ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ՄՈՒՐԱՑԿԱՆՆԵՐ

Մեծապատիւ մուրացկաններ

Ա.

Հազար ութը հարիւր եօթանասուն… չեմ յիշեր` քանիին, սեպտեմբեր երեսունըմէկին — ներեցէք, երեսունին պիտի ըսէի, վասնզի սեպտեմբերն երեսուն օր միայն ունի — երկար եւ ընդարձակ թիկնոցի մը մէջ փաթտըւած միջահասակ եւ գիրուկ մարդ մը, որ Տրապիզոնի շոգենաւէն նոր ելած էր, Ղալաթիոյ նաւամատոյցին վրայ կայնած` նաւակէ մը իւր սնտուկները հանել կ՚աշխատէր:

Կը տեսնէք` որչափ պարզութեամբ սկսայ: Պատմութիւնս հետաքրքրական ընելու ջանքով եւ անկից քանի մը հարիւր օրինակ աւելի ծախելու համար չըսի, թէ նոյն օրն սաստիկ հով մը կար, թէ տեղատարափ անձրեւ կու գար, թէ խառն բազմութիւն մը հետաքրքրութեամբ դէպ ՚ի Ղալաթիոյ հրապարակը կը վազէր, թէ ոստիկանութիւնն աղջիկ մը ձերբակալած էր եւ այլն խօսքեր, որովք վիպասաններն կը սկսին միշտ իրենց վէպերը: Ես ալ կրնայի ըսել այս ամէնը, բայց չըսի, որովհետեւ նոյն օրն ոչ հով կար, ոչ անձրեւ, ոչ խուռն բազմութիւն եւ ոչ ձերբակալուած աղջիկ մը:

Արդ, առանց կասկածելու հաւատացէք պատմութեանս, որ ժամանակակից դէպք մ՚է:

Այս ճամբորդն օժտուած էր զոյգ մը խոշոր եւ սեւ աչքերով, զոյգ մը հաստ, սեւ եւ երկար յօնքերով, զոյգ մը մեծ ականջներով եւ զոյգ մը քիթով… չէ, չէ, մէկ քիթով, թէպէտեւ բայց զոյգ մը քիթերու տեղ կրնար ծառայել, անոր մեծութիւնը սխալեցուց զիս: Ունէր այնպիսի նայուածք մը, որուն եթէ պ. Հ. Վարդովեան հանդիպէր իւր աչերով, կը հարցունէր այդ մարդուն. «Ինչ ամսական կ՚ուզես` թատրոնիս մէջ ապուշի դեր կատարելու համար»:

Սնտուկներն եւ անկողինն, որ քուրջի մը մէջ ներփակուած էր, նաւակէն հանելուն պէս ճամբորդն քաշեց քսակն եւ նաւավարին իրաւունքը վճարելով` բեռնակիր մը կանչեց: Հինգ բեռնակիրներ ներկայացան իրեն: Տարակոյս չկայ, որ եթէ հինգ կանչէր, քսան եւ հինգ պիտի ունենար իւր առջեւ մայրաքաղաքիս սովորութեանը համեմատ:

—Որ կողմ պիտի երթաք, աղայ, հարցուց բեռնակիրներէն մին` մէկ ոտքը սնտուկներէն միոյն վրայ կոխելով:

—Բերա, Ծաղկի փողոց, թիւ 2 պիտի երթամ, պատասխանեց խոշոր մարդը:

—Շատ աղէկ, հասկցայ, Բերա, Ծաղկի փողոց… պատուական փողոց մ՚է, ըսաւ հարցումն ընող բեռնակիրն եւ սնտուկ մը շալկելով սկսաւ երթալ:

—Ծաղկի փողոցն ես ալ գիտեմ, ըսաւ երկրորդ բեռնակիրն եւ սնտուկին մէկն ալ ինք առնելուն պէս` Բերայի ճամբան բռնեց:

—Ես ամէն օր կ՚երթամ Ծաղկի փողոցն, ըսաւ երրորդն եւ մարդուն անկողինը գետնէն վերցնելն, կռնակին վրայ առնելն ու վազելն մէկ ըրաւ:

Այս գործողութիւններն այնքան արագութեամբ կատարուեցան, որ մարդը շուարելով սկսաւ չորս կողմը նայիլ՝ տեսնելու համար բեռնակիրներն, որ բազմութեան մէջ անյայտ եղած էին:

—Ինչ խայտառակութիւն է աս, պոռաց վերջապէս ոտները գետինը զարնելով, ուր տարին անկողինս եւ սնտուկներս, ատոնք ինչ իրաւունք ունին իմ անկողնուս եւ սնտուկներուս խառնուելու, ինչ աներես մարդ են եղեր այս տեղաց մարդերը. ինչ որ կը տեսնեն, կ՚առնեն, կը տանին:

—Ծաղկի փողոցը մենք ալ գիտենք, աղայ, մեզի ալ բան մը տուր, որ տանինք, ըսին միւս երկու բեռնակիրները:

—Ծաղկի փողոցն ալ գետնին տակն անցնի, դուք ալ, պատասխանեց մարդն, որուն այտերն նեղութենէ կարմրիլ սկսած էին:

Երկու բեռնակիրները խնդալով հեռացան. եւ ճանբորդն ալ իւր սնտուկներուն ետեւէն երթալ կը պատրաստուէր, երբ բարձրահասակ, թխադէմ, փոքր աչերով մարդ մը ուսերը տնկած, ձեռները շփելով եւ բռնազբօսեալ ժպիտով մը մօտեցաւ անոր եւ քաղաքավարական ձեւով մը ձեռները բռնելով հարցուց.

—Դուք էք Աբիսողոմ աղայ, երբ եկաք, որ շոգենաւով եկաք, ինչպէս էք, ձեր եղբայրն ինչպէս է, ազգային գործերն ինչպէս են Տրապիզոն, հացին գինը քանի է հոն, անձրեւ եկաւ այս օրերս ձեր քաղաքը… վայ, Աբիսողոմ աղայ, վայ…

—Ես եմ Աբիսողոմ աղայ, հիմա եկայ, տաճկի շոգենաւով եկայ, շատ աղէկ եմ, եղբայրս ալ աղէկ է, ազգային գործերն ալ աղէկ են Տրապիզոն, հացին գինը մէկ դահեկան է, անձրեւ չեկաւ այս օրերս մեր քաղաքը, պատասխանեց փութով թիկնոցաբնակն` առանց ճանաչելու այս անձն:

—Ներեցէք, թողութիւն ըրէք, որ չկրցի մինչեւ շոգենաւ գալ զձեզ դիմաւորելու համար: Ինձի գրուած էր Տրապիզոնէն, որ այս շաբթու անպատճառ հոս պիտի գաք…

—Ես ատանկ բաներու չեմ նայիր:

—Արդարեւ մայրաքաղաքս ինքզինքը բախտաւոր համարելու է ձեզի պէս պատուական ազգային մը, շնորհալի երիտասարդ մը, ողջամիտ մէկը…

—Սնտուկներս…

—Ազնիւ սիրտ մը, վեհանձն հոգի մը…

—Բեռնա…

—Հայրենասէր անձ մը…

—Կիրները…

—Ազգասէր, ուսեալ, կրթեալ…

—Սնտուկ…

—Դաստիարակեալ…

—Ներս առին, տարին…

—Ազնուասիրտ, ազնուախոհ, ազնուադէմ մէկը իր մէջ ունենալուն համար:

—Սնտուկներուս մէջ ատանկ բաներ չկան, պատասխանեց Աբիսողոմ աղան քալել սկսելով` բեռնակիրները գտնելու համար:

—Թէպէտեւ դուք զիս չէք ճանչնար, բայց ես ձեր գերդաստանը խիստ լաւ կը ճանչնամ. ձեր լուսահոգի հայրն իմ լրագրոյս բաժանորդ էր: Շատ բարի մարդ մ՚էր, աղքատներուն ողորմութիւն կու տար, աղքատ աղջիկներ կը կարգէր եւ իրեն դիմողներուն բարութիւն կ՚ընէր: Ասանկ ողորմած մարդերը շատ ապրելու են, բայց, ինչ օգուտ, անգութ մահը միշտ բարիները կ՚առնէ եւ թող կու տայ չարերն, որ ազգին չարութիւն ընեն: Թողունք սակայն հիները եւ ուրիշ բանի վրայ խօսինք: Շոգենաւուն մէջ հանգիստ էիք:

—Շատ հանգիստ էի, պատուականապէս կերայ, խմեցի եւ պառկեցայ, պատասխանեց Աբիսողոմ աղան` քայլերն շուտ եւ մեծ առնել սկսելով:

—Եթէ հանգիստ չըլլայիք, վաղուան լրագրոյս մէջ պիտի գրէի եւ ընկերութեան ուշադրութիւնը պիտի հրաւիրէի, ըսաւ խմբագիրն ետեւէն վազելով:

—Շնորհակալ եմ:

—Կ՚աղաչեմ, ըսէք ինձի, քանի տարեկան էք:

—Քառասուն:

—Վաճառական էք, կարծեմ:

—Այո… եթէ անցագիր պիտի շինել տաք, հարկ չկայ, վասն զի հատ մը ունիմ:

—Չէ, վաղուան թերթիս մէջ պիտի գրեմ, որ առաջի օրը Տրապիզոնէն
մայրաքաղաքս եկաւ մեծապատիւ Աբիսողոմ աղայ երեւելի վաճառականն, որ
իւր լեզուագիտութեամբ եւ վաճառականական հմտութեամբն ծանօթ է մեր ազգայիններուն: Տաճկերէն գիտէք կարծեմ:

—Ոչ:

—Ֆրանսերէն:

—Ոչ:

—Անգղիերէն:

—Ոչ:

—Գերմաներէն:

—Ոչ:

—Վնաս չունի, ես լեզուագէտ պիտի ըսեմ ձեզի համար եւ ձեր վրայօք գովեստով պիտի խօսիմ:

—Ամէն Պոլիս եկողներուն անունները ձեր թերթին մէջ կը գրէք:

—Գրեթէ ամէնն ալ, եթէ ձեզի պէս պատուաւոր ազգայիններ ըլլան:

—Պոլիսէն գացողներն ալ կը գրէք:

—Գրեթէ կը գրենք, եթէ պատուաւոր ազգայիններ ըլլան:

—Շատ լաւ, իմ անունս ալ գրեցէք, ես ալ պատուաւոր ազգային մ՚եմ: Մեր քաղքին մէջ արտերու, եզներու, կովերու եւ ագարակներու տէր եմ… Ասոնք ալ գրէ, ըսաւ այնպիսի դէմքով մը, որ կը յայտնէր, թէ մեծ շահ մ՚ունէր այս խօսքերուն հրատարակութեանը մէջ:

—Հոգ մի ընէք. խղճի եւ արդարութեան պարտք մը կատարելու համար անոնք ալ կը գրեմ:

—Երկու երեք հատ սպասաւոր ալ ունիմ… անոնք ալ լրագրոյդ մէկ կողմը կրնաս անցունել:

—Ինչու չէ:

—Ոսկիէ ժամացոյց եւ շղթայ ալ ունիմ, բայց շոգենաւուն մէջ չգողցնելու համար վրաս չառի. անոնք ալ գրել պէտք է, հարցուց Աբիսողոմ աղան, որ բոլորովին մոռցած էր սնտուկները:

—Ատոնք գրելու հարկ չկայ:

—Շատ լաւ, բայց միւս ըսածներս լրագրոյդ մէջ ամէնէն առաջ դիր, որ կարդան:

—Այնպէս ընելու միտք ունիմ:

—Խոշոր գիրերով գրէ:

—Հանգիստ եղէք. ամէնէն խոշոր գիրերով:

—Միայն հարուստ մարդերուն գալն եւ երթալն կը գրէք… այնպէս չէ:

—Այո:

—Եթէ աղքատ մարդերն ալ կը գրէք, չեմ ուզեր, որ իմ անունս…

—Բնաւ երբեք, ստակ չունեցողներուն անունները բնաւ չենք գրեր, նոյնիսկ եթէ հազար ոսկի ալ տուած ըլլան դպրոցի մը շինութեան համար:

—Ըսել է որ դուք ամէն իրիկուն հոս կը սպասէք Պոլիս եկող կամ անկից մեկնող հարուստները տեսնելու եւ անոնց անունները հրատարակելու համար, որպէսզի ժողովուրդն գիտնայ, թէ ով եկած է եւ ով գացած է… Տարակոյս չկայ, որ վաղը իրիկուն իմ անունս պիտի կարդամ ձեր լրագրին մէջ:

—Այո, ձեր հասցէն տուէք, որ տեղական թղթատարով ղրկեմ լրագիրը:

—Բերա, Ծաղկի փողոց, թիւ 2:

—Շատ աղէկ, ըսաւ խմբագիրն եւ գրպանէն թուղթ մը հանելով բաժանորդներուն ցուցակին մէջ անցուց Աբիսողոմ աղան:

—Վաղը առտու լոյսը չճղքուած ղրկէ, որ կարդամ իմ անունս լրագրին մէջ:

—Իրիկուան դէմ կը ղրկեմ, վասն զի լրագիրս իրիկուններր կը տպուի:

—Որչափ ուրախ կ՚ըլլայի, թէ ձեր վաղուան լրագիրն առտուն տպէիք… բայց վնաս չունի, իրիկուան թող ըլլայ, բաւական է, որ անունս խոշոր գիրերով գրուի:

—Այդ մասին հանգիստ եղէք. վաղը իրիկուն անպատճառ կը ղրկեմ լրագիրն ընկալագրով:

—Ընկալագրով… տեղական թղթատարով պիտի ղրկէիք հապա… Ընկալագիրն ով է, տունս գիտէ…

—Ընկալագիրն թուղթ մ՚է, որուն մէջ կը գրեմ «Ընկալայ մեծապատիւ Աբիսողոմ աղայէն… լրագրոյ տարեկան բաժանորդագին մէկ ու կէս ոսկի» եւ այդ թուղթը ձեզի կը յանձնեմ, որով տարի մը իրաւունք կ՚ունենաք իմ լրագիրս ընդունելու:

—Տարի մը շարունակ պիտի գրէք իմ անունս:

—Չէ, բայց դուք բաժանորդ պիտի ըլլաք իմ լրագրոյս` մէկ ու կէս ոսկի վճարելով ինձի:

—Մէկ ու կէս ոսկի… շատ է… երեք քառորդ ոսկի չըբաւեր:

—Խմբագիրները բաժանորդագնոյն վրայ սակարկութիւն չեն ըներ…

—Շատ լաւ. ղրկեցէք ձեր լրագիրն եւ այն թուղթը, բան մը կ՚ընենք:

—Սակայն չկարծէք, թէ ես բաժանորդ գրելու նպատակով զձեզ տեսնելու եկայ, քաւ լիցի, այդ պզտիկութիւնը չեմ ընդունիր. բարեկամական պարտք մը կատարելու համար եկայ զձեզ տեսնելու:

—Յայտնի բան է:

—Բնաւ ձեր մտքէն չանցուցէք, թէ այս մարդը մէկ ու կէս ոսկի փրցնելու համար զիս տեսնելու եկաւ:

—Չեմ անցուցեր:

—Վասն զի կան խել մը մուրացկան խմբագիրներ, որք Պոլիս եկողները կողոպտելու համար անոնց քովը կ՚երթան եւ բաժանորդ կը գրեն զանոնք. ես այդ բանը չեմ կարող ընել, վասն զի բնութեանս մէջ չկայ… ես իբրեւ պատուաւոր մարդ կ՚ուզեմ ապրիլ:

—Հասկցայ, իբրեւ պատուաւոր մարդ կ՚ուզէք ապրիլ:

—Ինձ հետ ձեր ունեցած այս տեսակցութիւնն ալ ուրիշի մի զրուցէք, վասն զի տեսակ մը բախտախնդիր, չուառական անձեր կան, որք բանդագուշական կենսագրութիւններ կը գրեն եւ իմ անձնականութիւնս կը խծբծեն:
—Կը հասկնամ, անձնականութիւնդ կը խծբծեն:

—Օրինակի համար սա պարագային մէջ յանցանք մ՚ունիմ ես. զձեզ դիմաւորելու եկայ եւ խոստացայ ձեր անունը լրագրոյս մէջ հրատարակել. դուք ալ իբրեւ ողջամիտ ազգային մը բաժանորդ գրուեցաք. կ՚աղաչեմ, ըսէք, ձեր կոկորդը սխմեցի, որ ինձի բաժանորդ գրուիք:

—Ամենեւին:

—Ատրճանակ ցցուցի:

—Բնաւ երբեք:

—Դանակ քաշեցի:

—Ոչ. բայց ուրիշ տեղեր ատրճանակ կամ դանակ ցցունելով բաժանորդ կը գրեն:

—Ատ ըսել չեմ ուզեր, սա ըսել կ՚ուզեմ, որ դուք ձեր յօժար կամքով բաժանորդ գրուեցաք:

—Այո:

—Եւ ես վեհանձնաբար վարուեցայ այս պարագային մէջ:

—Տարակոյս չկայ:

—Չվարուեցայ այն խմբագիրներուն պէս, որք օտարականի մը Պոլիս գալն իմանալնուն պէս՝ վազելով անոր տունը կ՚երթան բաժանորդ գրելու համար:

—Այդ չուառականներն իրաւունք չունին քու անձնականութիւնդ խծբծելու… դուն վստահ եղիր ինձի…

—Շնորհակալ եմ ձեզմէ. մնաք բարով, Աբիսողոմ աղայ. օր մը մեր խմբագրատունը հրամմեցէք խահուէ մը խմելու:

—Շատ աղէկ. օր մը կու գամ: Վաղուանին մէջ անցունելու չմոռնաք:

—Անհոգ եղէք:

Աբիսողոմ աղան եւ խմբագիրն բաժնուեցան իրարմէ Բերայի քառուղւոյն առջեւ, ուր հասած էին խօսելով:

Աբիսողոմ աղան առանձին մնալով սկսաւ ճամբան շարունակել` ինքն իրեն հետեւեալ խորհրդածութիւններն ընելով.

«Ես ինքզինքս չէի կարծեր այնչափ մեծ մարդ, որչափ որ կը կարծէ այս խմբագիրն. բայց հարկաւ ան ինձմէ աղէկ գիտէ իմ որչափ մեծ ըլլալս, վասն զի խմբագիր մ՚է եւ ուսումնական է…: Վաղը լրագրի մէջ իմ անունս տեսնողները անշուշտ իրար պիտի անցնին եւ հետաքրքրութիւն պիտի ունենան ինձի հետ տեսնուելու. վաղը պէտք է որ կիրակի օրուան հագուստներս հագնիմ եւ ոսկէ ժամացոյցս ու շղթաս ալ դնեմ. սպասաւորներս ալ հետս բերելու էի. ով գիտէր…: Ամէն մարդ պիտի իմանայ վաղը, որ մեծ մարդ մը եկած է Կ. Պոլիս. ազնուախոհ, ազնուասիրտ, լեզուագէտ, ուսումնական, դաստիարակեալ, կրթեալ եւ այլն մէկը, եւ իւրաքանչիւր կնիկ պիտի ըսէ իր էրկանը. «Մեր աղջիկը սա Աբիսողոմ աղային տանք»: Էրիկն ալ պիտի պատասխանէ կնկանը. «Նայինք` Աբիսողոմ աղան մեր աղջիկը կ՚առնէ, անիկա հարուստ տեղէ մը աղջիկ առնել կ՚ուզէ հարկաւ»: Այս պատասխանին վրայ էրկան եւ կնկան մէջ վէճ մը պիտի ծագի եւ իրարու գլուխ պիտի պատռեն. որու հոգ…: Անունիս լրագրին մէջ անցնիլն սա օգուտն պիտի ունենայ, որ երկու օրուան մէջ հարուստ աղջիկ մը առնելով պիտի լմնցունեմ ամուսնութեան գործն, որու համար միայն եկած եմ հոս… այս ամուս…»:

Աղիւս բեռցուած էշերու կարաւանէն էշ մը բախուելով Աբիսողոմ աղային դէմ` ընդմիջեց զայն իր խորհրդածութիւններու մէջ, ուր ընկղմած ըլլալով ուշադրութիւն չէր ըներ առջեւէն եկող էշերուն, որովք լի է միշտ Բերայի մեծ փողոցը:

—Մէկդի կեցիր, ըսաւ իշավար պարսիկն Աբիսողոմ աղային` արդարացնել ուզելով իւր էշը:

—Ատ խօսքը առաջ ըսելու էիր, որ զգուշանայի, — պատասխանեց Աբիսողոմ աղան եւ ճամբան շարունակեց:

Բ.
Բեռնակիրներն ոչ լսած եւ ոչ ալ տեսած էին Ծաղկի փողոցն, բայց քաջալերուելով կարգ մը մարդերէն, որք գիտնալ կը ձեւացունեն, ինչ որ չեն գիտեր, եւ որք խիստ բազմաթիւ են մեր ազգին մէջ, համարձակած էին ըսել Աբիսողոմ աղային, թէ շատ աղէկ գիտէին Ծաղկի փողոցը:

Բեռնակիրներուն այս յանդգնութիւնն այնքան պարսաւելի չէ, որչափ այն մարդերունն, որ խոհարարութիւն ուսած են եւ բանադատութիւն կ՚ընեն, կամ քիչ մը երկրաչափութեան պարապած ըլլալով` աստղերուն շարժումներուն վրայօք կը ճառեն, կամ երկու սագ եւ չորս կով մեծցուցած ըլլալով` դաստիարակութեան խնդիր կը յուզեն, կամ զաւակ մ՚ունեցած ըլլալով` առաջին մարդուն որ աշխարհի մէջ ծնած ըլլալուն վրայ կ՚ատենաբանեն, կամ վերջապէս անանկ նիւթի մը վրայ կը խօսին, որ բոլորովին օտար է իրենց. այո, այս մարդերուն յանդգնութիւնն աւելի է, վասն զի բանադատութիւնն կամ աստղագիտութիւնն կամ մանկատածութիւնն եւ այլն Ծաղկի փողոց չէ, որ ուրիշներուն հարցնելով անմիջապէս սորվի մարդ: Եւ արդարեւ բեռնակիրները, ամէն քայլափոխին, իրենց դէմն ելնողներուն հարցունելով` անմիջապէս գտան Ծաղկի փողոցն եւ թիւ 2 տան դուռը զարկին. մինչդեռ ես շատ ատենաբաններ մտիկ ըրած եմ, որ եօթ֊ութը ժամ շարունակ խօսելով՝ չեն կարողացած իրենց փնտռած փողոցը գտնել եւ ստիպուած են ուրիշ փողոցներու մէջ թափառիլ եւ թափառեցնել իրենց ունկնդիրներն` անոնց քիթէն բռնելով:

Բեռնակիրները դուռը զարնելուն պէս դուռը բացուեցաւ եւ ներկայացաւ իրենց թուխ եւ երկար դէմքով կին մը, որուն դէմքին վրայ ժամանակն այնքան գծեր գծած էր զայն սրբագրելու համար, որքան որ կը գծէ Մասիսի խմբագիրն իւր չորս տող մէկ ձեռագրին վրայ, որ կամ մէկուն վախճանիլը կ՚իմացունէ եւ կամ ուրիշի մը կարգուիլը:

Բեռնակիրները դռնէն ներս մտնելով բեռները գետինը ձգեցին եւ սկսան իրենց քրտինքը սրբել:

—Աբիսողոմ աղային ըլլալու են ասոնք, այնպէս չէ, հարցուց բեռնակիրներուն թխադէմ տիկինը:

—Անունը չըսաւ մեզի, պատասխանեց բեռնակիրներէն մին` սեւ թաշկինակովն գլխուն քրտինքը սրբելը շարունակելով:

—Ինչ տեսակ մարդ էր:

—Խոշոր թիկնոց մը հագած էր:

—Ինչ գոյնով էր, ճեմակ թէ թուխ:

—Ոչ, սեւ էր:

—Սեւ էր:

—Այո, սեւ, բայց աղուոր, անոր փաթտըւողը ձմեռը չմրսիր:

—Ատ ինչ խօսք է, փաթտըւիլն ինչ պիտի ըլլայ… ես քուկին գիտցած կնիկներէն չեմ, հասկցար, ըսաւ տիկինը իւր խօսքերը շեշտելով:

—Վնասակար բան մը չըսի, փաթտըւելով ինչ կ՚ըլլայ եղեր, պատասխանեց բեռնակիրն աթոռի մը վրայ փռելով իւր թաշկինակն:

—Ատկէ աւելի վնասակար ինչ կրնայ ըլլալ:

—Շատ բարակ բաներու մեր խելքը չպառկիր:

—Ես կը պառկեցունեմ… դուն զիս կը ճանչնաս…:

—Փաթտըւելէն ինչ վնաս կու գայ:

—Ես էրիկ ունիմ, ինչու պիտի փաթտըւիմ եղեր անոր:

—էրիկ ունեցողներն ալ կը փաթտըւին. էրիկն ուրիշ, աս ուրիշ. աս կը տաքցունէ: Ըսենք, որ ձմեռը գիշեր մը դուրս ելար, փողոցին մէջ էրկանդ չես կրնար փաթտըւիլ, բայց աս կռնակդ կ՚առնես…:

—Աբիսողոմ աղան:

—Թիկնոցը, տիկին… Աբիսողոմ աղան կռնակի վրայ կ՚առնուի:

—Մինչեւ հիմա թիկնոցի վրայ կը խօսէիր:

—Խօսքերնիս թիկնոցի վրայ չէր մի… հապա դուն ինչ հասկցար:

—Ես հասկցայ, որ Աբիսողոմ աղային փաթտըւելու է, կ՚ըսես:

—Տէր ողորմեա, Տէր ողորմեա, Տէր Աստուած, ըսաւ բեռնակիրն՝ թաշկինակը քաշելով աթոռէն:

Տիկինն բեռնակրին տուած բացատրութենէն գոհ ըլլալով` հրամայական եղանակով մ՚ըսաւ.

—Այս անկողինն եւ սնտուկները վեր հանեցէք:

Բեռնակիրներն հնազանդելով բեռներն նորէն վերցուցին, եւ հազիւ թէ սանդուղին առաջին աստիճանին վրայ կոխած էին, տիկինն պոռաց.

—Լեռնէն եկաք դուք:

—Ոչ, մեծ փողոցէն եկանք:

—Գիտեմ, որ մեծ փողոցէն եկաք. այդ ոտքի ամաններով վեր կ՚ելնըւի, տեսէք` ինչ ըրիք տախտակներս, ես այսօր սրբեցի զանոնք, եւ հոգիս բերանս եկաւ:

—Ինչ ընենք, ուրիշ ոտքի աման չունինք:

—Ինչու կայներ երեսս կը նայիք, չհանէք տըւոնք:

—Մի պոռար, տիկին, մի պոռար, կը հանենք:

Եւ հանեցին իրենց ոտքի ամաններն, որք աւելի մաքուր էին, քան իրենց ոտներն:

—Այդ ոտքերով վեր պիտի ելնէք, կրկնեց տիկինն:

—Ուրիշ ոտք չունինք, այս ոտներով պիտի ելնենք, պատասխանեցին պանդուխտներն այնպիսի խղճուկ կերպով մը, որ կարծես թէ իրենց աղքատութեան պատճառով երկու ոտքէն աւելի չէին կրցած ունենալ, եւ որպէս թէ հարուստներն չորս, հինգ կամ վեց ոտք ունեցած ըլլային:

—Վար իջէք, չեմ ուզեր, գետինը ձգեցէք, ես կը տանիմ:

—Ատանկ աւելի աղէկ կ՚ըլլայ:

—Ահ, ես ինչ ըսեմ իմինիս, որ գործի չերթար, եւ առտուընէ մինչեւ իրիկուն սրճարանները կ՚երթայ, կը նստի, ազգային գործերու վրայ կը խօսի, զիս ասանկ խեղճ կը թողու, եւ ես ալ կը ստիպուիմ տունս մարդ դնելու, մրմռաց ինքնիրեն տիկինն եւ սանդուղին առջեւ դրուած թաց լաթով մը սանդուղին առաջին աստիճանն սրբել սկսաւ:

—Տիկին, մենք սպասենք պիտի…

—Եթէ խելքը գլուխը մէկն ըլլար, շարունակեց տիկինն ինքնիրեն, ես հիմա թագուհիի մը պէս կեանք կ՚անցունէի. զաւակ չունիմ, բան չունիմ. բայց ինչ ընեմ, որ խելքը միտքը թաղական ընտրելու եւ թաղական վար առնելու վրայ է: Աստուծմէ գտնան այն թաղականներն ալ, որ ամէնուս խեղճութեանը պատճառ կ՚ըլլան կոր: Ինչուդ պէտք քուկին, տնաշէն, ուզողը նստի, չուզողը չնստի, դուն մնացիր այս ազգին գործերը շտկող…

—Տիկին, մեր իրաւունքը տուր, որ երթանք, պարապ տեղը չսպասենք հոս, ըսին բեռնակիրները:

—Վաղը եկէք, պատասխանեց տիկինն. եւ բեռնակիրներն, որք վաղը բառն ամէն օր լսելու վարժուած էին, տիկնոջ պատասխանին վրայ դռնէն դուրս ելան:

—Թաղականի մը ետեւէն է ինկեր, շարունակեց տիկինն դարձեալ, եւ բնաւ չմտմտար, որ ուտելու համար հաց պէտք է, միս պէտք է, եղ պէտք է, բրինձ պէտք է. զանոնք եփելու համար փայտ պէտք է, ածուխ պէտք է. ասոնք բնաւ չհարցուներ, առտուն լոյսը չճղքուած կ՚երթայ եւ իրիկուան մութուն կու գայ: Ահա հիւրերնիս այսօր եկած է եւ ժամէ մը հոս պիտի գայ. հարկաւ անօթի է մարդն, առջեւը բան մը հանելու է, որ ուտէ, եւ մենք բան մը չունինք, վասն զի իրիկունները տուն եկած ժամանակը կտոր մը միս կամ ձուկ չբերեր, որ տունին մէջ կերակուր գտնուի… թաղականէն ուրիշ բան չունինք տուներնուս մէջ, ամէն իրիկուն թաղական…

Տիկինն դեռ դիտողութիւններն լմնցուցած չէր, եւ ահա եօթանասունի մօտ մարդ մը, որ բանալիով բացած էր դուռն, ժպիտով ներս մտաւ եւ բարեւեց տիկինը: Այս մարդը տիկնոջ ամուսինն էր: Իւր խորշոմած կունտ ճակատն չափէն աւելի դուրս ցցուած էր եւ այնպիսի դէմք մը ունէր, որ կարծես, թէ մէկն զայն կը խտղտէր:

Այս մարդն հազիւ թէ դռան սեմէն ներս ոտք կոխած էր, կինն առջեւն ելնելով` հարցուց անոր.

