, ահաւոր իրականութեամբ մը, իր վրայ խտացնելով Ֆլօպէռի անհուն գարշանքը, արդի քաղաքակրթութեան դէմ, աննահանջ ու հզօր։ Մեր ինտելիգենտը հոս-հոսը, Փանջունին կը միանան անոր մէջ իրարու, առանց զայն հարազատութեամբ կաղապարելու։ Իր առիթով կը յիշեմ պոլսեցիներու միամիտ, բայց նոյնքան արտայայտիչ մէկ ուրիշ բառը, որ թեքնիք շրջանակէն իջած էր զանգուածին։ Պատերազմէն անմիջապէս առաջ ու վերջը։ Պոլսոյ մէջ հազուագիւտ չէր լսել մտաւորականը, երբեմն վերադիրով ալ։ Այդ վերադիրներէն անդիմադրելի գոմիքը, զոր օրինակ, սոսկալին, որով կ՚որակուէին պարկեշտ լրագրողներ ու դժբախտ հրատարակիչներ հանդէսներու։ Միայն վաստակաւոր ուսուցիչ մը չէր, օրինակի մը համար, Գրիգոր,,, Անգութը, այլեւ անգութ մտաւորական մը, ինչպէս ուրիշ մը, այս անգամ սոսկալի մտաւորական Մ, Շամտանճեանը։

* Մատի չեմ փաթթեր մեր առօրեայ մամուլին դերը, որ մենէ վեր է, քանի որ պարտադրած է ինքզինքը։ Կ՚երեւի հայը արարած մըն է, որ առանց թղթեղէն կերակուրի չի կրնար ապրիլ։ Հոգեւոր իր սնունդը հիմա օրաթերթերուն մէջ հեշտագին կը փնտռէ մեր հասարակութեան մէկ որոշ դասակարգը, ան՝ որ ատենին «Բիւզանդիոն» կը կարդար ու առեւտուրին հրապարակը կ՚ուսումնասիրէր համբաւաւոր խմբագրապետին խորունկ տեսութեանց ներսը։ Նոյնը չէ սակայն դերը պարբերական մամուլին, որ մեր հասարակութեան ուրիշ մէկ խաւին կը տրամադրէ խարն ու դարմանը, այնքան բարձրահաճ տնօրինութեամբ մը (բառը գործածելով շարականեան իմաստին մէջ)։ Գաղտնիք չէ, որ մեր իմացական ընտրանին, ան որ սերունդի մը դիմագիծը կը շինէ, պատերազմէն ասդին լքած է արդէն ազգային անդաստանը, արածելու համար օտար արտերէ։ Մեր կարդացող հասարակութիւնը, ատեն մը, օրինակի համար 1890ին, համակ երիտասարդութիւն, այսօր վերածուած է հանգստեան կոչուած մարդոց հօտի մը, որուն մեղքը իր ախորժակները պարտադրելն է մեր գրականութեան, մինչ հակառակն էր, որ պիտի ըլլար բնական։ Այս ուրուացուած մտածումներուն իրենց տարիներուն թիւը իբր փաստ կ՚արձանագրեն իրենց գրական ալ առողջութեան։ Ինչպէս չյիշել հերոսական թուականը հայ մամուլին (1890), երբ մարդեր, օրաթերթի մը խոհանոցին մէջէն իսկ ատեն գտան գրականութիւն մը ստեղծելու։ Մեր իրապաշտութիւնը - մեր գրական լաւագոյն ճիգը եւ արդարագոյն փառքը - ծնունդ առաւ «Հայրենիք» օրաթերթին մէջ։ Այսօր։ Հարցուցէք ու լռեցէք։

* Նոր օրերու երեւոյթ դատելու արարքը վերածել, ամէն գնով esprit ընելու նանրամտութեան։ Գուցէ պիտի հանդուրժէինք այս նորութեան ալ, եթէ չհաստատէինք աւելի անդին ալ, այս տրտմութեան։ Այդ սրամտութիւնը ինչ հեշտանքով կը վերածուի, անոնց գրչին տակ, թացիկ, անգութ, անիրաւ, չըսելու համար՝ ապուշ հաճոյքի մը, որ կը ձգտի հրապարակը զարմացնելու, տմարդի նպատակը փետրազարդելու։ Նոյնքան ճիշդ է, որ մեր կիրքերուն համար միակ մրցարան հիմա մեզի ձգած են միայն մեր գրականութիւնը։ Երէկ, մեր հողերը, տուները, աւանդութիւնները ու մարդկօրէն կարելի մեղքերը ունէինք զմեզ զբաղեցնող։ Այսօր մինակ ենք մեր մեղքերուն հետ։ Բայց մեր կիրքերը աւելի աճած։ Ահա թէ ինչու կռիւ կ՚ընենք, երբ ջուրը ջաղացը տարած է։


Գ. ՄԱՍ


ԵՐԲ ՇՐՋՈՒԱԾ ԿԸ ՀԱՍԿՑՈՒԻՆՔ
ԵՐԲ ՇՐՋՈՒԱԾ ԿԸ ՀԱԿՑՈՒԻՆՔ . . .



Պահեր կան մեր կեանքին մէջ, ուր, անհեռատեսելի ազդեցութիւններ կը միջամտեն դէպքերու ընթացքին, ասոնք առնելով մեր հասողութենէն, անոնց տալու համար ոչ միայն նոր, անակնկալ գնացք մը, այլեւ՝ անոնց հագցնելով մեզի հիմնովին անծանօթ, մեզմէ երբեք չկասկածուած զգեստաւորում։ Այդ պահերէն առաջ, ամէն ինչ բնական կը թուի մեր շուրջը։
Անոնցմէ վերջ... աւերած ու աւերակ։ Տարիներ աշխատեր էինք պահել մեր ինքնութիւնը, ասոր հանդէպ հաւատարմութիւն մը վերածելով դաւանանքի։ Ու... հարուածը.
Պահը մեզ վարած է մեզմէ անդին։ Երբեմն ծանր փառասիրութիւն մըն է թաքուն զսպանակը սա տրամային։ Մեր ուժերուն վրայ գերաճուն վստահութիւն մը։ Մեր պատրանքին մէջ մեր գերադրումը։ Չենք անդրադառնար, մեր երազէն, սէրէն բռնավար, ասոնց ձգողութեանը մէջ գլխակորոյս։ Կը քալենք։ Անցած ենք ապահովութեան գօտին։
Երբեմն հզօր կիրք մըն է, որ իր տաքութեամբը մեր աչքերուն առջեւ գոլ մը, ոստայն մը կը շողարձակէ ու մեզմէ կը ծածկէ մեզմէ անմիջապէս անդին պարապը, կամ անդունդը։ Կը քալենք։ Ու մեր ոտքերը կը կտրին հողէն։ Ու մենք առնուած ենք հսկայ հոսանքին մէջը ծանր յուզումներու, խորտակող ալիքներու։ Անդունդը պարտաւոր ենք լողալ կամ նուաճել։
Աւելի յաճախ ճակատագիրը ինքն է հեղինակը սա տրամային։
* * *
Կը գրեմ այս տողերը, հաւանաբար տպաւորութեանը տակ խաչակրութեան մը, զոր կը ճանչնամ իբր շարժում -քանի որ տող մը անկէ չեմ կարդացած, բացի տխրահռչակ նամակէ մը եւ օրաթերթի մը filet-էն («Արեւ»)ու ռազմախաղ։ Որուն զանազան հանգըրւանները, իրենք իրենց մէջ պղտոր ու տխուր ապրումներու եղերահանդէս մը ինչպէս, տեղ ունին իմ հոգիին։

Կ՚աշխատիս տարիներով, նոյնիսկ կէս դարով, կատաղի, յամառ, պաշտպանութեանը մէջ քու հաւատքիդ։ Ընկերներդ կ՚իյնան մէկիկ-մէկիկ, զգաստ, սուրբ, արի։ Կ՚անցնիս լեռնէ լեռ։ Կը գտնես ինքզինքդ մինակ... Հաւատացեր էիր ըրածիդ, զայն բարձրացնելով քու սրբազան խորանին։ Կը հաւատաս տակաւին, քու մինակութիւնդ աճեցնելով շուքերով, կրկներեւոյթին ալ տեսիլքներովը։

Կը փչէ հովը։ Մի հարցներ՝ ուրկէ, ինչու։ Կը բարձրանայ փոշին։ Կը պոռայ շարժը... ու կը գտնես, որ շէնքը քու երազին փլեր է ոտքերուդ, ողբական ու աւերակ։

Բայց քու ներսդ ոչինչ է փոխուած։ Նոյն մարդն էիր տակաւին երէկ։ Քեզ գիտէիր աւելի զգաստ, աւելի իրաւ, աւելի ուժով, քու թարմութեանդ մէջ՝ ինչպէս յիսուն տարի առաջ, երբ մտար գործիդ։ Նոյնն էր իր կառոյցը։ Ու նոյնն են հիմնական տարրերը.

-Աշխատանք մը, լայն, համապարփակ.

-Նուաճումի ձեռնարկ մը.

-Հզօր տարփանք մը.

եւ, օրինակի համար

-Հայրենիքիդ սէրը։

Ու կ՚ըսեն քեզի.

-Շուարեալ մըն ես, ցնորեալ մը, դաւաճան մը, եւ՝ արժանի մահուան։

Եւ սակայն աշխատանքը, ինչպէս հաւատքը քու մէջդ կը մնան իրենց սկզբնական պայծառութեամբը։ Դուն տարփաւորն ես քու երազին, տարիքիդ հետ աւելի յստակ դարձած։ Դուն տուեր ես անոր շէնքին քու տարիներուդ հզօր առնութիւնը։ Կը հաւատաս, թէ լեցուցեր ես անոր ներսը քու ամէնէն ազնուական տարրերը. բիւրեղը, քու կիսադարեան զրկանքներուդ։ Նետեր ես անոր մէջ ամբողջ պարը, ամբողջ հանդէսը կեանքէն քեզի բաշխուած ուժերուն։ Չունէիր կասկած, որ այդպէս ճարտարապետուած, քու երազդ եղեր էր մարմին, հագեր էր շէնք, բարձրացուցեր ինքզինքը արեւին մէջ, աղուոր, շլացիկ, անդիմադրելի։ Դրէք այդ երազին իր հարազատ անունն ալ՝

-Հայոց հայրենիք, օրինակի համար ու... սպասեցէք, որպէսզի չորս կողմիդ բուսնին մարդեր, շուք ու անոսկոր, ցուրտ ու անվաւեր։

Ու անոնցմէ մէկը կը պոռայ երեսիդ.

-Քու երազը կեղծիք մըն է։ Դուն երբեք չես իջած անոր հիմունքները մինչեւ։ Անոր քու կիսադարեան սպասարկութիւնը, նահատակի քու պայքարներդ, իրենց կարգին աճպարարութիւն։ Դուն երբեք չես սիրած քու երազդ, քու հայրենիքդ։ Դուն ապրած ես զայն նախատելու, անարգելու ցանկութեամբ։ Քեզի կը մնայ քաշւիլ, թաղել այդ դիակ երազդ եւ ինքզինքդ։

Ու անոնցմէ երկրորդ մը կ՚ըսէ.

-Քու երազը ոչ միայն կեղծիք մըն է, այլեւ յարձակում մը, վատ, նենգ, որքան վտանգաւոր։ Դուն արդէն երբեք չես սիրած քու աշխատանքը։ Քու հայրենիքը գործածած ես քու հաշիւներուդ։ Դուն քու հայրենիքիդ հանդէպ զգացումներ ներկեցիր ու աշխարհը խաբեցիր։ Քեզ ոչ միայն կ՚անարգենք, այլեւ կը հանենք կախաղան։

Ու այդ մարդերէն երրորդ մը կ՚ըսէ.

-Դուն ոչ միայն աճպարար մըն ես, նենգ յարձակող մը, այլեւ ուղիղ դաւաճան մը։ Քու դիակդ իսկ կը մերժենք մեր հողերուն, անոնց խնայելով քեզ պատսպարելու պարտք մը։ Քեզ կը թաղենք այնքան խոր, որ հոտդ անգամ չյաջողի բարձրանալ։ Քեզ «մաքրելը» մեր նուիրական պարտականութիւնն է։ Դուն վիժուկն ես քու հայրենիքին, անոր ամէնէն սեւ դաւաճաններէն մէկը։

* * *
Այսպէս է, որ կը տեղաւորուին իմ մէջ ապրումներ, որոնք կու գան ինծի բիրտ որքան անակնկալ։

Անոնք իմ մէջ չեն արձակեր անշուշտ եղերակատակերգական տառապանք մը, որ ընդհանուր բարեխառնութիւնն է նման զգացումներու, երբ մենք կը դատենք աղմուկը ու կը չափենք հաշիւները։ Բայց անոնք իմ մէջ ծնունդ կու տան նուրբ, տրտում թախիծին

-շրջուած հասկցուելու

որ իրաւ է սակայն, հաւասար հարազատութեամբ, որքան իրաւ էր ուղիղ հասկցուելու դժբախտութիւնը։

Գրեր եմ ասիկա քառորդ դար առաջ Սերմնացանի մը մէջ։ Գրեր եմ օրինակ միշտ, քառորդ դար առաջ, թէ իմ ժողովուրդը բանուորն էր Արեւելքին։ Ու անոր այդ դերը արժեւորեր այնքան կանուխէն, երբ քու չորսդիդ բուսնող աս ուրուականները դեռ կը պառկէին իրենց օրաներուն մէջ։ Գրեր եմ, որ արդի քաղաքակրթութեան վրայ ծանր թաթը անհրաժեշտ էր յեղափոխութեան -դուք կը հասկնաք անոր սեռը, ան՝ որ աշխարհը կանչուած է մաքրագործելու սուտէն ու փուտէն, զուլումէն ու անարդարութենէն ու պիտի բաշխէ հացն ու կարագը բոլոր սեղաններուն, պիտի փոշիացնէ բոլոր ամբարտաւանութիւնները պալատներուն, բոլոր մոլութիւնները դրամով սրբանալու ընդունակ ու պիտի պարտադրէ աշխատանքին սրբազան տիրապետութիւնը։

Ու գրեր եմ, տակաւին երէկ, այդ հայրենիքին տարփանքին մէջ իմ աննահանջ հաւատքը գալիքին։

Ու կը գրեմ այս տողերը, այսօր, երբ իմ հոգին աւերակ է բացարձակ, երբ կը գտնեմ իմ կիսադարեան երազը, իմ ոտքերուս, բզիկ-բզիկ ու անճանաչելի։

* * *
Կու տամ ինծի լայն ազատութիւն գրոհին բռնութիւնը, վլվլուկին նենգութիւնը, հաշիւին ճիղճութիւնը անգիտելու։

Կու տամ ինծի դարձեալ ազատութիւն մարդերը տեսակաւորելու, արժեւորելու իրենց կիրքերուն, փոքրութիւններուն, փոքրոգութիւններուն աստիճաններուն համեմատ։

Ու դարձեալ,

չեմ տառապիր, երբ կը գտնեմ իմ շուրջը, փոշիի ու մշուշի մէջ այլակերպուած, այլանդակուած ամէն բան, որ սիրելի էր եղեր մեր կեանքին լման հասակովը.

ամէն բան,

աշխարհ մը, ուրկէ նայէին կարմիր աչքեր, կիրքէն ուռեցած դեղին նայուածքներ, մաղձէն ժանգոտած, պղտոր ցանկութիւններ, ու ճճի հաշիւներ։ Բոլորը խորքին անհերքելի հարազատութեամբը։ Բայց որոնց վրայ փայլակնացոլ գտնէիր խորհրդանիշը մեծ դաւանանքներու։ Աշխարհ է ասոր անունը եւ իմ մազերը ճերմկած են զայն ճանչնալու, մարսելու ողբերգութեան մէջ։

Բայց ինչպէս հաշտուիլ, երբ նոյն այդ աշխարհը քեզ կը հանէ քեզի դէմ, այլանդակ, որքան անճանաչելի, քու բառերուդ հագցնելով վճռական իր շրջումը, քեզ ներկայացնելով ահաւոր իրականութեամբը հակապատկերին, քեզ բռնի դնելով կերպարանքի մը մէջ, որ հերքումն

է քու կիսադարեան պայքարին։

Շրջուած հասկցուելուն ողբերգութիւնն է ատիկա։

* * *
Գիտեմ, թէ մինակ եմ իմ ցաւը կրելու։ Գիտեմ, թէ մարդիկ, հեղինակները այս եղերա-կատակերգական հանդէսին, պիտի պահեն անայլայլ իրենց սատիզմը, սարգազմը, սինիզմը։ Ու շրջուած երազին ծաղրանկարը պիտի շահագործեն աւելի պղտոր, աւելի մութ հաշիւներու հետամուտ։

Բայց ինչպէս ընդունիլ սա անարգ չարափոխումը, քու հաշուոյդ այս անգամ, նոյնիսկ անկախ՝ ուրիշներու շահարկումէն։ Ինչ աչքերով դիտել սա այլակերպումը, որուն ենթարկուած է քու հաւատքդ, քեզմէ միշտ անկախ։

Կը կենամ սակայն ըսելու համար.

-ոչ մէկ արդարացում։ Մարդիկ մեղքերը կը սրբագրեն, բայց առաքինութիւններու, արժանիքներու համար երբեմն կը պարտադրուին… ներում խնդրելու։ Դէպի նահատակները, սրտառուչ զոհերը՝ ճամբուն։ Դուք գտէք ճիշդ բառը։ Խորհեցէք բոլոր մեր սրբազան մեռելներուն ու լրջացէք քիչ մը։ Ահա թէ ինչու մարդիկ պիտի չմտածեն ոչ իսկ զիջումի, քանի որ շրջուած բաներուն մէկ ճակատագիրն է նորէն սրբագրելի, դարմանելի չըլլալը։ Սիրոյ մէջ սակարկութիւն մը՝ ոչ միայն պզտիկութիւն է, այլեւ անըմբռնելի տկարութիւն մը, ինչպէս զոհողութեան մէջ ամէն նկատում, հաշիւ՝ փոքրամտութիւն, փոքրոգութիւն։

* * *
Մինակ մեծ իմաստասէրները, կրօնքներու հիմնադիրները չեն, որ ներսէն ձայներ կ’ունենան։ Պարզ մարդեր, միշտ երբեմն, ձգած են մեզի, այդ ձայներէն, յուզիչ ալ վկայութիւններ. ու ձայնը կ’ըսէ ինծի.

-«Ոչ ցաւէ, ոչ ալ արհամարհէ։ Առաջին արարքը անվայել պիտի գար քու կէս դարուդ մէջ քեզմէ պարզըւած սառն, յուսակտուր պայծառութեանդ, որով լուսաւորեցիր աշխարհը քու զրկանքներուդ ու մարսեցիր նախատինքը զայն ոսկեզօծելէ վերջ։ Երկրորդը դարձեալ դուրս է քու կարելիութիւններէդ, քանի որ հաւատքը ուրիշ բան չէ երբեմն, եթէ ոչ շրջուած հպարտութիւն մը։ Դուն զգաստութեան պահերէ ձգած ես մեզի վկայութիւններ։ Այնպէս նկատէ, որ նորէն ուրուական մըն է, որ կը պատգամէ քեզի։ Հանդարտ, մանաւանդ պայծառ, մանաւանդ՝ անուշ։ Տագնապը կրնայ ծագիլ ոչ հալածանքէն, ոչ հայհոյանքէն, այլ կրնայ ծագիլ քեզմէ, քու վրադ քու վստահութեանդ սարսումէն։ Նման տագնապ մը անիմաստ պիտի դարձնէր քու կէս դարդ քեզի համար։ Ի վերջոյ թուրքերէն չազատեցիր քու գլուխդ, որպէսզի զայն կոտրտես քու մատուըներովդ, երբ աւելի քան վստահ ես, որ հոն ծուարած աշխարհէն պատառ մը պատկեր բաւ է նախատինքի ծովերը ցամքեցնելու։ Սիրեցիր, քու ընկերներուդ պէս ու անոնց չափովը, քու հայրենիքը, միշտ անըմբռնելի այն խորութեամբ, որմէ փաստեր ինկած են քու ժողովուրդիդ պատմութեան բոլոր դարերուն, տարիներուն։ Մատաղ պարմանութենէդ մինչեւ փշապսակ ալեւոյթը։ Սիրեցիր արեանդ ճամբով, միշտ ընկերներուդ նման, սխրանքին գնով։ Զոհեցիր այդ սիրոյն ամէն բան, քեզմէ ուզուածը, նոյնիսկ չուզւածը, երբ մարդիկ, քու գլուխդ ազատելու համար թուրքին դանակէն, չվարանեցան իրենց գլուխները երկարել դահիճին։ Որքան մեծ էին զաւակները այդ ժողովուրդին, այդ հեռու օրերուն, երբ ինկած էին այդ տղաքը լեռնէ լեռ, հրաշք այդ հայրենիքին առքէն խենթեցած, զայն պարուրող ողբերգութիւնը չքացնելու անհուն հաւատաւորութեամբ մը։ Է, տղաս։ Հիմա ճերմակ են մազերդ։ Ձեռքիդ սուրին տեղ գրիչն իսկ ծանր կը կշռէ։ Ու կը խռովիս, որ աժեմն ու չաժեմը քեզի խօսին քու ամէնէն նուիրական կիրքէն, ասիկա ներկելէ վերջ իրենց տարիքին գոյներովը։ Կը գտնես դուն քեզ անսփոփ, ոչ անշուշտ մինակութեանդ ճնշումէն -գիտես, որ հազարներ ու բիւրեր քեզի հետ են, այդ սիրոյն մէջայլ անմարդկային կոչուելու վայել քու յուսախաբութեանդ ճնշումին տակ, երբ ուրիշ բիւրեր այդ սէրը կը վերածեն արեան հանդէսի, քու իսկ ժողովուրդիդ այնքան սպառած երակները կրկին բանալով արեան հոսումին։ Խուլ գիտակցութիւն մը կը վրդովէ քեզ ու չես երթար առաջ նոր այս կիրքն ալ հայրենիքին անունով շահերու ներկում յայտարարելու, անխոստովանելի փառասիրութիւններ պատմուճանելու։ Բայց գիտես, որ չի հասնիր այդ վրդովումը քեզմէ դուրս, քու ներսդ իսկ սահմանւած խաղաղելու, խղդուած աղմուկէն, մանաւանդ անսըրտութեան փաստերէն։ Ու կը մեղքնամ քեզի, որ չես կրնար նոյնիսկ տառապիլ, ասոր զգայարանքները, գործարանը –սիրտը անդարման մաշեցուցած ըլլալուդ։ «Հոգին տարիք չունի» երբ կը գրէիր, սխալի մէջ էիր։ Ընդունէ հիմա, ինծի հետ, որ իր զաւակը թաղող մայրը աւելի քիչ կը տառապի -որովհետեւ չի կրնարքան՝ իր մայրը թաղող տղան, որուն մաշած չեն տակաւին զգայարանքները։ Կը մեղքնամ քեզի, որ կարող ալ չես քեզի սանկ ու նանկ սփոփանքներ ճարելու։ Հին զգեստները կարկտան կ’ընդունին։ Հին սիրտերը…։ Կայ միջոցը սակայն, այնքան անգամներ քեզի օգուտով ծառայած։ Նոյն սպեղանին՝ որով դիմաւորեցիր հարուածները քեզ հալածող, քու ճամբուդ երկայնքին։ Նոր չէ, որ քեզ կը քարկոծեն։ Ու նոր չէ, որ ուղեղդ կը վախնայ իր տաղաւորած աշխարհին հաշուոյն։ Ի վերջոյ բան մը ստոյգ է քեզի համար -ատիկա պակսիլն է թուրքին, քեզ մահուան մղող անվրէպ ազդակը։ Բայց քու բախտէդ, այդ բարիքն իսկ դուն կը վերածես հակադիր դժբախտութեան։ Ոչ մէկ կասկած, որ խաղաղութեամբ պիտի բարձրանայիր կախաղան քու թշնամիիդ վրայ հոգեկան քու գերազանցութեանդ քաղցր պաշտպանութեամբը։ Ոչ մէկ կասկած, որ քու եղբայրներէդ քու գտած սա անմարդկայնութիւնն է, որ քեզ կը մղէ սեւ սառնասրտութեան։ Շրջուած բաներուն աս է եղերականութիւնը։ Հաշտուած էիր լքումին, իւրացումին, այդ արարքներէն քեզ հասնելիք հետեւանքներուն ընդդէմ ինքզինքդ զրահած։ Ի վերջոյ, դուն ես գրողը. «Առանձնութիւնը սնունդն է հոգիին»։ Փորձուեցար քեզ կանչող ձայներուն խոր ալ անկեղծութենէն։ Ու գտար, որ մինակ հալածանքի համար գրուած չէր ճակտիդ գիրը։ Քեզի տուին պահեր, այնքան անգամներ, որոնց մէջէն քու հպարտութիւնդ զգացիր, որ կը լուծուէր անուշ խաղաղութեան, ուրիշին բաշխուելուն վայելքին մէջ։ Ատոնք ալ իրաւ էին, են։ Այն ատեն։ Գտիր կերպը շրջումն ալ հագնելու։ Դիտէ հանդարտ, պոռացողները, սպառնացողները եւ ներէ, որ անոնք ալ վայելեն իրենց խաչակրութեան հեշտանքը։ «Էականը մարդոց տալն էր պուտ մը աւելի վայելք» գրեցիր տարիներ առաջ։ Ատենը եկած է այդ մտատեսութիւնը տարածելու դէպի ուրիշները։ Ոչ տրտմութիւն, ոչ յաւակնութիւն։ Մարդոց տալ իրենց վայելքը։ Երբ ասոնք այդ վայելքը կը դաւանին գտած ըլլալ հասցէիդ նախատինքի բեռներ ճամբու հանելով, տուր իրենց աւելին, այսինքն՝ պատրանքը իրենց արդարութեան, իրենց սիրոյն։ Քեզի չեմ առաջարկեր անյիշաչարութիւն, որ, թուղթերու վրայ գեղեցիկ, կեանքին մէջ շուտով կը վերածուի իր իմաստին օտար տկարութեան մը։ Դուն միամիտ չես, կիրքին վրայ նաւարկողներու ներսը կիրքէն դուրս ուրիշ ապրումներու հաւատալու։ Ատոր համար է, որ կ’առաջարկեմ ինքնատիպ դարմանը, ուրիշներու կիրքը, երջանկութիւնը, աս ու ան զգացումներով, նոյնիսկ ասոնց պատիր կերպարանաւորումներով զօրացնելու քու ալ դառնութիւնը։ Ասիկա չի նշանակեր պատրանքները ոսկեզօծել կամ սրբագրել։ Ատիկա կը նշանակէ հասկնալ երջանկութիւնը քեզմէ դուրս։ Կը տառապիս, որ ինչու այնքան քիչ, պզտիկ, անմարդկային մարդեր կը գործածուին այն քառուղիներուն վրայ, որոնք քու հայրենիքիդ խորհուրդին, առքին, պաշտամունքի սրբարանին կ’առաջնորդեն։ Կը տառապիս, որ սուտին, կեղծիքին, աճպարարութեան մենաշնորհները կը վերածուին հակադիր տրամային, որ՝ մարդիկ կը խորանարդեն հիմնովին իրենց չունեցածը, աճուրդի հանելու իրենց խաղերը ու կ’անցնին, լուսապսակ ու փառաւոր։ Մտածէ, որ այդ զգացումներուն իսկութիւնը կրնայ հրեղինել այդ մարդերը, ծախել, սպառել թերեւս կեղծիքին ալ ոստայնները։ Անցիր անդին, բոլոր բեմերէն ու հանդուրժէ, որ անարժաններն ալ գտած ըլլան միջոց արժանիքէ խօսելու, անով սպառնալու։ Այդ հայրենիքէն քու կսկծագին ապրումներդ երբ մարդիկ շրջուած կեղծիք միայն կը յաւակնին հասկնալ, մի տար հաւարի, դուն գիտես, որ ծովէ մը հանուած մատնոց մը ջուրը ոչ թոյն, ոչ ալ կեանքի իսկութիւն կը դառնայ բառերուն հոլովովը։ Կու գայ օրը, ուր մարդիկ, գրածներուդ հաշուոյն քեզ դատապարտելէ գոնէ առաջ կը կարդան գրածներդ։ Ասիկա ապագային ապաստանիլը չէ անշուշտ։ Յետոյ ինչ կարիք այդ տարտամ յոյսով ալ զբաղելու, քանի որ ուրիշներուն գրածը անկարող է փոխելու քեզ, քու ճակատագիրդ։ Փոխուածը՝ դառնութեան տեսակը միայն։ Անդին ես մարդոց սահմաններէն, երբ տառապանքով, հալածանքէն այլուրացած քու զգայարանքներուդ իսկ կը մերժես իրենց դերը, քեզ քեզմէ ազատագրելու։ Կը վախնամ, սա րոպէին, արուեստի, ինքնապաշտպանութեան, նոր արհամարհանքի ուրուականներ շարժման հանելու, որոնք քեզ առաջնորդէին քու աշտարակներուդ, պալատներուդ, ամայքներուդ։ Մի նեղուիր, որ փրկութեան նոր ուղիներ կը թելադրեմ, երբ ասոնք կը յիշեցնեմ քեզի։ Քու հպարտութիւնդ, լման կէս դար, քեզի բարիք միայն հայթայթեց։ Ու չեղար նկուն, քեզ թիրախ ունեցող բոլոր գրոհներէն։ Կ’ընդունիմ։ Բայց զգոյշ՝ կոտրտըւած սիրտովդ կրկէս իջնելէ, ուր ամէնէն աւելի կը մնան զօրաւոր հակադիր զրահներ։ Յանձնարարել՝ որ դառնաս ետ, ուրկէ մեկնեցար։ Քու առանձնութեանդ՝ ուրկէ միայն գիտցար վարել սլաքը քու ճակտիդ գիրին, ուր ոչ ծարաւն էր փառքին, ոչ ալ կարօտը երջանկութեան։ Մարդիկ կը ծնին գիրովը իրենց ճակատներուն։ Եղար կէս դար հաւատարիմ քու գիրիդ։ Ձգէ, որ քու երկունքդ ինքզինքը ազատագրէ, կրցած կերպովը։ Ճամբադ, վճռական, անշեղ, աննահանջ։ Գիտեմ, թէ աշխարհին բոլոր բռնութիւնները պիտի մնային անբաւական քեզ տապալելու։ Չգովելը մեղք է անշուշտ։ Բայց գովել կրնալն ալ ոչ անմեղութիւն է, ոչ ալ հացի ճամբայ, փառքի մեքենայ։ Չես հաւատար ապագային։ Լաւ։ Բայց հաւատա ներկայիդ, որ քու անցեալն է, քանի որ ասոր կը պարտիս քու գործը։ Ու դուն ես յայտարարողը, որ քու գործդ մեծ է քեզմէ։ Դուն նախանձոտ մը չէիր ուրիշներու երջանկութեան։ Եղիր գոհ, որ քու վրայով, քեզմէ ճարուած փաստերով ուրիշներ իրենք զիրենք երջանիկ հանդիսացնեն։ Որքան սփոփանք՝ երբ խեղճ մարդեր կը կարծեն քեզի քար արձակել։ Ներէ իրենց այդ սրբազան պատրանքը։ Ընդունէ, որ հայրենիքին անունով պոռալը ոչ պզտիկութիւն է, ոչ ալ քաջութիւն, քանի որ այդ հայրենիքը իրաւ է աւելի քան, մշշամած թէեւ, բայց ելած թուղթի վրայ սեւագրութեան մը բախտէն, քեզի խօսող, քեզ մերժող, բայց քեզ խանդավառող։ Նոր չէ, որ սիրահարները կը տառապին։ …Եթէ երբեք քու օրերուդ սեւը լուսաւորելու ունիս տարբեր միջոց մը, քան այդ «կորսըւած» դրախտին (քեզի համար) հեռանիստ այգը, բեր զայն քու ընկալչութեանդ։ Այլապէս եղիր ուրախ, երբ ուրիշներ քու տառապանքը յաջողին վերածել իրենց սփոփանքին։ Զի, կայ պէտք ըսելու, թէ այդ ուրիշները քեզի չափ դժբախտներ են, քեզմէ տարբեր անով միայն, որ գտած են կերպը դժբախտութիւնը կէտէ մը վիրաւորելու, ու այդ կէտէն իրենց դարաւոր դառնութիւնը սափոր-սափոր գլխուդ պարպելու։ Վստահ եմ, որ փաղանգին գաճաճները քեզ կ’արգիլեն հակադիր մեծամտութեան ապաստանելէ, ու քեզ կ’ընեն զգոյշ, քանի որ բերաններուն հասակը չէ, որ կ’առնենք հաշուի, այլ անոնցմէ դուրս հոսածին իսկութիւնը։ Ու մի մեծամտիր, որ հարւածային սա ասպետները պզտիկներ են ամէն բանով, միտքէ՝ ինչպէս հոգիէ։ Էականը՝ հաւատարիմ մնալն է քու ճակատագրին։ Էականը՝ տառապանքը վայելքի փոխակերպող գիտութեան հաւատալը։ Այն պահուն, երբ կը զբաղիս ոսկորներովդ, կը դառնաս ողորմելի։ Ըսի քեզի, որ չես արհամարհելու ոչ միայն ինքզինքդ, ոչ միայն ուրիշները, այլեւ՝ արհամարհանքը, քանի որ ոչ իսկ ժանգահար զէնք մըն է անիկա քու օրերուն։ Ու մի դառնանար, սեւնար, երբ թոյնն իսկ չէզոքացնելու միջոցները չեն պակսիր այսօր։ Դարձիր ամայքիդ, աշտարակիդ։ Կեցիր հեռասոյզ, անուշ, երբ առջեւէդ կարաւանները ճամբայ կ’առնեն դէպի գաւառները քու երազներուդ, կայանները քու հպարտութեանդ։ Սփոփուէ մտապատկերին ծանր ձգողութեանը մէջ, հազարներու եւ բիւրերու վայելքովը, յոյսովը, հաւատքովը ծաղկապսակ։ Այս խաղաղութիւնն ալ կ’արժէ, որ զգաս։ Մարդ մինչեւ հիմա ուրիշներուն տուածովն էր, որ ինքզինքը կ’արժեւորէր իր ներսէն։ Ասկէ վերջ ուրիշներուն վայելքը պատմելն ալ պիտի բաւէ այդ դերին։ Մտահոգ ես գերեզմանովդ ու փառքին տեղ, մեծ շուքի մը մէջ հողք մը կ’ուզես։ Այս փափաքդ կրնայ արդար նկատուիլ, բայց ոչ խելացի։ Մենք գերեզմանները կ’անգիտանանք, Քեզի պակսածը ոչ հողքն է, ոչ ալ փառքը, քեզի պակսածը՝ հիմնական զգայարանքը իր ժամանակը հագնելու։ Ու ատիկա չի դարմանուիր։ Յառաջ ուրեմն, դէպի քու մռայլութիւնը, չեմ ըսեր սուգը։ Ինչ է քու գործդ պողոտաներուն վրայ, ուր մունետիկները միայն յաջողութեամբ կը գործեն՝ ու դուն կը նմանիս լեռնէն փրթած բանի մը։ Յառաջ դէպի ամայքները, ուր չի հասնիր քեզ հալածողներուն ուժը։ Մարդիկ այն ատեն կը ներեն քեզի, երբ գտած ես միջոցը ինքզինքդ մոռցնելու։ Ատով միայն շահեցար քու գործդ։ Ատով հաւատա, թէ կը ծառայես քու գործիդ դարձեալ։ Մի զրկեր ուրիշները իրենց վայելքէն, բայց մի շարունակեր այդ վայելքը արժեւորել քու ցաւիդ, ցասումիդ իբր սփոփանք։ Մոռցիր, թէ սիրած էիր, որպէսզի ըլլաս ընդունակ ատելութենէն անդին անցնելու։ Հաշտուէ, որ ամէն սերունդ իր հանգանակները կը ստեղծէ ինք իրեն անսալով։ Անդրջրհեղեղեան կենդանիները միայն հնէաբանութեան մէջ գլուխներ չեն գրաւեր։ Անոնք իրաւ են ամէն դարերու։