—Ուր էիր մինչեւ հիմա, մարդ Աստուծոյ:

—Չես ըսեր, կնիկ, թաղականին գործն ալ այսօր լմնցուցինք. կիրակի օրը քուէարկութիւնը պիտի կատարուի, եւ բոլոր անդամները պատուաւոր մարդիկ պիտի ըլլան: Թորոս աղան ինձի քանի մը օղի խմցունելով ետեւէս ինկաւ, որ իւր ուզած մարդոցը քուէ տամ, բայց ես իմ մարդոցս տուի, վասն զի իմ մարդիկս ինձի ամէն գիշեր օղի կը խմցունեն եւ շատ բարի եւ պատուաւոր մարդիկ են, ուրիշներուն պէս թաղին սնտուկէն ստակ չեն գողնար եւ դպրոցն ալ…

—Այս խօսքերուն ատենը չէ հիմա, շուտ մը գնա, կտոր մը միս առ:

—Թորոս աղան քիչ մը սրդողեցաւ, եւ ասկից վերջը հետս սքամպիլ չպիտի խաղայ. թող չխաղայ…:

—Ես քեզի ինչ կ՚ըսեմ կոր… շուտ ըրէ, գնա:

—Ես ալ տիրացու Մարտիրոսին հետ տամա կը խաղամ ասկից ետքը…

—Այդ խօսքերը վերջն ալ կ՚ընենք, Մանուկ աղայ, գնա մսավաճառէն քիչ մը միս առ ու բեր:

—Տիրացու Մարտիրոսին գլխուն եկածը չես ըսեր, կնիկ. խեղճին կինն այս գիշեր մազ մնացեր է, որ մեռնի եղեր…

—Ինչու:

—Մանչ մը բերեր է. բայց շատ դժուարութեամբ, չորս դայեակ եւ տասնվեց բժիշկ հազիւ կրցած են տղան առնել:

—Խեղճ կնիկ…

—Վաղը քիչ մը գնա, զինքը տես:

—Կ՚երթամ, հիմա դուն գնա, սա մսին գործը լմնցուր:

—Այս գիշեր անպատճառ միս պէտք է:

—Հապա, Աբիսողոմ աղային անկողինն ու սնտուկները բերին, ինքն ալ հիմա կու գայ:

—Իրաւ կ՚ըսես, կնիկ:

—Սուտ ինչու պիտի խօսիմ:

—Շատ աղէկ ուրեմն. երթամ պատուական միս մ՚առնեմ ու գամ:

Մանուկ աղան անմիջապէս տունէն դուրս ելաւ եւ հազիւ թէ քանի մը քայլ առած էր, կինը ետեւէն պոռալ սկսաւ.

—Մանուկ աղայ, Մանուկ աղա յ …

Մանուկ աղան ետ դարձաւ.

—Միսն ինչով պիտի եփենք, հարցուց կինը:

—Կ՚ուզես գետնախնձորով եփէ, կ՚ուզես լուբիայով:

—Սա չէ իմ ըսածս. ածուխ չունինք, քիչ մ՚ալ ածուխ առնէիր:

—Շատ աղէկ, պատասխանեց Մանուկ աղան եւ սկսաւ երթալ:

—Մանուկ աղայ, Մանուկ աղայ, կանչեց տիկինը նորէն:

Ետ դարձաւ Մանուկ աղան:

—Աղէկ ա, մինակ միսով չըլլար, քիչ մ՚ալ բրինձ առ, որ ապուր մ՚ալ շինենք:

—Աղէկ ըսիր, կնիկ, քիչ մ՚ալ բրինձ առնենք:

Մանուկ աղան այս անգամ վազելով սկսաւ երթալ. փողոցը դառնալու վրայ էր, երբ կինն բոլոր ձայնովն ետեւէն զայն կանչեց.

—Մանուկ աղայ, Մանուկ աղայ… Ման…

Կանգ առաւ էրիկն եւ վերստին ետ դարձաւ` այս անգամ դէմքի զուարթութեան վրայ քիչ մը զեղչ ընելով:

—Ինչ կ՚ուզես…

—Մարդ Աստուծոյ, շոգեկառքի պէս կը վազես, ձայնս մարեցաւ: Սոխ չունինք, աղ ալ չունինք, քիչ մ՚ալ կազ կամ ճրագ առնելու է, որ վառենք. մարդը մութուն պիտի նստեցունենք:

—Աղէկ ա, ամէնը մէկէն ըսէ, որ նպարավաճառին երթամ եւ պէտք եղածներն առնեմ. հարիւր անգամ ետեւէս կանչեցիր:

—Ջուրի շիշ ալ չունինք… գլուխս կապելու բան մը չունիմ, ոտքս հագնելու կօշիկ չկայ. այս վիճակին մէջ ինչպէս Աբիսողոմ աղային դէմը ելնեմ:

—Հիմա ուտելիքը առնենք, վաղն ալ հագնելիքը կը մտմտանք, ըսաւ Մանուկ աղան եւ դուռն ուժով մը քաշելով դուրս ելաւ:

—Մանուկ աղայ, Մանուկ աղայ…

—Ուզածիդ չափ պոռա, ալ ետ չեմ դառնար, մրմռաց Մանուկ աղան եւ ճամբան շարունակեց:

Մանուկ աղան քանի մը փողոց դարձած էր, երբ կնկան ձայն մը առաւ, որ զինք կը կանչէր.

—Գործ չունիս նէ, պոռալով ետեւէս վազէ, ըսաւ ինքն իրեն Մանուկ աղան` առանց գլուխն ետ դարձնելու` տեսնելու համար, թէ ով էր զինք կանչողը:

—Մանուկ աղայ, Մանուկ աղայ, կրկնեց ձայնը, որ տիրացու Մարտիրոսին տասնամեայ աղջկանն էր:

Մանուկ աղան շարունակեց իւր ճամբան. եւ տիրացու Մարտիրոսին աղջիկն` քայլերն փութացնելով՝ տասը քայլ հեռաւորութեամբ մօտեցաւ անոր: Խեղճին շունչը կտրած ըլլալով` անգամ մ՚ալ կրցաւ պոռալ.

—Մանուկ աղայ:

Դարձեալ պատասխան չառաւ եւ ստիպուեցաւ քիչ մ՚ալ քալելով Մանուկ աղային հագուստի ծայրէն քաշելու:

—Թող տուր, կնիկ, ըսաւ Մանուկ աղան` առանց ետեւը նայելու:

—Բան մը պիտի ըսեմ:

—Մտիկ ընելու ժամանակ չունիմ. ըսածներդ արդէն չեմ կրնար միտքս բռնել, հիմա ելեր, ուրիշ բաներ ալ պիտի ըսես…

—Դայեակին տունը պիտի հարցունէի…

Դայեակ բառը լսելուն պէս արթնցաւ Մանուկ աղան եւ ետեւը տիրացու. Մարտիրոսին աղջիկն տեսնելով`

—Աղաւնի, դուն էիր ետեւէս վազողը, հարցուց անոր:

—Ա… յո… ես… պատասխանեց Աղաւնին, որ հեւալէն ալ չէր կարող խօսիլ:

—Մայրդ ինչպէս է:

Աղաւնին կը հեւար:

—Չըսես, մայրդ ինչպէս է… դժբախտութիւն մը պատահեցաւ:

Աղաւնիին բոլոր պատասխանը հեւալ էր…

—Հետաքրքրութենէս պիտի ճաթիմ… չըսես, աղջիկ, հեւալու ժամանակ է հիմա, մայրդ ինչպէս եղաւ:

—Մայ…րի…կս… ա…ղեկ է, բայց… տը…ղան… ծիծ չը…բռ…ներ… կոր… դա…յեա…կը… պի…տի…

—Շատ լաւ, շատ լաւ, աղջիկս, դուն տուն գնա, դայեակն ես կը ղրկեմ:

Աղաւնին բաժնուեցաւ Մանուկ աղայէն, որ ճամբան փոխեց դայեակին տունը փնտռելու համար:

Չուզելով մեր ընթերցողին ձանձրոյթ պատճառել` կը թողունք Մանուկ աղան, որ ամէն քայլափոխին բարեկամի մը կը հանդիպէր եւ անոր կը ծանուցանէր կամ թաղականին ընտրութիւնը կամ տիրացու Մարտիրոսին կնկան մանչ զաւակ մը բերելն կամ Աբիսողոմ աղային գալը: Դառնանք հիմա Աբիսողոմ աղային:
Գ.
Բաւական երկար տարիներէ ի վեր սովորութիւն եղած է, որ շատերը ուսում առնելու համար Ֆրանսիա կամ Գերմանիա երթալէն ետքը մայրաքաղաքս կու գան կին առնելու համար, եւ ընթերցողն ալ գիտէ արդէն, որ Աբիսողոմ աղան ալ ուրիշ նպատակով եկած չէր Կ. Պոլիս: Ընթերցողն չմոռցաւ նաեւ, թէ այս ամուսնութեան խնդիրն որչափ միտքը գրաւած էր Աբիսողոմ աղային, որ առջեւէն եկող էշերը չտեսնելով՝ անոնց միոյն դէմ բախուեցաւ: Թերեւս հարցուի, թէ Աբիսողոմ աղային դէմ բախուող աւանակն ալ ամուսնութեան վերաբերեալ գործ մ՚ունէր, որ իւր առջեւը չտեսաւ Աբիսողոմ աղային պէս խոշոր մարդ մը: Անոնք, որ պատմութեան քիչ կամ շատ ծանօթութիւն ունին, գիտեն, որ էշերը, որոնց նախահայրերէն մին ժամանակաւ հրեշտակ տեսած է, բնաւ կարեւորութիւն չեն տար մահկանացուներուս եւ կ՚ուզեն, որ միշտ մենք ճամբայ բանանք իրենց: Աբիսողոմ աղան եթէ պատմութեան տեղեակ ըլլար, կամ կին առնելու խնդիրով միտքն չզբաղեցունէր, անշուշտ ճամբայ պիտի բանար այդ արարածներուն, որք իրենց ականջներով Միդաս թագաւորին ներկայացուցիչներն ըլլալու պատիւն ալ կը վայլեն:

Արդ, Աբիսողոմ աղան էշերէն բաժնուելէն ետքը Ծաղկի փողոցը գտնելու համար անոր ասոր հարցումներ կ՚ուղղէր. վասնզի ինքն առաջին անգամ էր, որ Պոլիս կու գար, եւ Տրապիզոն բնակուող բարեկամներէն մին խորհուրդ տուած էր իրեն, թէ հանգիստ ուտելու եւ պառկելու համար յիշեալ փողոցը, յիշեալ թիւը կրող տունն իջնելու էր: Այդ բարեկամն շաբաթ մը առաջ Մանուկ աղային ալ նամակով իմացուցած էր, որ Աբիսողոմ աղան իրեն տունը պիտի բնակէր: Աբիսողոմ իրեն տրուած տեղեկութիւններուն համեմատ մէկ փողոցէն կը մտնէր, միւսէն կ՚ելլէր, երբեմն ալ սխալմամբ անել փողոցներու մէջ կը մտնէր, կը բարկանար, ետ կը դառնար եւ մէկ կողմէն ալ կը կասկածէր, որ բեռնակիրներն իրեն անկողինն եւ սնտուկներն առնելով չփախչէին, թէպէտեւ անոնց հաւատարմութիւնն շատերէն լսած էր:

Ժամու մը չափ Բերայի փողոցները չափելէն ետքը` Աբիսողոմ աղան յաջողեցաւ վերջապէս գտնել Ծաղկի փողոցն, զոր շփոթելու չէ նոյն անունը կրող փողոցին հետ, որ Բերայի հրդեհէն մոխիր դարձած էր հազար ութը հարիւր եօթանասունը չեմ յիշեր քանիին: Այս փողոցն Ծաղկի փողոց կ՚անուանուէր սա պատճառով, որ հոն բոլոր տուներուն պատուհաններուն առջեւ միշտ ծաղիկներ կը գտնուէին:

—Երկու թիւն որն է, հարցուց, առանց գիտնալու, Մանուկ աղային կնոջը, որ դռան առջեւ իւր էրկանը գալստեան կը սպասէր:

—Աս է, հրամմեցէք, Աբիսողոմ աղայ, պատասխանեց տիկինը:

—Անկողինս եւ սնտուկներս բերին:

—Բերին, Աբիսողոմ աղայ. վեր հրամմեցէք, Աբիսողոմ աղայ, եթէ կ՚ուզէք, քիչ մը յոգնութիւն առնելու համար սա պզտիկ սենեակը նստեցէք, ըսաւ կինը գետնայարկի վրայ պզտիկ խուց մը ցոյց տալով:

—Շատ յոգնած եմ, քիչ մը հոս կը նստիմ:

—Ձեր կամքն ինչպէս որ կ՚ուզէ, այնպէս ըրէք, Աբիսողոմ աղայ, տունը ձերն է, Աբիսողոմ աղայ. ձեր տունին պէս հանգիստ ըրէք:

—Շնորհակալ եմ:

Աբիսողոմ աղան պզտիկ սենեակը մտաւ առաջնորդութեամբ տիկնոջ, որ ղամբար մը բռնած էր, որուն կազը հատնելու վրայ էր:

—Ինչպէս էք, Աբիսողոմ աղայ, տունէն ինչպէս են, աղէկ են:

—Աղէկ են:

—Թող աղէկ ըլլան, ձեր զաւակներն ինչպէս են, Աբիսողոմ աղայ, դպրոց կ՚երթան:

—Զաւակ չունիմ:

—Ձեր տիկինն ինչ կ՚ընէ, աղէկ է, Աբիսողոմ աղայ:

—Տիկին չունիմ դեռ:

—Կարգուած չէք, Աբիսողոմ աղայ:

—Չէ:

—Շատ լաւ, հոս աղուորիկ աղջիկ մը գտնենք ու պոլսեցի ընենք քեզի, Աբիսողոմ աղայ:

—Անանկ միտք մը ունինք, պատասխանեց Աբիսողոմ աղան. բայց աղջիկէն առաջ ես կերակուր կ՚ուզեմ, վասնզի առտըւնէ ի վեր բերանս բան դրած չեմ:

—Շատ աղէկ, Աբիսողոմ աղայ, շատ աղէկ. հիմա կը բերեմ ձեր կերակուրն:

Տիկինը դուրս ելաւ եւ դուռը բանալով սեմին վրայ կայնեցաւ` սպասելու համար Մանուկ աղային, որ, ինչպէս կը յիշեն ընթերցողները, դայեակ փնտռելու գացած էր:

Աբիսողոմ աղան սենեակին մէջ միակ մնալով` բարձի վրայ դրուած Զէն հոգեւորն առաւ եւ թղթատել սկսաւ զայն. բայց որովհետեւ մարդս անօթի եղած ժամանակ գիրք չկրնար կարդալ, ինչպէս նաեւ չկրնար գիրք գրել, նորէն բարձին վրայ դրաւ Զէն հոգեւորն, վասնզի փորն կ՚իմացունէր իրեն, թէ զէն մարմնաւորին պէտք ունէր, եւ սկսաւ սենեակին մէջ պտտելու:

—Կ՚աղաչեմ, Աբիսողոմ աղայ, որ ձեր տունին պէս հանգիստ ընէք, ըսաւ տիկինը` սենեակը մտնելով:

—Անհանգստութեան պատճառ մը չունիմ, միայն թէ անօթի եմ եւ կերակուր ուտել կ՚ուզեմ:

—Կերակուրդ պատրաստուելու վրայ է, հիմա պիտի բերեմ, ըսաւ տիկինը եւ դուրս ելաւ նորէն դռան առջեւ էրկանը սպասելու համար:

—Ինչ տեսակ կնիկ է այս, ըսաւ Աբիսողոմ աղան, երբ առանձին մնաց, զիս անօթի կը պահէ եւ կը պատուիրէ, որ հանգիստ ըլլամ. անօթի մարդը հանգիստ կրնայ ըլլալ…

—Սեպէ թէ ես ալ քու քուրդ եմ կամ աղջիկդ եմ, ըսաւ վաթսունամեայ տիկինը դարձեալ ներս մտնելով, եթէ բան մը կ՚ուզես, մի քաշուիր, ըսէ ինձի որ բերեմ:

—Շնորհակալ եմ:

—Ես կ՚ուզեմ, որ իմ տունս եկող հիւրերը չնեղուին:

—Կը հասկնամ. հիմակուհիմա կերակուրէն ուրիշ բան չեմ ուզեր:

—Կերակուրը պատրաստուելու վրայ է, հոգ մի ընէք…

Տիկինը դեռ պիտի շարունակէր իւր բանակցութիւնն, բայց դուռը զարնուելով՝ դուրս վազեց շուտով, որպէսզի դուռը բանայ, էրիկը դիմաւորէ եւ բերած պաշարներն առնէ ու կերակուր եփէ:

—Ողջոյն, տիկին, ըսաւ մէկը դուռը բացուելուն պէս:

Հարկ չկայ ըսելու, թէ եկողը կրօնաւոր մ՚էր, ինչու որ անոնք միայն կը գործածեն ողջոյնը:

—Օրհնեա տէր, պատասխանեց տիկինը:

—Ինչպէս էք, աղէկ էք, տիկին:

—Փառք Աստծոյ, տէր հայր:

—Մանուկ աղան հիմա դէմս ելնելով իմացուց, որ հիւր մը եկած է ձեզի այսօր, ես ալ եկայ, որ հետը տեսնուիմ:

—Շատ աղէկ ըրեր էք, ներս հրամմեցէք, տէր հայր, ըսաւ տիկինն՝ ցոյց տալով խուցն, որուն մէջ Աբիսողոմ աղան իւր անօթութեամբը կը զբաղուէր:

Քահանայն ներս մտաւ:

Աբիսողոմ աղան ոտք ելաւ:

—Ողջոյն, Աբիսողոմ աղայ:

—Օրհնեա, տէր հայր:

—Մեղաւորս ձեր բարեպաշտութեան գալն իմանալով` աճապարանօք եկայ ձեր ջերմեռանդութեան պատուական որպիսութիւնը հարցնելու. ինչպէս էք, Աբիսողոմ աղայ:

—Աղէկ ենք:

—Միշտ աղէկ ըլլաք, տէր Աստուած ձեր մեռելոց արքայութիւն եւ կենդանեաց աւուրս երկարս պարգեւեսցէ:

—Շնորհակալ եմ. դուք ինչպէս էք, տէր հայր:

—Մեր աղէկութիւնը մի հարցունէք… ժամանակիս աղէկութիւնը… Տէր Աստուած զձեզ յամենայն փորձանաց եւ ի չարէ ազատ պահեսցէ. ժողովուրդն երբ աղէկ ըլլայ, քահանաներուն ալ երեսը կը խնդայ:

—Այնպէս է, տէր հայր, պատասխանեց Աբիսողոմ աղան` իւր աչերն չզատելով բնաւ խուցին դռնէն, ուսկից կերակուր կը յուսար:

—Օրհնած, ժամանակը շատ գէշ է. ժողովուրդը շատ նեղութիւն կը քաշէ, այս պատճառաւ ջերմեռանդութիւնն ալ օրըստօրէ պակսելու վրայ է:

—Իրաւ է:

—Բայց ինչ պիտի ընենք, ինչ կու գայ մեր ձեռքէն` համբերելէն զատ… Սուրբ գիրքը կ՚ըսէ. որ համբերեսցէ, իսպառ նա կեցցէ:

—Այնպէս է:

—Եթէ չհամբերենք, բարկանալ պէտք է, եւ մարգարէն կ՚ըսէ. բարկանայք եւ մի մեղանչէք:

—Ճիշտ է, պատասխանեց Աբիսողոմ աղան, որուն ականջը բնաւ չէր մտներ քահանային խօսքերը եւ որ քահանային ներկայութենէն նեղութիւն կ՚իմանար. վասնզի, ինչպէս գիտեն ընթերցողները, կերակուրէն ուրիշ բանի պէտք չունէր:

—Զի ոչ հացիւ միայն կեցցէ մարդ, այլ բանիւ Տեառն:

Քահանան քթախոտի տուփը ծոցէն հանեց եւ երկու մատներովը քթախոտ լեցուց քթին ծակերուն մէջ եւ յետոյ, տուփը Աբիսողոմ աղային երկնցնելով`

—Հրամմեցէք, օրհնած, ըսաւ:

Աբիսողոմ աղան շնորհակալութեամբ առաւ տուփն եւ քիչ մը քթախոտ քաշեց:

—Քիչ քաշեցիք, Աբիսողոմ աղայ, կ՚աղաչեմ, անգամ մ՚ալ քաշեցէք, քթախոտը վնասակար բան մը չէ:

Աբիսողոմ աղան անգամ մ՚ալ քաշեց, որպէսզի խօսքը չերկարի եւ հիւրը մեկնի:

—Ինչու աղէկ մը չէք քաշեր, Աբիսողոմ աղայ, կրկնեց քահանայն, շատկեկ քաշեցէք:

—Շնորհակալ եմ, տէր հայր, սովորութիւն չունիմ:

—Կը խնդրեմ, մեղաւորիս խօսքը մի կոտրէք, քիչ մ՚ալ քաշեցէք:

—Ալ չես քաշուիր, ըսաւ Աբիսողոմ աղան մեկուսի եւ քիչ մ՚ալ քաշեց:

—Դաւիթ մարգարէն կ՚ըսէ, որ` մարդս որպէս խոտոյ են աւուրք իւր…

—Քթախոտին համար կ՚ըսէ:

—Չէ, մեզի համար կ՚ըսէ… եւ մենք ալ աշխատելու ենք, որ այս վաղանցուկ կեանքին մէջ ուրիշներուն բարիք ընենք, աղքատ տնանկները խնամենք եւ երբեմն ալ մեր ննջեցելոց հոգւոյն համար աղօթենք:

—Այնպէս է:

—Պատրաստ գտնուելու ենք, որ կանչուելնուս պէս երթանք:

—Իրաւ է:

—Մեղաւորս պիտի համարձակիմ խնդիրք մը ընել ձեր բարեպաշտութեանը եւ կը յուսամ, որ չէք մերժեր, վասնզի ձեր բարեպաշտութիւնը եւ ջերմեռանդութիւնը շատ աղէկ կը ճանչնամ մեղաւորս:

—Հրամմեցէք:

—Տէր Աստուած իւր անսպառ գանձը միշտ բաց պահէ հրամանոցդ պէս ջերմեռանդներուն:

—Շնորհակալ եմ:

—Մէկուն տեղ հազար տայ, հազարին տեղ միլիոն տայ ի շինութիւն սբ. եկեղեցւոյ եւ ի փառս ազգին: Խնդիրքս սա է, որ առաջիկայ կիրակի կ՚ուզեմ ձեր ննջեցելոց հոգուն համար պատարագ մատուցանել: Ներեցէք համարձակութեանս, բայց իմ պարտքս է միշտ իմացունել, որ ննջեցեալները մոռնալու չէ:

—Իրաւունք ունիս, տէր հայր:

—Արդ, եթէ կ՚ուզէք, ըսէք, որ ես ալ անոր համեմատ կարգադրութիւն մը ընեմ: Չկարծէք, թէ ծախքը մէկ մեծ բան մ՚է. երկու ոսկիով կը լըմննայ: Նոյն օրը յատկապէս ծանուցում ալ կ՚ընենք եկեղեցւոյ մէջ, որ վասն հոգւոցն ննջեցելոց Աբիսողոմ աղայի է նոյն աւուր սուրբ եւ անմահ պատարագը:

—Շնորհակալ կ՚ըլլամ:

—Բան մը չէ, մեր պարտքն է:

—Հրամմեցէք, երկու ոսկին առէք, ըսաւ Աբիսողոմ աղան` քսակէն երկու ոսկի տալով քահանային:

—Թող այսօր մնար… Ինչու աճապարեցիք, պատասխանեց քահանան ձեռները բանալով:

—Չէ, առէք:

—Որովհետեւ կը ստիպէք, ես ալ կ՚առնեմ` սիրտդ չկոտրելու համար: Օրհնեալ ըլլաք. Տէր Աստուած ձեր տունը միշտ շէն պահէ, ձեր քսակը միշտ լեցունէ. ինչ որ ունիս սրտիդ մէջ, Տէր Աստուած կատարէ. գործերուդ յաջողութիւն տայ եւ ամէն փորձանքներէ ազատ պահէ:

Քահանան բարեմաղթութիւնները լմնցնելուն պէս մնաք բարեաւ ըսելով դուրս ելաւ:

—Վերջապէս խալսեցայ, ըսաւ ինքնիրեն Աբիսողոմ աղան, սա մարդուն ձեռքէն. սա ինչ փորձանքներ են, որ կու գան գլխուս այսօր` Պոլիս ոտք կոխելէս ի վեր: Շոգենաւէն հազիւ դուրս ելած էի, խմբագիրին մէկը երկու ժամ գլուխս ցաւցուց. անկից զատուեցայ եւ մինչեւ որ տունը գտայ, հազար նեղութիւն քաշեցի: Տուն եկայ, որ քիչ մը շունչ առնեմ եւ կերակուր ուտեմ, տանտիկինը զիս անօթի կը պահէ եւ միշտ ներս կու գայ, կ՚աղաչէ ինձի, որ բան մը հոգ չընեմ եւ հանգստութեանս նայիմ: Աս ալ հերիք չէր, եւ ահա այս մարդը կու գայ, բռնի քթախոտ քաշել կու տայ ինձի եւ Դաւիթ մարգարէէն խօսք բանալով` երկու ոսկի կ՚առնէ կ՚երթայ. երթա յ բարով: Այս ամէնը քաշեցինք անօթի փորանց. բայց սա կերակուրս ինչու համար չեն բերեր. այս գիշեր անօթի պիտի պահեն զիս… աս ինչ խայտառակութիւն է…

Այս հարցումներն կ՚ուղղէր Աբիսողոմ աղան, եւ ահա կազն, որ արդէն հատած ըլլալով տկար լոյս մը կու տար, կը մարի եւ մութի մէջ կը ձգէ հիւրը:

—Բայց քաշուելու բան չէ աս, կը շարունակէ խոշոր մարդը, կամ ուրիշ տեղ մը երթալու է եւ կամ կինը կանչելով քանի մը խօսք ըսելու է: Ես իմ քաղաքիս մէջ երկու սպասաւոր ունէի, որ դէմս բարեւ կը բռնէին. սեղանը կանուխ կը պատրաստէին եւ իմ գործերս կը տեսնէին. սպասաւորներով վարժուած մարդ մը ինչու այս նեղութիւնն քաշէ հիմա:

—Աս ինչ է, կազը մարած է… հարցուց տիկինը սենեակին դուռը բանալով:

—Այո, մարած է, պատասխանեց Աբիսողոմ աղան` զսպելով իւր զգացած նեղութիւնն, որ աւելնալու վրայ էր:

—Դուն հանգիստ եղիր, Աբիսողոմ աղայ, այդ բաները նայիլը մեր գործն է:

—Այո, բայց ես անօթի եմ եւ սպասելու կարողութիւն չունիմ:

—Ես ինչ ըսի քեզի, դուն սիրտ մի հատցուներ. ամէն բան ինձի ձգէ, ես կը հոգամ:

Տիկինը շուտ մը դրացւոյն տունը վազեց եւ անոր կազն բերելով լուսաւորեց Աբիսողոմ աղային խուցը:
Դ.
Այս լուսաւորութեան վրայ կէս ժամ չանցաւ, եւ Աբիսողոմ աղային ներկայացաւ երիտասարդ մը, որ վաճառականի չէր նմաներ, սեղանաւորի ալ չէր նմաներ, արհեստաւորի ալ չէր նմաներ, գործաւորի ալ չէր նմաներ, եւ վերջապէս անանկ բանի մը կը նմանէր, որուն նմանը չկայ: Հազիւ երեսուներկու տարեկան կը թուէր: Կապոյտ աչերով, դեղին մազերով զարդարուած ըլլալով՝ ունէր նաեւ երկու մատ մօրուք, որ մայրաքաղաքիս մէջ կամ սգոյ նշան է եւ կամ չքաւորութեան: Հագուստներն այնքան հին էին, որ հնախոյզները զանոնք գնելու համար մեծաքանակ գումար մը կու տային: Սակայն եթէ հագուստի մասին վանողական էր, դէմքի մասին քաշողական զօրութիւն ունէր այս անձը:

—Ծառայ եմ մեծապատւութեանդ, մեծապատիւ տէր, պոռաց այս երիտասարդն սենեակէն ներս մտնելով եւ մօտենալով Աբիսողոմ աղային:

—Ինչ կայ, ինչ կ՚ուզէք, հարցուց Աբիսողոմ աղան վախնալով:

—Վսեմափայլ տէր, ձեր գալուստն լսելով փութացի հոս գալ, իմ խորին մեծարանացս հաւաստին ձեր ոտքերուն տակը դնել:

—Ոտքերուս տակը. շատ աղէկ, դիր, ըսաւ Աբիսողոմ աղան, որ կը կարծէր, թէ մուճակ բերած էր իրեն:

—Շնորհակալ եմ, բարձրապատիւ տէր, ըսաւ երիտասարդը, գլուխը բացաւ եւ սեղանին վրայ ելաւ, կանգնեցաւ:

Աբիսողոմ աղայ այս տեսարանին առջեւ բոլորովին շուարած` անհամբեր տեսնել կ՚ուզէր, թէ ինչ պիտի ընէր այս պարոնը սեղանին վրայ:

Երիտասարդն ծոցէն թուղթ մը հանեց եւ աչերն Աբիսողոմ աղային տնկելով՝ բոլոր ձայնովը պոռաց.