Գաճաճներն ալ իրաւ են ամէն դարերու։ Ու լեցուէ համակրութեամբ, երբ մարդիկ մտածեն «ոսկորներէդ սրինգ շինել», ինչպէս կը պատկերէ բանաստեղծ մը…»։

* * *
Ես ձայներու մարդն եմ եղած,

բայց ոչ պատասխաններուն։

Կը ղրկեմ ուրուականը ետ, դէպի իր կայանը ու կը գոհանամ արձանագրելով.

«Շրջուած հասկցուիլն ալ հասկցուիլ է նորէն»։

Սփոփանք։

-Երբեք։

Բողոք։

-Երբեք։ Ու ձայնը։

-Ճակտի գիր, տղաս, ճակտի գիր եւ ուրիշ ոչինչ։

1946
ԳԵՂԵՑԿՈՒԹԵԱՆ ԶԳԱՅՆՈՒԹԻՒՆԸ ՄԵՐ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ՄԷՋ *
ԳԵՂԵՑԿՈՒԹԻՒՆը, որ ընդարձակ, խիտ տարազ է դարձեալ: Կը զգուշանամ անոր շուրջը վերարծարծելու դարերու անհասկացողութիւնները: Բառը կը գործածեմ առաւելապէս շնորհի, ներդաշնակութեան զգայութիւններու գումար մը իբրեւ:

Արեւելահայ գրականութիւնը թէեւ ծնունդ մեր ժողովուրդին նորագոյն ժամանակներու կարիքներուն, գեղեցկութեան զգայնութիւնը հիմնովին տարբեր ապրումներու կը վստահի: Զուր տեղը չէ անոր մօտ խորունկ, աննահանջ արհամարհանք մը Արեւմտահայ գրականութեան հանդէպ, որ շատ շուտով կատարեց իր յեղաշըրջումը ու սպասարկելով հանդերձ վերանորոգչական հանգանակներու, կազմակերպեց իրաւ արուեստի զգայարանք մը: Գաղտնիք չէ, որ գեղեցկութեան զգայարանքը արուեստին ամէնէն անառարկելի յատկանիշներէն մէկն է: Արեւելահայ գրականութիւնը դեռ 1900ին կ՚ապրի, այդ զգայնութեան հանդէպ այն տրամադրութեան մէջ, զոր սխալ չ՚ըլլար հաստատել Տերոյենցի, Զօրայեանի փառքերուն օրովը, արեւմտահայոց համար: Անիկա շատ քիչ անգամ բախտը պիտի ունենար իրագործելու համաչափ, ներդաշնակ, փայլուն, գունագեղ, élégant, նոր ու յանկուցիչ (իր արտաքին յօրինման մէջ) ոչ թէ լման գիրք մը, այլ՝ հատուածներ իսկ նուաճած ըլլալու, որոնց սիրէինք նայիլ, անկախաբար խորքի, օգուտի, շահեկանութեան մտահոգութիւններէ, իրենց վայելչութեան, շնորհին սիրոյն: «Մայր Արաքս»ին կը թուի ըլլալ այդ քիչ բախտերէն մէկը, բայց, երբ ձգենք մօտիկ զննութեան, պիտի գտնենք, թէ ինչ աստիճան այդ քերթուածը զուրկ է իրաւ գեղեցկութենէ: Անիկա իր փառքը կը պարտէր խորքին:

Արեւմտահայ գրականութեան մէջ եթէ ոչ ամբողջական, գէթ հատուածական յաջողուածքներ, ամէն սերունդի համար ապահովուած փառքեր են: Ձեւին տագնապը մի մտաբերէք սա տողերուն հետ: Գրական գործ մը բազմաթիւ կողմերով մեզի կը պարտադրէ ինքզինքը: «Ազատն Աստուած»ը բանաստեղծութիւն չէ, բայց շրջան մը խտացնող բարձրաքանդակի մը պէս մեզ կը տպաւորէ տակաւին այսօր: «Հիմի էլ լռենք»ը ուրիշ տագնապ: Գեղեցկութիւնը արեւելահայերուն համար կեանքին պարկեշտ կերպարանքովը պայմանաւոր արժանիք մըն է: Մինչեւ Վահան Տէրեան՝ արեւելահայ ոտանաւորը զայն կ՚անգիտանայ ու մինչեւ ուշ ժամանակներ, այդ քնարերգութեան մէջ շեշտը պիտի իյնայ դարձեալ ըսուելիքին, ոչ թէ ըսուածքին (ձեւ) տարողութեանը վրայ: Արեւմտահայ գրականութիւնը պիտի բաւարարւի, խորքին իր նիհարութիւնը, երբ կը յաջողի դիմաւորել որոշ շնորհներով:

Գրաբարի գեղագիտութիւն, ֆրանսական ազդեցութիւն, Պոլիսը (իբր նկարչագեղ զգայնութիւններու վառարան), ներքին ընդունակութիւն -տարազներ ասոնք, որոնք գործածուեցան այդ փոյթը (ձեւէն) բացատրելու։

Մենք խաղաղութեամբ մոռցած ենք այդ գեղագիրները, վասնզի մեր ժողովրդական բանաստեղութիւնը այդ ամէնէն հիմնովին անմասն, մէկն է գեղեցկագոյն յօրինումներէն այս ժողովուրդին:

Ձեւին տագնապը այս ժողովուրդի հոգիին ամէնէն պայծառ մէկ կերպարանքը կը մատնէ:

Մեր պապերը մեծ քաղաքներ չեն շինած, բայց մեր աւանները, շէները կը վկայեն, թէ որ աստիճան խնամքով այդ մարդերը իրենց զգայարանքներուն համար փնտռուած են ամէնէն քաղցր, ժպտող պատկերները: Մեր մատուռները, վանքերը, ուխտավայրերը խուլ ցուցմունքին մէջէն կու գան այս զգայնութիւններուն: Իրաւ են. երկրի երեսին տեղերը, ուր հոգիդ կը հեշտանայ՝ մնալէ, սիրտդ կը զովանայ` տեսնելէ, մարմինդ կը քաղցրանայ` հանգչելէ: Ու այդ տեղերը մեր երկրին թէեւ ներքին բխումները կը թուին ըլլալ, բայց մեր ժողովուրդին հոգեղէն զգայարանքներուն ալ բան մը կը պարտին: Երկիր մը, մասով մը ժողովուրդ մըն է, ըսեր են ու ճիշդ են այդ մարդերը: Արեւմտահայ գրականութեան մէջ, մեր կարծիքով, սա մտահոգութիւնը ձեւէն, ուրեմն ցեղային յատկանիշ մըն է: Արդ՝գրականութեան բոլոր աշխատաւորներուն համար այդ տագնապը իրական է ու անխուսափելի: Անով նուազագոյն տառապողները նոյնիսկ, իրապաշտները, իրենց վիպակին կառուցումին վրայ, անզգալաբար, արտայայտած եղան այդ տագնապը: Նոյն ժամանակի, տաղանդի նմոյշներ են Շիրվանզադէ եւ Զօհրապ: Մօտեցուցէք այս գրողներէն երկու պատմուածք (արեւմտահայերը կ՚ըսեն՝ նորավէպ), բաղդատական մտահոգութեամբ մը: Ձեր առաջին տպաւորութիւնը ձեզ պիտի չխաբէր: Դուք պիտի համակրէիք թերեւս Շիրվանզադէի իրականութեան, հաստատ գոյներուն, հաստատ մարդերուն, բարքերուն հարազատ պատկերացման, բայց պիտի գրաւուէիք Զօհրապին թեթեւ, աշխոյժ, երիտասարդ կենսաշեշտին՝ ծփուն, տաքուկ, էգ գոյներուն, խռովիչ, յանկուցիչ կիներուն ու հաստակըզակ, բիրտ, բայց միշտ վայելուչ այրերուն, քիչ մը թոյլ, նուրբ, քաղքենի բարքերուն համագումարը կազմող եւ ութ-տասը էջը չանցնող դրուագային յօրինումէն: Իրապաշտներ էին երկուքն ալ: Կ՚ատէին արտայայտութեան փարթամ, կուտակուն, նրբանուրբ հնարքներ (ռոմանթիքներ, Եղիա), բայց Շիրվանզադէ կը մնար թանձրօրէն տափակ, մինչ Զօհրապ բնական մղումներով կը գտնէր վայելչութիւն, որ մինչեւ մեր օրերը կը պահէ որոշ հրապոյր, մինչ Շիրվանզադէի ոճը արդէն անդրջրհեղեղին կը պատկանի: Մոռնալու չենք, որ ամէն գրականութիւն խորք մը ըլլալուն չափովը, ձեւ ալ է: Երկու դարու յեղաշրջում մը մեզի այսօր ըմբռնելի կ՚ընէ այս հաստատումները: Օշական անխնայ է մնացած արեւելահայ ձեւին անհուն թափթփածութեան վրայ: Մի աճապարէք այս մոլեռանդութիւնը վերլուծել իր հակադիր փաստին -զարդամոլութեան, զոր նոյն կատաղի խանդով անիկա հալածած է, մանաւանդ արեւմտահայ ոճապաշտներու վրայ: Օշական, արհամարհելով հանդերձ քննադատութիւնը, չէ նահանջած իր պարտքէն, հարուածելու զարդամոլութեան նանրամիտ կամ մեծահամբաւ սպասաւորները: Ու գիտնալու ենք, որ արեւմտահայ գրականութեան երկրորդ մահացու մեղքը այդ գեղապաշտութիւնն էր կազմած (առաջինը՝ հռետորութիւնը, իւր սարօքն): Հոն՝ ուր խորքն ու ձեւը իրար կը պաշտպանեն *, մենք կ՚ունենանք մեր ժողովուրդին իրաւ հարստութիւնները, մեր անթառամ փառքերը, որոնք ժամանակէ մը ծնան անշուշտ, բայց բախտովը՝ այդ ժամանակը զանցելու, անկէ իրենք զիրենք զերծ ընելու: Նոյնիսկ այն պարագային, ուր Օշականի քննադատական ամբողջ զրահանքը ժանգոտած իյնար, սա մտատեսութիւնը ներդաշնակ (ձեւի եւ խորքի հաշտ շաղապատումով պայմանաւոր), գեղեցիկ՝ մնայուն ու հարազատ գործին, պիտի բաւէր առանձին շահելու մեր համակրութիւնը: Անիկա գորովագին վերլուծումներ է յատկացուցած հիներուն, անոնց մէջ զգալով այդ երջանիկ միութիւնը: Արդարեւ, գեղեցկութիւնը ինչ է, եթէ ոչ հանդէս մը, ուր զգայարանքները հեշտութեամբ կ՚ապրին` ինչ որ կը մատուցուի իրենց:

Ե. դարուն մենք ունէինք նախարարազարմ մեր կիներու շքահոյլը։ Ինչ փոյթ, որ Եղիշէ անունով գրագէտ մը մեզի ձգած ըլլայ անոնցմէ նկար մը, ուր շեշտը կ՚իյնայ հոգեղէնին վրայ: Գեղեցկութիւնը այդ շեշտին անցումը, զայն հրաւիրող պայմաններուն այլապէս խռովիչ նկարագիրը, զայն զգալի ընող կեանքին նոյնքան տպաւորիչ տրոփիւնը համադրող կերպարանքն էր, մեզի հասած անթառամ երիտասարդութեան մը մէջէն:

Ահա թէ ինչու իրաւ բանաստեղծութիւնը չի կրնար մեռնիլ:

Օշական գտած է այդ գեղեցկութիւնը, մեր մշակոյթի բոլոր դարերուն ու կերպարանքներուն մէջ, խղդըւած անպէտին, տափակին, օտարոտիին չարիքներէն, բայց պահող իր նուաղուն փայլը, շնորհը, ինչպէս է ըլլալ բախտը գոհարներուն փողոցի ցեխին ու աղբին մէջ անգամ: Ահա թէ ինչու Օշականի քննադատութիւնը չենք կրնար կորանք մը յայտարարել, ընդդէմ հեղինակին իսկ շատ յայտնի վճիռին: Այդ քննադատութիւնը անիկա գիտցաւ համեմել, խառնել կեանքին հազար ու մէկ ցուցմունքներովը: Անիկա ունէր թափանցումին ուժը հին գիրքերէն տեսնելու համար ինչ որ վանական մը իր արիւնէն հաներ էր ու նետեր իր դէմքին գոյնովը մագաղաթին: Կար, անոր աչքերուն առջեւ, կենդանի դէմքը իր ժողովուրդին, մարմին, ձայն, երգ -որոնց մէջ անիկա կրցած էր կարդալ գեղեցկութեան պարզագոյն փաստերը: Կրնանք մտածել, որ Հրանդի գործին մէջ մեր ժողովուրդին սրտայոյզ զգայնութիւնը, ճակատագրական տառապանքը, անհուն բարութիւնը, անմահ հաւատքը մինակ գրաւականներ չեն գրագէտի մը տաղանդին, այլեւ մեր ժողովուրդին ամէնէն ամուր առաքինութիւնները: Կրնանք նոյն ձեւով մտածել, որ Թլկատինցիի գործին ետին մեր զգայնութիւնը, կեանքը ընդունելու եւ անոր հակազդելու մեր մասնաւոր մէկ ոճը, ցաւը հագնելու բայց զայն վայլեցնելու dignitռն, ու ընդդէմ դժոխք մը ողբերգութեանց՝ մեր ճարտարութիւնը, մեր պատեանին մէջն իսկ դիմանալ կրնալու, գրագէտը մասնաւորող նկարագիրներ չեն միայն, այլ` թերեւս մեր ժողովուրդին տիրական առաքինութիւնները:

Բայց ահա աւելին: Նոյն այդ պայմաններէն Ռուբէն Զարդարեան գտած է գեղեցկութիւնը: Օհան Կարօ՝ նոյնպէս: Համաստեղ՝ նոյնպէս: Կոստան Զարեան՝ նոյնպէս: Ուրեմն: Կը հրաժարիմ մտածողութիւնները իրենց հետեւանքներուն վրայ տարածելէ: Օշականի վէպը միայն կիրք, հոգեբանութիւն, տրամա, մտածում, լարում ու հեղեղ չէ, է նոյն ատեն շլացուցիչ պատկերացում մը: Գեղեցկութիւնը ըսի, որ զգայնութիւններու ներդաշնակ հանդէս մըն էր մեզի մատուցուած: Այդ վէպին մէջ այդ ներդաշնակութիւնը ընդմէջ մարդուն ու աշխարհին, հոգիին ու մարմինին, կիրքին ու ասոր հագած արարքներուն, կերպարանքներուն, դեռ կը պահէ իր շէնքը անաղարտ: Այսօր ալ կը կարդանք այդ վէպը, այն այլուրութեամբ, ժամանակէ զերծութեամբ, իրականին մէջ ամրախարիսխ ըլլալով հանդերձ՝ անիրականին ապահով զգայութիւնովը, որոնք այդ վէպին համար զգալի նկարագիրներ էին, երբ կ՚ապրէր զանոնք ոտքի նետող կախարդական, հեքիաթունակ, անիրական ճարտարապետը: Անոր վէպը գեղեցկութիւնն իսկ էր ու կը մնայ մինչեւ այսօր: Ահա թէ ինչու Արեւմտահայ գրականութեան մէջ Չրաքեանի, Զապէլ Եսայեանի, Մեծարենցի, Թէքէեանի, Դուրեանի, մաս մը Պէշիկթաշլեանի անունները մեր ներսը կը պահեն գրականէն տարբեր կշիռներ: Ըսել կ՚ուզենք՝ կը համակրինք այդ անուններուն թելադրած զգայնութիւններուն, իրենցմէ դուրս մղումներու տակ թերեւս: Օշական հարցուցած է, թէ Ներաշխարհը, որ պատանիին ապրումները կը բովանդակէր. թերեւս տառապագին տագնապին մէջը այդ գործը ծանրաբեռնող աւելորդին, լրագրականին, իմաստութիւն ծախող խակ միտքին: Մեզի համար այդ ապրումներուն հարազատութենէն աւելի անոնց շնորհը, անոնց փայլը, գեղեցկութիւնը այսօր կշիռ է առաւելապէս: Այդ գործը ունի իր ծալքերուն մէջ անթառամ մասեր ու այսքանը բաւ է մեզի, որպէսզի զատուի անիկա այն միւսներէն, որոնք ծանրաշուրջառ փառքով մը լեցուցին մեր գրական հրապարակը, բայց որոնց գործին ներսը կեանքի այդ աղբիւրները չորցեր էին վճռապէս: Ինչու չէր կրնար հանդուրժել Օշական Տիւսաբի վէպը:

Անշուշտ միայն արուեստին դէմ գործուած մեղքերը չէին զինքը տառապեցնողը, այլ այդ գործին մէջ պակասը՝ այդ խորշերուն: Օշական Պէշիկթաշլեանի հարիւրը անցնող քերթուածներուն կշիռը ըրաւ ձերբազատ ոգիով ու արդար միտքով: Իր գտածը աւելորդին, դէզին ետեւ մաս մը անմահ գեղեցկութիւն։ Ու նոյն ձեւով իր «Համապատկեր» ըրաւ իր կշիռը արեւմտահայ գրական արդիւնքէն: Մենք կը մերժենք Օշականի հիացումներուն վրայ մեր օրերու ոճրապարտ տարակոյսները, հերքումի փորձերը, որոնք մեր կարծիքով յառաջ կու գան գրականութիւնը ըմբռնելու, արժեւորելու մեր մասնաւոր կերպերէն: Մենք անշուշտ գրականութենէն հոգւոյ փրկութիւն, ժողովրդային լուսաւորում, հայրենասիրութիւն, բարոյախօսութիւն, կռիւի տենդ, լալկանութիւն ու ողբասացութիւն, անէծք ու հայհոյանք չենք սպասեր այսօր: Մենք գրականութիւնը չենք ենթարկեր աս ու ան դասակարգին մենաշնորհը մնալու տրտում դերին: Մենք կ՚առնենք այդ գրականութեան պաշտօնագործութեան (Օշականեան բառ մը դարձեալ) արդիւնքը -գեղեցկութիւնը, իբր ամէնէն թանկ միութիւնը նման կրթանքներէն մեզի հասանելի: Օշականի հիացումները երկար է վերլուծել: Բայց անոնց աղբիւրը այդ գիտակցութենէն կը բացուի: Իր հիացումները անխառն չէին կրնար ըլլալ: Ատիկա պահանջել՝ անմարդկային: Բայց իր հիացումները թելադրող ազդակներէն ամէնէն ընդարձակը, կենդանին՝ դարձեալ գեղեցկութեան զգայարանքէն եկածն էր անոր գիտակցութեան: Ու անիկա զգացած է այդ գեղեցկութիւնը մեր ժողովուրդին արուեստի ամէն արտայայտութեանցը մէջ, շատ հեռուներէն՝ մինչեւ իր օրերը: Ու անիկա ստեղծած է իր վաստակը, այդ զգայութեան առքին, գինովութեանը, տարփանքին մէջը: Ամէն բան իրեն առիթ՝ որպէսզի վերածուի կախարդական, նուրբ, կենդանի, իրաւ իր կերպարանքին: Ինչի, որ մօտեցած է անիկա, զայն փոխակերպած է գեղեցկութեան պատկերի մը: Խօսեցայ իր վէպէն: Կարդացէք իր թատրոնները՝ գտնելու համար ինչ կախարդական միջոցներ կը գործեն, որպէսզի մեզի խնայուին Շիրվանզադէի մը բեմին հաստ, թանձր, տափակ մարդերը եւ կամ Շանթի հերոսներուն տրտմունակ, գրքունակ ուրուապատկերները: Թող այդ խաղերը մատուցւին ատոնց արժանի հասարակութեան մը, լաւագոյն պատրաստութեամբ, դուք պիտի ունենայիք թատերական զգայութեան ամէնէն յուզիչ փաստերը ձեր մտքին մէջ, երբ պիտի բաժնուէիք թատրոնէն: Տրուէր իրեն անկարելի առիթը, հեղ մը գլուխը վեր առնելու հողէն ու աչքով չափելու իր այնքան սիրած երկիրը, որ անկարելի միւս հրաշքի մը գնով չէր մեռած, հազարամերը անցնող կործանման փոթորիկներէն ու այսօր գտած է դիւթական շրջանակը, իրականութիւնը, հեքիաթն ու հրաշքը, որոնց մտատեսութիւնը իրեն ներշնչած էր իր կարօտի էջերը, այնքան իրաւ, այնքան մարդկային: Այդ հայրենիքը այսօր գեղեցկութիւն է, գէթ այնչափով, կերպարանքով, որոնց հաղորդ էին եղեր անոր զգայարանքները, երբ կը պտտէր թուրքէն ազատագրուած հողերը պալքանեան ժողովուրդներուն: Այդ հայրենիքը այսօր համադրութիւնն իսկ է այն բոլոր շնորհներուն, որոնց վերլուծումն էր ըրեր այնքան անգամներ: Ու անոր վրայ, ուր տառապակոծ ժողովուրդը՝ որ տէրն է իր տունին, պատիւին, հացին ու կը ստեղծէ ազգերու տեմպին մէջ, ոչ ոքէ ետ չմնացող, կորովով ու արդիւնքով: Անցնէր մեր քաղաքներուն փարթամ ապարանքներէն, որոնց ետեւ իրեն պէս աշխատաւորները կը յօրինեն միտքն ու զարկերը միլիոնաւոր իր եղբայրներուն: Մեր գրապալատները: Մեր թատրոնները: Մեր օփերաները: Մեր գիտական հսկայ-հսկայ հաստատութիւնները: Մեր մեծ պարաժները: Շքեղ կազմածները, որոնք ջուրն ու օդը կը զսպեն: Ու անցնէր անիկա մեր երկինքէն, որ լեռներով բռնուած սաղաւարտ մը չէ հիմա մեր զաւկըներուն գլխուն, երկաթ ու անգութ: Այլ` ապահով ճամբայ, թեւին, թռիչքին, խոյանքին ու երազին կապտաւուն արտերը դարձած մեր զաւկըներու բազուկին ու խելքին հլու հպատակ, որոնք կը լողան անոր բոլոր լայնքերն ու խորքերն ի վար ու ազատագրուած են հայրենական կարմիր մեղքերէ, լացին թանձր ամպերէն ու լեռները կը հանդերձեն աւելի քան թարմ գեղեցկութեամբ: Ու անցնէր անիկա մեր դաշտերէն, որոնց վրայ անկանաչ թիզ մը հող պիտի դժուարանար գտնել, ծանրաբեռն բերքով, բարիքով, օրհնութեամբ ու զուարթութեամբ: Մեր ճամբաներուն, մեր փոխադրութեան միջոցներուն, մեր մեքենաներուն իսկ մենք տուած ենք գեղեցկութիւն: Ու այս բոլոր գեղեցկութեանց պսակը, ինքը, մեր ժողովուրդը որ կ՚ապրի խիտ, խոր, իրաւ, աղուոր, առանց վախի, առանց ամօթի, մաքրուած դարերուն նախատինքէն, արիւնէն վերանորոգ, խելքէն յանդգնաւոր, զգացումներուն մէջ ինքզինքը խաղաղեցուցած, լիացուցած: Օշական երազեց այդ ամէնը: Տեսած էր այս ամէնէն փշրանքները մեր պատմութիւնն ի վար: Խանդավառ էր իր ժողովուրդին ստեղծագործ ուժերովը եւ կը հաւատար անոր ճակատագրին: Այդ ամէնը իրաւ են: Արեւմտահայ գրականութիւնը նախապատրաստութիւն մըն էր սա գեղեցկութեան կշռոյթին: Մոռցէք անկէ ինչ որ Օշական արդէն նետած, վանած էր մէկդի, իբր փաթաթ, տաշեղ, կեղեւանք: Մնացածը կը բաւէր իրեն ալ, մեզի ալ: Խօսեցայ Օշականի վէպէն, թատրոնէն, անցողակի: Անոր տպաւորապաշտ էջերը, իբր կառոյց, ներքին հիւսք, գոյն ու կարկառ՝ կը սնանին գեղեցկութեան ակունքէն: Յետոյ, կայ կարիք, աւելորդ անգամ մըն ալ յիշեցնելու այդ զգայութեան ճշմարիտ նկարագիրը: Գեղեցիկը մարդիկ կը սիրեն շփոթել ճաշակին հետ: Սերունդէ սերունդ որքան փոփոխելիութիւն, այդ գեղեցկութիւնը զգալու արարքին մէջ: Ինչ որ 1860ի մարդոց հեշտանքը կը կազմէր Պէշիկթաշլեանի տողերուն մէջ, քառորդ դար յետոյ դադրած էր իր հմայքէն ու մեռած: Իմ թելադրել ուզած գեղեցկութիւնը կը մերժէ նման փոփոխականութիւններ: Ես կ՚ակնարկեմ այն զգայութեան, որ մեր ժողովուրդը կը կրէ իր մարմնեղէն, ինչպէս` հոգեղէն շէնքին վրայ:

Արեւմտահայ գրականութիւնը այսպէս արժեւորել ոչ չտեսութիւն է, ոչ ալ ոճիր: Օշական առաջինը չէ անշուշտ այս ամէնը ընդզգացող: Բայց առաջինն է մեր մէջ այն գրողներէն, որոնք կեանքը ենթարկեցին գեղեցկութեան կենդանակերպի մը: Անիկա աշխարհը տեսեր էր այդ երազային մշուշին ընդմէջէն:

1946


* Վերցուած հեղինակի «Ինքնադատութիւն» անունը կրող ծաւալուն գործէն (ձեռագիր «Ս. » ԽՄԲ. )։

* Օշականի քննադատութեան ամէնէն յաջող տարազներէն մէկն է ասիկա: Անոր մէջէն կ՚ըլլան բացատրելի անոր համակրութիւնները, ատելութիւնները, կշիռները: Անիկա կը հաւատայ, թէ անբաւական է առանձին, իրաւ զգացում մը, գործ մը դիմացնելու բանի մը դարու կեանքով: Ու դարձեալ կը յայտարարէ, որ ձեւ մը, առանձին, անբաւական է ինքզինքը պարտադրելու: Անիկա արհամարհեց Արեւելահայ գրականութիւնը, վասնզի մերկ էր ձեւէն: Արհամարհեց ռոմանթիքները, արուեստագէտներուն մոլութիւնները ձեւին, ուր նիհար կը գտնէր զգացումը: Բայց անիկա կը հիանար այն կտորներուն, ուր` խորքն ու ձեւը իրար կը պաշտպանէին: Արեւմտահայ գրականութիւնը մեզի ձգած է գործեր, հարիւրէ աւելի, ուր այս պայմանը իրականութիւն էր:
ՍՓԻՒՌՔԻ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ԱՊԱԳԱՆ . . .
Կը հարցնեն.

Սփիւռքի գրականութիւնը ունի ապագայ:

Մէկը ընթերցող մըն է: Ստիպուած եմ զեղչելու վաւերագրական հանգամանքներ, որոնք մարդ մը կը մասնաւորեն, անոր տալով առարկայական ստուգութիւն մը, բայց փոքրելով անոր ընդհանուր ալ տարողութիւնը: Կը զեղչեմ դարձեալ իր ուսումին, վկայականներուն ձեզի բերելիք նկատառումները: Դրէք ուրեմն ձեր մտքին առջեւ միջին պատկեր մը: Հազիւ պիտի յիշեմ, որ տեղականէն ու ազգայինէն դուրս կը տիրապետէ օտար լեզու մը, անով վարելով իր հաստատութիւնը: Շուկային վրայ ընթացիկ ուրիշ օտար բարբառներէ ալ լայն վարժութիւններ: Աւելորդ է թերեւս խօսիլ իր նիւթականէն, որ հարստութեան ու փայլուն դիրքին մէջտեղւանքը կ՚իյնայ: Մատենադարանէն` ուր արդի համբաւները, ինչպէս խնամեալ, նոյնիսկ քանի մը հատ լուրջ, միջազգային փառքի հասած տպագրական ձեռնարկները կը բազմին, կոկիկ ու քիչ մը քիչ ձեռնուած մաքրութեամբ մը ու փայլփլուն: Ախորժակներէն՝ -ազգային կեանք, կուսակցական խանդ, նոյնիսկ կիրք, սփոր, սեռ, եւ քանի մը մասնակի հետաքրքրութիւններ, հնագիտական, թեքնիք soranieներու առաջնորդողզորս չի վարանիր հրապարակելէ: Կը կարդայ… մեղքնալով մերինները, որոնք շատոնց դադրած են իրեն բան մը ըսելէ, բայց կը հաւատայ պարտքերու, մշակոյթի բանուորները, առանց ծանր նանրամտութեան պաշտպանելու իր սիրտբաց տրամադրութիւնը հաշտեցնելով իր մասնաւոր բնաւորութեան հետ, այսինքն՝ բարոյական այն խառնուածքին, որ մեր անունին շուրջառն է մեր շրջապատին վրայ:

Գրողներուն կը սիրէ օգտակար ըլլալ՝ առանց յետին փառասիրութեանց: Ու, արդիացած առեւտրականի իր վարկը կը ջանայ զերծ գիտնալ հին մեկենասութեան փոքրութիւններէն: Ու տակաւին ուրիշ ալ կողմեր: Կը բաւէ սակայն սա ուրուագիծը: Այս ամէնուն պակսածը, զոր կ՚անգիտանայ, իր իսկ ինքն է, այն կնիքը, որով կը յօրինուի մեր անձնաւորութեան անվերածելի ներքնապատկերը. Սարթրի Choixին կնիքը, թէեւ պիտի ուզէիք քիչիկ մը գրական ունայնաբանութիւն ալ հանդուրժել: Որպէսզի սա ընթերցողը տեղաւորէք իր հարազատ կերպարանքէն ներս:

Միւսը գրողն է Սփիւռքին: Գիտեմ, որ բառին հետ -գրող- ձեր միտքին պիտի ներկայանան բազմաստիճան խայտաբղէտ տիպարներ, տարօրինակ առատութեամբ մը նկարագիրներու, որոնք առանձին-առանձին դժուար կը զետեղուին, կը հաշտուին գրականութեան հնադարեան յղացքին մէջ: Կը գրեմ հնադարեանը շատ մասնակի առումով մը սակայն, քանի որ իմ կարճ օրերուս հասակովը ես հաստատեցի, ամէն մէկ քառորդ դարու վրայ, արեան ծանր փոփոխութիւններ, շրջումներ, որոնց մտածելն իսկ անհաւատալի պիտի գար հին մշակոյթներու շրջանին: Պիտի ներէք ինծի, որ զգուշանամ սա տիպարները մասնաւորելու, ընթերցողին վրայ գործադրուած եղանակին մերձաւոր հաւատարմութեան մը սիրոյն: Թերեւս գուշակեցիք իմ դժուարութիւնը, դժբախտութիւնը տարազին տակ ունենալու մարդեր, որոնք բանաստեղծ են, որովհետեւ` ոտանաւոր կը գրեն, վիպասան՝ վէպ հրատարակելնուն համար, քննադատ՝ շքեղ հայհոյութեանց դափնիներուն ներքեւ. ու շարունակելը ձեզմէ: Դուք զերծ էք իմ տագնապէն, ձեր խորունկ անտարբերութեամբը պաշտպանուած այդ փոքրութեանց հանդէպ կամ ձեր ցաւը կուլ տալով ուրիշ բանի անընդունակ ըլլալնուդ: Ես կ՚անցնիմ քանի մը անհրաժեշտ լուսաբանութիւններու, որոնց մէջէն ձեզի գար իրաւ պատկեր մը դարձեալ: Այսպէս ուրեմն, զիս հարցապնդող գրագէտը -տուէք անոր ձեր ուզած տարիքը, քանի որ կարաւանին մէջ հանդիպելի են թէժ պատանին, որուն տառասխալները դեռ կը սրբագրեն թերթին խմբագիրները եւ վաթսունը անց յաւիտենական տղաքըիրեն պատիւ կը յայտարարէ գրական որեւէ նախապաշարումէ իր ազատ մնացած ըլլալը, մեր հրապարակին գրական տագնապը վերածելով իր… շահերուն, այսինքն` իր իմացական գոհացումին, երբ գիտէ իր ոտանաւորը փառաբանուած, իր վիպակը արժեւորուած իրեն…: Վսեմ բարութեամբ մը երբեմն կը հանդուրժէ հակամարտ տեսութիւններ ու կը գուրգուրայ իր հանգանակներուն: Կը հաւատայ իր ըրածին, մանաւանդ խանդավառ է ըսելիքներովը: Մի ընդհանրացնէք սակայն սա լուսաբանութիւնները, ճակատային հոգեբանութեան մը ճնշումին մէջէն: Սփիւռքի գրողը ձեր միտքին սանկ մօտիկը պահեցէք տիպարին, որ ընթացիկ էր 1910ին, բայց կարելի է 1950ին, ճակատէն ասդին կամ անդին։ Անոր տաղանդին -միշտ պարզ, առատաձեռնութեամբ մը այդ բառն ալ մի զրկէք իր պարկեշտ ներկայութենէն ձեր մտապատկերին ետին հիմնական գիծը թող հանդարտութիւնը ըլլայ գրական նորոյթին դէմ, բայց չթելադրէ ձեզի Վենետիկէն կամ Վիեննայէն գալու անհանդուրժելի հնոտիութիւնը, յաւակնոտ բորբոսը հմտութեան եւ ստերջ ինքնաբաւութիւնը 1880ի վարժապետ-հրապարակագիրներուն: Միւս կողմէն՝ ան կը պահէ հաւասարակշռութիւնը: Ժանտ կիրքերու մէջ իսկ վարելով պատշաճութեան նաւակը: Զգոյշ է իր նախասիրութեանց, մանաւանդ ասոնց

արտայայտումին մէջ, ուշադիր իր նաւակը խրելէ ծանծաղուտին մէջը մեր օրերու գրական հոսանքներուն: Ու թեթեւ ծիծաղ մը կը չափէ սպառազէն campերը, որոնց ետեւէն իրարու գլխուն ծանր լուտանք եւ անարգանք կը տեղան երբեմն նոյն սերունդին պատկանող բաժնըւած ճակատները: Զգոյշ է իր տհաճութիւններուն մէջ, որոնց կ՚արգիլէ զարգանալ մինչեւ արհամարհանք կամ թշնամութիւն: Աւելի զգոյշ՝ իր համակրութեանց մէջ, որոնք քիչ անգամ կ՚անցնին պատշաճութեանց սահմանները, ծիծաղելին, ինչպէս հռետորական սարսուռէն հալածական: Այսպէս է շինած անիկա իրեն անուն մը միջին գրագէտի, մարդկային առաւելութեանց, ինչպէս թերիներու գումար մր իրագործելով: Պարզ, պարկեշտ, բարերարուած՝ գրական յղացքին մէջ իր հաստատած արմատական շրջումներէն, իմ թելադրել ուզած տիպարը դուք ազատ էք 1910էն յապաղած արհեստաւոր մը անուանել: Պիտի չըլլայիք սխալի մէջ, այսօր, երբ գրիչը ծախու հանւած զօրութիւն մըն է, կամ գնուած, մենատիրուած ժողովուրդին, քիչ կամ հազիւ մտածելով այդ ծառայութեան փոխարժէքին, որ ձրի գովեստն էր, այսօր շահով մըն ալ համեմուած: Հիմա գովեստը հակադիր ճամբայ մըն է երթալու երազին դրախտները, ինչպէս հայհոյութեան անցագիր մը, արգիլուած գօտիներու մուտքը կարելի ընծայող:

Մի ըսէք, թէ ուր եմ ձգած Սփիւռքի գրականութեան ապագան: Ապագայէն առաջ՝ ներկան: 1910էն յապաղած գրագէտը, ինչպէս 1950ի ընթերցողը վերածուելու առիթ, անշուշտ, ի հաշիւ համագումար արդիւնքներու, որոնք կը ներկայացնեն վաստակը մեր Սփիւռքին: Կայ ահա քառորդ դար: Քանի մը տարիէ ի վեր հրապարակ են դրուած Սփիւռքի գրականութեան անկարելիութիւնը պատգամող ծանրածանր սկզբունքներ: Կը գործեն ուրիշ ալ ազդակներ այդ գրականութիւնը արհամարհելի քանակի մը վերածող: Կը ծանրանամ Սփիւռքը հայրենիքին հակադրող, չափող, կտրող եւ թաղող ուրիշ ալ մտավիճակի մը վրայ: Ասոնք իրողութիւններ, իրենց կարգին ծնունդ գրականէն դուրս գրեթէ քաղաքական ախորժակներու: Ունի գոյութիւն մամուլ մը, ուր այս հոգեվիճակը, տիրական, կը ծածկէ ուրիշ ամէն հետաքըրքրութիւն, մտահոգութիւն: Էջեր` անբաւական, սա հերոսները համոզելու, որ գրականութիւնը, միւս ութիւններու նման իւրայատուկ կրթանք մըն է, իր օրէնքներով, որոնք գիրքերէ չեն գալու: Հասկցնել անկիւնի թերթի մը խմբագրին, թէ` ամէն օր իր ընթերցողներուն իրմով մատուցուած տառեղէն սնունդը հասարակ կեր մըն է, գործողութիւն մըն է, որ տակաւ կը դառնայ նահատակութիւն: Հանդիպիլ տղոց, որոնք այդ էջերէն կը պատգամեն Սփիւռքի գրականութեան մահավճիռը, դարձած է այլեւս սովորական:

Բայց սա տողերը կարդացողը կը հրաւիրեմ պարզութեան, պարկեշտութեան, քիչիկ մը խելքով բարեխառնուած անդրադարձումին։ Ու կ՚աւելցնեմ. հայրենիքի գրականութիւնը իր խորքովն իսկ, ինչպէս` ձեւովը, այսինքն` մշակման եղանակներովը, իրեն յատուկ կրթանք մըն է, այնքան ծանօթ Սփիւռքին, որքան` օտար գրականութիւն մը: Ու կ՚աւելցնեմ. զանոնք իրարու հակադրել եւ կամ կշռել ընդհանուր միջինի մը հասնելու առաջադրութեամբ, կը նշանակէ քիչ հասկցած ըլլալ պարզագոյն իրողութեանց իսկ իմաստը: Հայրենիքի գրականութիւնը, ինքն իր մէջ, զինքը յօրինողներուն եւ կամ կարելի ընողներուն արտայայտութիւնը: Սփիւռքի գրականութիւնը, մեր կամքէն վեր ու անկախ, ինքն իրեն համար առանձին իրականութիւն, ու ատով ընդունակ բազմատեսակ, ընդարձակ թելադրանքներու:

Զիս հարցապնդողները, բարեբախտաբար, չեն փառասիրեր ճակատային մտահոգութիւններ: Հանգանակ, մանրամասնութեանց վրայ առագաստի պարզում, ժամանակակից ընկերային, քաղաքական տագնապներու ետեւէն ծանր ախորժակներ չբերին երեւան: Անոնք նոյնիսկ կը թուէին գիտնալ անհրաժեշտ ֆագթէօրն ալ, որոնք գրականութեանց պատմութեան մանրադէպները, համեղանքը կազմելէ վերջ, կը ճնշէին կազմուելու վրայ հոգեբանութեան: Օ, ինչ միամիտ հեշտանքով մը, անոնցմէ մէկը իմ երեսիս զարկաւ վրիպանքը իմ կիսադարեան վաստակին, որ կը մերժուէր հայրենիքէն առաջ նոյնիսկ Սփիւռքէն: Այդ մէկը չգնաց առաջ այդ վճիռը արդարացնող նոր օրակարգեր օգտագործելու եւ վրիպած գրականութեան մը մեղքը նոր հանգանակներու սլանքներուն չյանձնեց: Չկարդացուիլը ինքնին պերճախօս վկայութիւն:

Բայց կարդացուիլը: Այսինքն` անոր արժէքը:

- Իրողութիւններ կու տամ, պատասխանի փոխարէն:

ա) Ամբողջ երկու դար արեւմտեան մշակոյթին ամէնէն մեծահռչակ փառքերը, ԺԸ. եւ ԺԹ. րդ դարերու ֆրանսական, անգլիական, գերմանական գլուխ-գործոցները: Ողջ մնացածը ասոնցմէ:

բ) Մեր օրերու շքեղ ուրացումները: Մ. Կորքի, որ Տոսթոեւսկիի եւ Թոլսթոյի նման ծանրածանր արժէքներու դէմ, համապատասխան ծանրածանր թեթեւութեամբ մը իր մերժումները պատգամեց, Սփիւռքի իմաստուններուն ուղեղը չունէր անշուշտ:

գ) Արուեստին հասկացողութեան եւ գործադրութեան մէջ հետապնդուած ուղղութիւնները, որոնց ընդհանուր յայտարար կարելի է տալ զանգուածներուն անհուն ըղձաւորութիւնը յագեցնելու պարկեշտ օրէնքը: Գտնել սիրտը միլիոններուն: Համաձայն եմ: Բայց: Չկայ մէկը այնքան կատաղութեամբ այդ առաջադրութիւնը բանաձեւող եւ գործադրող, որքան Մայակովսկին, զոր անձնասպանութեամբ մահուան դատապարտեցին զանգուածներէն եկող գրագէտներու լիկաներ: Մեղքը այդ մարդուն: Դատապարտութեան թուղթը կը խօսի անոր արուեստին մէջ զանգուածին հասնող տարրին տարտամութենէն, նոյնիսկ պակասէն: Մայակովսկի մարդն էր, որուն քերթուածները 15-18 միլիոն օրինակներով սպառեցան, թարգմանուելով Սովետ Միութեան լեզուներուն:

դ) Յաջողած մարդոց փառքը սովետ եւ արտասովետ գրականութեանց մէջ: Մաքսիմ Կորքի յաջողուածքին հրաշքը սեղմեց իր կուրծքին, երբ իր գործերը, 1917էն ասդին գրուածները, գտան միլիոններու թիրաժը, փաստ է ասիկա անշուշտ փառքին դիմաց, այնքան տժգոյն «Քարամազոֆ եղբայրներ» վէպին, որմէ 10-20. 000 օրինակ միայն սպառած էր մերձաւոր բնակչութեամբ կայսրութեան մէջ ռուսերուն: Փաստ են նմանապէս` «Աննա Քարենինա»ն, «Յարութիւն»ը, որ տասնչորս մայրաքաղաքներու մէջ նոյն օրը հրատարակուեցաւ: Յիսուն տարին սպաննեց «Յարութիւն»ը: Ու յիսունէն պակաս տարի վերջը, ով կը յիշէ, թէ` Ֆոմա Կորտիէւի «Մայր»ը անունով վէպեր ապրած են ծանր փառքեր: Բայց «Դատարկապորտներ»ը (Մ. Կորքիի) այսօր ալ կը պահէ իր սրտառուչ լրբութիւնը, մարդկայնութիւնը, մնայուն գործի իր բիրտ, սուր յանդգնութիւնները զրկուածներու, կէս-խենթերու տարականոն ապրումներէն հանուած պատմումներու այդ շարքը հիացումով, հեշտանքով կարդացին միջազգային գրականութեան բոլոր վարպետները, դրամագլուխին բոլոր իշխանները -եթէ երբեք զիջելու ունեցան ատեն բան մը կարդալուամէնէն ապականած մշակոյթէն բոլոր յղփացածները, արուեստէն ամէն գինով նորութիւն, արտակեդրոնութիւն, խենթութիւն պահանջող բոլոր իրաւ ու չիրաւ յեղափոխականները, սնոպները, մարգարէները, բայց մանաւանդ` միլիոնաւոր պարզ արարածները, որոնց մատչելի, որոնցմէ վայելելի մնալու գերագոյն պահանջին զիջումով մը, Մաքսիմ Կորքի ստորագրած էր ծանօթ, արհամարհանքին ելոյթը 1917էն բաւական վերջ, մինչ 1900էն առաջ Les Vagabondsը գտած էր սիրտը բոլոր ժողովուրդներուն: Ու չեմ թարմացներ, թէ ինչ անարգ ձեւով մը մեռցուցին բժիշկները զայն: Ոչ նուազ քստմնելի օրինակ մըն է ուրիշ մեծահամբաւ գրագէտի մը ճակատագիրը յաջողած, կարդացուած, տօնուած, խաչը հանուած հանճարի մը տրամայով: Ըսի զիս մտիկ ընող իմ երկու հարցապնդիչներուն (եւ սա տողերուն երեսէն հաւանական ուրիշներուն), թէ մեծ գրագէտին (Մայակովսկի) տրաման հազիւ-հազ գրեթէ անգոյ աղերս մը կը պարզէր անոր քաղաքական եւ ընկերային համոզումներուն հետ: Զայն, այդ անձնասպանութիւնը կազմակերպող, սառնօրէն հետապնդող եւ անասելի հեշտանքով գործադրողները, զանգուածներուն անունով դրօշեցին իրենց յարձակողականը: Սովիէթ գրողներու հարազատ միութիւնը, անշուշտ ծանր, անգութ արդարութեամբ մը պատուհասեց անարգ խմբակը: Բայց Մայակովսկին բարոյական մահէն նոր է, որ կ՚ազատագրուի: Ահա ձեզի գրականութեանց պատմութենէն դրուագներ: Ու փակելու համար սա նկատողութեանց շարքը, կու տամ ուրիշ քանի մը անուններ: Գրականութեանց պատմութիւնը այսօր փակած է իր էջերը հեղինակներու, որոնց գործերը հարիւր տարի առաջ միլիոններով ծախուեցան («Մոնթէ Քրիսթօ», «Երեք Հրացանակիրները», «Գաղտնիք Փարիզու», «Թափառական հրեան») աննկարագրելի խանդավառութիւններ արծարծելէ վերջ, յատկացնելու համար լման գլուխներ, անմահ փառքի կոթողներու նման, ուրիշ անուններու, նոյն այդ շրջաններէն, որոնք անցան ու մարեցան, գրեթէ աննըշմար, բայց այսօր կը կազմեն միջազգային հպարտութիւնը իրաւ արուեստին, «Կարմիրը եւ սեւը», «Քուզին Պէթ», «Մատամ Պօվարի»։

Ու անմիջապէս`

-Ֆրանսացիներու գրականութիւնը ունեցաւ ապագայ մը:

Եկած է ատենը հարցապնդողներն ու ընթերցողը փոխադրելու

-… Արեւելեան կողմն աշխարհիս

ուր հարիւր տարի առաջ,

-… Արեւմտեան կողմն աշխարհիս

իր սկիզբը դնող «Արեւմտահայ գրականութիւն» անունով այնքան նուիրական ու նոյնքան դժբախտ ստեղծագործութիւն մը, այսօր կապուած է անարգանքի սիւնին(1): Անոր վիզէն կախ փլագարներու վրայ իր դատապարտութեան վճիռները, մեղքերու կերպարանքով, երբ ասոնք այդ գրականութեան գերագոյն արժանիքները (2) իբրեւ յանձնուելու էին պատմութեան պանթէոնին:



Գրականութիւնը, զոր մերձաւոր անցեալի մը մէջ (օրինիակ մինչեւ 1915, նոյնիսկ 1922) կը սիրէինք Արեւմըտահայ գրականութիւն անուանել, Սփիւռքի մէջ իրագործուած կրթանքէն, լեզուն միայն ունի այսօր եւ ցանցառ վերապրող գրագէտներու եւ աւելի ցանցառ Սփիւռքէն սերած տաղանդներու մօտ (կու տամ անունը Համաստեղին, նաեւ բաժին մը հարազատ խորքի: Մնացածը արդիւնք է ապրումներու, որոնք կու գան ոչ-հայեցի յոյզերէ, զգայնութենէ, ըլլալով հանդերձ հարազատ գրականութիւն: Այսօրուան Սփիւռքի գրականութիւնը, երբ չեմ մասնաւորած, գրականութիւն տարազը, իմ գրչին տակ կը թելադրէ միայն ու միայն տաղանդով պաշտպանուած արդիւնքը պարտաւոր ենք տեսնել, կշռել ինքն իր մէջ: Անիկա վաղուանը չի կրնար ըլլալ, այսինքն՝ համահայկական գրականութիւն մը, բայց է ինքզինքը, հաւասար ու երբեմն գերազանց ալ արժանիքներով: Վաղը ինքն է ստեղծելու իր գրականութիւնը, երբ մեր զանգուածները շարունակեն հոգեկան իրենց տարագրութիւնը: Ամէն օր կը լսենք ու կը կարդանք սա կարգի յաւակնոտ հաւաքաբանութիւններ.

«Հողէ զրկուած ամէն գրական կրթանք դատապարտըւած է անարդիւն մահուան».

«Սփիւռքի գրականութիւնը հողազուրկ մարդոց գրականութիւնն է».

«(ապա ուրեմն) Սփիւռքի գրականութիւնը դատապարտուած է մահուան»:

Յոխորտ, իմաստակ, վճռական: Ու ճօճումը նիզակներու: Ու շեփորը յուղարկաւոր ասպետներու: Ու սպառնալիք:

Կը պատասխանեմ.

- Մի մոռնաք, որ Արեւմտահայ գրականութեան խանձարուրը դրուած է Վենետիկ, Փարիզ, Իզմիր, Պոլիս, քաղաքներ, որոնք աւելի քան Սփիւռք էին հարիւր տարի առաջ: Բայց որոնցմէ զարգացաւ հայ ժողովուրդին հաւաքական հարստութեան գանձարանին վրայ նոյնքան անփոխարինելի գեղեցկութեամբ վկայութիւններու հանդէս մը, Արեւմտահայ գրականութիւնը:

Արեւելահայ գրականութեան խանձարուրը դրուած է Մոսկուա, Պոմպէյ, Մատրաս, Թիֆլիս, քաղաքներ ասոնք ուրիշէ մը մեզի եկած եւ նոյնքան սրտառուչ գեղեցկութեամբ ուրիշ հանդէս մը վկայութիւններու, որուն անունն է Արեւելահայ գրականութիւն:

Ահա խօսքեր, աւելի քան անհերքելի, պայծառ, վճռական, հայրենի հողէն դուրս աճած, կենսաւէտ, փառաւոր գրականութեանց (3), եթէ որոշէինք մոռնալ գրականութեան պատմութեան այլապէս շահեկան վկայութիւնները հայրենիքէն հեռու զարգացած յաղթական արդիւնքներու: Փարաւոններու աշխարհը ծնունդ է տուած Հին կտակարանի հզօրագոյն գիրքերէն մէկ քանիին (մարգարէութիւններէն ոմանք): Քաղդէացւոց աշխարհին մէջ, Տիգրիսի եզերքներուն, Իսրայէլի ստեղծագործ հանճարը առնուազն քերթուածներ տուաւ, հաւասար՝ հովիւ, բանաստեղծ, արքային սաղմոսներուն: Դարձեալ Աղեքսանդրին հիմնած քաղաքներէն մէկուն մէջ, Նեղոսի բերնին մօտ, հելլէնները ծնունդ տուին շքեղ գրականութեան մը, այդ դարերուն փորձելի սեռերուն բոլորին մէջ ալ հասնելով Հելլադայի կատարելութեան: Աղեքսանդրականութիւնը մշակոյթ մըն էր, քաղաքակրթութեան մը պիտակ վերտառութիւն մը տալէ առաջ: Ու տակաւին որքան օրինակներ: Ֆրանսացիք, Գանատայէն, կը համրեն մեծ գրագէտներ: Կը կեցնեմ գնացքը սա նկատողութեանց, դառնալու համար մեր գրականութեան:

Այսօր:

Սփիւռք կերպարանքին տակ հայ գրականութիւն մը կ՚ապրի Միջին Արեւելք, Եւրոպա, Նոր աշխարհ:

Ասոր հայեցիութիւնը, տարողութիւնը, իրագործումները հոս չեմ ձգեր վերլուծման, քանի որ բազմաթիւ էջեր անբաւական պիտի գային սպառելու թելադրըւած մտածումները: Աչքի առջեւ բերէք մինակ օրաթերթերու, հանդէսներու, գիրքերու տպուածին քանակը ու անոնց մէջ մնայունին, ցեղային պահեստին, աւելնալիքին քանակը: Նման փորձ մը ես գործադրեցի Համապատկերին մէջ, սերունդներէն մեզի եկածին վրայ: Ահագին թղթեղէնին մօտ -անարժէք ապրանքգոյութիւնը բարձրորակ կտոր մը արժէքին բաւ եղած է զիս խանդավառ պահելու: Սփիւռքին կշիռը իմ գործը չի կրնար ըլլալ։ Իրենց՝ տարիքին, աշխատանքին բարիքները: Ես կը գոհանամ՝ արագ թելադրանքներով: Ու մի մոռնաք, որ զիս հարցապնդողները մտահոգ էին Սփիւռքի գրականութեան ապագայով:

Ուրեմն, անոր ապագան.