—Տիարք եւ տիկնայք…

Աբիսողոմ աղայ այս ահարկու ձայնէն վախնալով` նստած տեղէն երկու կանգուն վեր ցատկեց եւ չկրնալով ինքզինքը զսպել` պոռաց.

—Ով է այս մարդը, յիմարանոցէն փախած խենդ է, թէ յիմարանոց երթալու յիմար:

—Հայ ազգն, շարունակեց երիտասարդը ձայնը քիչ մը իջեցնելով, այսօր այնպիսի հանդէս մը կը կատարէ, որ մեր հայրենեաց ամէնէն քաջ դիւցազնին նուիրուած է…

—Միտքդ ինչ է, եղբայր…

—Կար ժամանակ մը, ուր խաւարը լուսոյ դէմ կը կռուէր, տգիտութիւնը գիտութեան դէմ, անցեալն ապառնիին դէմ, հրամայականը սահմանականին դէմ, սուրը գրիչի դէմ, ատելութիւնը սիրոյ դէմ, կրակը ջուրին դէմ, միսը բանջարեղէնին դէմ. ԻՍԿ հիմա անցան այն ժամանակները. անոնք անցեալ են, մենք` ապառնի, անոնք խաւար են, մենք՝ լոյս, անոնք տգէտ են, եւ մենք՝ գիտուն, անոնք սուր են, մենք՝ գրիչ, անոնք ատելութիւն են, մենք՝ սէր, անոնք կրակ են, մենք` ջուր, անոնք միս են, մենք՝ բանջարեղէն, անոնք վարունգ են, մենք՝ խնձոր, անոնք փուշ են, մենք` վարդ. անցան, անցան այն դարերը, ուր մարդկութիւնը տգիտութեան օրօրոցին մէջ մէյ մը ասդին, մէյ մը անդին կ՚երթար, կու գար…

—Միտքդ ինչ է, եղբայրս, ես քեզի բան մը չըրի, ինչ կ՚ուզես ինձմէ, գնա քեզի բարկացնողին զրուցէ այդ խօսքերը…

—Այո, մարդկութիւնը կը չարչարուէր, կը նախատուէր անգութ բռնաւորներու ձեռք է ն եւ չէր գիտեր, որու երթալ եւ որու բողոքել:

—Տէր ողորմեա… Տէր ողորմեա, ըսաւ ինքնիրեն Աբիսողոմ աղայ. քաշելիք ունինք եղեր… ես կրնամ հիմա զինքը սեղանէն վար առնել, բայց կը վախնամ, որ ծոցէն ատրճանակ մը հանէ եւ զարնէ ինձի, վասն զի խիստ բարկութեամբ կը խօսի:

—ԻՍԿ երբ գիտութիւնն եկաւ, շարունակեց ատենաբանը, եւ վանեց տգիտութիւնն, ինչպէս լոյսն` խաւարը, սէրն` ատելութիւնը, գրիչն` սուրը, ապագան՝ անցեալը, այն ատեն, ահ, այն ատեն… այո, այն ատեն, այո, կ՚ըսեմ, այն ատեն միայն հասկցուեցաւ, որ մարդկութիւն, ազգ եւ հայրենիք բառերը բառարանները լեցնելու համար շինուած բաներ չէին, այլ ամէն մարդու մտքին մէջ, սրտին մէջ, հոգւոյն մէջ երկաթեայ տառերով եւ անջինջ կերպով դրոշմելու բառեր էին…

—Երբայր, կ՚աղաչեմ, վար իջիր եւ այնպէս զրուցէ ցաւդ…

Ատենաբանը կայնած տեղը այնպէս կը դողար, որ Աբիսողոմ աղային սիրտը կը հատնէր, թէ կազը գետինը պիտի իյնար:

Ուստի չուզելով այլ եւս համբերել՝ պոռաց ինքնակոչ ատենաբանին երեսն ի վեր.

—Վար իջիր սըկէ:

—Կ՚աղաչեմ, մի սաստեր զիս:

—Վար իջիր, ապա թէ ոչ…

—Մի կոտրեր իմ սիրտս, որ ազգին համար կը բաբախէ:

—Ինչ ըսելիք որ ունիս, եկուր քովս, մարդու պէս նստէ եւ ըսէ. հոն տեղուանքը ելնել ինչ պիտի ըլլայ:

—Կ՚աղաչեմ, թող տուր վերջացնեմ, ահ, չես գիտեր, թէ որչափ կը յուզուիմ, երբ ճառ կը կարդամ:

—Վար իջիր:

Ատենաբանը բեմէն կ՚իջնայ եւ կ՚երթայ աթոռի մը վրայ կը նստի:

—Հիմա զրուցէ ինձի, միտքդ ինչ է, կ՚ըսէ Աբիսողոմ աղայ բարկութեամբ:

—Կ՚աղաչեմ, մի բարկանար:

—Ինչ կ՚ուզես, զրուցէ, շուտ, հիմա:

—Բարկութեամբ մի վարուիր հետս, ոտքդ պագնեմ, սիրտս լեցուած է, հիմա կը սկսիմ լալ:

Եւ ատենաբանը կը սկսի լալ:

—Լալու ինչ կայ, եղբայրս:

—Ծառադ կը փափաքի գրականութեամբ ազգին ծառայել, բայց այս ազգը շատ ապերախտութեամբ կը վարուի իւր գրագէտներուն դէմ:

—Ատոր մէջ ես ինչ յանցանք ունիմ:

—Դուք յանցանք չունիք եւ թերեւս իրաւունք ունիք… ոտանաւորներ ունիմ գրած հայրենիքի վրայ, սքանչելի կտորներ, պատուական տողեր, որոնց մէջ երեւակայութիւնը, աւիւնը, խանդն, հուրն ու բոցը սաւառնաթեւ կը սլանան:

—Շատ աղէկ, ատոր համար լալու է:

—Մեր ազգն անոնց յարգն ու պատիւը չճանչնար, զանոնք տղայական բաներ կը կարծէ եւ թող կու տայ, որ զանոնք գրողը անօթի մնայ:

—Ես ինչ ընեմ:

—Կ՚աղաչեմ, քաղցրութեամբ վարուէ հետս:

—Ինչ ըրած ունիմ քեզի:

—Ձեզի պիտի աղաչէի, որ…

—Ինչ, շուտ ըսէ…

—Մի պոռար երեսս ի վար, հոգիդ սիրես, հիմա կը սկսիմ լալ…

Նորէն սկսաւ լալ գրագէտը:

—Տէր Աստուած, դուն համբերութիւն տուր ինձի, ըսաւ Աբիսողոմ աղան մեկուսի:

—Խնդիրքս սա էր, որ կ՚ուզէի տպել տալ քիչ մը առաջ կարդացած ճառս…

—Գնա տպել տուր, քու ձեռքէդ բռնող կայ:

—Պիտի խնդրէի ձեր մեծապատւութենէն, որ տպագրութեան ստակը դուք տայիք:

—Ինչու… ինչ պատճառ կայ, որ քու ճառիդ համար ես դրամ տամ: Լսուած բան է, որ մէկը իրեն շահուն համար գիրք տպէ, եւ ծախքն Աբիսողոմը տայ…

—Կը խնդրեմ, սիրտս արդէն խոցուած է, դուք ալ նոր վէրք մը մի բանաք հոս:

—Ինչու վէրք պիտի բանամ եղեր. գնա բանդ, եղբայր, փորձանք եղար գլխուս:

—Գիտէք` որքան ծանր է գրագէտի մը ասանկ խօսքեր լսելը…

—Չեմ գիտեր եւ գիտնալ չեմ ուզեր:

—Բանաստեղծի մը սիրտը շատ փափուկ է, ամենաթեթեւ խօսքէ մը կը վիրաւորուի: Այս նիւթին վրայ ոտանաւոր մը գրած ունիմ, կարդամ, մտիկ ըրէք:

—Ոտանաւոր մտիկ ընելու ժամանակ չունիմ:

—Կ՚աղաչեմ, ոտանաւորիս հետ խստութեամբ մի վարուիք. այն ոտանաւորին համար, զոր դուք չէք ուզեր մտիկ ընել, երկու ամիս աշխատած եմ ես եւ երբ որ անոր նախատուիլը տեսնեմ, արժանապատւութիւնս կը վիրաւորուի: Կ՚աղաչեմ, ոտանաւորիս համար գէշ մի զրուցէք… Կը խնդրեմ, թոյլ տուէք ինձ կարդալ զայն անգամ մը…

—Ես ոտանաւոր մտիկ ընելու չեկայ հոս:

—Շատ լաւ. ողբերգութիւն մը գրած եմ, անոր վրայէն անցնինք:

—Չեմ ուզեր. ես անօթի եմ հիմա, կերակուր պիտի ուտեմ:

—Շատ լաւ, ուտելիքի վրայ ատենաբանութիւն մը ընեմ:

—Ժամանակ չունիմ մտիկ ընելու:

—Կ՚աղաչեմ, այդ խօսքը ուրիշ անգամ մի ըսէք, ասկէ աւելի ծանր խօսք չկայ հեղինակի մը համար, որ իւր մէկ աշխատասիրութիւնն ուրիշի կարդալու փափաք կը յայտնէ: Կը խնդրեմ, բարձրապատիւ տէր, քաղցրութեամբ վարուեցէք հեղինակներու հետ:

—Գլխուս վրայ նստեցունեմ քեզի:

—Ոտքդ պագնեմ, մի ծաղրէք զիս, ինչու ձեր գլխուն վրայ նստեցունէք:

—Ինչ ընեմ հապա, քսակս քեզի տամ` հեղինակներու հետ քաղցրութեամբ վարուած ըլլալու համար:

—Ոչ, միայն ճառիս տպագրութեան ծախքը:

—Քանի ոսկիով կը լմննայ գործդ:

—Չորս ոսկիով կը լմննայ, բան մը չէ, իմ Մեկենասս պիտի ըլլաս, ես ալ քու անունդ ոտանաւորով մը գրքոյկին ճակատը պիտի դնեմ:

—Ճակատը դնես պիտի:

—Այո:

—Ինչու համար:

—Որպէսզի ամէն մի մարդ գիտնայ, թէ ձեր ստակովը տպուած է այն գիրքը:

—Շատ լաւ, պատասխանեց Աբիսողոմ աղան եւ քսակէն չորս ոսկի հանեց, տուաւ: Հեղինակն հազար յարգանք մատուցանելով` դուրս ելաւ:

Աբիսողոմ աղան ետեւէն կանչեց զինքը եւ հարցուց.

—Չկրնար ըլլալ, որ գրքին ճակատը սպասաւորներուս ալ անունները դնես եւ իմացունես ազգին, որ Աբիսողոմ աղան կովեր, ոչխարներ, էշեր եւ ագարակներ ունի իւր քաղաքին մէջ:

—Այդ ձեր ըսածները հովուերգութեան ճիւղին կը վերաբերին:

—Չեմ հասկնար:

—Ատոնց վրայ ոտանաւորներ կը գրուի. եթէ փափաքիք, ոտանաւոր մը շինեմ:

—Ինչ ընեմ ոտանաւորը:

—Լրագրի մը մէջ տպել կու տաք:

—Կը տպեն:

—Ինչու չպիտի տպեն. եթէ կէս ոսկի տալու ըլլաք, քառասուն անգամ կը տպեն:

—Շատ աղէկ. ադ ըսածդ գրէ:

—Գլխուս վրայ:

—Բայց աղուոր բան մը ըլլայ:

—Շատ լաւ:

—Այնպէս, որ տեսնողը հաւնի:

—Հարկաւ:

—Վաղը առտու կը բերէք:

—Վաղը առտու… ինչ կ՚ըսէք… մէկ ամիսէն հազիւ կրնամ պատրաստել:

—Մէկ ամիսէն:

—Հազիւ. ոտանաւորը կարդալը դիւրին է, բայց գրելը` դժուար: Գեղեցիկ ոտանաւորի մը համար քիչէն քիչ երկու ամիս պէտք է:

—Ինչ կ՚ըսէք…

—Այո, բայց ես կ՚աշխատիմ ամիսէ մը լմնցնել:

—Ատ ինչ դժուար բան է եղեր:

—Ինչ կարծեցիք հապա. երկու ամիս պիտի սպասեմ, որ մուսաս գայ եւ ներշնչէ ինձի, որպէսզի գրեմ. առանց մուսայի ոտանաւոր չգրուիր:

—Եթէ այդ մուսան գալու չըլլայ…:

—Անպատճառ կու գայ:

—Չկրնար ըլլալ, որ նամակ գրես եւ աղաչես իրեն, որ շուտ մը գայ, եւ դուն ալ երկու ամիս չսպասես:

—Անիկա ինքնիրեն կու գայ, նամակի պէտք չունի, մեծապատիւ տէր:

—Ուր կը նստի… շատ հեռու է:

—Այո, շատ հեռու է, բայց կու գայ:

—Ցամաքէն թէ ծովէն:

—Չէ, մեծապատիւ տէր, չէ:

—Ով է ուրեմն սա գետնին տակն անցնելուն մարդը… ուսկից պիտի գայ… ըսէ, որ ճամբայ մը մտմտանք ու բերել տանք…: Եթէ մէկ֊երկու ոսկի տանք, այս շաբաթ կու գայ:

—Այո, երկու ոսկի տալուդ պէս գործը կը դիւրանայ, եւ մուսաս այս շաբաթ վազելով կու գայ, պատասխանեց անմուսայ բանաստեղծը ոսկի բառը լսելուն պէս:

—Գրէ ուրեմն իրեն, իմ կողմէս ալ յատուկ բարեւներ ըրէ եւ ըսէ, որ Աբիսողոմ աղան քեզ տեսնել կ՚ուզէ:

—Գլխուս վրայ: Մնաք բարեաւ, տէր, շնորհակալ եմ ձեզմէ, ծառայ եմ ձեր մեծապատւութեանը եւ կ՚աղաչեմ ընդունիք…

—Ոչ, ըսաւ Աբիսողոմ աղայ բարկութեամբ, ալ երկար ըրիր. ահա ինչ որ ըսիր, ընդունեցի եւ դեռ ինչ կ՚ուզես, որ ընդունիմ…

—Խորին յարգանացս հաւաստիքը, տէր… որով մնամ ձեր մեծապատւութեան ամենախոնարհ ծառայ:

—Շատ աղէկ:

Մեկնեցաւ բանաստեղծն` երկու ոսկիով բերել տալ խոստանալով մուսան, զոր ոմանք աւելի աժան գնով բերել կու տան: Մուսայի մ՚օրականն հիւսնի մ՚օրականէն աւելի չէ այժմ:

Աբիսողոմ աղայ, ինչպէս դիտեցին ընթերցողներն, կը մոռնար իւր անօթութիւնն ամէն անգամ, որ մէկն անոր խօսք կու տար անունը լրագրի մէջ անցունելու եւ կամ եկեղեցւոյ մէջ ծանուցում ընելու, ինչպէս նաեւ իւր քսակին բերանը կը բանար եւ դրամով կը վարձատրէր ամէն անոնք, որ իրեն կը խոստանային անունն ժողովրդեան մէջ տարածելու: Փառասիրութիւնն ալ տեսակ մը անօթութիւն է, զոր դրամով կը կշտացունեն մարդերը: Լրագիրներու մէջ գրուելու փառասիրութիւնն, զոր ոմանք մոլութիւն կը համարեն, եւ ոմանք առաքինութեան կարգը դասել կը փափաքին, եւ որ մեր ժողովրդեան ամէն դասերուն մէջ կը գտնուի այսօր, տիրած էր նաեւ Աբիսողոմ աղային վրայ, որ բանաստեղծին մեկնելէն ետքը փոխանակ իւր անօթութեանը վրայ խորհելու` սկսաւ ոտանաւորին վրայ միտք յոգնեցունել:

—Արդեօք, հարցուց ինքնիրեն, ոտանաւորն ուզածին պէս պիտի ըլլայ. սա մարդու մուսան քանի մ՚օրէն պիտի գայ. եւ եթէ չգայ, անոր տեղն ուրիշ մը բերելու է…:

Այս հարցումներն կ՚ուղղէր իրեն, երբ տան տիկինը ներս մտնելով ըսաւ.

—Կերակուրը պատրաստ է, հրամմեցէք, Աբիսողոմ աղայ:

Ըստ տաճկաց ժամը գիշերուան չորսը զարկած էր:

Ե.
Այն խուցն, որուն մէջ Աբիսողոմ աղան ապաշխարանք քաշած էր, ունէր իւր դէմն սենեակ մը, որ խոհանոցի քովն էր եւ որ ճաշի յատկացուած էր: Այս սենեակը մտաւ Աբիսողոմ աղան առաջնորդութեամբ տիկնոջ, որ սեղանը պատրաստած էր վերջապէս:

Աբիսողոմ աղան ճաշի սենեակը մտնելով բարեւեց Մանուկ աղան, որ սեղանին շուրջը աթոռներ շարելու զբաղած էր:

—Սանկ հրամմեցէք, Աբիսողոմ աղայ, ըսաւ Մանուկ աղայ` սեղանին վերի կողմը ցոյց տալով իւր հիւրին:

—Հրամանքնիդ նստեցէք, ես ալ կը նստիմ, պատասխանեց հիւրն` նստելով իրեն ցոյց տրուած տեղը:

—Ներեցէք կերակուրն այսչափ ուշացնելուս համար, ուրիշ իրիկուններ ձեր ուզած ժամուն կրնաք ուտել. այս գիշեր քանի մը պատճառներ թող չտուին, որ սեղանն ժամանակին պատրաստուէր. այս պատճառները վերջը կը պատմեմ ձեզի: Ինչպէս էք, տեսնենք, Աբիսողոմ աղայ, հանգիստ էք, հարցուց Մանուկ աղան ձայնին աստիճանն իջեցունելով:

—Շատ հանգիստ եմ:

—Շնորհակալ ենք, մեր բարեկամն ինչպէս է Տրապիզոն:

—Աղէկ է, յատկապէս բարեւ ըրաւ ձեզի:

—Բերող տանողն ողջ ըլլա յ: Եթէ ձեզի գաւաթ մը օղի տամ, կը տնկէք. ախորժակ կը բանայ:

—Գաւաթ մը միայն կը խմեմ:

—Շատ լաւ. հրամմեցէք:

Մանուկ աղան երկնցուց գաւաթն Աբիսողոմ աղային, որ ի մի ումպ կլլեց զայն, այսինքն օղին. գաւաթը չհասկնաք:

—Անոյշ ըլլայ, Աբիսողոմ աղայ:

—Շնորհակալ եմ:

—Ձեր կենդանութեանը:

—Ողջ եղէք:

Մանուկ աղան օղին ջրով բարեխառնելէն ետքը խմեց զայն ի չորս ումպ:

—Տիկինը մինչեւ որ կերակուրներն տաքցունէ եւ բերէ, մենք կրնանք խօսիլ եւ ժամանակ անցունել, այնպէս չէ, Աբիսողոմ աղայ:

—Այո, պատասխանեց հիւրն այնպիսի եղանակով մը, որ կը հասկցունէր, թէ աւելի լաւ էր նախ կերակուր ուտել եւ ապա խօսիլ:

—Մտիկ ըրէք ուրեմն այսօր մեր գլուխն եկածները: Քանի մը շաբաթէ ի վեր թաղականի մը ընտրութեան ետեւէ ինկած ենք: Դուք հիմա ձեր մտքէն պիտի ըսէք, թէ` մարդ, թաղականը քուկին ինչուդ պէտք: Անանկ չէ, Աբիսողոմ աղայ, ազգին գործը ես չնայիմ, դուն չնայիս, ան չնայի, ով նայի ուրեմն. ինչուս պէտքը շատ գէշ բան է, անով ամէն մարդ մէկդի կը քաշուի, եւ ազգին գործերն ալ երեսի վրայ կը մնան: Իմ գիտցածս՝ ամէն մարդ ձեռքէն եկածին չափ ազգին գործերուն ալ աշխատելու է: Հատ մ՚ալ կը խմէք, Աբիսողոմ աղայ. ախորժակ կը բանայ:

—Սովորութիւն չունիմ մէկ գաւաթէն աւելի խմելու:

—Մեր գաւաթներն պզտիկ են, մանաւանդ թէ Պոլսոյ օդն ալ կը վերցունէ:

—Շատ լաւ:

Երկու բարեկամներ մէյմէկ գաւաթ եւս խմեցին իրարու կենդանութեանը, եւ Մանուկ աղան սկսաւ ատենաբանութեան:

—Այս առտու, ըսաւ, մեր թաղին ազգային զբօսարանը գացած ժամանակս, ձեզմէ աղէկ չըլլայ, մեր բարեկամներէն Մելքոն աղային հանդիպեցայ: Այս Մելքոն աղան նախ Բարթողիմէոս աղային աղջիկն առած էր: Բարթողիմէոս աղան ալ ժամանակաւ մատով կը ցցունեն եղեր, իբրեւ բարի մարդ, հիւրասէր մարդ, ազգասէր եւ բարեպաշտ մարդ, եւ շուկային մէջ շատ խանութներ ունէր, որոնցմէ տարին բաւական եկամուտ կ՚առնէր: Քանի մը տարիէն Մելքոն աղային կինը մեռաւ, եւ Մելքոն աղան համետագործ Նիկողոսին աղջկանը հետ կարգուեցաւ: Այս աղջիկն քանի մը եղբայրներ ունի, որոնց մին Ամբակում աղային քով գրագրութիւն կ՚ընէ: Այս Ամբակում աղան ալ տղայ մը ունէր, որ թուղթ խաղալով հօրը շատ ստակը կերաւ եւ վերջէն Ռուսաստան փախաւ: Այս տղան Մարգար եպիսկոպոսին քրոջ թոռան եղբօրորդին էր: Միւս եղբայրը շուկայի մէջ ոսկերիչ է. բարձր հասակով, սիրուն մարդ մ՚է: Երրորդ եղբայրը ատենօք շատ պարապ պտըտեցաւ, խեղճութեան մէջ ինկաւ, անօթութենէ պիտի մեռնէր, վերջէն թաղական անդամ ընտրուեցաւ եւ մէկ երկու տարիէն ինքզինքը ժողվեց: Չերկնցնեմ խօսքս, Մելքոն աղան այդ Նիկողոս աղային աղջիկն առնելէն ետքը քանի մը տարիներ շատ հանգիստ կեանք վարեց, բայց վերջէն բախտը դարձաւ, ձախորդութիւն ձախորդութեան վրայ եկաւ, եւ ունեցած չունեցածը բոլորովին կորսնցուց: Օր մը առնեմ զինքը, հոս բերեմ, եւ տեսէք, թէ ինչ բարի մարդ է: Եղբայր մ՚ալ ունի, որ վարպետ ժամագործ մ՚է, ատենօք Պեօյուք Դերէ կը նստէր, վերջը քանի մը տարիներ Իսկիւտար նստաւ, ետքէն Քում Քաբուն երթալով՝ հոն ալ չկրցաւ նստիլ, եւ հիմա չեմ գիտեր, ուր կը նստի: Բայց շատ վարպետ ժամագործ է։ Թորոս աղան, որ եւ ոչ մէկ ժամագործի կը յանձնէ իւր ժամացոյցն, անոր կու տայ, որ մաքրէ: Այս Թորոս աղան կը ճանչնաք. ուրիշ տեսակ մարդ է. անոր մէկ պատմութիւնը ընեմ քեզի եւ մտիկ ըրէ, որ տեսնես, թէ աշխարհիս վրայ ասանկ մարդ կը գտնուի եղեր, որ…

—Բերեմ ապուրը, հարցուց տիկինը սենեակին դռնէն ներս երկնցնելով գլուխը:

—Քիչ մը համբերէ, տիկին, խօսքս լմնցունեմ, վերջը բեր: Այնպէս չէ, Աբիսողոմ աղայ, խօսք պէտք է եա: Եթէ մտիկ ընելու ժամանակ չունիք եւ գլուխնիդ կը ցաւցունեմ կոր, ըսէք:

—Ատ ինչ խօսք է… բա…

Աբիսողոմ աղան չկրցաւ շարունակել իւր խօսքը, զոր ընդմիջեց Մանուկ աղան Թորոս աղային պատմութիւնն սկսելով.

—Այս Թորոս աղան, շարունակեց, մուշտակագործ մ՚է, ականջը խօսի, եւ իւր ընտանիքովը հանգիստ կեանք մը կը վարէ: Իւր տանը պէտք եղած պարէնը, կարասիքն եւ հանդերձեղէն իւր ձեռքովը կ՚առնէ եւ իրմէ զատ եւ ոչ մէկու մը վստահութիւն ունի, ականջը խօսի: Մսավաճառէն միս կ՚առնէ, տուն երթալուն պէս կը կշռէ զայն եւ անպատճառ քանի մը տրամ պակաս կը գտնէ միսը, մսավաճառին կ՚երթայ, հետը կռիւի կը բռնուի եւ քանի մը տրամ պակաս տրուած միսը կ՚առնէ տուն կը դառնայ: Ասանկ տարօրինակ մարդ մ՚է. ականջը խօսի: Օր մը այս Թորոս աղան, ականջը խօսի, ժամացոյցին փոշիները մաքրել տալու համար ժամագործի մը կ՚երթայ եւ հետը սակարկութեան սկսելով` վերջապէս տասնեւհինգ դահեկան կը հաւանի տալ, այն պայմանաւ, որ ժամագործն իւր առջեւը մաքրէ ժամացոյցը, վասնզի Թորոս աղան, ականջը խօսի, ինչպէս ըսի, եւ ոչ մէկու մը վստահութիւն ունենալով` չէր ուզեր իւր ժամացոյցն ժամագործին յանձնել եւ երթալ` վախնալով, որ ժամացոյցին մէջէն բան մը կը գողցուի, կամ ժամագործը դիտմամբ կ՚աւրէ ժամացոյցն` մեծ ծախք մը բանալու համար, ինչպէս որ կ՚ընեն շատ մը ժամագործներ, երբ քանի մը օր անգործ մնան: Ժամագործն իւր պատուոյն դէմ անարգանք կը համարի Թորոս աղային առաջարկութիւնն եւ կը բարկանայ: Եթէ դուն ըլլայիր ժամագործին տեղ չէիր բարկանար:

—Կը բարկանայի, պատասխանեց Աբիսողոմ աղան, որ խելքն ու միտքը ապուրի ղրկած ըլլալով` բնաւ ականջ չէր կախեր Մանուկ աղային ըրած պատմութեանը:

—Թորոս աղան, ականջը խօսի, կրակ կը կտրի ժամագործին բարկանալուն վրայ եւ քանի մը ծանր խօսքեր կ՚ընէ իրեն, որ ընելու չէր. այնպէս չէ:

—Այնպէս է, պատասխանեց դարձեալ Աբիսողոմ աղան մեքենաբար` միշտ հաւանութեան պատասխաններ տալով իրեն եղած հարցումներուն, որպէսզի խօսքը չերկարի, եւ կերակուրը բերեն:

—Ժամագործը կը վռնտէ Թորոս աղան, ականջը խօսի. Թորոս աղան ալ, ականջը խօսի, խանութէն դուրս ելնել չուզեր` վռնտուիլն իրեն պզտիկութիւն համարելով. դուն ալ ըլլաս, չես ելլար ա:

—Չեմ ելլար ա, պատասխանեց Աբիսողոմ աղան, որ չէր գիտեր, թէ ուսկից չէր ելլար եւ ինչու չէր ելլար. վասնզի ինչպէս ըսինք, Թորոս աղային ըրած պատմութեան եւ ոչ մէկ բառը իւր ականջը մտած էր. միայն հարցումներու կը պատասխանէր:

—Ծեծկըւուքը կը սկսի. ժամագործն ապտակ մը կը զարնէ Թորոս աղային, ականջը խօսի, Թորոս աղան, ականջը խօսի, կից մը կու տայ ժամագործին. կարծեմ, ով ալ ըլլար Թորոս աղային տեղը, ուրիշ կերպով չպիտի կրնար պատասխանել ժամագործին ապտակին: Ոտքդ պագնեմ, Աբիսողոմ աղայ, ըսէ, այնպէս չէ:

—Դուք ալ հոս դոմադեսով կը շինէք, հարցուց մէկէն ի մէկ Աբիսողոմ աղան:

—Դոմադեսով…

—Այո, ուրիշ տեղեր դոմադեսով կը շինեն եղեր:

—Ժամացոյցը:

—Որ ժամացոյցը:

—Թորոս աղային ժամացոյցը:

—Թորոս աղան ով է:

—Մտիկ չըրիր ուրեմն ըրած պատմութիւնս:

—Ըրի, կատարեալ մտիկ ըրի, ըսաւ Աբիսողոմ աղան, որ իւր դոմադեսի հարցումովն հաստատեց, թէ միտքն ապուրի, ապուրէն դոմադեսի, դոմադեսէն Պոլսոյ մէջ բրինձի ապուրին ինչպէս շինուելուն գնացած էր, եւ բնաւ ունկն չէր դրած Մանուկ աղային խօսքերուն:

Աբիսողոմ աղան շատ իրաւունք ունէր իւր տան տիրոջը երկարաձիգ ճառն մտիկ չընելու, մանաւանդ անօթի փորով:

Աշխարհիս վրայ կան մարդեր, որք կը կարծեն, թէ իրաւունք ունին մէկու մը քիթէն բռնել եւ ժամերով անոր գլուխը ցաւցունել: Ուրիշներ ալ կան, որ իրենց խօսքերը մտիկ ընել տալու համար մարդ կը փնտռեն եւ եթէ չգտնեն, պատրաստ են յօժարակամ օրական վարձ մ՚ալ տալ. ոմանք ալ ամսականով ունկնդիր կը փնտռեն: Շատ անգամ ինձի ալ պատահած է այս փորձանքը, եւ ես մտիկ ընել ձեւացունելով` իմ գործիս վրայ խորհած եմ. հաւանութեան պատասխաններ տալով ինձի եղած հարցումներուն` այնպէս է պատասխանած եմ, եթէ այնպէս չէ հարցուէր ինձի. արդարութիւնն ալ այս է պատասխան տուած եմ, երբ արդարութիւնն ալ այս չէ հարցումն ուղղուէր ինձի. իրաւունք ունիս ըսած եմ, երբ իրաւունք չունիմ հարցումն եղած է, որպէսզի խօսքը կարճ կապուի: Դժբախտութիւնն հոն է, որ գլուխդ ցաւցնողն եր-բեմն այնպիսի հարցում մը կ՚ընէ, որուն պատասխանելը դժուար է, վասնզի վճիռ տալը քեզի կը թողու: Օրինակի համար, լմնցնելէն ետքը ճառն, զոր դու բնաւ մտիկ ըրած չես, կը հարցունէ քեզի:

—Մարկոս աղան իրաւունք ունի թէ Կիրակոս աղան:

Ինչ պատասխանելու է. գործին վրայ բնաւ տեղեկութիւն չունիս, որուն տալու է իրաւունքը. մանաւանդ գիտնալու է, թէ իրաւունքն որու պէտք է տալ, որպէսզի գլուխդ ցաւցունողին սիրտը չցաւի: Ասոր ալ ես դիւրին ճամբան գտած եմ եւ հետեւեալ պատասխանները կու տամ.

—Գործն անուշութեամբ լմնցնելու է:

—Այո, բայց իրաւունքը որու քովն է:

—Ինչ օգուտ… գէշ մարդու հետ գլուխ չելնուիր:

—Այո, բայց կ՚աղաչեմ, ըսէ, երկուքէն որն իրաւունք ունի:

—Ինչու կը ստիպես, որ ըսեմ, եղբայր, երկու անգամ երկու չորսի պէս յայտնի է իրաւունքին ուր ըլլալը:

Շատերն այս պատասխաններովս գոհացուցած եմ. բայց ոմանք ալ կան, որ կարծես զքեզ ոստիկանութեան պիտի յանձնեն, եթէ չըսես, թէ Մարկոսն իրաւունք ունի, ԻՍԿ Կիրակոսն անիրաւ է: Ասոնց ալ ձեռքէն խալսելու համար` ստիպողական գործ մ՚ունիմ` ըսելով առեր քալեր եմ: ԻՍԿ վերջերս տեսնելով, թէ այս ընթացքս կը քաջալերէ շատախօսները, քաղաքավարութիւնը մէկդի դնելով` օր մը անոնցմէ մէկուն ըսի.

—Պարոն, զքեզ երկու ժամ մտիկ ընելու համար երկու ոսկի կ՚ուզեմ. երկու ոսկիէն լումայ մը պակաս եթէ տաս, չեմ ընդունիր:

Մարդը կէս ոսկի տուաւ, ԻՍԿ ես չընդունեցի եւ օձիքս խալսեցի: Այս օրերս կը լսեմ, որ այդ մարդը քառորդ ոսկիի երկու ունկնդիր եւս վարձած է: Երանի «Մասիս»֊ին, որ իւր ունկնդիրներուն ստակ տալու տեղ անոնցմէ ստակ կ՚առնէ:

Աբիսողոմ աղան ինձի պէս չվարուեցաւ եւ, ինչպէս յայտնի է, երբ դոմադեսի հարցապնդումով զգալ տուաւ ատենաբանին, թէ իւր ճառն բնաւ մտիկ ըրած չէր, իւր անքաղաքավարութիւնն անմիջապէս դարմանելու համար ըսաւ.

—Կատարեալ մտիկ ըրի:

Աղէկ ըրաւ: Յայտնի է, որ գէշ ըրաւ. եթէ ես իւր տեղն ըլլայի, պարզապէս կ՚ըսէի Մանուկ աղային.

«Մանուկ աղայ, ինձի նայէ, եղբայրս, երբ որ մէկը խօսիլ կը սկսի, խղճմտանքը մէկդի դնելու չէ: Ութը ժամէ ի վեր անօթի եմ ես եւ բնաւ պէտք չունիմ գիտնալ, թէ Մարտիրոս աղան որուն տղան է, թէ Գեւորգ աղան որուն հայրն է, թէ ժամագործը Թորոս աղային ապտակ հաներ է, թէ Թորոս աղան ալ ժամագործին կից տուեր է»:

Այսպէս կը խօսէի բացէ ի բաց, ոչ թէ միայն ընկերութեան մը մէջ գլուխ ցաւցնողին, այլ նոյն ԻՍԿ այն վարդապետներուն, որ շատ խօսելու նպատակաւ միայն չորս ժամ քարոզ կու տան եւ կը վիրաւորուին, եթէ ժողովրդէն մէկը քարոզի ժամանակ եկեղեցիէն դուրս ելնէ: Եւ արդէն ըսած եմ օր մը եպիսկոպոսի մը, որ հինգ ժամ քարոզ խօսելէն ետքը եկեղեցիէն դուրս ելած էր եւ խուցը կ՚երթար:

—Ուր կ՚երթաք, սրբազան, հարցուցի:

—Շատ քրտնած ըլլալով խուցս պիտի երթամ եւ լաթ պիտի փոխեմ:

—Դուք ուր կ՚երթաք, հարցուց ինձի:

—Ես ալ տուն կ՚երթամ լաթ փոխելու համար, պատասխանեցի իրեն:

Եւ այն օրէն ի վեր եպիսկոպոսն կարճ կը խօսի քարոզի մէջ:

Աբիսողոմ աղան չունեցաւ այս համարձակութիւնը եւ խրախոյս տուաւ Մանուկ աղային, որ շարունակէ իւր ճառը դոմադեսական հարցման պատասխանելէն ետքը:

—Դոմադեսը հոս կը գործածենք ապուրի մէջ, բիլաւի մէջ եւ ուրիշ մսեղէն քանի մը կերակուրներու մէջ, բայց բնաւ երբեք ժամացոյցի մէջ:

—Շնորհակալ եմ. ապուրի մէջ կը գործածուի ըսել է, ես ալ ատ գիտնալ կը փափաքէի:

—Ապուրը դոմադեսով կը սիրէք թէ ոչ:

—Դոմադեսով կը սիրեմ:

—Շատ աղէկ: Դառնանք հիմա մեր խօսքին… ուր մնացինք… հա, Թորոս աղային վրայ էր: Տարօրինակ մարդ մ՚է աս Թորոս աղան, ականջը խօսի, շատ պատմութիւններ ունի. ուրիշ գիշեր մ՚ալ զանոնք կը պատմեմ, եւ ժամանակ կ՚անցունենք: Երկար չընենք, աս առտու հանդիպեցայ Մելքոն աղային…

—Բերի, որ տաք տաք ուտենք, ըսաւ տիկինը ներս մտնելով եւ ապուրը բերելով:

—Այո, այո, ուտենք, վասնզի շատ անօթի եմ, ըսաւ Աբիսողոմ աղան:

—Հրամմեցէք…

—Շնորհակալ եմ, ըսաւ Աբիսողոմ աղան եւ գդալը բերանը տանելու չմնաց, մէկէն ի մէկ վեր ցատկեց:

—Կարծեմ թէ շատ տաք էր, ներեցէք, Աբիսողոմ աղայ, ըսաւ տիկինը:

—Քիչ մը ջուր առ բերանդ, Աբիսողոմ աղայ, աւելցուց Մանուկ աղան:

—Վնաս չունի, վնաս չունի…

—Տիկին, ինչու համար ուշադրութիւն չէք ըներ կերակուրներու տաքութեանը կամ պաղութեանը, ըսաւ էրիկն կնոջը:

—Ալ այս գիշեր մեր պակասութիւններուն աչք գոցելու է, Աբիսողոմ աղայ:

—Վնաս չունի, բան մը չէ:

—Ապուրը մինչեւ որ պաղի, այս օրուան դէպքը պատմեմ գոնէ, ըսաւ Մանուկ աղան:

—Մանուկ աղայ, Աբիսողոմ աղային գլուխը մի ցաւցուներ այս գիշեր. թերեւս չախորժիր:

—Ժամանակ անցունելու համար պիտի խօսէի, որ զբօսնու եւ չնեղուի:

—Ուրիշ գիշերուան թող. այս գիշեր յոգնած֊յոգնած` կրնայ քեզի մտիկ ընել:

—Կարծեմ թէ Աբիսողոմ աղան սիրով մտիկ կ՚ընէ ազգային գործերը եւ բնաւ ձանձրութիւն չզգար:

—Այո, սիրով մտիկ կ՚ընեմ, պատասխանեց հիւրը, բայց տիկինին ըսածին պէս վաղը գիշերուան թողունք, վասն զի այսօր շատ յոգնած եմ:

—Շատ լաւ, շատ լաւ, ինչպէս որ կ՚ուզէք, այնպէս ըլլա յ. բայց մեր թաղին թաղականին գործը շատ զուարճալի է: Մելքոն աղան եթէ հոս ըլլար եւ պատմէր, խնդալէն կը ճաթէինք:

—Ապուրը պաղեցաւ, հրամմեցէք, ըսաւ տիկինը:

Աբիսողոմ աղան այս հրաւէրն առնելուն պէս` գդալով ապուրին վրայ յարձակեցաւ:

—Օղի մ՚ալ կը խմէք, Աբիսողոմ աղայ:

—Շնորհակալ եմ, չեմ ուզեր:

—Տիկին, Աբիսողոմ աղային գինի լեցուր:

—Մանուկ աղայ, այս գիշեր այլանդակ խօսքեր կ՚ընես, ապուրի վրայ գինի կը խմուի:

—Ինչու չխմուիր, տեսնենք պիտի հաւնի մեր գինիին:

Տիկինը դուրս ելաւ եւ խաշած միս բերելով սեղանին վրայ դրաւ:

Աբիսողոմ աղան այնպիսի ախորժակով մը կ՚ուտէր, որ մսի կտորները առանց ծամելու կը կլլէր:

—Փառք քեզ, Աստուած, այս գիշեր ալ կշտացանք, ըսաւ Աբիսողոմ աղան փորն քահանայի մը պէս լեցնելէն ետքը եւ երեսը խաչակնքելով ու ցած ձայնով Հայր մերն ըսելով` սեղանէն ելաւ եւ լուացուելու համար ջուր փնտռեց.

—Կերակուրէն վերջը կը լուացուիք, հարցուց տիկինը հիւրին:

—Եթէ ջուր ըլլար…

—Մենք սովորութիւն չունինք, բայց ձեզի քիչ մը ջուր բերեմ եւ լուացուեցէք:

Աբիսողոմ աղայ լուացուեցաւ եւ ձեռները չորցնելու ատեն հարցուց տիկինին, թէ որ սենեակին մէջ պիտի պառկէր:

Տիկինը ճրագով երկրորդ յարկը սենեակ մը առաջնորդեց հիւրին եւ վար իջաւ:

Այս պառկելու սենեակն փոքր էր, եւ անոր ճիշտ չափը տուած կ՚ըլլանք, եթէ ըսենք, որ Աբիսողոմ աղային հասակին երկայնութիւնն ունէր: Անկողինը շինուած էր այն միակ պատուհանին առջեւ, որ փողոցի վրայ բացուած էր: Աթոռ մը, քառակուսի պզտիկ սեղան մը, փոքրիկ հայելի մը, ջուրի շիշ մը եւ գաւաթ մը, սանտր մը, վրձին մը այս սենեակին կարասիքը կը կազմէին:

Աբիսողոմ աղայ սենեակէն ներս մտնելուն պէս ձեռներն բացաւ եւ նորէն փառք տուաւ Աստուծոյ, որ վերջապէս խալսեցաւ փորձանքներէն եւ առանձին մնաց: Բանտէն արձակուող մը չէր կարող աւելի ուրախութիւն զգալ: Փառա-բանութիւնն աւարտելուն պէս հանուեցաւ եւ ինքզինքն անկողնոյ մէջ նետեց:

—Ասկեց ետքը ընելիքս գիտեմ, ըսաւ անկողնոյ մէջ, եւ ոչ մէկու հետ պիտի տեսնուիմ, վասնզի ես այս պոլսեցիները շատ չսիրեցի, ասոնք կամ դրամդ առնելու կը նային կոր կամ երկու ժամ գլուխդ ցաւցունելու: Ինչուս պէտք իմին. ես եկած եմ հոս կին մ՚առնելու եւ երթալու. որուն աղջիկն որ սիրեմ` կ՚ուզեմ. եթէ տան` կ՚առնեմ, գործս կ՚երթամ, եւ եթէ չտան, եթէ չտան… բայց ինչու չտան… ինձմէ աղէկին պիտի տան… Եթէ վաղը սա լրագիրն իմ անունս ալ փառաւորապէս գրէ, այն ատեն շատերն պիտի աղաչեն ինձի, որ իրենց աղջիկն առնեմ… Մէկէն աւելին ինչ պիտի ընեմ… անոնց մէջէն պար-կեշտ աղջիկ մը կը զատեմ… խօսկապը կ՚ընեմ… նշան կու տամ… կը կարգուիմ…

Այս որոշումները տալով կը քնանայ Աբիսողոմ աղան:

Զ.
Աբիսողոմ աղան աղուոր քուն մը քաշեց նոյն գիշերը, վասնզի շատ յոգնած էր եւ թերեւս հետեւեալ օրն ալ չէր բանար աչերն, եթէ փողոցի վաճառականներն առաւօտուն իրենց ահարկու ձայներովն չխռովէին անոր քունը, մահուան այդ կտրոնն, որ ոչ միայն յոգնած մարդերու հանգստարանն է, այլեւ շատ մշտնջենական ցաւերու առժամանակեայ դարմանն է: Երանի անոնց, որ կը քնանան եւ ուշ կ՚արթննան կամ բնաւ չեն արթննար, վասնզի անոնք բնաւ չեն զգար կամ գոնէ քիչ կը զգան այն ցաւերն, որք հալումաշ կ՚ընեն մարդս: Բայց Պոլսոյ մէջ քնանալու ազատութիւն ալ չկայ. գիշերները պահապաններն այնքան ուժով գետին կը զարնեն իրենց փայտերն, եւ առաւօտուն փողոցի վաճառականներն այնքան բարձր ձայնով կ՚եղանակեն իրենց ապրանքներն, որ քունն կը շուարի, կը մնայ, թէ որ կողմը փախչի: Եթէ վերջին դատաստանին օրը Գաբրիէլ հրեշտակապետը չյաջողի իւր փողովն մեռեալներն արթնցնել, ես պիտի առաջարկեմ, որ այդ պաշտօնը Պոլսոյ փողոցի վաճառականներուն կամ գիշերային պահապաններուն յանձնուի: Աբիսողոմ աղան ալ, որ փողոցի վրայ սենեակի մը մէջ կը պառկէր, ստիպուեցաւ կանուխ արթննալ: Աչերը բանալուն պէս անկողինէն ելաւ, սնտուկը բացաւ եւ ճերմակեղէնները փոխեց, յետոյ լուացուեցաւ եւ հագուեցաւ:

Տան տիկինն, որ իմացած էր հիւրին ելած ըլլալն, վեր ելաւ եւ զարդարուն սենեակ մը հրամցնելով զայն` իմաց տուաւ, թէ մէկն կը սպասէր վարը եւ զինքը տեսնել կ՚ուզէր:

—Թող հրամմէ, ըսաւ Աբիսողոմ աղան:

—Շատ լաւ, կ՚աղաչեմ, ըսէք ինձի, խահուէն կաթով կը խմէք թէ առանց կաթի:

—Կաթ կը խմեմ առանց խահուէի:

—Կաթ բերեմ ուրեմն:

—Այո, կաթ բերէք:

Տիկինը վար գնաց:

—Տեսնենք ով է աս մարդը, ըսաւ ինքնիրեն խոշոր մարդը, թերեւս աղջիկ ունի կարգելու եւ իմ Պոլիս գալս իմանալով` առաւօտուն կանուխ հետս խօսելու եկած է: Բայց ես մինչեւ որ չստուգեմ աղջկան ինչ բնութեան տէր ըլլալը, խօսք չեմ տար. նախ ամէն բան հասկնալու եմ, աղջիկը քննելու եմ, վերջէն հօրս հարցնելու եմ. վասնզի իմ սիրելս բաւական չէ, պէտք է որ հայրս ալ սիրէ իմ կինս. ոչ թէ միայն հայրս, այլ ամէն մարդ հաւնելու է…

—Բարեւ, վսեմափայլ տէր, ըսաւ երեսնամեայ եւ վառվռուն երիտասարդ մը սենեակ մտնելով եւ արագաքայլ Աբիսողոմ աղային վազելով՝ անոր ձեռները սղմելու համար:

Աբիսողոմ աղան տեղէն ելաւ եւ ձեռները յանձնեց այդ երիտասարդին, որ ուզածին պէս սղմէ եւ թօթուէ զանոնք` հազար ու մէկ յարգանքներ մատուցանելով:

—Նստեցէք, Աբիսողոմ աղայ, կ՚աղաչեմ, չվայլեր, որ ոտք ելնէք, ըսաւ երիտասարդն՝ տիրոջը դարձնելով իրեն յանձնուած ձեռներն եւ կոտրտուելով ետ ետ գնաց, թիկնաթոռի մը վրայ նստաւ:

Աբիսողոմ աղան բազմոցին վրայ բազմեցաւ:

—Արդարեւ մեր պարտքն էր երէկ գալ եւ ձեր գալուստը շնորհաւորել, բայց ուշ իմացանք ձեր գալն. ասոր համար յատկապէս ձեր ներողութիւնը կը խնդրենք, ըսաւ երիտասարդն ձեռներն իրարու շփելով:

—Այսօր գալով պակասութիւն մ՚ըրած չէք ըլլար, որ ներողութիւն խնդրէք:

—Ձեր քաղաքավարութիւնն է, որ այնպէս խօսել կու տայ ձեզի, բայց մենք մեր պակասութիւնը միշտ կը ճանչնանք: Արդարեւ մեծ պակասութիւն մ՚է մեր ըրածը. ձեզի պէս երեւելի մարդ մը մայրաքաղաքս գայ, եւ պատկերահան մը անմիջապէս բարի եկար ի չերթայ, պակասութիւններու պակասութիւնն է, որ եւ ոչ մէկ կերպով մը կրնայ պակասութիւն ըլլալէ Դադրիլ:

—Ամենեւին պակասութիւն մը չէ, եթէ բնաւ չգայիք, դարձեալ պակասութիւն մը չէր համարուեր ինձի համար:

—Շատ վեհանձն էք:

—Ամենեւին վեհանձն չեմ:

—Թող այնպէս ըլլայ, ատոր համար հիմա վիճաբանութեան մտնելու հարկ չեմ տեսներ. միայն ինքզինքս ձեր տրամադրութեան տակ կը դնեմ եւ ձեր հրամաններուն կը սպասեմ. եթէ կ՚ուզէք, հոս քաշուել տուէք, եթէ կը փափաքիք, մեր գրասենեակը պատուել հաճեցէք, եւ հոն հանենք. ինձի համար միեւնոյն բանն է. դուք ինչպէս որ կ՚ախորժիք, այնպէս ընելու պատրաստ եմ:

—Ինչ պիտի քաշել տանք… իմ ակռաներս աղէկ են:

—Գիտեմ, որ ակռաներդ աղէկ են, ինչպէս նաեւ դուք ալ աղէկ էք. ես կը փափաքիմ ձեր լուսանկար պատկերը քաշել:

—Ես մինչեւ հիմա պատկերս բնաւ քաշել տուած չունիմ եւ քաշել տալու հարկ մ՚ալ չեմ տեսներ, վասնզի ամէն օր հայելի կը նայիմ եւ ինքզինքս կը տեսնեմ:

—Եթէ ձեր պատկերը մէկու մը ղրկելու ուզէք, հայելին կրնաք ղրկել, Աբիսողոմ աղայ:

—Հայելին ինչու ղրկեմ, ես կ՚երթամ:

—Շատ աղէկ կը խօսիք, բայց ես մինչեւ որ ձեր պատկերը չհանեմ, չեմ կրնար հանգիստ ըլլալ. ինձի համար պզտիկութիւն մ՚է ձեր պատկերը չհանելը, թող որ ձեզի համար ալ այնպէս է:

—Ինչու:

—Լսուած բան է, որ ձեզի պէս երեւելի մարդ մը Պոլիս գայ եւ պատկերը քաշել չտայ. աշխարհ արարատ ձեր վրայ պիտի խնդացնէք:

—Ինչու:

—Պատճառը յայտնի է. մեծ մարդերը բնականաբար մեծ բարեկամներ կ՚ունենան. դուք մեծ մարդ մ՚էք եւ այսօր կամ վաղը պիտի սկսիք մեծ մարդերու այցելութիւններն ընդունել: Ասոնցմէ շատերն իրենց պատկերներն մէյմէկ հատ պիտի նուիրեն ձեզի, եւ դուք ալ պիտի ստիպուիք ձերինէն մէյմէկ հատ տալ անոնց:

—Եւ եթէ չտամ, կը խնդան իմ վրայ:

—Խնդալն ալ խօսք է, ընկերութիւններու մէջ մատի վրայ կ՚առնեն քեզի:

—Զարմանալի բան…

—Լսուած բան է, որ ձեզի պէս ազնուական մը պատկերը հանել չտայ. մեծ ամօթ է…

—Մեծ ամօթ…

—Այո, շատ մեծ ամօթ է. անվարտիք պտտիլն այնքան ամօթ չէ, որքան իրեն պատկերն չունենալը:

—Ես չէի գիտեր:

—Քաղաքակրթութիւնը եւ լուսաւորութիւնը պարտք կը դնեն մեր ամենուս վրայ, որ մեր պատկերներն ունենանք:

—Լրագիրները պիտի գրեն, որ Աբիսողոմ աղան իւր պատկերը քաշել տուած է:

—Լրագիրներու վերաբերեալ խնդիր մը չէ աս…

—Ըսել է թէ եկեղեցիներու մէջ ծանուցում ալ չպիտի ըլլայ:

—Ծանուցումի ինչ հարկ կայ, Աբիսողոմ աղայ, կը ծաղրէք զիս…

—Ծաղրել, ատոր շատ դէմ եմ ես… ինչ իրաւունք ունիմ ուրիշ մը ծաղրելու…

—Մի բարկանաք…

—Չէ, կը բարկանամ, ես բնաւորութիւն մը ունիմ, որ ամէն բան շիտակ կ՚ուզեմ:

—Շատ լաւ. ինչ դիրքով հանել կ՚ուզէք ձեր պատկերը:

—Միտք չունիմ պատկերս քաշել տալու, վասնզի անօգուտ բան մը կ՚երեւայ ինձի:

—Ինչ կ՚ըսէք, ասկից աւելի օգտակար ինչ կայ. եթէ ձեր բարեկամներէն մէկուն այցելութիւն մը տալ ուզէք եւ ժամանակ չունենաք, ձեր մէկ պատկերը կը ղրկէք, կը լմննայ կ՚երթայ: Եթէ կարգուած էք, ձեր ամուսնոյն կը ղրկէք, որ ձեր բացակայութեանն ատեն անոր վրայ նայելով կարօտը կ՚առնէ. եթէ ամուսնացած չէք, շատ աղջիկներ ձեր պատկերը կը տեսնեն եւ ձեր ով ըլլալը կը հասկնան, որով ընկերութիւններու մէջ ձեր անունը կը խօսուի: Լուսանկար պատկեր մը այս օրուան օրս հացէն աւելի պէտք է մարդուս. կ՚աղաչեմ, որ համոզուիք, եւ ժամ առաջ երթանք ձեր պատկերը քաշենք:

—Աղջիկներն ինչպէս եւ ուր պիտի տեսնեն իմ պատկերս…

—Չէ որ ձեր բարեկամներուն պիտի տաք, անոնք ալ իրենց տունը պատկերներու յատուկ գիրքի մը մէջ պիտի անցունեն եւ ամէնուն պիտի ցուցնեն:

—Ցուցնելով ինչ պիտի ըլլայ:

—Ինչ կ՚ուզէք, որ ըլլայ… միշտ կը յիշուիք…

—Եթէ չյիշուիմ, ինչ կը կորսնցնեմ. հոգս էր իմին, թէ զիս պիտի յիշեն. կ՚ուզեն` յիշեն, կ՚ուզեն` չյիշեն, ես անանկ դատարկ բաներու ստակ չեմ տար եւ քու խօսքերուդ ալ չեմ հաւատար:

—Ասիկա պզտիկ էնսիւլթ մ՚է:

— էնսիւլթն ով է:

—Տէր, գիտէք որ արթիսթ մը վիրաւորեցիք ծանրապէս:

—Ես վիրաւորեցի:

—Այո, դուք…

—Պատկերս քաշել չտալուս համար զրպարտութեան սկսար… ես մինչեւ հիմա մէկը վիրաւորած չեմ:

—Այսօր զիս վիրաւորեցիք:

—Գնա ոստիկանութեան իմաց տուր, պարապ խօսքեր մտիկ ընելու ժամանակ չունիմ:

—Ոստիկանութեան երթալու հարկ չկայ. կը խնդրեմ, որ ձեր բերնէն ելած խօսքը հաշտեցունէք ձեր քաղաքավարութեանը հետ:

—Ես կռուի մէջ չեմ մտներ, գնա, դուն հաշտեցուր, եթէ կռիւ ընողներ կան:

Մանուկ աղան Աբիսողոմ աղային նախաճաշը կը բերէ եւ եռոտանի սեղանի վրայ դնելէն վերջը`

—Հրամմեցէք, ձեր կաթը խմեցէք, կ՚ըսէ:

Աբիսողոմ աղան աթոռ մը կ՚առնէ, սեղանին առջեւ կը նստի եւ կը սկսի կաթը խմելու:

—Ինչ որոշեցիք նայինք, Աբիսողոմ աղային պատկերը կէս մէջքէն պիտի քաշէք, թէ ոտքի վրայ, կը հարցունէ Մանուկ աղան:

—Ոչ կէս մէջքէն, ոչ ալ ոտքի վրայ, կը պատասխանէ Աբիսողոմ աղան:

—Աթոռի մը վրայ նստած ամբողջ պիտի քաշէք:

—Ոչ:

—Պառկած պիտի հանէք:

—Ոչ:

—Քովընտի:

—Ոչ:

—Ինչպէս որոշեցիք ուրեմն:

—Որոշեցինք, որ մեր պատկերը բնաւ քաշել չտանք:

—Ատ չըլլար. ատիկա մեծ պզտիկութիւն է, Աբիսողոմ աղայ. հիմա պզտիկներէն բռնէ, մինչեւ մեծերը գնա, ամէնն ալ տարին քանի մը անգամ պատկերնին քաշել կու տան, երկու ամսու տղաներն անգամ իրենցն ունին, միայն իրենց մօրը արգանդին մէջ գտնուողները չունին իրենց պատկերը. եթէ անոր ալ դիւրին մէկ ճամբան գտնեն, անոնց ալ պիտի հանեն:

—Ես չկրցի համոզել Աբիսողոմ աղան, որ կարծեց, թէ զինքը խաբելու համար եկած եմ հոս, ըսաւ պատկերհանը:

—Չէ, չէ, մեր պատկերհանն անանկ մարդ չէ, աւելցուց Մանուկ աղան:

—Ըսի, թէ Աբիսողոմ աղային պէս մեծ եւ երեւելի մարդ մը իրեն պատկերն անպատճառ ունենալու է:

—Այո, ունենալու է, եւ քանի մը տեսակ: Օրինակի համար. տասներկու հատ պզտիկ, տասներկու հատ միջին, տասներկու հատ մեծ, տասներկու հատ ոտքի վրայ, տասներկու հատ աթոռի մը վրայ բազմած, տասներկու հատ քո-վընտի նստած, տասներկու հատ շիտակ նստած, տասներկու հատ ոտք ոտքի վրայ դրած, տասներկու հատ ձեռք ձեռքի վրայ, տասներկու հատ գլուխը ձեռքին կռնթած, տասներկու հատ ձեռքը սեղանի մը վրայ դրած, տասներկու հատ պառկած, տասներկու հատ ձեռքը գաւազան բռնած, տասներկու հատ խնդումերես, տասներկու հատ տխուր դէմքով, տասներկու հատ ալ ոչ խնդումերես եւ ոչ տխուր դէմքով: Այո, Աբիսողոմ աղա, աս ըսածներէս հատ մը եթէ պակաս ըլլայ, ձեր պատուոյն վնաս կու գայ:

—Իրաւ կ՚ըսէք, հարցուց Աբիսողոմ աղան:

—Սուտ խօսելու բնաւ պարտականութիւն չունիմ. եթէ ասոնք չունենաս, քու վրադ աղէկ աչքով չեն նայիր. բոլոր մեծ մարդերն ասոնք ունին:

—Մեծ մարդերն ունին. աղէկ գիտես:

—Այո, ունին:

—Պզտիկներն ալ ունին` ըսիր հապա:

—Պզտիկներն այսչափ չունին, անոնք կամ երեք հատ եւ կամ շատ շատ վեց հատ հանել կու տան:

—Բնաւ մտքէս չէր անցներ, որ պատկերին այսչափ կարեւորութիւն կը տրուի հոս:

—Այո, կարեւորութիւնը հիմա միայն պատկերներուն կը տրուի, եւ որքան աղէկ քաշուած ըլլան, այնքան աւելի կարեւորութիւն կ՚առնեն:

—Քանի որ ամէն մարդ իւր պատկերն ունի, իմ մեծ մարդ ըլլալս ինչէն պիտի հասկցուի. միայն մեծ մարդերը քաշել տալու էին, որ այն ատեն…

—Բայց մեծ մարդերունը ուրիշ տեսակ է, խոշոր դիրքով եւ փայլուն թուղթի վրայ կը հանեն:

—Չկրնար ըլլալ, որ սպասաւորներս ալ առջեւս բարեւ բռնած հանենք:

—Շատ աղէկ կ՚ըլլայ:

—Իրաւ կ՚ըսէք:

—Այո:

—Օրինակի համար ես ագարակներ ալ ունիմ, որոնց մէջ շատ մը կովեր, ոչխարներ, ձիեր, սագեր, բադեր կան, անոնք ալ կարելի չէ պատկերին մէկ կողմը դնել:

—Ատոնք կարելի չէ, բայց սպասաւորներդ կրնաս առնել, այնպէս չէ, պարոն Դերենիկ:

—Այո, այնպէս է, պատասխանեց պատկերհանը:

—Չկրնար ըլլալ, որ, հարցուց նորէն Աբիսողոմ աղան, պատկերին տակը գրուի, որ այս մարդն ագարակներ, ձիեր, կովեր, էշեր ունի:

—Ատ չգրուիր. կրնայ գրուիլ, բայց մինչեւ այսօր սովորութիւն եղած չէ: Սակայն ինչ հարկ կայ զանոնք գրելու, արդէն ամէն մարդ շուտով կ՚իմանայ:

—Ձիու վրայ նստած կրնաք հանել:

—Այո, պատասխանեց Դերենիկը:

—Ձին վազցունելով սակայն:

—Այդ դժուար է:

—Շատ լաւ, վաղը կը նայինք:

—Եթէ կ՚ուզէք, մեքենան հոս բերեմ վաղը:

—Այո, այո, հոս բերէք, կրկնեց Մանուկ աղան, վասնզի չվայլեր որ Աբիսողոմ աղան ձեր սենեակը գայ: Մեծ մարդերը միշտ իրենց տուներուն մէջ քաշել կու տան պատկերնին:

—Գլխուս վրայ, ըսաւ Դերենիկն եւ ձեռները շփել սկսելով` ոտքի վրայ ելաւ եւ կոտրտուիլ սկսաւ այնպէս, որ խօսք մը ըսել կ՚ուզէր եւ կը քաշուէր:

Յայտնի է, թէ այն մարդն, որ բան մը ըսել կ՚ուզէ եւ կը քաշուի, անպատճառ ստակ պիտի ուզէ:

—Վաղը մեքենան հոս բեր, ըսաւ Աբիսողոմ աղան:

—Շատ լաւ, պատասխանեց պատկերհանը միշտ կոտրտուելով եւ ձեռները շփելով:

—Վաղը մեքենան հոս բեր` ըսինք ա, կրկնեց Աբիսողոմ աղան տեսնելով, որ պատկերհանը չերթար:

—Այո, հասկցայ, մեքենան վաղը հոս պիտի բերենք, պատասխանեց նորէն Դերենիկը, բայց սովորութիւն մը ունինք մենք, որ… ներեցէք սակայն:

—Ըսէք:

—Բայց կ՚աղաչեմ, ծանր չգայ ձեզի:

—Ծանր չգար ինձի:

—Սովորութիւն մը ունինք, որ եթէ մեքենան մէկու մը տունը տանել հ արկ ըլլայ, կանխիկ գումար մը կ՚առնենք… ոչ թէ վստահութիւն չունենալուս համար, այլ սովորութիւն մը յարգելու համար:

—Ատ ինչ գէշ սովորութիւն է…

—Վերջապէս սովորութիւն մ՚է:

—Շատ լաւ… երկու ոսկի կը բաւէ:

—Այո, կը բաւէ:

Աբիսողոմ աղան երկու ոսկի տուաւ պատկերհանին, որ դուռը բանալն եւ աներեւութանալն մէկ ըրաւ:
Է.
Կան մարդեր, որ ցցունել կ՚ուզեն, ինչ որ չունին. կան ալ, որ ցցունել չեն ուզեր, ինչ որ ունին. կան նաեւ, որ ցցունել կ՚ուզեն, ինչ որ ունին: Աբիսողոմ աղան վերջիններէն էր. կը փափաքէր, որ բոլոր աշխարհ իմանայ ագարակներ ունենալը, եւ իւր փափաքն իրացնելու համար ստակ ալ չէր խնայեր: Այսպէս, երբ ըսին իրեն, թէ մեծ մարդերն իրենց պատկերներն ունին, հաւանեցաւ, որ ինքն ալ իրենն ունենայ, բայց կասկածելով, թէ խաբուած ըլլայ եւ պարապ տեղը ստակէ ելլայ, Դերենիկին մեկնելէն անմիջապէս ետքը հարցուց Մանուկ աղային.

—Եթէ պատկերս քաշել չտամ, զիս մարդու տեղ չեն դներ:

—Քաւ լիցի, բայց քանի որ ձեր աստիճանի մարդերը իրենց պատկերները հանել տուած են, ձեզի ալ կը վայլէ, որ անոնց պէս ընէք: Երբ մէկն ձեր պատկերն ունենալ փափաքի, եւ դուք պատասխանէք, թէ պատկերս քաշել տուած չեմ…

—Ինչ կ՚ըլլայ:

—Բան մը չըլլար… բայց…

—Բայց ինչ… ագարակներս կ՚առնեն ձեռքէս…

—Ամենեւին:

—Ոչխարներս, կովերս կը յափշտակեն:

—Բնաւ… բայց… խաւարեալ մարդու տեղ կը դնեն ձեզի, չեն ըներ այն պատիւն, որ կու տան մեծ մարդու:

—Հասկցայ, ինչպէս հանել տալու եմ ուրեմն պատկերս, որ տարակոյս չմնայ, թէ պզտիկ մարդ չեմ, վասնզի ըսիք, թէ պզտիկներն ալ իրենց պատկերներն կը հանեն:

—Ձեր պզտիկ մարդ չըլլալը հասկցնելու համար մեծ պատկեր հանելու էք, թիկնաթոռի մը վրայ նստած:

—Նոր հագուստներս հագնելու եմ, այնպէս չէ:

—Այո:

—Ժամացոյցս ալ կախելու եմ հարկաւ:

—Տարակոյս չկայ:

—Սանկ ծխափող քաշելով եւ երկու մարդ ալ դէմս բարեւ բռնելով եւ մէկն ալ ետեւէս ձիս բռնելով:

—Այո, այո:

—Դեռ ուրիշ ինչ պէտք է փառաւոր երեւնալու համար:

—Այսչափ բաւական է:

—Կ՚ուզէի, որ սպասաւորներէս երկուքն ալ չախելով դիմացէս վռնտէի, եւ անոնք ալ գլուխնին ծռած դուրս ելնէին. վերջապէս սանկ բաներ չըկրնար ըլլալ… կամ թէ մէկը ծեծէի… օրինակի համար, մեր ագարակներուն վերակացուին երեսն ի վեր պոռայի… «մարդ, քեզի քանի անգամներ հրամայեցի, որ մշակներու հետ քաղցրութեամբ վարուիս, կովերուս հետ սիրով երթաս, վար ու ցանը ժամանակին ընես. քանի որ ասոնք չըրիր, ես ալ քեզի կը վռնտեմ»: Վերակացուն ալ թաշկինակովն աչերը սրբելով` ոտներուս իյնայ, աղաչէ եւ պաղատէ ըսելով. «զաւակներուս սիրոյն համար ներէ յանցանացս. այսչափ տարիներէ յետէ ձեր հացը կ՚ուտեմ, դուք իմ բարերարս էք, ես ձեզ գրկերուս մէջ անչափ գրկած ու պտտցուցած եմ, երբ դեռ պզտիկ էիք»… վերջապէս սըւոր նման բաներ չենք կրնար դնել պատկերին մէջ:

—Ատոնց վրայ վաղը կը խորհինք. մենք հիմա սկսինք մեր երէկուան պատմութեան, որ կիսատ մնաց: Մելքոն աղան զիս տեսնելուն պէս…

—Կամ թէ սանկ կռնակի վրայ պառկիմ, եւ սպասաւորներս ալ բանթալոնս քաշեն…

—Զիս տեսնելուն պէս մօտեցաւ ինձի եւ…

—Նարկիլէով աւելի փառաւոր չըլլար…

—Մօտեցաւ ինձի եւ ձեռքերս բռնելով ըսաւ. «Թէ այսօր չաշխատինք, մեր չուզած մարդերը թաղական պիտի ընտրուին»:

—Սանկ տասը կանգուն երկարութեամբ մարբուճ մը…

—Անոնք վաղուան գործ են, Աբիսողոմ աղայ, թող տուէք, որ սա պատմութիւնս լմնցնեմ: Մելքոն աղան թեւէս բռնելուն պէս քաշեց զիս ազգային ընթերցատունն, ուր երիտասարդները նստած թուղթ կը խաղային:

—Ես ալ կ՚ըսեմ, որ մարբուճը եթէ կարճ ըլլայ, աւելի աղուոր կ՚երեւայ պատկերին մէջ:

Կեանքիս մէջ հարիւր անգամէն աւելի հանդիպած եմ այս տեսարանին, ուր երկու դերասաններ խօսքն իրարու բերնէն յափշտակելով` իւրաքանչիւրը կը փափաքի առաջ իւր խօսքը մտիկ ընել տալ: Այո, հարիւր անգամ ներկայ գտնուած եմ. երկու անգամ ընկերութիւններու մէջ եւ իննսունըութը անգամ Ազգային Երեսփոխանական ժողովոյ մէջ: Հարիւր մէկերորդ անգամն էր այս, եւ սատանան կը դրդէր զիս ըսելու այս երկուքէն մէկուն. «Թող տուր դիմացինիդ լմնցնել իւր խօսքն եւ վերջը խօսէ»: Բայց որովհետեւ ուրիշ անգամներ այսպէս խօսած ըլլալուս համար մէկուն կամ մէկալին սիրտը կոտրած եմ, որոշեցի չէզոքութիւն պահել, թող տալ իրենց` փոխասացութիւն ընել եւ սպասել տեսնելու համար, թէ ինչպէս պիտի վերջանայ այս տեսարանն, որ Ազգային երեսփոխանական ժողովոյ մէջ գրեթէ միշտ կռիւով կը վախճանի:

—Իրաւունք ունիք, պատասխանեց Մանուկ աղան, կարճ մարբուճը շատ աղէկ կ՚երեւայ պատկերին մէջ, բայց եւ այնպէս մաքուր եւ շիտակ ըլլալու է թաղական ընտրուող մարդ մը:

—Դուք աղէկ կը ճանչնաք:

—Իմ ճանչնալս մինակ օգուտ չըներ, քուէարկութեամբ կ՚ընտրուի:

—Քուէարկութեամբ:

—Այո, ըստ սահմանադրութեան քուէարկութիւնը կ՚ընտրէ:

—Ինչ կ՚ըսէք, թաղեցին քուէ պիտի տայ հիմա աղէկ մարբուճ մը ընտրելու համար:

—Թաղականի վրայ է մեր խօսքը:

—Թաղական ուսկից հանեցիր. մարբուճի վրայ է մեր խօսքը:

—Մի բարկանաք, Աբիսողոմ աղայ, այնպէս ըլլայ:

—Ինչու բարկանամ պիտի… վաղը երթանք, հատ մը առնենք:

—Կ՚առնենք:

Այս պահուն սենեակի դուռը բացուեցաւ, եւ կնկան մը գլուխ երեւցաւ:

Այս կինը Շուշան կը կոչուէր, եւ իւր արհեստն ալ սիրոյ միջնորդութիւն էր. այրերուն կին կը գտնէր, կիներուն այր կը մատակարարէր եւ զանոնք իրարու հետ ամուսնացնելով իւր աշխատութեան վարձքը կ՚ընդունէր: Երբեմն ալ այրը կինէն կը զատէր եւ դարձեալ իւր աշխատութեան փոխարէնը կ՚առնէր: Տարիքն, եթէ իրեն հարցունես, երեսունըվեց է, ԻՍԿ եթէ հարցունես ինձի, որ միշտ սովորութիւն ունիմ կնկան մը խոստովանած տարիքին վրայ տասն աւելցնել, քառասունըվեց է: Ծաղկի հիւանդութիւնը իւր նշանները ձգած է անոր երեսը: Սեւ եւ երկար դէմք մը, որուն կէսը կը կազմէր ծնօտը, եւ որուն մէջտեղը երկնցած էր քիթ մը, որ բարձր եւ ճոխ յանգ մ՚ունէր, կը կրէր իւր վրայ երկու փոքրիկ եւ սեւ աչեր, որ ամէն վայրկեանին չորս կողմը կը պտտէին: Հազիւ երկու մատ լայնութեամբ ճակատ մ՚ունէր. ընքուիները հիւանդութենէ թափած էին:

Տիկին Շուշան գլուխը դռնէն ներս խոթելէն ետքը դուռը բացաւ եւ ներս մտաւ ըսելով.

—Եթէ գաղտնի խօսք մը ունիք, դուրս ելնեմ:

—Ոչ, պատասխանեց Մանուկ աղան, թաղականի վրայ կը խօսէինք:

—Գետնին տակը անցնի այն թաղականի խնդիրն, ըսաւ տիկին Շուշան եւ ծանրութեամբ գլուխն Աբիսողոմ աղային ծռելով` գնաց բազմոցի մը վրայ նստելու:

—Բարի եկաք, տիկին, ըսաւ Մանուկ աղան:

—Բարի տեսանք: Դուք ալ բարի էք եկեր, Աբիսողոմ աղայ. քաղաքնիս ինչպէս գտաք, նայինք` հաւնեցաք:

—Հաւնեցայ, շատ աղէկ է:

—Այս կողմերը ինչ գործ ունիք, հարցուց Մանուկ աղայ, դարձեալ նշանտուք մը կայ, ինչ կայ:

—Հրամմեր էք, սա դիմացի տունը եկայ, եւ անգամ մ՚ալ ձեզի հանդիպիմ, ըսի: Սա Անթառամին աղջիկը դիմացինիդ տղուն կ՚ուզեմ շինել. գործն ալ լմնցածի պէս էր, բայց տիկին Մարթան իւր աղջիկը տալ ուզելուն համար Անթառամին աղջկանը վրայօք խել մը խօսքեր ըսած է մանչուն, ան ալ քիչ մը պաղած է: Այսօր եկայ, որ զինքը տեսնեմ եւ համոզեմ, բայց դուրս ելած ըլլալուն` վաղը պիտի գամ:

—Աղջիկ մ՚ալ մեր Աբիսողոմ աղային չգտնաս:

Աբիսողոմ աղան ժպտեցաւ:

—Տիկինն արդէն իմացուց ինձի վարը, թէ Աբիսողոմ աղան կարգուած չէ, եւ ես ալ շիտակը անոր համար վեր ելայ, պատասխանեց տիկին Շուշան ճերմակ թաշկինակովն քիթը սրբելով:

—Անանկ միտք մը ունիմ, ըսաւ Աբիսողոմ աղան տեղէն ելնելով եւ սիկար մը հրամցնելով տիկին Շուշանին:

—Եթէ անանկ միտք մը ունիք, քեզի ալ կրնանք ձեր ուզածին պէս աղջիկ մը գտնել. քսան տարիէ ի վեր այս գործին մէջն եմ, ամէնքն կը ճանչնամ: Հրամանքնիդ ինչպէս աղջիկ կ՚ուզէք, անգամ մը ան հասկնալու եմ ես:

Մանուկ աղան տեսնելով, որ Աբիսողոմ աղան տիկին Շուշանի հետ խօսքի բռնուեցաւ, դուրս ելաւ` ուրիշ անգամի պահելով թաղականի պատմութիւնն, զոր չէր կրցած աւարտել:

—Աղուոր աղջիկ մը կ՚ուզեմ, պատասխանեց Աբիսողոմ աղան խնդալով:

—Գիտեմ, որ աղուոր աղջիկ կ՚ուզես. ուզած աղջիկդ հարուստ ըլլալու է:

—Այո:

—Պարկեշտ:

—Հարկաւ:

—Տասնըվեց֊տասնեւութ տարեկան:

—Ճիշտ:

—Դաշնակ զարնել գիտնայ:

—Գիտնալու է:

—Աղէկ պարէ:

—Հրամմեր էք:

—Շատ լաւ, ասանկ աղջիկ մը կայ ձեռքիս տակը, բայց այս տեսակ աղջիկները գործ չեն տեսներ տունը. առտուընէ մինչեւ իրիկուն ծունկ ծունկի վրայ կը դնեն եւ կ՚երգեն, կը պարեն եւ կամ բոլոր օր կը պտտին. հիմակուընէ ըսեմ, վերջէն ինձի պատճառ չբռնես. աղէկներն ալ կան, բայց գտնելը շատ դժուար է: Քու ըսած աղջիկներուդ մէջ անանկներ ալ կան, որ իրենց ուզած մէկը կը սիրեն եւ շատ անգամ անոր հետ գեղ մը կը փախչին, եւ դուն ալ կը սպասես, որ կինդ գայ:

—Ինչ կ՚ըսէք: Եթէ այդպէս է, չեմ ուզեր:

—Բայց կան ալ, որ վրադ կը խենդենան:

—Եթէ այսպէս է, կ՚ուզեմ:

—Բայց կան ալ, որ ամիս մը իրենց սիրածին հետ կ՚ապրին եւ քու անունդ բնաւ չեն տար:

—Եթէ այնպէս է, չեմ ուզեր:

—Բայց կան ալ, որ վայրկեան մը քովէդ չեն բաժնուիր:

—Եթէ այսպէս է, կ՚ուզեմ:

—Ասոնք ըսելուս համար ինձի բան մի ըսեր. վասնզի կան անանկներ ալ, որ թող կու տան իրենց կինը ուրիշի մը հետ սիրահարութիւն ընել եւ աղջկան հօրմէն քիչ մը դրամ առնելով աչք գոցել:

—Իրաւ կ՚ըսէք. անանկ էրիկ մարդ կը գտնուի աշխարհիս վրայ:

—Մազէս շատ:

—Եւ այն տեսակ էրիկ մարդերու եւ կիներու երեսը ով կը նայի:

—Ամէն մարդ. կինը կ՚արդարացնեն` ըսելով, թէ սատանայէ խաբուած է, էրիկն ալ կը սրբացնեն` ըսելով, թէ խեղճը չգիտէր իւր կնոջ բռնած ընթացքը:

—Է, հիմա կը ճաթիմ… չեմ ուզեր, չեմ ուզեր, թող մնայ, իմ քաղաքը կը կարգուիմ:

—Բայց եւ այնպէս անանկներ ալ կան, որ քեզի համար իրենց հոգին անգամ կու տան:

—Անանկ մէկն եթէ գտնեմ, կը կարգուիմ:

—Ես անանկ մէկը պիտի գտնեմ քեզի. իմ հարցունելս սա է, որ ձեր ինչ տեսակ աղջիկ ուզելը հասկնամ:

Ես ալ իրաւունք կու տամ տիկին Շուշանին. վասնզի ամէն օր այնպիսի ամուսնութիւններ կը տեսնենք, որք մարդուս զարմանք կու տան: Ատեն մը հետաքրքրութեան համար կարգուած մարդու մը սիրոյ կրկնատոմարը գրեցի եւ տարեգլխուն հաշուեկշիռը հանելով տեսայ, որ մարդը սնանկացած էր բարոյականութեան մէջ: Բարեւս կտրեցի իրմէ եւ սակայն մեծ զարմանքով տեսայ, որ այդ մարդը մեծ պատիւ կը գտնէ ընկերութիւններու մէջ եւ իբրեւ բարոյականի տէր անձ մը ամէն կողմէ յարգանք կ՚ընդունի: Հետաքրքրութիւնս աւելցաւ. հաշուեկշիռս նորէն աչքէ անցուցի եւ դիտեցի, որ կինն, զոր ես այդ մարդուն ընկեր նշանակած էի, մայր հաշուոյն մէջ դրամագլուխի կողմ անցած է էրկանը տետրակին մէջ: Եթէ օր մը սիրոյ տոմարակալութիւն մը հրատարակեմ, մեծ յուզմունք պիտի պատճառեմ հաշուագէտներու մէջ. վասնզի ես շատ էրիկ մարդիկ գիտեմ, որոնք կինն իրենց սիրոյ հաշուոյն մէջ ընդհանուր ծախքի կողմ կ՚անցունեն, շատերը կարասիքի հաշուոյն տակ կը գրեն, ոմանք ընդհանուր ապրանքի կարգը կ՚անցունեն, ոմանք վճարելի թուղթերու եւ ոմանք ընդունելի թուղթերու հաշուոյն մէջ կը նշանակեն: Խիստ քիչ են այն նախանձելի ամուսնութիւններն, որոնց մէջ կինը էրկանը ընկեր կ՚արձանագրուի սիրոյ տետրակին մէջ:

—Կարգուիլը շատ անուշ բան է, յարեց սիրոյ միջնորդն, քեզի համար աղջիկ մը գտար, ամէն օր արքայութեան մէջ ես…

—Ես ալ ասոր համար է, որ կարգուիլ կ՚ուզեմ:

—Կինդ բնաւորութեանդ չյարմարեցաւ, ամէն օր դժոխքի մէջ ես, կրակներու մէջ կ՚էրիս:

—Ես ալ ասոր համար է, որ կարգուելու կը վախնամ:

—Նայեցէք, ձեզի բան մը ըսեմ, աղայ, հրամանքնիդ հարկաւ մեծ տեղէ մը աղջիկ կ՚ուզէք առնել, վասնզի դուք ալ մեծ մարդ մ՚էք:

—Այո, այո, մեծ տեղէ կ՚ուզեմ:

—Ես ալ քեզի մեծ տեղէ մը աղջիկ կը գտնեմ, բայց հրամանքնիդ ֆրանսերէն գիտէք:

—Մեծ տեղէ աղջիկ առնելու համար անպատճառ ֆրանսերէն գիտնալու է:

—Այո, վասնզի մեծ տեղի աղջիկներն ֆրանսերէն կը խօսին, եւ երբ կին մը իւր էրկանը չգիտցած լեզուով ուրիշի մը հետ կը խօսի, տակէն նախանձ կ՚ելնէ:

—Ես ալ կը սորվիմ ֆրանսերէն:

—Բացի ասկից, երջանկութիւնը շատ քիչ կը գտնուի այն ամուսնութեան մէջ, ուր կնիկն էրիկէն աւելի բան գիտէ:

—Այնպէս է, ես ալ այն կարծիքին եմ:

—Հրամանքնիդ եւրոպական եղանակներէն բան մը կը հասկնաք:

—Ամենեւին բան մը չեմ հասկնար եւ մանաւանդ թէ կը ձանձրանամ:

—Ինչ պիտի ընես ուրեմն, եթէ կինդ ժամերով դաշնակի առջեւն անցնի եւ այդ նուագարանի վրայ եւրոպական խաղեր զարնէ:

—Թող չեմ տար, ես ձանձրոյթ կ՚իմանամ:

—Ան հաճոյք կը զգայ:

—Կին մը ինչ իրաւունք ունի իւր էրկանը գլուխ ցաւցունելու:

—Էրիկ մը ինչ իրաւունք ունի իւր կինն զուարճութենէ զրկելու:

—Եթէ գործը մինչեւ աս տեղուանքը պիտի գայ, չեմ կարգուիր:

—Չկարգուիլ չըլլար, միայն թէ պիտի ստիպուիս կնկանդ ճաշակին յարմարելու համար դաշնակ սորվիլ:

—Ես կրնամ սորվիլ:

—Ինչու չէ, մանաւանդ թէ աւելի դիւրին է քեզի դաշնակ զարնել սորվիլ, քան թէ կնկանդ դաշնակ զարնելը մոռնալը:

—Եթէ այսպէս է, ասոր ալ ճամբան գտանք ըսել է:

—Ասոնք ըսելուս պատճառն ան է, որ ես հոգիս սեւցունել չեմ ուզեր. ամէն բան առաջուց կ՚ըսեմ, որ վերջէն ինձի պատճառ չբռնեն: Իմ ձեռքիս տակ ամէն դասէ աղջիկ կայ. բարձր դասէն, միջին դասէն եւ ստորին դասէն. այս երեք դասէն ալ ծախու ապրանք ունիմ. հրամանքնիդ ձեր քսակին հետ խորհրդակցեցէք եւ ինձի ըսէք` սա դասէն կ՚ուզեմ: Յայտնի է, որ բարձր դասը շատ սուղ է, միջինն՝ նուազ սուղ եւ ստորինն` աժան:

—Ես շատ աժան չեմ ուզեր:

—Շատ լաւ. աղջիկը ճերմակ գոյն ունենայ թէ քիչ մը թուխ:

—Ճերմակ կ՚ուզեմ:

—Աչքերը սեւ թէ կապոյտ:

—Եկու, տես, որ սեւն ալ կը սիրեմ, կապոյտն ալ…

—Կամ մին պիտի ըլլայ, կամ միւսը. վասնզի չկրնար ըլլալ անանկ աղջիկ մը, որուն մէկ աչքը կապոյտ ըլլայ, միւսը` սեւ:

—Կապոյտ ըլլայ թող:

—Շատ լաւ: Հասակն եւ մազերը…

—Երկար, երկար:

—Մէջքը…

—Մէջքը բարակ ըլլայ, բայց տկար չեմ սիրեր. կ՚ուզեմ, որ քալած ժամանակը միսերը շարժին:

—Կը հասկնամ, այսչափը հերիք է. ճիշտ ուզածիդ պէս աղջիկ մը կայ, որ շատ ալ պարկեշտ է եւ իրեն էրկանը համար հոգի տալ կ՚երեւայ:

—Ես ալ անանկ մէկը կ՚ուզեմ:

—Թերեւս վաղը քու անունդ իրեն ըսելուս պէս վրադ սէր կապէ: Պատկերդ տուր, որ իրեն անգամ մը ցցունեմ:

—Պատկերս վաղը հանել պիտի տամ:

—Վաղը… վաղը հանել տալու որ ըլլաք, ութը օրէն կ՚առնէք, եւ ութ օր սպասենք:

—Ինչու սպասենք, վաղը կ՚երթանք. մեծ տեղէն է աղջիկը:

—Այո:

—Հայրը հարուստ է:

— Շատ հարուստ է, բայց հարստութիւնը չցցուներ:

—Շատ խանութներ ունի:

—Քսանի չափ:

—Տուն:

—Քառասունի մօտ:

—Շատ աղէկ, վաղը չէ միւս օր կ՚երթանք այդ աղջիկը տեսնելու:

—Գլխուս վրայ. ցերեկին կու գամ, եւ մէկտեղ կ՚երթանք: Մնաք բարով, Աբիսողոմ աղայ, սիրտդ հանգիստ բռնէ. ես քեզ չեմ խաբեր, ուրիշներու կրակէ շապիկ հագցնողներէ չեմ: Կեցիք բարով, վաղը չէ, միւս օր:

Տիկին Շուշանը կը մեկնի:

Ը.
Մանուկ աղան, որ վարի սենեակն էր եւ խահուէ կը խմէր, տիկին Շուշանին վար իջնալն տեսնելուն պէս` խահուէի գաւաթն թողուց եւ Աբիսողոմ աղային քովը գնաց:

—Այսպէս, ըսաւ, Մելքոն աղան թեւէս քաշեց, եւ մէկտեղ ընթերցատունը մտանք: Այդ ընթերցատունը ժամանակաւ գինետուն էր: Աստուած ողորմի հոգուն, Կոմիկ տղան կը բռնէր, աղէկ մարդ մ՚էր. հիւանդութիւն մը եկաւ վրան, շատ բժիշկներ նայեցան, ճար մը չկրցին գտնել, եւ խեղճը մեռաւ…

Մանուկ աղային կինը լրագիր մը ի ձեռին ներս մտաւ եւ լրագիրը Աբիսողոմ աղային տալով՝

—Մեծապատիւ էֆենտին յատկապէս բարեւ ըրած է ձեզի, ըսաւ եւ դուրս ելաւ:

Աբիսողոմ աղայ աճապարանօք բացաւ լրագիրն եւ կարդաց.