Բայց անիկա կրկնութիւն իսկ է Սփիւռքի գրականութիւնը կարելի ընող զանգուածներուն ապագային: Փոխադրեցէք զանգուածները Հայոց հայրենիքը, ու կը մեռնի Սփիւռքի գրականութիւնը: Որքան սրտագին պիտի ողջունէինք նման մահ մը, որ իրականութեան մէջ յարութիւն, վերափառք, վերակեանք պիտի նշանակէր: «Մահւամբ զմահ կոխեաց» կ՚ըսէ մեր մէկ շարականը, որ ինծի համար կը թելադրէ հրաշքի մեր կարօտը, ծարաւը՝ իրականացած տեսնելու հայ ստեղծագործութենէն:



Մինչեւ այդ ցանկալի օրը, աւելորդ է եւ ծիծաղելի՝ հեռուէ հեռու պատգամ որոտալ, լուտանք, անարգանք, հերքում տեղալ Սփիւռքին գլխուն, մանաւանդ մեզի հանգանակ, ուղղութիւն սպառնալ: Այս ամէնը ժամավաճառութիւն, առնուազն սպառում, վատնում ուժերու: Հայոց այսօրուան հայրենիքը ունի իր գրականութիւնը, հարազատ ծնունդ իր պայմաններուն: Մի փորձէք զայն, այդ գրականութիւնը, պարտադրել մեզի, ոչ անոր համար, որ նուազ հայ է անիկա, այլ անոր համար, որ հայ հոգիին մէկ կերպարանքն է միայն անիկա: Այդ կերպարանքին մերժել իր իրաւութիւնը՝ սոփեստութիւն: Այդ կերպարանքը դաւանիլ հայ հոգիի ամբողջականութեան պատկեր՝ միամտութիւն:



Սփիւռքին գրականութիւնը կ՚ապրի մինչեւ հայ ժողովուրդին ամբողջական ամփոփումը իր պապերուն սահմաններէն ներս: Այդ ցանկալի օրէն վերջ Սփիւռքին գրականութիւնը կը դրուի թանգարան, ինչպէս դրուած են վենետիկցիներու, ռոմանթիքներու, վարժապետներու եւ էսթէթներու գրականութիւնները, Արեւմտահայ գրական արդիւնքէն հատուածներ իբրեւ: Մինչեւ այդ օրը, թող ձգեն մեզ հանգիստ: Մենք չենք կրնար չընել մեր գրականութիւնը (Սփիւռք): Մեր միտքէն չ՚անցնիր խնամարկել հայրենիքին գրականութիւնը, պարզ անոր համար, որ գիտենք, թէ գրականութիւն մը միս-մինակը չի պոռթկար արուեստագէտին ուղեղէն, անիկա ենթակայ է արտաքին ծանր, խիստ ազդակներու.



Ու այդ ազդակները նոյնքան հզօր են

Երեւան

որքան

Միջին Արեւելք, Եւրոպա, Նոր աշխարհ

- այսինքն՝ այդ վայրերուն մէջ մեր աշխատաւորները կ՚ընեն իրենց կրցածը, միշտ մութ, անմերժելի ցուցմունքին տակը

- Հայոց հայրենիքի «Խորհուրդ խորին»ին, որուն առքը, ձգողութենէն վեր, տառապանքին, մաքառումի ու կիրքի բոլոր սլաքներովը մեզ կը մղէ, նոյնիսկ Սփիւռքի դժոխքին մէջէն, նայելու անդին, Հայոց գրականութեան:

Սփիւռքի գրականութիւնը, ուզեն թէ չուզեն, պարտադրութիւն մըն է

- Հայաստանեայց գրականութեան

որուն բանաձեւը նետեր եմ թուղթին, իմ երիտասարդութեան կրակովը («Մեհեան» հանդէս, 1914), որուն իրագործումը կը հետապնդեմ իմ ալեւոյթին կարելի կրակովը, մինչեւ իմ շիջումը։

1948



[Ծանօթութիւններ]
(1) Արեւմտահայ, ինչպէս որեւէ գրականութեան լեգէոն են մեղքերը: Եղերականը ան՝ որ մեղքն ալ եղանակի ապրանքի ըլլայ վերածելի: Ոչ ոք ինծի չափ տառապած է այդ մեղքերուն հաշուոյն: Բայց մինակ մեղք չէ բարացուցած այն սրբազան անդաստանը մեր ժողովուրդին: Ընթերցողը, որ ասոր ետեւէն բոլոր խաչակիր ասպետները, մեղքին եւ առաքինութեան կշիռները պարտաւոր են պահել եւ ոչ փոխանակել: Ինչ որ մեղք կը հռչակուի այսօր Վարուժանին մօտ, օրինակի համար, առաքինութիւն էր Ալիշանի մօտ հարիւր տարի առաջ: Շրջուած մեր իմաստութիւնը: Իմ դատաստանները ամբողջութեան մը կը պատկանին: Զանոնք առանձնացնել այդ ամբողջէն, հակասութիւն գտած ըլլալու անուշիկ հեշտանքով, արդէն վէճերով ծանրաբեռն մեր հրապարակին աւելորդ հարցեր ստեղծել պիտի նշանակէր: Արեւմտահայ գրականութիւնը այսօր կ՚արհամարհուի իր սրբազնագոյն արժանիքներուն համար, մինչ մոռցուած են անոր մահացու մեղքերը, սրբագրուած ու արժանիքի բարձրացած անոր խեղճութիւնները, 1945էն ասդին:



(2) Դարձեալ, ընթերցողին ու ասոր ետեւէն բոլոր խաչակիր ասպետներուն: Մօտեցայ առանձնացման ռազմախաղին: Կ՚աւելցնեմ. Իմ տողերը, մասնաւորաբար տասնամէ մը ասդին, չեն գար կռիւի ախորժակէ մը, ոգիէ մը ու չեն ձգտիր կռիւ արծարծելու երբ յայտարարած եմ, որ վէճը անօգուտ է ամէն տեղ ու մանաւանդ գրականութեան կալուածին, ուր աքաղաղները կը մեռնին, չեն նահանջեր: Ան՝ որ այս տողերը մրոտողին նման սրահ մը բարձրանալու համար ստիպուած է համրելու սանդուխին աչքերը, ծիծաղելի Տոն-Քիշոթ մը միայն պիտի ըլլայ ապահովաբար, երբ կը փորձէ նիզակ ճօճել երիտասարդութեան, կազմակերպեալ զանգուածինգրողներու խայտաբղէտ միութիւններ-, իշխանութեան, որ մեր անուշիկ բախտէն մեր գրական ճիգը երբեմն բարիքով (արեւելահայ բանասիրութիւնը, պատմութիւնը, ուսումնասիրական արդիւնքները) երբեմն չարիքով կը խնամարկէ, յաջողածներու, տօնուածներու ընդարձակ բանակին դէմ: Բայց ան՝ որ մօտ յիսուն տարի գրական իր համոզումները պաշտպանեց աննահանջ կորովով, ու անոնց սիրոյն յանձն առաւ զրկուիլ, ուրացուիլ, հալածուիլ, միայն հրապարակի պայմաններուն յարմարուելու իր անընդունակութիւնը չէ, որ կը պարզէ հանդարտ դիտողին: Այդ մարդը իր սառն համակերպութեամբը իր ճակատագրին, այդ զոհաբերումը կը յաջողի վերածել բարոյական immunitռի մը, որուն դէմ անզօր մնալու կը դատապարտուին բոլոր խաչակրութիւնները, գրոհները: Պարզ ու յստակ են սա տողերը: Հակառակորդներուն՝ ինչպէս համակրողներուն: Այսինքն՝ հալածանքն ու գովեստը կը հասնին մինչեւ սեմը անագօրէթին, բայց չեն մտներ անոր տունը: Սփիւռքին մէջ ու Սփիւռքէն դուրս չեմ ճանչնար ազդեցութիւն մը, որ կարողանար նուաճել իմ յամառ համեստութիւնը, գրականութիւնը, ըմբռնելու եւ գործադրելու իմ եղանակը աս ու ան կողմնակի արդիւնքներու սիրոյն: Այս բառերուն ետին մի տեսնէք ունայն մեծամտութիւն, մենագարութիւն եւ ուրիշ աւելի տրտում մեղքեր: Կը հաւատամ իմ ըրածին, ու կը հաւատամ անոր արժէքին, վաղուան ու աւելի հեռու վաղերու հաշուոյն: Իմ տողերը ուրեմն հոգիներու ծովուն վրայ արձակուած թելեր են, որոնց շատը կ՚ընկղմի գուցէ առանց արդիւնքի: Բայց որոնցմէ ոմանք կրնան հանդիպիլ այն տեսակ հոգիներու, որոնք կը հաւատան ստեղծումին ազատութեան: Ընթերցողը արդեօք կը կասկածի, թէ պարզուկ սա տարազին ետին որքան արիւն, նահատակութիւն, ողբերգութիւն կը մնան ծուարած, անցեալին՝ մանաւանդ ներկային մէջ: Ինչ չարաշուք չարաշահութիւն մը պիտի հեղինակէր անիկա աշխատաւորներուն գլխուն, հացին, խղճմտանքին ետեւ պիտի գար քաղաքական հզօր կիրքերու, ընկերային խստեռանդն հաւատքներու, ատելութեան, նորոգման, քանդումի եւ վերկառուցման հանգանակներու մէջ պողպատեալ առաքեալներու փաղանգի մը դրօշին վրայ, իբրեւ կռիւի օրակարգ, պատգամ ու ստիպողութիւն: Կ՚անցնիմ ու կ՚ըսեմ. արուեստը կրնայ ուզածը ըլլալ, ամէն բանէ առաջ անիկա ազատութիւն է: Շատ մը սահմանումներ պատշաճ պիտի կրնային գալ, օրինակ՝ Արեւմտահայ գրականութեան: Բայց քիչ մը արձակ վերլուծման մը մէջ ես անոր կու տամ յստակ խղճմտանք մը, իմ ժողովուրդին դժնդակ, արիւնաքամ, բայց անդիմադրելի կերպով սրտառուչ ձգտումը ըլլալու, միահեծան գերութեան մը տարտարոսէն դէպի ազատութիւն, խումբ մը աշխատաւորներու գերմարդկային մաքառումովը, զոհաբերմամբ իրականութեան վերածւած: Մտածեցէք ու պիտի գտնէք, որ իրաւ կ՚ըսէ «իր ժողովուրդը դաւաճանող» մկրտուած գրագէտը, անոր ազատութեան տենչը, տենդը երբ կը հաստատէ այդ ժողովուրդին բոլոր իրաւ բանուորներուն արարքներուն մէջ: Ու ասիկա այսպէս էր 1850ին, 1880ին, 1900ին, 1910ին, 1930ին եւ այսպէս է 1950ին: Ու անգթութիւններուն ամէնէն ահաւորը՝ այս պարզագոյն, գրքերը կ՚ըսեն «անշամանդաղ» իրականութիւնը այլանդակել աս ու ան դաւանանքներու ցուցմունքներով, սա պայքարի յստակ պատգամը խեղաթիւրել ու անոր զինուորներուն ուսերուն նետել անարգանքի, մատնութեան, հայրենադաւութեան քղամիդները: Գրականութեան հոգովը գերի ինկած էջերուն պարտաւոր են խնայել քաղաքական տագնապներու ծանր անպատեհութիւնը: Կ՚անցնին սա բուռն, պղտոր, անողոք ժամանակները։ Կը թաղուին, անոնց փոշիին տակ ոչ միայն ատելութեան ասպետներուն կիրքերը, այլեւ՝ ամէնէն առաջ այդ կիրքերուն կոթողները, գիրքերը: Յիսուն Տարի: Գիտէք, թէ ինչ բռնութիւն էին Եղիայի, Չերազի, Պէրպէրեանի պահանջները, վճիռները: Այսօր այդ անուններուն ու անոնցմով մեզի եկածին վրայ մեր արգահատանքը կը քաղցրանայ միայն ու միայն այդ մարդոց հաւատքին ջերմութեամբը ու կը մերժէ անոնց գործերուն շատ կարեւոր մասերը: Ու ասիկա այսպէս, բոլոր սերունդներուն համար ալ: Անոնց գործին ամայքներուն, մեռելաստանին վրայ մենք յուզումով կը հետեւինք ոգիին, կրակի պէս իրաւ, բայց որոշ զգայարանքներով միայն սեւեռելի գոլին, որով վարշամակուած իբրեւ ապրում ինկան հոգիները մեր պապերուն, իրենց յիշատակարաններուն մագաղաթեայ գերեզմանին վրայ: Մեր գրականութիւնը (հինն ու նորերը մուտք ունին տարազէն ներս) ինչ ողորմելի, ունայն փառասիրութեան մը պիտի վերածուէր, եթէ զայն արժեւորելու ատեն մեր կիրքերուն, օրերուն, բանադրումներուն ակնոցները գործածէինք ու դատէինք աս ու ան հրամայականներով: Ինչ չարաշուք հոգեբանութիւն էր 1925ին մեր հաստատածը այդ դատարաններէն ներս, երբ խումբ մը խակ պարոններ Երեւանի Պետհրատը հարցապնդման ենթարկեցին, ամբաստանեցին «երետոման հոսհոսէն»՝ Պետրոս Դուրեան պատանիէն քերթուածներու փնջիկ մը հրատարակած ըլլալուն…: Սահմանէն ասդին թէ անդին, կը հրաւիրեմ ձեզ, որ պատռէք չարաշուք վճիռները Արեւմտահայ գրականութեան ճիտէն կախուած, անցնելու համար արդարութեան, ազատութեան, ստեղծագործ անկախութեան ատեաններուն: Այն ատեն է, որ երախտագէտ ու սրտագին, գորովիք պիտի այսօր հիմնովին մեռեալ յայտարարուած գործերուն մէկ կարեւոր մասին վրայ, մեր նախնիներէն մեզի կտակուած: Այս հաւաստումը չի յանդգնիր հակակշռել անշուշտ արդարութեան մեր նոր օրինագիրքերէն մահացու մեղք դասուած անցեալապաշտութիւնը, տրտում գիտակցութեան մէջ բռնութիւններէն անսպասելի լայնամտութեան: Բայց ոչինչ ունինք կորսնցնելու, երբ պատշաճ լրջութեամբ եւ ընկալչութեամբ բանաք, օրինակ, Տիկնայք փափկասունքը, Ղեւոնդեանց Նահատակութիւնը (Եղիշէ, Ը. եղանակ) ու պիտի սարսուռով համակուինք գտնելով, որ իրաւ էին ոչ միայն հազար հինգ հարիւր տարի առաջ այդ սքանչելի տիկինները, այլեւ անոնց արիւնէն սերած մեր սրբազան վկայուհիները, տակաւին երէկ, «աշխարհասասան» աղէտին բովանդակ անսահմանութեանը երեսին: Այսօր ալ իրաւ է ու սրտառուչ, ահաւոր իրաւութեամբ, Նորահրաշ պսակաւորը, հակառակ անոր, որ Ս. հոգին չէ, որ կը զինէ մեր հաւատքին զինուորները: Ասոնք պատահակի նետուած նկատողութիւններ չեն սա էջերուն: Լման կեանք մը կը մնայ իմ ետին՝ սպառելու սահմանուած՝ նման կտորներուն թելադրանքն ու հրաշքը: Մէկդի՝ ուրեմն, միամիտ, անգութ խտրականութիւնը, ինքնաբաւութիւնը, նոյնիսկ արդար ինքնաբաւութիւնը մեր օրերու հանգանակներուն, որոնց չէք մերժեր անշուշտ որոշ բարիք, հայ հոգիին սպասին: Հայոց հայրենիքին «Խորին խորհուրդը» սրբազան պողոտայ՝ հայ հոգիին գիւտին, ամբողջացման:

Կ՚ընդունիմ: Բայց այդ խորհուրդին զգայարանքը մերժել անոր համար պայքարած, անով խենթեցած եղբայրներու՝ ահա անմարդկայինը, անընդունելին: Հայոց գրականութիւնը (հինը, նորերը, Սփիւռքը) հանդիսարանն է հայ հոգիին ամէնէն թելադրական կերպառութեանց: Դադար՝ այս սրբազան ըմբռնումին, այս սրտառուչ հաւատքին մէջ բռնադրուիլ փորձուած խրամատային հոգեբանութեան: Սփիւռքը մէկն է այդ կերպառութիւններէն, ոչ նուազ հարազատ, քան ան՝ որ կը փառաւորուի այսօր Արարատի շուքին: Դադար՝ այդ Սփիւռքը մեկենասելու, ուղղելու, վարելու մտահոգութիւններուն: Սփիւռքը կը կարօտի ամէնէն առաջ հայոց հոգիին, որ միակ ազդակն է զինքը պաշտպանելու կարող հազար ու մէկ վտանգներու դէմ, օտար հողէն, մշակոյթէն այնքան «խօլաբոյս» խուժող իր վրայ:



(3) Իմաստուններու, չիմաստուններու, հակառակորդներու, ինչպէս հանդուրժողներու, չըսելու համար համակիրներու փաղանգ մը ունի գոյութիւն, որ իմ հերքումները, մերժումները, հիացումները կ՚ախորժի ինծի դէմ օգտագործել, Օշականը հակասութեան մէջ բռնած ըլլալու անուշիկ փառասիրութենէն վեր ալ մտադրութիւններով: Ստեղծուած է եղանակ մը Օշականի դատումները առանձնացնելու իրենց շրջանակէն, պայմաններէն ու ցուցադրելու: Այդ քիչ պարկեշտ, չըսելու համար անպարկեշտ ռազմախաղին դէմ չէ, որ կը պաշտպանեմ ինքզինքս հոս: Հայոց գրականութենէն իմ հաստատումները դրականմիշտ կու գան մեր գրականութեան յաջողուածներէն: Մենք ենք, որ պիտի մերժէինք վրիպանքը Պ. Դուրեանի ազգայնական քերթուածներուն, այսինքն՝ պիտի անուանէինք հակասութիւն, այդ վրիպանքը ըսելու մեծահանճար քերթողին փառքէն նուաճուած: Բայց Խրիմեան Հայրիկին վրայ այդ պատանիին քերթըւածը սրբապղծութիւն մըն է, առանց այլեւայլի: Կ՚ըսեմ ասիկա ու կ՚անցնիմ: Իմ հաստատումները ժխտական միշտ կու գան մեր գրականութեան ձախողանքներէն, յաջողուածքներէն շատ աւելի իրաւ, ստուար, անծածկելի: Ահա պարզ խօսքեր: Այս ճշդումն ալ անոր համար որպէսզի մարդիկ ժամավաճառ չըլլան մեղքեր հաւաքելու: Ամէն դատում facteէն մը կը մեկնի, անով է պայմանաւոր. անկէ դուրս անիմաստ, հակասական դառնալու կամ չդառնալու բախտով մը:
ՕՇԱԿԱՆԻ ՊԱՏԳԱՄՆԵՐԷՆ . . .


Պատասխան տղու մը հարցումներուն.

1. Գրել սկսելու համար խորտակել բոլոր կուռքերը։ (Ուշադրութիւն այս յօդուածին, սիրելի պարոն։ Անիկա քեզի յաւակնութիւն չի սորվեցներ։ Ամէն մեծ գրագէտ խորապէս համեստ է։ Անիկա քեզի ազատել կ՚աշխատի օտարին փէշերէն կախուելու տգեղութենէն։ Անիկա քեզի կը թելադրէ ինքնիրենդ ապաւիներու սրբազան առաքինութիւնը)։



2. Տեսած ըլլալ ինչ որ քենէ առաջ ըրած են։ (Կարդալը ոչ ոք գրագէտ կ՚ընէ։ Պիտի կարդաս, որպէսզի համոզուիս քու ըսելիքներուդ։ Այսինքն՝ ուրիշներուն գործին մէջ պիտի փնտռես տարբերութիւնը, զոր քու հետդ կը պտտցնես։ Այն ատեն միայն իրաւունք ունիս խորհելու գիրքերուն։



3. Անկեղծ ու հաւատաւոր ըլլալ։ (Զգուշացիր ինքզինքդ խաբելէ։ Լեզու մը գրելը չի նշանակեր արուեստագէտ ըլլալ։ Փնտռէ մանաւանդ, թէ կրնաս այդ լեզուն գրել ուրիշներէն չկասկածուած ձեւով մը։ Դեռ ասիկա սկիզբն է։ Հարցուր դուն քու ներսիդ յաճախ, փնտռելու համար առաջին արձագանգները։ Մի աճապարեր դատելու կամ հաստատելու համար այդ խեղճ ձայներուն իմաստը։ Ու անկեղծ եղիր անոնց հետ։ Երբ կը համոզւիս, որ այդ քեզի դարձող ձայները կը նմանին քու ամէն օր լսածներուդ, երբ անոնց վրայով նոր եղանակաւորում մը, նոր մեղեդի մը չ՚աւելնար աշխարհին, փակէ դուռները, կոտրէ ձայներու այդ կախարդ հայելին, որ քեզի համար հասարակ ապակի մը միայն պիտի ըլլայ ու կօշիկ կարէ։ Աւելի պարկեշտ ու լաւ բան մը կ՚ընես։ Բայց երբ համոզուիս այդ անդրադարձումներուն ներքին արժէքին, մի կասկածիր աշխարհին անտարբերութենէն, ծիծաղէն, չարութենէն։ Նոր եղանակ մը միշտ յաւելում մըն է, նոր աստուած մը, որ իր տեղը կ՚ուզէ եւ կը նեղէ պաշտողներն ու պաշտուողները։ Այն ատեն մանաւանդ յիշէ, թէ հաւատքը իր վրայ՝ խանդավառութիւնը, մոլեռանդութիւնը անիմաստ բառեր չեն)։



4. Ինքնատիպ ըլլալ։ (Չես ճանչնար այս բացատրութիւնը, հակառակ իր ընթացիկ հանգամանքին։ Ուրիշներէն զարտուղուիլը չէ անիկա, ինչպէս կրնաս սորված ըլլալ, ըսելու եւ զգալու այլանդակութեամբ, բռնի տարբերացումով մը։ Ան որ կը փնտռէ պիտի չգտնէ։ Այսինքն՝ եթէ խղդուած ես ուրիշներու ձեւերովը ինչ որ համազօր է հասարակութեան ու քու ուժերդ կը վատնես քեզ ընդոտնող կամ պարսպողները տապալելու, զուր է յոգնութիւնդ։ Քու բխումդ պէտք է գայ տարերային, անգիտակից ու ահաւոր։ Քեզի տեղ պիտի տան ոչ թէ դուն պիտի կռուիս այդ ոտք մը հողին համար, ուր քու երազներուդ հոյաշէն ծառը իր բունը պիտի խարսխէ։ Այսպէս ըմբռնէ այս առաջին ու վերջին պատուէրը գրելու արուեստին։ Ուրիշներուն մի մտածեր։ Եթէ դուն զօրաւոր ես, անոնք արդէն պիտի քաշուին իրենք իրենց։ Բայց դեռ ասիկա սկիզբն է։ Կեղծ ապրումներն կան, ախտավարակ կոթողումներ, որոնք ուժգին հովի մը կը սպասեն տապալելու համար։ Ինքնատպութիւնը քու միջոցդ պիտի չըլլայ, այլ քու պտուղդ։ Ու այս ինքնիրեն չի գար։ Ոչ ոքէ օրինակ ընտրէ այս ճամբուն վրայ։ Բոլոր փառքերը, բոլոր երազուած գեղեցկութիւնները, որոնք ձե-ւերուն մեծ անտառը կը պսակեն, պէտք է հեռու մնան քեզ փորձելէ։ Վայ անոր, որ կ՚ընդօրինակէ։ Արհեստաւոր մը միայն պիտի մնայ ան, որքան ալ շքեղ օրինակ մը ընտրէ։ Կրնայ պատահիլ, որ սրբազան աւիշը քեզ չկարենայ սնուցանել մեծ պարոյրներու, արձանացումներու՝ քու ճիգերուդ եւ փառասիրութեանդ մէջ։ Եղիր համեստ ու մատ մը տեղը, ուր պիտի տնկես քու երազիդ ցօղունը, ծաղկաւէտէ բարի բխումովը խոնարհ ծղօտներուն։ Վասնզի անտառներուն մէջ խոտ մը երբեմն գեղեցիկ է, որքան սօսի մը։ Կարեւորը աղուոր խոտ մը կարենալ ըլլալն է։ Ինչպէս կը տեսնես, քեզմէ ուզուածը շատ դիւրին բան մըն է, եթէ բերած ես ազնուական իսկութենէն։ Այլապէս պատռէ երազներուդ բարձերը ու պարտիզպան եղիր)։



5. Ու վերջացնելու համար, կարդալ այս ամէնը ու մոռնալ բոլորովին։ (Վասնզի ան, որ արուեստէն պիտի ըլլայ ոչ ոքի խրատին պէտք պիտի ունենայ)։



* * *

Գրական դպրոցները անհեթեթութիւններ են, ինչպէս բազմագլխանի իրան մը՝ ճիւաղ մը։



* * *

Շրջանները գոյութիւն ունին, բայց դպրոցները՝ ոչ։



* * *

Զգայնութեան նմանութիւն մը կարելի է անհատէ անհատ։ Ձեւին նմանութիւնը ընդօրինակում է միշտ։ Ասոր համար է, որ նիւթերը չեն հիննար։ Բայց տարազը կը փտտի այնքան շուտ։



* * *

Հոգին մշտական սկսում մըն է. նկարագիրը՝ կրկնութիւն մը։



* * *

Գրականութեան մը ամէնէն հասարակ յատկութիւնները ամէնէն հրապուրիչները կ՚ըլլան։



* * *

Մեր գրականութիւնը չէ տառապած հասարակ տեղիքին ցաւովը։ Զայն դեռ իբր բացատրութիւն չհասկըցողներու հանդիպած եմ, որոնք գրական հանդէսներու «խմբագրապետ» ալ եղած են։



* * *

Սովորութիւն է տաղանդն ու համբաւը կապել իրարու։ Միշտ ալ ճիշդ չէ ասիկա։ Համբաւը քիչ անգամ գործ ունի իրական տաղանդին հետ։ Անիկա հետեւանքն է գործնական ընդունակութիւններու, կենցաղագիտական օրէնքներու կիրառումին, աւելի յաճախ աճպարարութեան։ Հեռատես ու ամենատես ըլլալ, գիտնալ շահագործել բոլոր պատեհութիւնները, պատասխանել բոլոր ստացուած նամակներուն, տրամադրելի պահել հասցէներու գիրք մը (ի պահանջել հարկին պատրաստել զայն), բոլոր պաշտօնական խողովակներուն բանալին ունենալ, ահա քանի մը յանձնարարելի միջոցներ, որոնք անվրէպ համբաւին կ՚առաջնորդեն։



* * *

Շրջան մը հաստատող դէմքերուն մօտ ներելի է հասարակաց գիծեր ընդունիլ։ Բայց այնպէս մը, որ իւրաքանչիւր գիծ առանձին դէմքի մը բաղկացուցիչ տարրը ըլլայ նախապէս, ու երկրորդաբար՝ հաւաքական պատկերին վրայ համեստ նշան մը։



* * *

Մի վախնար հակասութենէն, նոյնիսկ երբ անիկա կը հերքէ կատաղօրէն պաշտպանուած հաստատումներ։ Էականը իւրաքանչիւր վիճակի մէջ խտացուած անկեղծութեան քանակն է։ Մեծ չափի վրայ, ժողովներու կեանքը այն զոր սովոր ենք պատմութիւն կոչելու ուրիշ պատկեր մը չի տար մեզի։ Անհատին կեանքն ալ հերքումներու շարան մը չէ։

1949