«Վանէն հետեւեալը կը գրեն մեզ»: Աս չէ, վարինը կարդանք, ըսաւ եւ կարդաց. «Մեր բարեկամներէն մին Մուշէն հետեւեալը ղրկած է մեզ ի հրատարակութիւն»: Աս ալ չէ, միւսը նայինք. «Քուրիէ տ՚Օրանի» մէջ հետեւեալ տողերը կը տեսնուին»: Միւս երեսն անցնինք. « Թայմզի թղթակիցը հետեւեալը հեռագրած է յիշեալ լրագրին»: Ասոնց մէջ իմ անունս չկայ… սա կտորը նայինք… «Մայրաքաղաքիս ազնուական դասուն անդամ մ՚ալ աւելցաւ այս օրերս: Երեւելի վաճառական եւ բազում ագարակներու տէր, ազգասէր, լեզուագէտ, ազնուասիրտ եւ վեհանձն Աբիսողոմ էֆենտի, որ մեր ազգայնոց ծանօթ է, երէկ Տրապիզոնի շոգենաւով մայրաքաղաքս եկաւ եւ ուղղակի Բերա ելաւ Ծաղկի փողոց, թիւ 2 տունը: Աբիսողոմ էֆենտիի պէս մէկու մը մայրաքաղաքս գալն անշուշտ մեծ ուրախութիւն պիտի պատճառէ մեր բարեմիտ ազ-գայնոց»:

Աբիսողոմ աղան Մանուկ աղային դառնալով՝ տես, ըսաւ, ինչ գրած է ինձի համար, եւ բարձր ձայնով անգամ մ՚ալ կարդաց:

—Մեծապատիւ էֆենտին բարեւ կ՚ընէ եղեր, ըսաւ տիկինը նորէն ներս մտնելով, բաժանորդագին պիտի տաք եղեր:

—Հիմա, ըսաւ Աբիսողոմ աղան եւ տուաւ բաժանորդագինը տիկնոջ, որ վազելով վար իջաւ:

—Սա մարդը գէշ չգրեր կոր, հէ, հարցուց Աբիսողոմ աղան:

—Այո, գէշ չգրեր:

—Պատուական լրագիր մ՚է:

—Աւելի պատուականը կրնայ ըլլալ:

Տիկինը դուռը բանալով Աբիսողոմ աղային նամակ մը, խոշոր ծրար մը յանձնեց ըսելով.

—Մեծապատիւ էֆենտին մասնաւորապէս կը բարեւէ զձեզ:

Աբիսողոմ աղան նամակը բացաւ եւ հետեւեալը կարդաց.

«Մեծապատիւ էֆենտի,

Ձեր մեծապատւութեան մայրաքաղաքս գալն իմանալով փութացի ձեր գալուստը շնորհաւորելով` լրագրէս տասն օրինակ ղրկել: Քաջայոյս եմ, որ պիտի հաճիք ձեր բաժանորդութեամբը քաջալերել լրագիրս, որով պիտի խրախուսէք զիս, որ խմբագրական տաժանելի ասպարէզին մէջ ազգին ծառայութիւններ ընելու կոչուած եմ:

Մնամ յարգանօք

խմբագիր֊տնօրէն

.... լրագրոյ

(ստորագրութիւն)»

—Տասը հատն ինչ ընեմ…

—Կշտանալով կը կարդանք…

Տիկինը նորէն ներկայացաւ ծրարով մը եւ նամակ մ՚ալ տուաւ Աբիսողոմ աղային, որ բանալով սկսաւ կարդալ.

«Մեծապատիւ էֆենտի,

Ձեր հանրածանօթ ազգասիրութիւնը քաջալերութիւն տուաւ ինձ լրագրէս տասնըհինգ օրինակ ղրկել ձեզ: Քաղցր է ինձ յուսալ, որ պիտի բարեհաճիք զանոնք ընդունիլ եւ պաշտպան կանգնիլ լրագրութեան, որ մեր մէջ ընթերցասիրութեան չտարածուելուն պատճառովը դժբախտաբար գէշ վիճակի մը մէջ կը գտնուի:

Մնաք յարգանօք

խմբագիր֊տնօրէն

.... լրագրոյ

(ստորագրութիւն)»

Աբիսողոմ աղան նամակը ծալլելու վրայ էր, տիկինը ներս մտաւ.

—Մեծապատիւ էֆենտին սիրոյ բարեւներ կ՚ընէ եղեր ձեզի, ըսաւ եւ նամակով մը գիրքեր ներկայացուց Աբիսողոմ աղային, որ նամակը բացաւ եւ սկսաւ կարդալ.

«Մեծապատիւ էֆենտի,

Իմ մտքիս ծնունդն եղող քերթուածները հրատարակած ըլլալով` արժան դատեցի անոնցմէ քառասուն օրինակ ձեզ ղրկել: Կը յուսամ, որ շնորհ կ՚ընէք զանոնք ընդունելու եւ կերպով մը քաջալերութիւն տալու ինձ, որպէսզի միւս քերթուածներս ալ քիչ օրէն հրատարակութեան տամ:

Խնդրելով, որ ընդունիք իմ խորին մեծարանացս հաւաստիքը, մնամ ձերդ մեծապատւութեան խոնարհ ծառայ:

(ստորագրութիւն)»

Աբիսողոմ աղան նամակը գոցեց եւ քովը դրաւ:

Տիկինը դարձեալ ներս մտաւ:

—Մեծապատիւ էֆենտին բարեւ ըրած է դարձեալ, — հարցուց Աբիսողոմ աղան:

—Ոչ, բեռնակիրներէն մէկը եկած է եւ կրողչէք ը կ՚ուզէ:

Աբիսողոմ աղան քսան դահեկան հանեց, տուաւ:

Տիկինը դուրս ելաւ, դուռը գոցեց:

—Ընթերցատան մէկ անկիւնը քանի մը հոգի նստած ընտրելի թաղականներու ցուցակը կը պատրաստէին, ըսաւ Մանուկ աղայ` իւր պատմութեանը թելն ձեռք առնելով: Անոնք մեր կողմէն չէին եւ կ՚աշխատէին, որ իրենց ուզած կաշառակեր մարդերը թաղական ընտրեն:

—Տղուն մէկը եկաւ սա գիրքերը ձգեց, գնաց, ըսաւ տիկինը նորէն մտնելով. մեծապատիւ էֆենտին շատ բարեւ կ՚ընէ եղեր եւ այսօր կամ վաղը պիտի գայ եղեր զձեզ տեսնելու:

Տիկինը գրքերը սեղանի մը վրայ դրաւ:

—Ւնչ ընեմ այսչափ գիրքերը, գրավաճառ պիտի ըլլամ ես: Չեմ ուզեր, ալ ասկից վերջը եթէ բերող ըլլայ, մի ընդունիր, Աբիսողոմ աղան հոս չէ` ըսէ եւ ճամբէ:

—Ատ ալ չըլլար, դուն խմբագիրները չես ճանչնար. անոնց մէջ կը գտնուին այնպիսիներ, որ երբ իմանան, թէ իրենց ընկերներէն մէկուն լրագիրն առած ես եւ իրենցը չես առեր, վրադ կը յարձակին եւ չլսուած խօսքեր կ՚ընեն:

—Եթէ այնպէս է, ընդունէ որչափ լրագիր որ բերեն. ինչ ընենք, բռնուեցանք անգամ մը. եթէ գիրք բերեն, մի ընդունիր:

Տիկինը գլուխ ծռելով դուրս ելաւ:

—Թէպէտեւ այդ մարդիկն իրենց ուզածները թաղական ընտրելու կ՚աշխատէին, բայց իրենց մէջ ալ անմիաբանութիւն կար. ակնավաճառն իւր առաջին յաճախորդը կ՚ուզէր թաղական ընտրել, հացագործն կ՚ուզէր թաղական ընտրել այն մարդն, որուն տունը օրը տասը հաց կու տար. դերձակն թաղական տեսնել կը փափաքէր այն երիտասարդն, որուն վրայ շաբաթը երկու անգամ հագուստ կը ձեւէր եւ կը կարէր. համետագործը քուէ տալ կ՚ուզէր այն հարուստին, որուն մէկ֊երկու համետ կը շինէր տարին. խմբագիրն իւր բոլոր բաժանորդները թաղական խորհրդոյ մէջ տեսնել կ՚ուզէր. փաստաբանը իրեն շատ դատ յանձնողին քուէ կու տար. բժիշկն իւր ամէնէն ծանր հիւանդին. եւ գինեպանն ալ ամէնէն շատ օղի եւ գինի խմողին կ՚ուզէր յանձնել թաղին գործերը: Ահա այսպէս իրենց մէջ…

Մանուկ աղան դարձեալ չկրցաւ շարունակել իւր պատմութիւնը, վասնզի ուրիշ հիւր մը ներս մտնելով ընդհատեց անոր խօսքը:

Այս հիւրը մաքուր հագուած երիտասարդ մ՚էր. իւր կլոր եւ ճերմակ դէմքը շրջանակուած էր դեղինով խառն սեւ մօրուքէ մը, որ շատ չէր վայլեր: Պատկերներ կան, որ առանց շրջանակի աւելի գեղեցիկ կ՚երեւան. թէպէտեւ կան ալ, որ գեղեցիկ երեւալու համար շրջանակի կը կարօտին: — Եթէ բնութիւնը չարգիլէր կիներու շրջանակի մէջ անցունել իրենց դէմքերն, այսօր որչափ կիներ մօրուք պիտի ունենային: — Այս երիտասարդը ներս մտնելուն պէս հանեց իւր սեւ եւ երկար գլխարկն եւ բարեւեց սենեակին մէջ գտնուող երկու բարեկամները:

Մանուկ աղան անմիջապէս դուրս ելաւ բարկութեամբ մրմռալով.

—Այս տարիքն եկած եմ, եւ ասանկ բան գլուխս եկած չէր. թող չեն տար, որ երկու խօսք ընեմ. հազիւ թէ բերանս կը բանամ, մէկը կու գայ, կը սկսի խօսիլ, եւ իմ խօսքս բերնիս մէջ կը մնայ:

—Աբիսողոմ աղայ հրամանքնիդ էք, հարցուց հիւրն բազմոցի վրայ նստելէն ետքը:

—Այո, ես եմ:

—Շնորհակալ եմ, որ Աբիսողոմ աղան դուք էք. ձեր գալուստը լրագրի մէջ կարդացի եւ շատ ուրախացայ, որ ազգերնուս մէջ ձեզի պէս ազնիւ սիրտ կրող ազգասէրներ պակաս չեն, վասնզի այն ազգն, որ ազգասէր չունի իւր մէջ, ազգ չէ:

—Այո:

—Փոխադարձաբար այն ազգասէրն ալ, որ ազգ չունի, ազգասէր չէ:

—Շիտակ է:

—Այս երկուքն իրարու հետ այնպիսի սերտ կապակցութիւն մ՚ունին, որ իրարմէ բաժնելուդ պէս երկուքն ալ կը կորսուին:

—Այնպէս է:

—Ազգ մը, որ իւր աշխատաւորները չքաջալերեր, աւելցուց հիւրն միշտ ծանր եւ լրջագոյն եղանակով մը, ազգերու կարգ անցնելու բնաւ իրաւունք չունի:

—Շատ աղէկ կը խօսիք:

—Եւ երբ աշխատաւոր մը վարձքը չընդունիր իւր ազգէն, բնականաբար կը վհատի եւ երբեմն կը խորհի երթալ ինքզինքը ծովը նետել:

—Ատ տղայութիւն է:

—Ներեցէք, Աբիսողոմ աղայ, եթէ մեր այս առաջին տեսութեանը քիչ մը համարձակ կը խօսիմ ձեզի հետ:

—Հոգ չէ:

—Ծառադ վեց տարի Եւրոպա մնացած եմ եւ բժշկութիւն սորված եմ:

—Աղէկ արուեստ:

—Գիշերները քունս ծախելով կարդացած ու գրած եմ, որպէսզի քաղաքս դառնամ եւ ազգիս ծառայութիւն ընեմ:

—Մարդ ալ իւր ազգին ծառայութիւն ընելու է:

—Երկու տարի է, որ հոս կը գտնուիմ, եւ մինչեւ այսօր հազիւ չորս հիւանդ նայած եմ. հասկցիր, թէ ինչպէս կը քաջալերուին հոս բժիշկները:

—Ցաւալի բան… այս տեղացիները հիւանդ ըլլալու սովորութիւն չունին…

—Ունին, բայց հոս հիւանդները ազգային զգացում չունին, Հայաստանի վրայ գաղափար չունին:

—Ինչ կ՚ըսէք:

—Այո, երբ հայ մը հիւանդ ըլլայ, օտար ազգէ բժիշկ մը կը բերէ իւր տունը՝ առանց գիտնալու, թէ հայու ցաւն հայը կարող է միայն բժշկել, առանց համոզուելու, թէ օտարը չէ կարող հայու ցաւուն դարման ըլլալ: Այսօրուան օրս երկու հազարէն աւելի հայ բժիշկ կայ. ասոնց մէջէն հինգ֊վեց հատը, մանաւանդ երկու֊երեք հատը պատուական կեանք կ՚անցունէ, եւ անդին մնացածը ամէն օր բերանը բաց կը սպասէ, որ հիւանդ մը ներկայանայ իրեն եւ ստակ առնէ:

—Գէշ վիճակ:

—Ինչ ընեն ազգային բժիշկներն, երբ ազգային հիւանդներն օտարներու կը դիմեն… ոհ օտարասիրութիւն, օտարասիրութիւն, գոչեց բժիշկն աչերն երկինք վերցնելով, երբ պիտի երթաս մեր քովէն:

—Օտարասիրութիւնը աղէկ բան չէ:

—Մանաւանդ թէ բժիշկները քաջալերելու չափ հիւանդութիւն ալ չկայ մեր ազգին մէջ. եւ այն ազգին մէջ, որ հիւանդութիւնը տարածուած չէ, պարապ բան է Եւրոպայի բժիշկներուն չափ ճարտար բժիշկներ յուսալ, ինչպէս նաեւ այն ազգն, որու մէջ ընթերցասիրութիւնն տարածուած չէ, իրաւունք չունի տաղանդաւոր եւ հանճարեղ հեղինակներ ունենալու. տաղանդն եւ հանճարն առանց քաջալերութեան կը մեռնի:

—Շատ իրաւունք ունիք:

—Չէք կարող երեւակայել, Աբիսողոմ աղայ, թէ որչափ յուսահատած եմ. հազար անգամ զղջացած եմ, երկու հազար անգամ անէծք կարդացած եմ բժիշկ ըլլալուս համար. ուր էր, թէ բժիշկ ըլլալու տեղ հիւանդ ըլլայի եւ… մեռնէի. մեր ազգին մէջ հիւանդութիւնը բժշկութենէն աղէկ է, վասնզի տգիտութիւնն գիտութենէն աւելի կը քաջալերուի… թեթեւութիւնը ծանրութենէն աւելի յարգ կը գտնէ, մոլիներն առաքինիներէն աւելի պատիւ կը վայելեն. ճշմարիտ Աստուած, ուխտ ըրած եմ, որ եթէ օր մը երեւելի ազգայիններէն հիւանդ մը նայիմ, անոր անունը լրագիրներու մէջ բարձրացունեմ:

Այս խօսքին վրայ Աբիսողոմ աղայ արթնցաւ, այսինքն փառասիրութիւնն արթնցաւ: Ինչ անուշ բան է թերութիւններ հաւաքել միամիտ մարդերու վրայէն: Խորամանկներն երբեմն վարպետութեամբ այնքան կը կեղծեն իրենց թերութիւններն, որ անոնց հաւաքիչները կը շուարեցնեն. վասնզի անոնք երբեմն միամիտ եւ երբեմն խորամանկ կը ձեւանան, ժամ մը` տգէտ, ժամ մը` գիտուն, մերթ՝ անաչառ, մերթ` աչառու, մերթ՝ կեղծաւոր, մերթ՝ անկեղծ, եւ երբ ազգային նշանաւոր, հանճարեղ եւ հերանոյշ Ծերենցը ասոնցմէ մին նկարագրելով անբնական անձ մը ներկայացնէ, ամէն կողմէ կը բասրուի, թէ Ծերենցն տակաւին Մանուկենց է անձեր ստեղծելու արհեստին մէջ, թէ միեւնոյն անձին վրայ Ադամն եւ Նեռն սատանան եւ հրեշտակն, Զոյիլն եւ Հոմերոսն, արականն եւ իգականն միանգամայն կը ներկայացնէ: Ինչ յանցանք ունի ճերմակերես Ծերենցն, երբ իւր ներկայացնելիք անձերն խորամանկ են: — Ներեցէք, Աբիսողոմ աղայ եւ տէր բժիշկ, եթէ ձեր խօսակցութիւնն ընդմիջեցի. ի բնէ քիչ մը անհամբեր եմ. երբ խօսքին կարգը գայ, չեմ կարող ինքզինքս բռնել, որչափ ալ այս բնաւորութեանս պատիժը կրած ըլլամ եւ կրեմ: — Այո, Ծերենցն կը ներկայացնէ անձերն ոչ թէ ինչպէս որ են, այլ ինչպէս որ կ՚երեւին: Ծերենցն այս մասին որչափ ալ երկնցնէ իւր մազերն, իրաւունք ունի, վասնզի ունինք հեղինակներ, որոնք Ծերենցէն աւելի երկար մազ ունին եւ կը ներկայացնեն իրենց անձերն ոչ թէ ինչպէս որ են, այլ ինչպէս որ կ՚ուզեն իրենք, որ ըլլան անոնք: Ասոր համար է, որ կին֊հեղինակներն երբ Հայկ կամ Վարդան կամ Արտաշէս ներկայացնել ուզեն, Վիքթոր Հիւկոյի խօսքերը կամ Մոլտկէի կարծիքները կը դնեն անոնց բերնին մէջ: Ասոնք կը կարծեն, թէ երբ Ադամ իւր ժամանակին յատուկ պարզութեանը մէջ ներկայացնեն, կը կորսնցունեն իրենց տաղանդն, եթէ ունին, կամ կը վնասեն իրենց հանճարին, զոր ունենալ կը կարծեն, կամ վերջապէս կը զրկուին այն համբաւէն, զոր վաստկիլ կ՚երազեն: Ով ըսած է այս ողբերգակներուն, թէ աւելի դժուար է մէկուն պատկերն ճշտութեամբ նկարելն, քան թէ երեւակայութեամբ անբնական պատկեր մը գծելն. ով պոռացած է ասոնց ականջն ի վար, թէ նկարիչ մը պատկերներ ստեղծելու սկսելէ առաջ` պատկերներ ընդօրինակելու է: — Ոչ ոք: Եւ ով կը յանդգնի այս փափուկ ժամանակին մէջ ուրիշի մը գործն անաչառաբար քննադատելու: Մեր քննադատները, քիչ բացառութեամբ, ակնոց ակնոցի վրայ կը դնեն գործի մը մէջ գեղեցիկ կտորներ փնտռելու համար. փնտռելու համար եւ ոչ թէ տեսնելու համար, վասնզի տեսնուած բանը չփնտռուիր: Ասոնք բնաւ տարբերութիւն չունին գրաքննիչներէն, որք ոեւէ հրատարակութեան մը մէջ միայն տգեղ կտորներ կը փնտռեն: Չեմ տեսած քննադատ մը, որ տգեղ հրատարակութեան մը կոկորդէն բռնէ, սղմէ եւ սպաննէ զայն: Սպաննելու չէ. գործ մը գեղեցկացնելու աշխատելու է, կ՚ըսէ, անոր գեղեցիկ կողմերը ցոյց տալով միշտ եւ տգեղ կէտերը հեռուանց ցցունելով խիստ քիչ անգամ: Ոչ, պարոն քննադատներ, ոչ, իրաւունք չունիք, սպանեցէք տգեղ գործերն եւ վստահ եղէք, որ պիտի գեղեցկանան անոնք: Մարդեր կան, որ կը գեղեցկանան, երբ մեռնին: Ես, որ այսչափ խստութեամբ կը խօսիմ ուրիշներու երկերուն վրայօք, կը կարծէք, թէ քաղցրութեամբ կը վարուիմ «Մուրացկաններուս» անձերուն հետ, որոնց բերնէն ելած խօսքերն միայն բառ առ բառ կը գրեմ հոս, առանց իմ կողմէս կէտ մ՚աւելցնելու յանդգնութիւնն ունենալու: Բնաւ երբեք, մանաւանդ թէ կը զգամ, որ իմ անձերս ալ ունին շատ թերութիւններ, զորս օր մը պիտի հարուածեմ: Նոյնիսկ մեծ թերութիւն մ՚է, որ պատմիչ մը իւր պատմութեան թելը կտրէ եւ իւր ընթերցողներն երկու ժամ խնդիրէն դուրս խօսքերով զբաղեցնէ: Բայց ինչ ընեմ, այս թերութիւնս իմ առաւե-լութիւնս է, վասնզի այս թերութեանս շնորհիւ է, որ կրցած եմ քանի մը ընթերցողներու տէր ըլլալ, թերութիւն, որ թերութիւններ ուղղելու պաշտօնն ունի: Այսչափ բացատրութիւն ալ թերութեանս համար: Դառնանք ուրեմն մեր պատմութեան:

Աբիսողոմ աղան, ինչպէս ըսինք, ականջները տնկեց, երբ իմացաւ, որ բժիշկն եթէ հիւանդ մը գտնէ, անոր անունն լրագիրներու մէջ պիտի հրատարակէ. ուստի անմիջապէս տկարութիւն ունենալ ուզեց:

—Աղէկ եղաւ, որ, ըսաւ բժիշկին, այսօր հոս եկաք, վասնզի քանի մ՚օրէ ի վեր վրաս գէշութիւն մը կայ:

—Ինչ կը զգաք, հարցուց բժիշկը:

—Գէշութիւն մը կը զգամ:

—Որ կողմդ:

—Որ կողմս:

—Այո:

—Ամէն կողմս:

—Ախորժակդ ինչպէս է:

—Աղէկ է:

—Կերածդ շուտ մը կը մարսես:

—Կը մարսեմ:

—Գիշերները հանգիստ կը քնանաս:

—Շատ հանգիստ, բայց վրաս գէշութիւն մը կը զգամ:

—Գլուխդ երբեմն կը ցաւի:

—Այո:

—Վրադ սանկ թուլութեան պէս բան մը…

—Ճիշտ:

—Երբեմն դողալ մը սանկ…

—Այո, այո, դողալ մը սանկ… (մեկուսի) կեանքիս մէջ դողացած չունիմ:

—Դողալէն վերջը տաքութիւն մը…

—Տաքութիւն մը:

—Տաքութենէն վերջը քրտինք մը…

—Քրտինք մը:

—Առտուները լեզուիդ վրայ լեղիութիւն մը:

—Այո, լեզուիս վրայ լեղիութիւն մը:

—Հասկցայ, բան մը չէ, կ՚անցնի, ինքզինքդ մսեցուցած ես:

—Ինձի ալ այնպէս կու գայ, որ ինքզինքս մսեցուցած եմ:

—Շատ բժիշկներ կան, որ այս հիւանդութիւնը չեն հասկնար, սխալ դեղեր կու տան, ուրիշ հիւանդութիւն կը հրաւիրեն:

—Ուրախ եմ, որ դուք աղէկ հասկցաք, դեղ մը տուէք, որ շուտ մը անցնի:

Բժիշկը ծոցէն հանեց թերթակալը կամ տետրոնը — երկուքէն որն որ ուզէք, կրնաք գործածել. ազատ էք նաեւ ոչ մին գործածելու եւ ոչ միւսն — թուղթ մը քաշեց անոր մէջէն եւ մատիտով քանի մը բառ գծելէն ետքը թուղթին վրայ` Աբիսողոմ աղային տուաւ զայն՝ ըսելով.

—Ասիկա կարմիր ջուր մ՚է. ժամը մէկ անգամ կը խմէք անկից խահուէի գաւաթով. թէպէտ եւ քիչ մը լեղի է, բայց ազդու է:

—Շատ աղէկ:

—Մոռցայ հարցնելու, թէ բնութիւնդ ինչպէս է:

—Բնութիւնս… շիտակը, խարդախ մարդերէն չեմ ախորժիր, ամէնուն հետ աղէկ կը վարուիմ…

—Ամէն առտու դուրս կ՚ելլաք, հարցուց բժիշկն` խօսքին ձեւը փոխելու ստիպուելով:

—Հոս գալէս ի վեր երկու առտու դուրս չկրցի ելնել:

—Իրաւ կ՚ըսէք:

—Սուտ խօսելու ինչ պարտք ունիմ:

—Ուրեմն դեղ մ՚ալ գրեմ:

Բժիշկը դեղագիր մ՚ալ գրեց եւ Աբիսողոմ աղային տուաւ:

—Նախ այս դեղը պիտի առնես, ըսաւ բժիշկն, որպէսզի վաղը առտու դուրս ելնես եւ վերջը միւս ջուրը պիտի խմես:

—Եթէ այս դեղէն խմեմ, վաղը առտու անպատճառ դուրս կրնամ ելնել:

—Այո, անպատճառ:

—Այս ինչ աղուոր դեղ է… հապա թէ որ դարձեալ հիւրեր գան եւ զիս խօսքի բռնեն:

—Հիւրերդ ինչ վնաս ունին:

—Ինչպէս վնաս չունին. երկու առտու է, որ դուրս ելնել կ՚ուզեմ եւ թող չեն տար. կու գան, երկու ժամ գլուխ կը ցաւցունեն: Բայց վաղը առտու անպատճառ պիտի ելնեմ, վասնզի պատկերս քաշել պիտի տամ:

Բժիշկը դարձեալ հարցման ձեւը փոխեց հարցնելով.

—Փորդ ինչպէս է:

—Ամէնուն փորին պէս փոր է:

—Պինդ է:

—Ով գիտէ… իրաւ որ օր մը օրանց հետաքրքրութիւն ունեցած չեմ հասկնալու համար, թէ պինդ է թէ ոչ. ով պիտի նայի անանկ բաներու:

—Աբիսողոմ աղայ, ամէն օր մեծ գործ կ՚ընես, հարցուց վերջապէս բժիշկը ճարը հատնելով:

—Այո, այո, ամէն օր մեծ գործ կը տեսնեմ:

Ով մեծագործութիւն…

Ով մեծախօսութիւն…

—Շատ լաւ, պատասխանեց բժիշկն, ես վաղն առտու նորէն կու գամ ձեզ տեսնելու:

—Կ՚ըլլայ:

—Մնաք բարով, հոգ մի ընէք, ձեր տկարութիւնը քանի մը դեղով կ՚անցնի:

—Շնորհակալ եմ:

Բժիշկն գլխարկն առնելով մեկնելու վրայ էր, երբ Աբիսողոմ աղան ըսաւ անոր.

—Գրելիքդ չմոռնաս:

Բժիշկը խորհիլ սկսաւ, թէ ինչ էր գրելիքը, եւ շուտ մը յիշելով` պատասխանեց.

—Այո, այո, միտքս է, լրագրի մը մէջ պիտի գրեմ ձեր անունը: Մնաք բարով:

—Երթաք բարով:

Բժիշկը մեկնելուն պէս Աբիսողոմ աղան ըսաւ ինքնիրեն.

—Վախցայ, որ բժիշկը կ՚ըսէ, թէ «դուն հիւանդութիւն մը չունիս» եւ շինծու հիւանդ ըլլալս յայտնի կ՚ըլլայ. բայց պարապ տեղը վախցած եմ, վասնզի անիկա ոչ թէ միայն չհասկցաւ հիւանդ չըլլալս, այլ ըսաւ նաեւ, թէ քանի մը դեղով կ՚անցնի հիւանդութիւնդ: Էհ, պարոն բժիշկներ, դուք բան մ՚ալ չէք հասկնար, եւ մամս իրաւունք ունէր բնաւ բժիշկ չկանչելու: Ես բան մը չունիմ, տէր բժիշկ, շարունակեց, անունս լրագրի մէջ գրել տալու համար հիւանդ եղայ…

Այս վերջին խոստովանութիւնը քիչ մը խենդութիւն երեւցաւ Աբիսողոմ աղային, որ խղճմտանքը հանդարտեցնելու համար ըսաւ ինքնիրեն.

—Լսողն ալ պիտի կարծէ, թէ հիւանդ չեմ եւ շինծու հիւանդ եղած եմ քանի մ՚օրէ ի վեր է, որ անհանգստութիւն մ՚ունիմ, ոչ կրնամ ուտել եւ ոչ քնանալ, հազ մ՚ալ ունիմ, որ գիշերները չքնացներ զիս:

Ով փառասիրութիւն, իրաւ է, որ դուն երբեմն խելացիները խենդ եւ խենդերը խելացի կ՚ընես…

Թ.
Աբիսողոմ աղան բերանը քիչ մը բան դնելու համար վար իջաւ, բայց երբ տեսաւ, որ քանի մը հոգիներ նոր եկած էին զինքը տեսնելու, անոնց ձեռքէն խալսելու համար տունէն դուրս ելաւ. եթէ այսպէս չընէր եւ ամէն այցելութիւններն ընդունելու ըլլար, ժամանակ պիտի չունենար ոչ ուտելու, ոչ քնանալու եւ ոչ արթննալու:

Աբիսողոմ աղան դեռ Պոլիս չեկած` իմացած էր, թէ Բերա գաղղիական ճաշարան մը կար եւ երեւելի մարդերը հոն կ՚երթային ճաշելու. ուստի տունէն դուրս ելնելուն պէս միտքը դրաւ յիշեալ ճաշարանն երթալու:

Հազիւ թէ քանի մը քայլ առաւ, յիսուն տարեկան նիհար եւ պատռտած հագուստներով մէկը դէմն ելաւ:

—Կարծեմ Աբիսողոմ աղայ հրամանքնիդ էք:

—Այո, ես եմ:

—Քանի մը վայրկեան ձեզի հետ տեսնուիլ կը փափաքէի:

—Է:

—Նոր եղանակաւ նոր դասագիրքեր հանած եմ, անոնցմէ հարիւրի չափ ձեզի տալ կ՚ուզէի. ներեցէք համարձակութեանս, ինչ ընենք, այս համարձակութիւնը մեզի տուողն ազգն է, որ չքաջալերեր իւր դասատուներուն եւ թող կու տայ, որ անոնք խեղճ վիճակի մէջ ապրին: Ահ, եթէ այսօր դասագիրքերը չկարենամ քշել, տպարանապետը բանտը պիտի դնէ զիս. դեռ տպագրութեան եւ թուղթի ծախքը վճարած չեմ իրեն, եւ ամէն օր կը սպառնայ ինձի:

—Դասագիրքն ինչ պիտի ընեմ ես:

—Ձեր բարեկամներուն կու տաք. կ՚աղաչեմ, խնդիրքս մի մերժեր. վեցական դահեկանէն վեց հարիւր դահեկան կ՚ընէ, եւ այդ գումարն ալ ձեզի համար մեծ բան չէ:

—Գաղղիական ճաշարանն որ կողմէն կ՚երթացուի:

—Ասկից կ՚երթցուի, սիրով կ՚առաջնորդեմ ձեզի հոն:

—Շնորհակալ կ՚ըլլամ:

—Կը քալենք եւ կը խօսինք: Դասատուներն ազգին ծառաները համարուած են եւ ամէնուն երեսէն ինկած, մինչդեռ անոնք ազգին տէրերն են: Ազգ մը անոնցմով առաջ կ՚երթայ. բայց ինչ օգուտ, մեր մէջ քաջալերութիւն չկայ: Դասատու մը այսօր դպրոցի մը պաշտօնի կը կոչուի եւ քանի մ՚օրէն կը ճամբուի, վասնզի հոգաբարձուներէն մէկուն գետնէն բարեւ չէ տուեր: Եթէ քանի մը ամիս պաշտօն վարէ եւ ամսական ուզէ, կը վռնտուի` ամսական ուզած ըլլալուն համար, եւ միշտ սա խօսքերը կը լսէ. «Ազգին ստակովը կ՚ապրիք, ազգին վրայ բեռ եղած էք. գացէք, կորսուեցէք»: Ահ, Աբիսողոմ աղայ, չէք գիտեր, թէ ինչ կը քաշեն Պոլսոյ դասատուները. խեղճութեան զենիթը բարձրացած են. չեմ կարծեր, որ ասոնք իմանալէն ետքը դասագիրքերէս հարիւր օրինակ չառնէք:

—Այդ ճաշարանն ասկից շատ հեռու է:

—Չէ, մօտեցանք: Միայն դասատուները չեն, որ այս վիճակի մէջ են. խմբագիրները, հեղինակները, տպարանապետները, գրավաճառներն, վերջապէս անոնք, որ գիրքով կը զբաղին, թշուառութեամբ կը զբաղին: Յառաջադիմութիւն կը պոռանք եւ ետ ետ կ՚երթանք, լոյս կը պոռանք եւ դէպի խաւար կ՚երթանք, աջ կը գոչենք եւ դէպի ձախ կ՚երթանք, ապագայ կ՚ըսենք եւ դէպի անցեալր կը վազենք: Ոհ, մեծ մեծ խօսքեր, ԻՍԿ մեծ գործ…

Ոհ, մեծագործութիւն…

Ոհ, մեծախօսութիւն…

—Կերակուրներն ինչպէս են այն ճաշարանին:

—Աղէկ են: Հարիւր դասագիրքը տունը ղրկեմ, թէ…

—Պատասխանը քանի մ՚օրէն կու տամ…

Երկու բանակիցներն խօսելով հասան ճաշարանին առջեւ:

—Հրամմեցէք, մտէք, Աբիսողոմ աղայ:

Աբիսողոմ աղայ կը մտնէ ճաշարան եւ չորս կողմը հայելիներէ ուրիշ բան չտեսնելով՝

—Սխալ եկանք, կ՚ըսէ, հոս հայելի կը ծախեն:

—Չէ, չէ:

Երկու բարեկամներն կը նստին սեղանի մ՚առջեւ:

Մանչուկը կը բերէ կերակուրներու ցուցակը:

Աբիսողոմ աղայ թուղթը կ՚առնէ, վրան կը նայի, կը դարձունէ, ետեւի կողմն ալ կը նայի եւ սեղանին վրայ կը դնէ:

—Ինչ պիտի ուտէք, կը հարցունէ դասատուն:

—Միսով կերակուր կ՚ուտեմ ես:

Դասատուն մանչուկը կը կանչէ եւ կերակուր կ՚ապսպրէ թէ Աբիսողոմ աղային համար եւ թէ իրեն համար:

—Ահա այսպէս, Աբիսողոմ աղայ, դասատուներուն այս վիճակը լսելով չես ցաւիր:

—Չցաւիլն ալ խօսք է:

—Կը վայլէ ազգի մը այսպէս մուրացկանի պէս ապրեցնել իւր վարժապետները:

—Չվայլեր:

—Եթէ կ՚ուզէք, գիրքերս այս գիշեր տունը ձգեմ:

—Հիմակուհիմա թող մնայ, ուրիշ օր մը կը խօսինք ասոր վրայ:

Մանչուկը կերակուրներր կը բերէ. Աբիսողոմ աղան երեսը խաչակնքելով` երկու պատառ կ՚ընէ եւ կը կլլէ իրեն բերուած խորոված միսը. ետքը բարեկամին դառնալով կ՚ըսէ.

—Կտոր մը միսով մարդ կը կշտանայ. զրուցէ սա անպիտանին, որ քիչ շատկեկ բերէ:

Մանչուկ կը կանչուի, եւ բիլաւ կ՚ապսպրուի:

Այս միջոցին միջահասակ եւ գիրուկ երիտասարդ մը կը մտնէ ճաշարան` ի ձեռին ունենալով ծրար մը եւ ուղղակի Աբիսողոմ աղային առջեւ կու գայ:

—Կարծեմ, կ՚ըսէ, Աբիսողոմ աղան տեսնելու պատիւը կը վայլեմ:

Աբիսողոմ աղայ բան մը չհասկնալով նոր եկողին երեսը կը նայի անբարբառ: Քովի բարեկամն ալ ձայն չհաներ:

—Կարծեմ, կը կրկնէ, այն մեծ մարդուն առջեւ գտնուելու բարեբախտութիւնն ունիմ, որ մայրաքաղաքս եկած է մեկենաս անուանուելու համար:

Աբիսողոմ աղան, որ այս ձեւերուն տեղեակ չէր, գդալը կ՚առնէ եւ կը սկսի ուտել բիլաւն, զոր նոր բերած էր մանչուկը: Սեղանակիցն ալ նոր գրագէտի մը գալն իր գործոյն արգելք համարելով՝ չուզեր անոր պատասխանել:

—Կարծեմ, կ՚երեքկնէ, այդ ազնիւ անձին քովը գտնուելու բախտը կը վայլեմ, որուն անունը քանի մը օր առաջ լրագրի մը մէջ կարդացի:

Աբիսողոմ աղան, որ բիլաւով կը զբաղէր, դարձեալ պատասխան չտար, եւ նոր եկողը կը ստիպուի պարզել իւր խօսքն ըսելով.

—Աբիսողոմ աղան հրամանքնիդ էք կարծեմ:

—Այո, ես եմ:

Նոր եկողն աթոռ մը կ՚առնէ եւ կը նստի:

Մանչուկը կու գայ հարցնելու վերջէն եկողին, թէ ինչ կ՚ուզէ ուտել:

—Եղի մէջ հաւկիթ, կը պատասխանէ` ձեռքի ծրարը քովի աթոռին վրայ դնելով:

Աբիսողոմ աղան բիլաւն ալ կը հատցունէ եւ կասկարայի ձուկ կ՚ապսպրէ:

—Էհ, Աբիսողոմ աղայ, կ՚ըսէ նորեկը, մեծ պատիւ, մեծ բախտ կը համարիմ ինձի ձեզի պէս բարեսիրտ անձի մը սեղանակից գտնուիլս: Ծառադ` ազգային գրագէտներուն ամէնէն ետինն եմ, գրեթէ քիչ մ՚ալ բանաստեղծ եմ. քանի մը ողբերգութիւն գրած եմ եւ կ՚ուզեմ, որ անոնց իւրաքանչիւրէն քսանական օրինակ ձեզի նուէր ընեմ…

—Օօօ, Աբիսողոմ աղայ, կ՚ըսէ երրորդ մը խնդում երեսով Աբիսողոմ աղային մօտենալով, բարի եկած էք:

—Բարի տեսանք:

—Ես ազգային փաստաբաններէն եմ եւ ձեր գալն լսելով փութացի իմ խոնարհ յարգանքներս ձեզի մատուցանել եւ միանգամայն յայտնել, թէ ձեր դատերն ինձի յանձնէք:

—Ես դատ չունիմ:

—Եթէ դատ չունիք, ինչու ուրեմն եկաք հոս:

—Ուրիշ գործի մը համար:

—Անկարելի է, որ ձեզի պէս մարդ մը դատ չունենայ. ոչ միայն անկարելի է, այլ անպատւութիւն ալ է. ձեզի պէս մէկը հարիւրներով դատեր ունենալու է, եւ ձեր շնորհիւ քանի մը փաստաբաններ ապրելու են: Եթէ դուք դատ չունենաք, անդին աղքատը պիտի ունենայ:

—Մէկու մը հետ դատ չունիմ:

—Զարմանալի բան. մէկու մը դէմ դատ բանալու ալ միտք չունիք:

—Բնաւ, դատ բանալու պատճառ մը չունիմ:

—Դատ բանալու համար անպատճառ պատճառ մը ունենալու է. մէկու մը դէմ դատ կը բանաք, կը լմննայ կ՚երթայ:

—Է, ինչ կը շահիմ:

—Դուն չես շահիր, բայց փաստաբանդ կը շահի. քեզի համար աղօթք կ՚ընէ: Մեծ մարդերն հիմա այնպէս կ՚ընեն. փաստաբաններն ապրեցնելու համար՝ իրենց դէմն ելնողներուն դէմ պատուոյ դատ կը բանան:

—Ես անանկ խայտառակութիւններ չեմ սիրեր:

—Ես կատակ ըրի, Աբիսողոմ աղայ. բայց կատակը մէկդի դնենք եւ լրջօրէն խօսինք, ըսաւ փաստաբանը ծանր կերպարանք մ՚առնելով. լսեցի, որ շոգենաւուն մէջ մէկու մը հետ քիչ մը առեր տուեր էք, եւ այն մէկը ձեր պատուոյն դէմ ծանր խօսքեր ըրեր է:

—Ամենեւին:

—Թէ դուք ալ անոր քանի մը խօսք ըրեր էք…

—Բնաւ:

—Թէ վերջը ծեծկըւուքի ելեր էք…

—Անանկ բան մը բնաւ եղած չէ:

—Թէ դուք անոր գլխուն զարկեր էք…

—Սուտ է:

—Թէ անիկա ալ ձեզի ապտակ մը տուեր է…

—Բոլորովին սուտ:

—Թէ երրորդ մը մէջ մտեր է…

—Երկրորդ չկայ, որ երրորդ ըլլայ:

—Թէ քու թեւէդ քաշեր է…

—Սխալ:

—Թէ անոր ալ ձեռքը բռներ է…

—Սուտ:

—Թէ ասանկով զձեզ բաժներ է…

—Բնաւ տեղ չկայ:

—Թէ դուք այս բաժանումէն գոհ չըլլալով` դատ բանալ ուզեր էք:

—Որչափ սուտ:

—Թէ վարպետ փաստաբան մը փնտռեր էք…

—Ամէնն ալ սուտ:

—Թէ զիս կանչել տալ ուզեր էք…

—Ամենեւին:

—Որպէսզի ձեր դատը պաշտպանեմ. եւ ես ալ ասոր համար եկայ:

—Ատանկ բան մը չկայ:

Այս խօսակցութեան միջոցին երկու երեք հոգի եւս կու գան` ամէնն ալ Աբիսողոմ աղային կամ գիրք նուիրելու կամ լրագրի մը բաժանորդ գրելու դիտաւորութեամբ, եւ ամէնը պատուական ճաշ մ՚ալ կ՚ընեն` իրենց առաջարկութիւնները ներկայացնելով:

Աբիսողոմ աղան հազար անէծք կարդալով ճաշարանն եկած ըլլալուն վրայ` մանչուկը կը կանչէ եւ հաշիւը կ՚ուզէ:

Մանչուկը անմիջապէս կը բերէ հաշիւն, որու գումարն էր քառասուն ֆրանք, զոր տաճկերէն դրամի կը թարգմանեն եւ կ՚ըսեն Աբիսողոմ աղային — հարիւր եօթանասուն եւ վեց դահեկան:

—Հարիւր եօթանասուն եւ վեց դահեկան… ես այնչափ բան չկերայ:

—Այո, դուք չկերաք, բայց ձեզի եկող հիւրերն ալ կերան, ըսաւ փաստաբանն, որու կը վերաբերէր այս դատին պաշտպանութիւնը:

—Իրաւ որ մեծ պզտիկութիւն եղաւ, որ Աբիսողոմ աղան վճարէ մեր ճաշը, ըսաւ մին:

—Այո, ես շատ ամօթով մնացի, մեր պարտականութիւնն էր անոր կերակուր հրամցնելն, կրկնեց երկրորդ մը:

—Ներեցէք մեր անքաղաքավարութեանն, ըսաւ չորրորդ մը, ուրիշ անգամ մենք ձեզի կը հրաւիրենք ճաշի:

Աբիսողոմ աղան առանց պատասխանելու` ստակները համրեց եւ ճաշարանէն դուրս նետեց ինքզինքը` որոշելով, որ մէյ մ՚ալ ճաշարան չմտնէ:


Ժ.
Հետեւինք ուրեմն Աբիսողոմ աղային, որմէ վայրկեան մը չբաժնուեցանք մինչեւ հոս եւ բաժնուելիք ալ չունինք մինչեւ պատմութեանս վախճանը: Ազնիւ ընթերցողն մինչեւ հոս տեսնելով գրեթէ միօրինակ տեսարաններ, որք բնաւ յարաբերութիւն չունին իրարու հետ, քանի մը անգամ մտքէն անցուց անշուշտ, թէ ինչու միայն Աբիսողոմ աղային օձիքը բռներ կ՚երթանք եւ միւս անձերն, անգամ մը ներկայացնելէն ետքը, բոլորովին կը մոռնանք: Այո պակասութիւնը, եթէ երբեք պակասութիւն է, մեր վրայ գրելու չէ, այլ նիւթին բնութեանը: Ամէն նիւթ բնութիւն մ՚ունի: Նիւթ կայ, որուն բնութիւնն է լալ, նիւթ կայ, որուն բնութիւնն է խնդալ, նիւթ կայ, որուն բնութիւնն է համոզել, նիւթ կայ, որուն բնութիւնն է յուզել, դարձեալ նիւթ կայ, որուն բնութիւնն է արձակ, ինչպէս նաեւ կայ, որուն բնութիւնն է ոտանաւոր, վերջապէս նիւթ կայ, որուն բնութիւնն է կրկնութիւն… Իւրաքանչիւր նիւթ իրեն յատուկ ընդհանուր բնութենէն զատ ունի նաեւ մասնաւոր բնութիւններ: Եւ որովհետեւ մենք հոս ճարտասանութեան դաս տալու պաշտօն չունինք, համառօտիւ մեր միտքը բացատրենք եւ անցնինք: Մոլիեռի Միզանթրոբն ալ կատակերգութիւն է, Լէ Ֆաշէոն ալ, բայց ասոնց իւրաքանչիւրն իրարմէ այնքան տարբեր մասնաւոր բնութիւններ ունին, որ Մոլիեռ չէր կարող Լէ Ֆաշէոյի տեսարաններով Միզանթրոբ մը շինել, ոչ ալ Միզանթրոբի տեսարաններով Լէ Ֆաշէոն գրել: Կարծեմ կրկնութիւն է ըսել, թէ ես ալ ուրիշ վէպերու տեսարաններով չէի կարող գրել Մեծապատիւ մուրացկաններս, որոնց բնութիւնն է աներեւոյթ ըլլալ Աբիսողոմ աղային անգամ մը ներկայանալէն ետքը: Կը խոստովանիմ, որ եթէ սոյն նիւթը Ովրատիոս առնէր, երգիծանք մը կը շինէր, եւ եթէ Մոլիեռ ձեռք անցունէր, կատակերգութիւն մը կը յօրինէր. բայց մենք, որ ապրելու պէտք ունինք, ստիպուած ենք ժամանակին յարմարիլ, շատ անգամ բանթալոնէն բաճկոն եւ երգիծանքէն վէպ շինելով: Այս համառօտ բացատրութենէն ետքը դառնանք Աբիսողոմ աղային:

Աբիսողոմ աղան, ինչպէս կը յիշէ ընթերցողն, տուն դարձաւ` շարունակելով իւր բարկութիւնն, զոր զգացած էր ճաշարանի մէջ ունեցած ինքնահրաւէր սեղանակիցներուն վրայ: Տուն դառնալուն պէս իմաց տրուեցաւ, որ քսանի չափ նամակներ ղրկուած էին իրեն: Վեր ելաւ, նամակները մէկիկ մեկիկ բացաւ, կարդաց, պատռեց եւ գետինը նետեց: Սենեակին մէջ քանի մը անգամ դառնալէն ետքը յանկարծ կանգ առաւ եւ պոռաց.

—Ասոնք զիս քիթէս բռնելով կողոպտ ել կ՚ուզեն: Սա քաղաքը գալէս ի վեր վայրկեան մը ինք իր գլխուս չմնացի. հազիւ մէկը կ՚երթայ, միւսը կու գայ, ստակ կ՚ուզէ. ես աս տեղ ամէնուն ստակ տալու համար եկայ: Ինչ աներես մարդեր են… այսչափ աներեսութիւն ոչ լսուած բան է, ոչ ալ տեսնուած: Եթէ վռնտեմ ըսես, որ մէկը վռնտելու է, որ մէկուն հասնելու է. օրականով չորս հինգ հոգի վարձելու է, որ ուրիշ գործ չունենան, միայն եկողները վռնտեն…: Եթէ վռնտելու ելնես, այն ատեն ալ բոլոր քաղաքին մէջ պիտի բամբասեն զիս՝ ըսելով, թէ անքաղաքավար մարդ է, թէ ստակ չունի: Չեմ ալ ուզեր, որ վրաս գէշ խօսուի… Աս ինչ փորձանք եկաւ գլխուս, Տէր Աստուած… Բարով խէրով ոտք չկոխէի սա քաղաքը: Գլուխ ելնելու բան չէ, շուտով աղջիկ մը գտնելու է, շոգենաւ մտնելու եւ փախչելու է. ասոնք պիտի սնանկացնեն մարդը… Քաշուելու բան չէ աս… ճաթելու բան է: Աշխատէ, արիւն քրտինք թափէ, քիչ մը ստակ վաստկէ եւ հոս եկուր վարժապետներուն, բաներուն ցրուէ. ուր լսուած բան է աս…

—Կարծեմ այս իրիկուն բարկացած էք, ըսաւ Մանուկ աղան սենեակին դուռն կամացուկ մը բանալով եւ ներս մտնելով:

—Բարկութիւնն ալ խօսք է. իմ տեղս եթէ ուրիշ մը ըլլար, մինչեւ հիմա բարկութենէ ճաթած էր:

—Ինչ եղաւ, հոգիս:

—Ինչ կ՚ուզես որ ըլլայ. վայրկեան մը հանգիստ չեն թողուր. տուն կը նստիմ, վրաս կը թափուին, ստակ կ՚ուզեն. փողոց կ՚ելնեմ, չորս կողմս կը պաշարեն, ստակ կ՚ուզեն. ճաշարան կ՚երթամ, բոլորտիքս կը շարուին, ստակ կ՚ուզեն, եւ ես ասոնց ձեռքէն խալսելու համար տունէն փողոց, փողոցէն տուն կը վազեմ: Կ՚աղաչեմ, ասոնց ձեռքէն խալսելու համար որ ծակը մտնեմ, ըսէ ինձի:

—Իրաւունք ունիս. ես չեմ հասկնար. ինձի ալ թող տուին, որ սա թաղականին գործը պատմեմ:

—Քսան նամակ դեռ հիմա պատռեցի:

—Ինչ ըսած էին այդ նամակներուն մէջ:

—Ըսած էին, թէ հետս գալ կ՚ուզէին տանս մէջ վարժապետութիւն ընելու համար, թէ գիրք մը ինձի պիտի նուիրեն եղեր, եւ ասոր համար քսան ոսկի տալու եմ եղեր, թէ լրագրի երկու բաժանորդ գրուելու եմ եղեր, թէ… ինչ գիտնամ, որ մէկը համրեմ, որ մէկն ըսեմ, դիմանալու բան չէ:

—Անոնք ալ աղքատ են խեղճերն, ինչ ընեն:

—Ապրելու համար թող ուրիշ գործ մը փնտռեն, արհեստ մը սորվին, վերջապէս ընեն, ինչ որ կ՚ուզեն. ես ինչ յանցանք ունիմ, որ կու գան գլուխս կը թափուին, եղբայր. ունեցածս չունեցածս հանեմ, անոնց տամ:

—Ինչու անոնց տաս:

—Մարդս քիչ մ՚ալ ամչնալու է… չճանչած մարդուս երթամ եւ բարեւ, Աստծու բարին, ինձի ստակ տուր, ըսեմ… դուն կրնաս ըսել:

—Աստուած ան օրը չցցունէ:

Սենեակին դուռը նորէն բացուեցաւ, եւ քսանըհինգ տարեկանի մօտ միջահասակ պատանի մը դողդոջուն քայլերով ներս մտաւ եւ նամակ մը յանձնեց Աբիսողոմ աղային, որ նամակը չբանալով հարցուց բարկութեամբ.

—Ինչ կ՚ուզես, մարդ:

—Մէջը գրուած է, պատասխանեց պատանին թոթովելով:

—Դուրսը մէջը քեզի ըլլայ, ինչ կ՚ուզես, ըսէ:

—Վաղը իրիկուն ներկայացում մը պիտի տամ իմ հաշուոյս համար, եւ ձեր ազնւութեան օթեակի մը տոմսակ բերի:

—Ես չեմ ուզեր, պատասխանեց Աբիսողոմ աղան՝ նամակն պատանւոյն երեսը նետելով:

—Բռնութեամբ գործ ալ չըլլար, ըսաւ Մանուկ աղան:

—Տասը տարիէ ի վեր, ըսաւ պատանին, թատերական բեմին վրայ կը քալեմ…

—Թող նստէիր, պոռաց Աբիսողոմ աղան:

—Եւ ազգին ծառայութիւն կ՚ընեմ:

—Աղայութիւն ընէիր թող, ինչուս պէտք իմին, ատոնք պարապ խօսքեր են:

—Իրաւունք ունի, ատոնք պարապ խօսքեր են, կրկնեց Մանուկ աղան:

—Տասը տարիէ ի վեր է, որ բարոյական դպրոցի մը մէջ ազգին վարժապետութիւն կ՚ընեմ:

—Ինչ փոյթ ինձի:

—Ինչ փոյթ անոր, արձագանք տուաւ Մանուկ աղան:

—Եւ իրաւունք ունիմ, կարծեմ, ինձի համար տրուելիք ներկայացման ձեզի պէս ազնիւ մէկն ալ հրաւիրել:

—Ես պէտք չունիմ:

—Ան պէտք չունի, կրկնեց Մանուկ աղան:

—Եթէ դուք օթեակ մը չէք ընդունիր, որու ուրեմն տամ օթեակի տոմսակներն:

—Ուր ուզես, հոն տար. ատ իմ խառնուելու բանս չէ:

—Ատ իր խառնուելու բանը չէ, տղաս, ըսաւ Մանուկ աղան:

—Կ՚աղաչեմ, մի մերժէք այս տոմսակն. եթէ մերժելու ըլլաք, զիս փողոցներու մէջ խայտառակ ընելու պատճառ պիտի տաք:

—Գնա բանդ, ես ձանձրացայ այդ տեսակ խօսքեր մտիկ ընելէ:

—Ան ձանձրացաւ այդ տեսակ խօսքեր մտիկ ընելէ, յարեց Մանուկ աղան:

—Ահ, եթէ ասկից ձեռնունայն ետ դառնամ, իմ մահս պիտի տեսնեմ:

—Քեզ մտիկ ընելու ժամանակ չունիմ:

—Քեզ մտիկ ընելու ժամանակ չունի, ըսաւ Մանուկ աղան:

—Մէկ ոսկիի բան է, ընդունեցէք զայն, կ՚աղաչեմ, մեծ յուսով եկած եմ հոս, պարապ ետ մի դարձունէք զիս:

—Դուրս ել, գնա, Աստուածդ սիրես, քեզ մտիկ պիտի ընենք հոս:

Սենեակին դուռը նորէն բացուեցաւ, եւ մազերու մէջ ճերմակ ինկած` յիսունը անցած մարդ մը ներս մտաւ յանկարծ եւ իւր խօսքերն Աբիսողոմ աղային ուղղելով՝

—Չես խպնիր դուն, հարցուց:

—Ինչու պիտի խպնիմ, պատասխանեց Աբիսողոմ աղան շուարելով:

—Ինչու խեղճ տղան երկու ժամէ ի վեր հոս կը սպասցունես:

—Ով կը սպասցունէ, ով կ՚ուզէ, որ սպասէ, կը վռնտեմ, չերթար:

—Կը վռնտես, բայց առանց մի ոսկի պարտքդ տալու:

—Ով պարտք ունի անոր:

—Դուն ունիս. եւ եթէ ան չըսէր ինձի, թէ քեզմէ առնելիքն այս իրիկուն պիտի առնէր եւ ինձի պիտի տար, ես չէի տպեր այդ տոմսակներն եւ ներկայացման ազդերը: Երկու ժամ է, որ վարը դռան առջեւ կը սպասեմ, որ իջնայ եւ պարտքը տայ, եւ դուն հոս կը խաղցունես խեղճը:

—Աս ինչ է, ես անոր պարտք ունենամ… ամենեւին…

—Ամենեւին, ըսաւ Մանուկ աղան:

—Ես անպատճառ առնելիք ունիմ չըսի քեզի, պարոն տպարանապետ, ըսաւ դերասանը, այլ ըսի, թէ օթեակի տոմսակ մը պիտի տամ, ոսկի մը պիտի առնեմ:

—Ինչու ուրեմն խաբեցիր զիս, ստախօս:

—Որպէսզի ծանուցումները ետ չմնան:

—Ես քու խաղալիքդ եմ:

—Ան քու խաղալիքդ է, ըսաւ Մանուկ աղան:

—Ինչու խաղալիքս ըլլաս:

—Թշուառական, խայտառակ, անամօթ, աներես…

—Ատոնց ամէնն ալ դու ես:

—Դու ես:

—Ես չեմ, դու ես:

Ես չեմ, դու ես ի վրայ ծեծկըւուք մը կը ծագի դերասանին եւ տպարանապետին մէջտեղ, Աբիսողոմ ու Մանուկ աղաները մեծ դժուարութեամբ կը յաջողին զանոնք իրարմէ բաժնել:

—Վար իջէք, պոռաց Աբիսողոմ աղան զանոնք զատելէն ետքը, վար իջէք եւ հոն կռուեցէք:

—Դուն մեր կռուոյն խառնուելու ինչ իրաւունք ունիս. դուն զիս չես կրնար վռնտել. ես առնելիքս կ՚ուզեմ եւ ինձի պարտական եղողն ուր որ գտնեմ, հոն կրնամ մտնել:

—Դուն վար իջիր, ըսաւ դերասանին Աբիսողոմ աղան:

—Ինչպէս իջնամ. տեսար, որ աչքիդ առջեւ ինչեր ըրաւ:

—Մինչեւ որ ան չիջնայ, ես քայլ մը չեմ առներ, կրկնեց տպարանապետը:

—Մինչեւ որ ան չհեռանայ, ես չեմ կրնար փողոց ելնել, ըսաւ դերասանը:

—Մենք իջնանք ուրեմն, Մանուկ աղայ, ըսաւ Աբիսողոմ աղան:

Դերասանը Աբիսողոմ աղային ծունկերուն փաթթուելով աղաչեց, որ ոսկի մը փոխ տայ գոնէ: Աբիսողոմ աղան շատ ընդդիմացաւ, բայց յետոյ տեսնելով, որ անոնց ձեռքէն ուրիշ կերպով փրկուելու ճար չկայ, ակռաները կրճտելով հանեց բարկութեամբ, ոսկի մը տուաւ տպարանապետին, որ շնորհակալութիւն յայտնելով դուրս ելաւ: Դերասանն ալ ներումն խնդրելով վար իջաւ եւ գնաց:

—Ասոր ինչ կ՚ըսես, Մանուկ աղայ:

—Ըսելիք չմնաց, Աբիսողոմ աղայ:

—Հրամանքդ վար իջիր, դուռն գոցէ եւ ապսպրէ, որ չբանան դուռն:

—Շատ լաւ:

—Որպէսզի այս գիշերը գոնէ հանգիստ անցունենք եւ մեր ինչ ընելիքին վրայ խորհինք:

—Իրաւունք ունիս:

—Շուտ ըրէք, վասնզի հիմա մէկիկ֊մէկիկ կու գան:

—Հիմա կ՚երթամ:

—Մանուկ աղան վար գնաց իրեն տրուած հրամանները կատարելու, եւ Աբիսողոմ աղան գլուխը բարձի մը վրայ դրաւ քիչ մը հանգստանալու համար:

ԺԱ.
Աբիսողոմ աղան քանի մը ժամ քնացաւ բազմոցի վրայ: Սակայն դատելով այն ձայներէն, զորս կը բառնար քունին մէջ, կը հասկցուէր, թէ խմբագիրներն, բանաստեղծներն եւ դասատուներն քունի մէջ ալ հանգիստ չէին թողուր զինքն, որ կը պոռար մերթ ընդ մերթ. «գացէք կորսուեցէք, ստակ չունիմ ալ տալու»: Երեք ժամու չափ այսպէս յուզուած մրափելէն ետքը մէկէն ի մէկ աչերը բացաւ ահ գոչելով: Կարծես խմբագիր մը անոր կոկորդէն սղմելով խղդել կը սպառնար զինքն, եթէ չբարեհաճէր իւր թերթին բաժանորդ գրուելու: «Տէր ողորմեա, Տէր ողորմեա», պոռաց աչերը շփելով, «հանգիստ քուն մ՚ալ չունինք»:

Յետոյ ոտք ելնելով կազը վառեց եւ կանչեց Մանուկ աղան, որուն քիչ մը կերակուր ապսպրեց: Քառորդէ մը բերուեցաւ կերակուրն, որուն յաջորդեց խահուէն, որուն ետեւէն եկաւ քունը: Հանուեցաւ Աբիսողոմ աղան եւ անկողինը մտաւ քնանալու համար: Հարկ չէ կրկնել, թէ նոյն գիշերն հանդարտ քուն մը չունեցաւ: Առաւօտուն կանուխ ելաւ անկողինէն, երեսը լուաց, հագուեցաւ, տունէն դուրս եկաւ եւ շիտակ պ. Դերենիկին գործատունը գնաց լուսանկար պատկերը քաշել տալու համար: Գործատունը դեռ բացուած չէր, եւ Աբիսողոմ աղան Բերայի փողոցներուն մէջ կը շրջէր, որպէսզի ժամանակ անցնի, եւ գործատունը բացուի: Ժամը չորսին (ըստ տաճկաց) բացուեցաւ գործատունը, եւ Աբիսողոմ աղան սանդուղէ մը վեր ելնելով մտաւ սենեակ մը, որ լուսանկար պատկերներով զարդարուած էր եւ ուր պ. Դերենիկ նստած կը կարդար:

—Բարի եկաք, Աբիսողոմ աղայ, սանկ հրամմեցէք, ըսաւ պ. Դերենիկ` սեղանի վրայ դնելով լրագիրն:

Եւ յետոյ գրագրին դառնալով նշանացի հրամայեց անոր, որ խահուէ բերեն:

—Ժամ առաջ քաշենք սա պատկերս, որովհետեւ ստիպողական գործեր ունիմ, քանի մը մեծ մարդոց այցելութիւն պիտի ընեմ:

—Շատ լաւ:

—Կ՚ուզեմ, որ պատկերս փառաւոր կերպով քաշուի: Կ՚ուզեմ թիկնաթոռի մը վրայ նստիլ, առջեւս ունենալ երկու սպասաւոր, մէկ աղախին. այնպէս ըրէք, որպէս թէ ագարակի մը մէջ ըլլամ, ասդին վարուցան, անդին կովերէն կաթ կթեն, ասդին ոչխարներն արածեն, ասդին ցանեն, անդին քաղեն, ասդին հերկեն. անդին մածուն շինեն, ասդին ձմերուկ փրցունեն, անդին կարագ շինեն, ասդին սագերը ծովու մէջ լողան, անդին անտառին մէջ փայտ կտրեն, ասդին սայլերով ցորեան փոխադրեն, անդին վերջապէս ինչ որ կ՚ըլլայ ագարակի մը մէջ, տեսնուի պատկերիս մէջ:

—Այդ ամէնը կարելի չէ կատարել. միայն թէ քանի մը սպասաւորներ կրնամ կայնեցնել քովդ:

—Ինչու չըլլար:

—Որովհետեւ անկարելի է:

—Մեծ մարդոց համար ինչպէս կ՚ընէք:

—Անոնք աթոռի վրայ նստած կամ ոտքի վրայ քաշել կու տան իրենց կենդանագիրը:

—Ինչպէս ուրեմն կը հասկցուի անոնց մեծ մարդ ըլլալը:

—Պատկերը մեծկակ ու փայլուն կ՚ըլլայ:

—Իմինս ալ անանկ պիտի ըլլայ ուրեմն:

—Այո:

—Ոտքի վրայ, թէ նստած:

—Ինչպէս որ կ՚ուզէք:

—Դուք ինչպէս կ՚ուզէք. ինչպէս հանեմ նէ, աղէկ կ՚ըլլայ:

—Ձեզի համար ոտքի վրայ կը վայլէ:

—Շատ աղէկ. սպասաւորներն ալ դէմս:

—Այո:

—Ես զանոնք չախելու պէս կ՚ըլլամ, անոնք ալ առջեւնին կը նային:

—Սքանչելի:

—Ծեծելու պէս կ՚ըլլամ զանոնք, եւ վերջը բարկութիւնս իջած կ՚ըլլայ:

—Աղէկ խորհած էք:

—Հագուստներս ինչպէս են:

—Ընտիր:

—Ուրիշ ժամացոյց մ՚ալ ունիմ, անիկա ալ կրնանք մէկ կողմերնիս կախել:

—Մէկ ժամացոյցը բաւական է, աւելին աւելորդ է:

—Այս հագուստներուս համար յիսուն ոսկի տուած եմ. անոնց խումաշին աղէկ եւ ընտիր ըլլալն ինչպէս պիտի հասկցուի պատկերէս:

—Հոգ մի ըներ, կը հասկցուի:

—Ինտոր պիտի ցուցնես:

—Հանգիստ եղէք:

—Չկարծուի սակայն, թէ երկու ոսկինոց հագուստ է հագածս:

—Այդ մասին անհոգ եղէք:

—Շատ լաւ:

—Ես կ՚երթամ անդիի սենեակն նախնական պատրաստութիւններս ընելու, քանի մը վայրկենէն հրամանքնիդ ալ հրամմեցէք:

—Շատ աղէկ:

—Եթէ կ՚ուզէք, մինչեւ որ անդիի սրահը մտնէք, սափրիչ մը կանչել տանք, որ գայ մազերդ ու պեխերդ սանտրէ, շտկէ եւ շտկրտէ:

—Աղէկ:

—Գործարանի պաշտօնեաներէն մին վազելով կ՚երթայ սափրիչ մը բերելու:

Քանի մը վայրկենէն կու գայ սափրիչն, որ գլուխն ծռելով եւ ետ֊ետ երթալով յարգանքներ կը մատուցանէ Աբիսողոմ աղային:

—Եկուր սա մազերս շտկէ, նայինք, կ՚ըսէ Աբիսողոմ աղան:

—Պարտքերնիս է, կը պատասխանէ սափրիչը:

—Աղէկ մը շտկէ, որովհետեւ պատկերս հանել պիտի տամ:

—Գլխուս վրայ: Աբ…

—Ես շատ կարեւորութիւն կու տամ գլխուս:

—Ինչու չտաք, վսեմապատիւ տէր… Ախ… եթէ դուք չտաք, ով տայ: Ախ… երանի թէ ես ալ ուրիշ մտմտուք չունենայի եւ…

—Շտկրտէ նայինք:

—Գիտեմ, որ ես յանցաւոր եմ ձեզի բարի եկաք ի չգալուս համար, բայց ինչ ընեմ… պարագաները թող չտուին, որ կարենայի կատարել այդ պարտականութիւնս եւ այսօր երես ունենայի աղաչելու ձեր վսեմութեան, որ…

—Վերջը կը խօսինք, սա մազերս սանտրէ… մարդը կը սպասէ ինձի:

—Վնաս չունի, անիկա կը սպասէ: Աղաչելու ձեր վսեմութեան, եթէ կարելի է, յիսուն վաթսուն ոսկի մը… ես ալ ազգային սափրիչ մ՚եմ:

—Ինչ ըսել է` յիսուն վաթսուն ոսկի…

—Կը խնդրեմ, մի բարկանաք, յիսուն վաթսուն ոսկի փոխատւութիւն մ՚ընէիք ինձ, որպէսզի այդ գումարն Բարիզ ղրկէի տղուս, որ այդ գումարով պարտքերը տար ու բժշկութեան վկայական առնէր, գար ու քանի մը տարիէն վաստկէր ու տոկոսովն ձեզի հատուցանէր: Բայց ինչ օգուտ, որ այսօր երես չունիմ ասանկ առաջարկութիւն մը ձեզի ընելու, որովհետեւ բարի եկաք ի չեկայ ձեզի: Եթէ բարի եկաք ի եկած ըլլայի ձեզի, համարձակութիւն կ՚ունենայի ձեզի աղաչելու, որ սա պզտիկ խնդիրքս կատարէիք, բայց քանի որ բարի եկաք ի չեկայ ձեզի, դուք ալ իրաւունք ունիք խնդիրքս մերժելու, թէեւ ազգային արհեստաւոր մ՚ըլլամ:

—Հիմա ատանկ խօսքեր մտիկ ընելու ժամանակ չունիմ, ինչ որ պիտի ընես նէ, ըրէ… Աս ինչ տարօրինակ քաղաք է. բարեւ, Աստծու բարին բարայ տուր … Մէկու մը բարեւ տալու չէ… Տէր ողորմեա… Տէր Աստուած, մեղայ… Ամէն բան սահման մ՚ունի, էֆենտիմ… Հասկցայ… ժամ առաջ փախչելու է այս քաղաքէն…

—Կ՚երեւի, թէ էֆենտին բարկացուցած են, ըսաւ` ներս մտնելով տարիքը յիսունին եւ վաթսունին մէջ կորսուած քահանայ մը:

—Աս չքաշուիր, տէր հայր:

—Ողջոյն, օրհնած. թէպէտեւ դուք զիս չէք ճանչնար, բայց ես ձերին ով ըլլալն շատ աղէկ գիտեմ… ինչպէս է, պատուական քէֆերնիդ աղէկ է:

—Շիտակը` աղէկ չէ:

—Աստուած չընէ. Աստուծով քիչ ատենէն աւելի աղէկ կ՚ըլլայ: Ձեզի հետ քիչ մը առանձին մնալ կ՚ուզէի: (Սափրիչին) Քիչ մը դուրս կ՚ելլաք: Ես քեզի համար ալ կը խօսիմ, էֆենտիէն կը հասկնամ խնդիրքդ եւ ես ալ կը բարեխօսեմ, որ ի նպաստ քեզի բան մ՚ընէ: Էֆենտի, սափրիչնիս ալ, գիտէք ա, ազգայիններէն է, անոր ալ երակներուն մէջ Հայկայ արիւնը կեռայ, անտես ընելու չէ զանոնք ալ… (սափրիչը կ՚երթայ): Ձեզի հետ մասնաւոր եւ առանձին տեսակցութիւն մ՚ընել ուզելուս պատճառն սա է, որ հրամանքնիդ կարգուիլ կ՚ուզէք եղեր… եւ ինչու չկարգուիք: Իմացայ նէ, շատ ուրախացայ, եւ ինչու չուրախանայի: Ձեզիպէսներն կարգուելու են, որ ազգերնուս մէջ հարուստ տղայք շատնան: Աղուոր աղջիկ կը փնտռէք կոր եղեր… եւ ինչու չփնտռէք. ես ալ ձեր տեղն ըլլայի նէ ես ալ կը փնտռէի: Ստակ ալ կ՚ուզէք կոր եղեր քիչ մը… ինչու չուզէք, առանց ստակի կարգուիլն ալ, շիտակը, աղէկ բան մը չէ: Արդ, ես իմ ձեռքիս տակն ունիմ անանկ աղջիկներ, որ թէ աղուոր են եւ թէ հարուստ:

—Շնորհակալ եմ, օր մը կը նայինք, աչքէ կ՚անցունենք զանոնք: Եթէ կ՚ուզէք, քիչ մը սպասեցէք, սա պատկերս քաշել տամ ու երթանք: Շիտակը խօսելով՝ ես ուրիշ գործ չունիմ հոս, աղջիկ փնտռելու եկած եմ. քանի մ՚օր պիտի մնամ. եթէ կրցի գտնել, կարգուիմ պիտի հետն ու առնեմ պիտի երթամ, եթէ չգտնեմ, դարձեալ պիտի երթամ, որովհետեւ հոս հանգիստ չեն թողուր զիս վայրկեան մը. ալ ձանձրացայ:

—Իրաւունք ունիք, ժամանակներն ալ գէշ են, էֆենտիս, դրամական տագնապ, տագնապ դրամական ամէնուրեք կը տիրէ, ազգին աղքատները շատ են: Ինչ որ է, կը սպասեմ ձեզի ու ի միասին կ՚երթանք:

—Սա անպիտանն ալ մազերս շտկելու համար եկաւ ու…

Այս միջոցին պ. Դերենիկ ներս կը մտնէ ու

—Հրամմեցէք, կ՚ըսէ, սրահը:

—Բայց մազերս…

—Հոգ չէ, ես կը սանտրեմ:

—Բայց պեխերս…

—Վնաս չունի, ես կը շտկեմ:

Պ. Դերենիկ Աբիսողոմ աղային կ՚առաջնորդէ լուսանկարի սրահը:

Քահանայն առանձին կը մնայ եւ կը սկսի մտքովը հետեւեալ խորհրդածութիւններն ընել: Բայց ինչպէս կրնանք մտքով եղած խորհրդածութիւններն գուշակել. դէմքէն անշուշտ. դէմքերը շատ անգամ կը խօսին. ինչպէս հարուստներուն, նոյնպէս նաեւ աղքատներուն լեզուն շատ անգամ անոնց դէմքին վրայ է: Մէկու մը դէմքը նայելով կրնանք ըսել՝

—Այս մարդն ինձմէ ստակ ուզելու եկած է, կամ այս մարդն ինձի ստակ տալու եկած է:

Քահանային դէմքն ալ կ՚ըսէր. «Ինչ ճամբայ բռնեմ, որ սա ձմեռուան ածուխիս ու փայտիս ստակն սա մարդէն փրցնեմ»:

Քահանայն այս խորհրդածութեանց մէջ էր, երբ սափրիչն ներս մտաւ նորէն ու քահանային ըսաւ.

—Տէր հայր, գործս աւրեցիր. եթէ ներս չմտնէիր, քանի մ՚ոսկի պիտի փրցնէի այս մարդէն. տուող է՝ կ՚ըսեն կոր, տուող. բոլոր խմբագիրներուն եւ դասատուներուն ստակ տուեր է:

—Եղբայր, անոնք չեն մի, որ պատճառ կ՚ըլլան կոր, որ մեզի պէս աղքատները չեն կրնար կոր օտարականներէ ստակ փրցնել: Հիւր մը եկաւ մի, բոլոր խմբագիրներն ու դասատուները վրան կը թափին կոր… անիծեալ գարշելիներ…

—Ինչ պիտի ընենք հիմա:

—Ես քեզի համար կը բարեխօսեմ, դուն ալ ինձի համար միջնորդէ, գոնէ մէյմէկ կտոր բան փրցնենք սա մարդէն:

—Շատ աղէկ:

—Հիմա հոս պիտի գայ, ես անոր ականջն ի վար կ՚ըսեմ, որ այս սափրիչը գոհ ըրէ, որովհետեւ շատ հարուստ տուներ կը մտնէ, կ՚ելնէ եւ կրնայ, եթէ ուզէ, գործդ աւրել:

—Գործը ինչ է:

—Հարուստ աղջիկ մը կը փնտռէ կոր:

—Աղէկ: Ես ալ կ՚ըսեմ, որ քահանայէն զատ մէկու մը մի վստահիր:

—Շատ աղէկ:

—Սա աղէկ ճամբայ է:

—Միամիտին մէկն է:

—Այո, դիւրահաւան է, բայց կողոպտեր են մարդը, էֆենտիմ, կողոպտեր են. մենք շատ ուշ հասանք:

Աբիսողոմ աղան զուարթ դէմքով կը դառնայ սենեակն, ուր քահանայն սափրիչին հետ կը խօսէր:

—Ներեցէք, Աբիսողոմ աղայ, կ՚ըսէ սափրիչն, ձեզի այդ խնդիրքն ընելուս համար. սակայն ես կարծեցի, թէ կրնայի իմ կողմէս ես ալ ծառայութիւն մ՚ընել ձեզ:

—Աբիսողոմ աղայ, պէտք է գիտնալ, որ, կ՚ըսէ քահանայն, մեր սափրիչ էֆենտին գրեթէ մայրաքաղաքիս բոլոր հարուստ տուները կը մտնէ. բոլոր աղջիկները կը ճանչնայ:

—Ինչ կ՚ըսէք:

—Այո, ինքն ալ բարի մարդ մ՚է, կատարեցէք խնդիրքը, մեղք է:

—Արժանապատիւ հօրէն մի զատուիք, եթէ անանկ միտք մ՚ունիք. տէր հօր ձեռամբ կարգուած երիտասարդներն միշտ գոհ մնացած են: Ուրախ եմ, որ ձեր գործը տէր հօր պէս բանիբուն եւ գործունեայ քահանայի մը ձեռքն ինկած է. վստահ եղէք, որ երջանիկ պիտի ըլլաք ձեր ամուսնութեան մէջ:

—Բայց դուք պիտի օգնէք ինձի, տէր սափրիչ, կը յարէ քահանայն:

—Ես ինչ բանի կարող եմ…

—Ձեր աջակցութիւնն ալ պէտք է…

—Կ՚ընեմ, ինչ որ կարող եմ ընել:

—Շնորհակալ եմ, Աբիսողոմ աղան օտարական չէ, ազգային է, կարգուելու համար եկած է հոս. մեր պարտքն է օգնել իրեն:

—Հարկաւ: Աբիսողոմ աղային հետ ատելութիւն մը չունիմ ես, մանաւանդ թէ ինքը շատ բարի ու առաքինի մարդ մ՚է:

—Երեսին խօսիլ չըլլայ, ընտիր մարդ մ՚է:

—Պատուական մարդ է:

—Վրան նայիս նէ, կ՚ըսես, որ քիպարութիւնը վրայէն կը վազէ կոր:

—Ով կը պնդէ հակառակը, ես անոր թշնամին չեմ:

—Այսինքն թէ որ քեզի ալ հարցուի նէ, բարի վկայութիւն տաս:

—Անշուշտ:

—Աբիսողոմ աղան չիյ մարդ չէ, քեզի կը վարձատրէ վերջը:

—Գլխուս վրայ, գլխուս վրայ: Ախ, տղուս վկայականն առնուէր անգամ մը:

—Հինգ օրէն ետքը, Աբիսողոմ աղայ, հինգ օրէն ետքը պատրաստ են պատկերներդ, ըսաւ պ. Դերենիկ ներս մտնելով:

—Շատ աղէկ, պատասխանեց Աբիսողոմ աղան ու գործարանէն վար իջաւ ընկերակցութեամբ քահանային ու սափրիչին:

ԺԲ.
Տիկին Շուշան, զոր ընթերցողն մոռցած չէ անշուշտ, Աբիսողոմ աղային տունէն տեղեկացած էր, թէ… քահանայն Աբիսողոմ աղան գտնելու համար պ. Դերենիկի գործատունն գացած էր: Ուստի որսն քահանային յափշտակել չտալու համար` հեւալով կը վազէր դէպի պ. Դերենիկի գործարանը, ուր կը հասնէր ճիշտ այն վայրկենին, որում քահանայն սափրիչն վարպետութեամբ ճամբելէ յետոյ` Աբիսողոմ աղային կը բարեխօսէ հետեւեալ կերպով. «Ներեցէք, որ քիչ մ՚ուշացայ ճշմարտութիւնն ձեզի յայտնելու սափրիչի մասին: Այս սափրիչը աներես մարդ մ՚է, բոլոր Պոլիս եկողներուն օձիքէն կը բռնէ եւ անոնցմէ ստակ կորզելու կ՚աշխատի: Անպիտանին մէկն է: Իմ պարտքս է, որպէս խոստովանահայր, զգուշացնել զձեզ այս կարգի մարդերէն, որք միմիայն քանի մը ոսկի յափշտակելու նպատակով կը մօտենան հարուստնե-րուն: Որքան կ՚ատեմ այդ մարդերը:

—Շնորհակալ եմ ձեր բարեսրտութենէն եւ մարդասիրութենէն:

—Երես մի տաք այդ մարդոց:

—Ոչ:

—Տէր պապա, դու ինչ գործ ունիս Աբիսողոմ աղային հետ, կը հարցնէ տիկին Շուշանն, որ, ինչպէս ըսինք, հեւալով հասած էր:

—Պզտիկ գործ մը:

—Ոչ, բնաւ գործ պիտի չունենաս դուն անոր հետը. դուք ձեր պարտքը կատարեցէք եւ թող տուէք, որ մենք ալ մերինը կատարենք, ալ խպնեցէք քիչ մը: Երթանք, Աբիսողոմ աղայ:

—Ոչ, դուք խպնեցէք քիչ մը, մենք Աբիսողոմ աղային հետ պզտիկ գործ մ՚ունինք. երթանք, Աբիսողոմ աղայ:

Եւ քահանայն Աբիսողոմ աղային ձախ թեւէն կը քաշէ:

—Տէր պապայի մը չվայլեր ըրածդ:

—Լռէ:

—Չպիտի լռեմ:

—Թող տուէք թեւերս:

—Թող չեմ տար, կը պատասխանէ տիկին Շուշան, իմ իրաւունքս է:

—Ոչ, իմ իրաւունքս է:

—Քանի մը հարիւր դահեկան առնելու համար կ՚ուզես, որ խեղճ մարդը թշուառ ընես. դուն աղջիկ չես ճանչնար:

—Մի պոռար. պիտի թողում, որ կողոպտէք այս ազնիւ մարդն, այնպէս չէ:

—Ինչու կռիւ կ՚ընէք, ամօթ չէ… ես չեմ ուզեր աղջիկ:

—Չըլլար, կը պատասխանէ տիկին Շուշան, մենք քեզի աղջիկ մը պիտի գտնենք. բայց թէ որ տէր պապային ձեռքով աղջիկ փնտռես, գիտցած եղիր, որ պատիւդ մէկ ստըկի կ՚ըլլայ:

—Ընդհակառակն, քահանայի ձեռամբ աղջիկ փնտռողն է պատուաւորը: Երթանք, Աբիսողոմ աղայ:

—Թող չեմ տար:

—Երթանք, Աբիսողոմ աղայ:

—Թող չեմ տար, որ երթայ. ես անոր աղջիկներ պատրաստած եմ, աղջիկտեսի պիտի երթանք:

Այս տեսարանը տեղի կ՚ունենար պ. Դերենիկի գործատան առջեւ, եւ անցնողներէն պզտիկ խումբ մը հանդիսականի պաշտօն կը վարէր անդ, երբ Մանուկ աղան ստիպուած Աբիսողոմ աղան անպատճառ գտնելու՝ եկաւ հոն, տեսաւ Աբիսողոմ աղան, որուն մէկ թեւէն քահանայն եւ միւս թեւէն տիկին Շուշան կը քաշէր, եւ մէկդի քաշելով զայն՝ քանի մը ծանր խօսքեր ուղղեց քահանային եւ տիկին Շուշանին եւ հեռացուց զանոնք:

—Ահ, ըսաւ Մանուկ աղան Աբիսողոմ աղայի դառնալով, յանցանքը ձերն է, ամէնուն երես կու տաք. ասոնք միմիայն քեզմէ օգտուելու համար կը մօտենան քովդ:

—Իրաւ կ՚ըսէք:

—Ինչու սուտ պիտի զրուցեմ: Կարգուիլ կ՚ուզես, լաւ. ես գտնեմ քեզի աղջիկներ, ընտրէ եւ ուզածդ առ:

—Աղէկ ըսիր:

—Պատուաւոր ընտանիքէ աղջիկներ ցուցնել տամ քեզի:

—Ցուցուր:

—Միջնորդով աղջիկ փնտռելու ժամանակը անցած է հիմա:

—Այդպէս է:

—Մինչեւ անգամ ամօթ է:

—Ամօթ է նէ, չուզեր:

—Ես քեզի աղջիկ կը հաւնեցնեմ:

—Շնորհակալ եմ:

—Տուր ինձի դուն սըկեց յիսուն ոսկի:

—Ատ ինչ ըսել է:

—Տուր դուն ինձի յիսուն ոսկի:

—Ինչու տամ:

— Ալլահ, ալլահ, տուր կ՚ըսեմ կոր նէ, հարկաւ բան մը գիտեմ կոր. Տէր ողորմեա, պիտի առնեմ, չպիտի փախչիմ եա:

—Չպիտի փախչիս, բայց…

—Կը վախնաս կոր ինձի յիսուն ոսկի տալու, արդէն այնքան գումար մը պահանջող եմ ես քեզմէ, ձեզի համար այնքան ծախքեր ըրած եմ:

—Այնքան ծախքեր… ինչ ծախքեր են անոնք…

—Մէկիկ մէկիկ չպիտի գրենք ա, տիկինը գիտէ: Բայց թողունք այս խնդիրը հիմա:

—Ոչ, չթողունք այս խնդիրը. յիսուն ոսկի… քանի օր եղաւ որ…

—Մէկու մը պարտք ունէի, այսօր եկաւ, նեղը խոթեց զիս, եւ եթէ այդ գումարը չվճարեմ, տունէն պիտի հանեն մեզի: Ասիկա ինձի համար ամօթ է, քեզի համար ալ պատուաբեր բան մը չէ: Տուր սա յիսուն ոսկին, հաշիւը կը կարգադրենք վերջը:

—Ինչ խայտառակութիւն է աս…

—Աղջիկ գտնամ նէ, միջնորդէք չպիտի ուզեմ ես քեզմէ. տուր սա յիսուն ոսկին:

—Ինչու տամ… ինչ ըրի ես քեզի…

—Կը ցաւիմ, որ խօսք չէք հասկնար կոր. քեզի ինչ կ՚ըսեմ կոր նէ, ան ըրէ. ինչու չես տար կոր սա յիսուն ոսկին:

—Չեմ տար, տունէդ ալ կ՚ելնեմ, կ՚երթամ:

Եւ խօսելով դէպի տուն կը քալէին:

—Յիսուն ոսկին ալ մեծ բան մ՚ըլլար, որ չէք ուզեր կոր տալ: Իրաւ որ ես ձեզմէ չէի յուսար:

—Յուսացէք:

—Ձեր քիպարութեանը չէի ձգեր, որ յիսուն ոսկիի խօսքն ընէք:

—Սնտուկներս կ՚առնեմ, կ՚երթամ ես:

—Կրնաք երթալ, բայց յիսուն ոսկին տալէն ետքը:

—Չեմ տար:

—Կու տաք:

Կը հասնին Ծաղկի փողոց, ուր եկած էին նաեւ քահանայն, սափրիչն ու տիկին Շուշան:

—Գացէք, մէկդի գացէք, երեսնիդ տեսնել չեմ ուզեր, պոռաց Աբիսողոմ աղան տեսնելով զանոնք:

Յետոյ դուռը զարկաւ, ներս մտաւ եւ սկսաւ սնտուկները կապել ի զարմացումն տան տիկնոջ:

—Ինչու կը ժողվըւիք կոր, Աբիսողոմ աղայ, հարցուց տան տիկինը:

—Երթամ պիտի, պիտի երթամ: Միտքս փոխեցի. չպիտի կարգուիմ:

—Բարկացուցին ձեզի:

—Ոչ:

—Ինչու ուրեմն բարկացած էք:

—Բարկացած չեմ:

—Քուզում Աբիսողոմ աղայ, Մանուկ աղան յիսուն ոսկի պիտի ուզէր քեզմէ, ուզեց:

—Ուզեց:

—Սխալմունք մ՚է եղեր:

—Սխալմունք է եղեր:

—Այո, յիսուն ոսկի չպիտի ըլլայ, այլ հարիւր յիսուն ոսկի: Սա բարութիւնն ըրէ մեզի: Դուն քիպար մարդ ես: Մենք ալ քու սայեյէդ պարտքէ կ՚ազատինք:

Աբիսողոմ աղան սնտուկները կապելն, փողոց ցատկելն, երեք բեռնակիր բերելն ու սնտուկներն դուրս հանելն մէկ կ՚ընէ:

Սափրիչը, քահանան, տիկին Շուշան եւ Մանուկ աղան կը հետեւին իրեն մինչեւ… հիւրանոցին դուռը: Ուսկից կը մտնէ Աբիսողոմ աղան, եւ կը հեռանան իրեն հետեւողները, բացի Մանուկ աղայէն, որը կ՚ընկերանայ Աբիսողոմ աղային հաշիւները կարգաւորելու համար:

Այն օրէն ի վեր Աբիսողոմ աղան տեսնող չեղաւ. միայն թէ քանի մը շաբաթներ նոյն հիւրանոցին դռան առջեւ կը տեսնուէին խմբագիրք, հեղինակք, բանաստեղծք` իրենց թեւի տակը թղթեայ ծրարներ ունենալով:

Այսպէս ուրեմն, կարգուելու նպատակաւ Պոլիս եկողն աղջիկ մ՚ԻՍԿ տեսնելու ժամանակ չունեցաւ եւ, ինչպէս կ՚ըսեն, բուրդ ու բապուճ փախաւ մայրաքաղաքէս: Բայց անջնջելի յիշատակ մը թողուց գրական մարդոց մտքին մէջ:

Երբ երկու֊երեք հեղինակք մէկտեղին, « ինտոր փախուցինք սա Աբիսողոմ աղան» կ՚ըսեն ու կը խնդան քիչ մը:

ԻՍԿ երբ դրամական տագնապի մէջ գտնուին, «Աստուած, Աբիսողոմ աղայ մը ղրկէ մեզի» կ՚ըսեն եւ իրենց մտքով ալ կը յաւելուն. «Խնդրեցէք զ՚Աբիսողոմ աղան, եւ ամենայն ինչ յաւելցի ձեզ»:

Մեծատուններն ալ կը յիշեն Աբիսողոմ աղան, երբ գրական մարդ մը անոնց մեկենասութիւնը խնդրէ.

—Աբիսողոմ աղայ չենք մենք, կ՚ըսեն:

ԻՍԿ մենք, որ ներկայացած չենք Աբիսողոմ աղային, կը հրատարակենք սոյն գործն՝ ոչ այնքան մեղադրելու նպատակաւ ազգային խմբագիրներն, հեղինակներն, բանաստեղծներն եւ այլն, որքան ներկայացնելու համար ապագայ սերնդեան` ժամանակիս գրական մարդոց ողբալի կացութիւնն եւ գրականութեան մասին ազգային մեծատուններու սարսափելի անտարբերութիւնը: